Το Κριτικό Έργο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλουimpschool.gr › praktika-2017 › praktika.pdf · τους Φίλους του Φιλολογικού Συλλόγου

1

Επιστημονικό Συνέδριο

Το Κριτικό Έργο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ι.Μ.ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

© 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση3,15351Παλλήνη Τηλ:2106666117

Επιμέλειατηςέκδοσης:ΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκων:ΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλου:ΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσία–Εκτύπωση–Βιβλιοδεσία:Γ.Κωστόπουλος

ISBN:978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ι.Μ.ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγου«Παρνασσός»,

στις17-18Φεβρουαρίου2017,

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγου«Παρνασσός»,

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείας,ΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ–ΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ:

Α.Ι.ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ:

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ:

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινός:«Εισαγωγή»

Κήρυξηέναρξηςεργασιών:ΆλκηςΙ.Παναγιωτόπουλος,

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Πρόεδρος:Π.Δ.Μαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινός:«Εισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»

ΠολυάνθηΤσίγκου:«Οιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου:Θεωρίακαιπράξη»

ΕρατοσθένηςΚαψωμένος:«ΟΚαβάφης


ΚωνσταντίνοςΚασίνης:«ΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλου»

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Πρόεδρος:ΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλου:«Τι,ίσως,είναι,κριτική

γιατονΙ.Μ.Παναγιωτόπουλο;(Προβληματισμοίτηςεποχής)»

ΓιάννηςΞούριας:«Έναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»

ΜαρίαΔημάκη-Ζώρα:«ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραή»

ΑφροδίτηΑθανασοπούλου:«Οικριτικέςαπόψεις

τουΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού,

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώνα»

ΒάσωΟικονομοπούλου:«ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτης‘ΒασικήςΒιβλιοθήκης’»

ΛάμπροςΒαρελάς:«ΟισυνεργασίεςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύπο»

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

Γ'ΣΥΝΕΔΡΙΑ

Πρόεδρος:ΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθος:«ΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία


ΔημήτρηςΑγγελάτος:«Ισορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίας:ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμου»

ΓεράσιμοςΓ.Ζώρας:«ΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου)»

ΤζίναΚαλογήρου:«‘Πόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρλης’:ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνης».

ΘανάσηςΝάκας:«ΗδοκιμιογραφίατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικά,ρητορική,σχηματικόςλόγος)»

ΑννίταΠ.Παναρέτου:«Εργογραφικά–βιβλιογραφικά

Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου:Τριάνταπέντεχρόνιαμετά»

ΚωνσταντίνοςΚασίνης:«Συμπεράσματα»

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι. Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ. Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III. Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV. Πίνακαςτίτλωνβιβλίων,περιοδικών,εφημερίδων,έργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

11

Απότηλήξηήδη τουΕπιστημονικούΣυνεδρίου,πουπροσφυώς επιλέχθηκεωςθέματου«ΤοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»,επιβεβαιώθηκεό,τιείχεδιαπιστωθείκαιτο2002στοσυνέδριο«ΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙ.Μ.Πανα-γιωτόπουλου»,ότι δηλαδή ταστοιχείαπουαποκομίστηκανάνοιξαννέουςδρό-μους, πυροδότησαν νέες αναζητήσεις, έθεσαν καινούργια ζητήματα. Πράγματι,όποιαεπιστημονικήεκδήλωσηπραγματοποιηθείγιατονπολυσχιδήαυτόνδημι-ουργόανοίγειπροοπτικέςγιατηνεμβέλεια,τηνμελέτηκαιτηνανάγκησυστημα-τικότερηςενασχὀλησηςμετοέργοτου,απόδειξηότιέωςτώραλίγοέχειασχοληθείηεπιστημονικήκοινότητακαιοιμελετητέςτουέργουτουμετονανεξάντλητοθη-σαυρόπουάφησε.Στηνπερίπτωσητουενλόγωσυνεδρίουυπάρχειμίασημαντικήδιαφοράμεόσαἐγινανστοπαρελθόν:Εξετάστηκεαποκλειστικάμίαμόνοπτυχήτηςπολυσχιδίαςτου,ηκριτικήτουεργασία,σεόλεςτιςπληθωρικέςεκδοχέςτης.

Θεωρούμεσημαντικόγεγονόςότιβαθμιαίαασχολούνταιολοένακαιπερισσό-τεροιειδικοί,συγγράφονταςσημαντικέςμελέτεςπουπροάγουντηνέρευνακαιτηνσπουδήτουέργουτου,έργουπουκάλυψεένανσχεδόναιώνατηςνεοελληνικήςγραμματολογίας.Όντως,οΠαναγιωτόπουλοςεργάστηκεσκληράγιατοναιώνααυτόνκαιπολυεπίπεδα,καικληροδότησεσπουδαίοέργο.Ωςλογοτέχνης,ποιη-τήςκαικυρίωςπεζογράφος,παρακολούθησεόλεςτιςεξελίξειςτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίας, έγραψε μυθιστορἠματα, διηγήματα, ποιητικές συλλογές. Ως δημο-σιογράφοςέγραψεεκατοντάδεςάρθρα,κριτικέςκαιμελετήματαστιςκαλύτερεςεφημερίδεςτουκαιρούτου.Ωςεκδότηςδιηύθυνεέναποιοτικόπεριοδικότουμε-σοπολέμου,τηνΜούσα,ενώείναιεκατοντάδεςοισυνεργασίεςτουσταπερισσό-τερακαλάλογοτεχνικάπεριοδικά,πράγμαπουεπιβεβαιώνειτηνκαλήγνώσητουστατουτύπου,περιοδικούκαιημερήσιου.Ωςεκπαιδευτικόςεργάστηκεάοκνα,διδάσκονταςεπίπολλάέτη,όχιμόνοστηνδικήτουΣχολή,αλλάκαισεχώρουςιδιαίτερωναπαιτήσεων,όπωςτο«Αθήναιον».Ωςδοκιμιογράφοςέκρινετίμιακαιειλικρινάτονάνθρωποτου20ούαιώνα,επιδοκίμασεμεκαθαρόμυαλότιςεπιτυχί-εςτουκαιέκρινεαυστηράταατοπήματάτου.Ταδοκίμιάτου,πουδιατηρούνκαισήμερατηναξίατους,είναικείμεναβαθιάανθρωπιστικάκαιμεαυτάπορεύτηκανπολλέςγενιέςμαθητών.Ωςταξιδιωτικόςσυγγραφέαςέγραψεεξαιρετικάβιβλία,τουλικότωνοποίων,πλήρεςγνώσεωνκαικρίσεων,μπορείναλειτουργήσειωςταξιδιωτικόςοδηγόςαπαιτήσεων.Ωςτεχνοκριτικόςμετηνλατρείατουγιαταέργατέχνηςκαιτηνευαισθησίατηςματιάςτουανέδειξετηνομορφιάτωνεικαστικώντεχνών.ΑρκούνγιαναπεισθείκανείςταεύληπταλήμματαπουσυνέγραψενέοςστηνμνημειώδηΜεγάληΕλληνικήΕγκυκλοπαιδείατουΠαύλουΔρανδάκηκαι,μελογοτεχνικήπροσέγγισηαυτό,τοβιβλίοτουΕυρώπη.Δώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας,λογοτεχνικήπεριδιάβασηστασπουδαιότεραευρωπαϊκάμουσεία,καισύνθετηερμηνείατωναριστουργημάτωντηςζωγραφικής.ΜένειοκριτικόςΠα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

12

ναγιωτόπουλος,τοπολυεπίπεδοέργοτουοποίουεξετάστηκεσεεύροςκαιβάθοςαπότουςσυνέδρους,γι’αυτόκαιπαρέλκειηόποιαπροοιμιακήαναφοράεδώ.

Ο πολυμερής Παναγιωτόπουλος που επικρίθηκε, δίκαια είναι αλήθεια, γιαπλησμονή−πλησμονήπουοίδιοςθεωρούσεαδιαπραγμάτευτογνώρισματουχα-ρακτήρατουκαιδικαίωμαστονπόθοτουνακαρπωθείολιστικάτααγαθάτηςγνώσηςκαιτηςτέχνης,αλλάκαιναταμεταδώσει−,δικαιώνεταιότανδιανοίγονταιαυτέςοιπροοπτικέςστηνμελέτηκαιαξιοποίησητουτεράστιουκαιπολύμορφουέργουτου.Ακόμη,γίνεταιαισθητόότιτοέργοαυτότοχαρακτηρίζειεξαιρετικήενότηταμεσυνθετικήσημασία.Ολογοτέχνης,οκριτικός,οτεχνοκρίτης,οδοκιμι-ογράφος,οταξιδευτής,οφιλόλογος,οδάσκαλοςείναιεκφάνσειςτηςίδιαςεκρη-κτικήςπροσωπικότητας,ενόςανθρώπουπουδιψούσεγιαμάθηση.Πρόκειταιγιαιδιότητεςαλληλοτροφοδοτούμενεςκαιαλληλοσυμπληρούμενες,γιασυγκοινωνού-νταδοχεία·καιτοκυριότερο,ησυνάφειααυτήέχειωςαποτέλεσματονποιοτικόεμπλουτισμόκάθεεπιμέρουςιδιότηταςμεστοιχείατωνάλλων.Στονκριτικό,γιαπαράδειγμα,Παναγιωτόπουλοενδημείολογοτέχνης,ενυπάρχειοεγκρατήςφιλό-λογος,λανθάνειοδάσκαλος.

Ημελέτητουκριτικούέργουτουέφερεστηνεπιφάνειανέαζητούμενα,ανέδει-ξενέεςπτυχέςτουέργουτου,είτεεξειδικευτικέςτηςτεράστιαςκριτικήςεργασίαςτουείτεσχετικέςμετηναξιοποίησητηςκριτικήςτουσκέψηςστηνδιερεύνησητουλογοτεχνικού,τουταξιδιωτικού,τουεκπαιδευτικού,τουδοκιμιακούέργουτου.

ΚάναμελόγοστηναρχήτηςεισαγωγήςγιατηνενασχόλησηπολλώνερευνητώνκαιειδικώνμετοέργοτουΙ.Μ.Θαμνημονεύσουμεσύντομακάποιαδεδομένα,μεκίνδυνοναέχουμελησμονήσειορισμένααπόαυτά,ώστενακαταφανείτοαυξημέ-νοενδιαφέροντηςμελέτηςόσωνάφησε.Μεταθανάτιατοντίμησανμεαφιερώματάτουςπεριοδικάκαιδιοργανώθηκανεκδηλώσειςστηνμνήμητου.ΌμωςπρέπεινατονιστείπριναπόόλαητιμήπουτουεπιφύλαξεκαιτουεπιφυλάσσειηΣχολήτου,ηΣχολήΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,ηοποίακινείταισταβήματάτου,μορφώνονταςνέουςανθρώπους.Μιμούμενοιοιδιάδοχοίτουτιςπρακτικέςτου,ακολούθησαντιςδιδασκαλικέςυποθήκεςτουπρωτίστωςκαισυμπληρωματικάτηνπολιτιστικήαγωνίατου,τονπόθονααποφοιτήσουναπότιςτάξειςτηςμαθητέςμεανθρωπιστι-κήυποδομή,μεκρίση,μεόραμα.

Τοσυνέδριογια«ΤοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»,πουδιεξήχθητο2017,αποτέλεσεσυνδιοργάνωσητηςΣχολήςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,τουΙδρύ-ματοςΚωστήΠαλαμάκαιτωνΦίλωντουΦιλολογικούΣυλλόγου«Παρνασσός»,πνευματικώνκέντρωνμεεγνωσμένηιστορίακαιπροσφορά.Αποτελείεκδήλωσητουεπιστημονικούενδιαφέροντοςγιατοέργοτουκαιαναγνώρισητηςανάγκηςγιαεπιστημονικήαξιοποίησήτου.Προοιωνίστηκεωςεκτωναποτελεσμάτωντουεπέκτασητωνερευνώνστομέλλονμετιςπροτάσειςγιατηνεπανέκδοση,επίσύγ-χρονωνβάσεων,τηςσειράςΤαπρόσωπακαιτακείμενα,τηςεπιλεκτικήςαυτήςκριτικογραφίαςμεβαρύτηταπουτηνδικαίωσεοχρόνος,καιτηνσύνταξηενόςανθολογίουφράσεωναπότονδοκιμιακόλόγοτουΙ.Μ.,σύμφωναμετηνπρόταση

ΕΙσΑΓΩΓή

13

τουγλωσσολόγουκ.ΘανάσηΝάκα.Θαπροσθέταμεστοσημείοαυτό,χάρηστηνεμπειρίαπουαποκτήσαμεαπότηνμελέτητηςαλληλογραφίαςτουΙ.Μ.μετονφίλοτουποιητήΓ.Θ.Βαφόπουλο,τηναξίαπουθαείχεηδημοσίευσητηςυπάρχουσαςαλληλογραφίαςτουμεπλειάδαπνευματικώνανθρώπων,μευλικόάγνωστο,ανέκ-δοτο,μεαποτύπωσητωντάσεων,τωναντιμαχόμενωνμερίδων,τωνεκδοτικώνσυνθηκών,τηςιστορίαςτηςγραμματολογίαςμαςστοδεύτερομισότου20ούαιώνα.Καιθαπροσθέταμε,επίσης,ωςσυμπέρασματουσυνεδρίουτηναναγκαιότητασυνά-θροισηςκαιδημοσίευσηςτουδιάσπαρτουκριτικού,δοκιμιακού,δημοσιογραφικού,τεχνοκριτικούκαιμικροκριτικούέργουτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,πουπαραμένειαθησαύριστο,δύσχρηστοκαιαναξιοποίητο,σεδιάφοραέντυπακαιεφημερίδες.Οίδιοςέχειυποδείξειτοντρόποτηςκατηγοριοποίησηςκαισυνέκδοσηςκειμένωνήάρθρωντουείδουςαυτού,μετηνσυνάθροισήτους,εκδίδονταςόσοζούσεσετόμουςέναμικρόαναλογικάμέροςτους,μετίτλουςπουπαρέπεμπανσυνήθωςσετιτλοφορήσειςστηλώνεφημερίδων,στιςοποίεςδημοσίευετακτικάκαισυστηματικά,δημιουργώνταςδιάφορεςθεματικέςενότητες.Πρόκειταιγιαυλικόπουθαφωτίσειπτυχέςτηςκοινωνικήςπραγματικότητας,τωνπροβλημάτωνσυγκεκριμένωνπεριό-δωντηςελληνικήςζωής,τηςεπαρχίαςπουωςερευνητικόςταξιδιώτηςεπισκέφθηκε,πλευρέςτηςπαιδείαςκαιτηςεκπαίδευσηςμεσημαντικέςπροτάσεις.

Ενδιαφέρονπροκάλεσεκαιηευκταίαπρότασηγιαδημοσίευσητηςανέκδοτης,μηυποστηριχθείσας,διδακτορικήςδιατριβήςτουΙ.Μ.γιατονΑδαμάντιοΚοραή,στηνοποίααναφέρθηκεηκ.ΜαρίαΔημάκη-Ζώρα.Θαήτανεξίσουενδιαφέρουσαηδιερεύνησητωνλόγωντήςμηέγκρισήςτης,ηοποίαίσωςοδηγήσειστηνύπαρξηφιλολογικώνδιαφορώνήκαιπροσωπικώναντιπαθειών–αφέθηκανπολλάναεν-νοηθούνγιατιςτύχεςτηςστηνενλόγωανακοίνωση.

ΟκριτικόςΠαναγιωτόπουλος,λόγωακριβώςτηςποικιλομορφίαςτουκριτικούλόγουτου,αναβιώνειεποχές,απεικονίζειτοκλίματουςκαιοπροσεκτικόςανα-γνώστης μπορεί να διαπιστώσει κοινωνικές και πολιτικές διαστρωματώσεις καιαντιπαλότητες,πουεπέδρασανστηνλογοτεχνία,παράτοότιαυτόςδενσυμμετέ-σχεσεκομματικέςήμικροπολιτικέςήκαιλογοτεχνικέςομάδες,κρατώνταςαπο-στάσειςκαικατακρίνονταςκατ’ επανάληψητηνμεταφοράτωνπολιτικώνσκο-πιμοτήτωνστηνεκπαίδευση.Καιπεραιτέρω,απέδωσεγραμματολογικάπεριβάλ-λοντακαιαξιολόγησεπρόσωπαλογοτεχνών,τοποθετώνταςταστονκαιρότους,αφήνονταςπαρακαταθήκεςπουτονκατατάσσουνσεσημαντικότατοκριτικότηςλογοτεχνίας(καιιστορικότηςλογοτεχνίας,όπωςπροσφυώςυποστηρίχθηκε),μεέργοπουσυνεχίζειεκείνοτουΚωστήΠαλαμά(οοποίοςλειτούργησεπροτυπικάγια τονΠαναγιωτόπουλο στον τομέα της κριτικής) και παράλληλο τουΤέλλουΆγρα.ΕίναιχαρακτηριστικήγιατηντόλμηκαιτηνδιεισδυτικότητάτηςηεργασίατουγιατονΚαβάφη·επίσηςγιατονΠαλαμά(παράτηνμετέπειτααποστασιοποίη-σήτουαπότονποιητή,όχικαιαπότονκριτικόΠαλαμά),καισυζητήσιμεςοιθέσειςτουγιατονΚ.Γ.Καρυωτάκη,μεπολλάσημείαορθώςαντιρρητικά,κατάτηνκρίσημας.OΠαναγιωτόπουλοςπρόσφερεωςκριτικόςαλλάκαιωφελήθηκεαπότηνκρι-

ΕΙσΑΓΩΓή

14

τική,διότιανέπτυξεαυτοκριτικάαντισώματαυπότηνέννοιαότιαυτοδιδάχθηκεκαιασκήθηκενακρίνειαυστηράκαιταδικάτουκείμενα.

ΣτοΣυνέδριο,εκτηςθεματικής,τουπεριεχομένουτωνανακοινώσεωνκαιτηςεξειδίκευσηςτωνομιλητών,αναδείχθηκεορόλοςπουδιαδραματίζειστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςηκριτικήτηςκριτικής.Έγκυροικριτικοίοιπερισσότεροιαπότουςομιλητέςέκριναντοέργοενόςαναγνωρισμένουστοφιλολογικόαυτόείδος,εξετά-ζονταςτιςικανότητέςτου,τααποτελέσματατηςπροσφοράςτου,τουςτρόπουςλειτουργίαςτου,τηνκριτικήτουπολυμέρεια,ταεπιμέρουςείδηπουκαλλιέργησε,καιπαρουσιάζοντας,υπότοπρίσμααυτό,έναμέροςτηςιστορίαςτηςνεοελληνικήςκριτικής,πουπιστώνεταιστοόνοματουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου.Ηπερίπτωσήτουδενεξαντλείταιασφαλὠςστοσημείοαυτό.Υποδείχθηκανόμωςτρόποιγιατηνπεραιτέρωπροσέγγισηκαιτηνεπισταμένημελέτητωνεπίμέρουςκριτικώντουεκφάνσεων.

Θεωρούμεπρέποννασημειώσουμεότιη«ανακάλυψη»καιαναγνώρισητηςσημασίαςόλουτουέργουτουΙ.Μ.έχειακολουθήσειέωςσήμερακοπιώδη,πολυ-ετήκαικαρποφόραπροεργασία,ηοποίασεμεγάλομέροςοφείλεταιστηνΣχολήΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου.Θαμνημονεύσουμεχωρίςσχολιασμόόσαέγιναν,έωςότουφθάσουμεστηνκορύφωσημετονπαρόντατόμο,καθώςκαιτοευοίωνομέλλονπουπρομηνύει.Από τις εκδόσεις τηςΣχολήςκυκλοφόρησεοψηφιακός δίσκοςΕίκοσικαιέναποιήματατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,μεανθολόγησηκαιαπαγγε-λίατουκαθηγητήΚώσταΣτεργιόπουλου,καλούφίλουτουποιητή.Κυκλοφορούνσε επανέκδοση μεφιλολογική επιμέλεια του συντάκτη της εισαγωγής αυτής τααφηγηματικάέργατουΙ.Μ.Χαμοζωή,Αιχμάλωτοι,Αστροφεγγιά,Αλληλογραφία,Ανθρώπινηδίψα,Το δαχτυλίδιμεταπαραμύθια,Μεβλανάοεξαίσιος.Διεξήχθητο2002η«4ηΕπιστημονικήΣυνάντηση»μεθέμα«ΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»,ταΠρακτικάτηςοποίαςδημοσιεύθηκεντο2003.ΑπότιςίδιεςπάνταεκδόσειςκυκλοφόρησανοιΕπιστολέςΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλουκαιΕμμ.καιΑικ.Κριαρά,καιτοΧρονολόγιο–ΕργογραφίαΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,απότηνΒάσωΟικονομοπούλου,το2006.

Καιάλλοιόμωςσυνέτεινανουσιαστικάστηνπροβολήτουέργουτου.ΜεγάληυπήρξεησυνεισφοράτηςτηλεοπτικήςπροβολήςσεσειράεπεισοδίωνστηνΕ.Ρ.Τ.τηςΑστροφεγγιάςσεδιασκευήΒαγγέληΓκούφακαισκηνοθεσίαΔιαγόραΧρονό-πουλου.ΤαμικράαφιερώματατωνπεριοδικώνΤοΔέντροκαιΠόρφυρας,συνέβα-λανκαιαυτά.ΤονΔεκέμβριοτου2003προβλήθηκεστηνΕ.Τ.-1,στηνεκπομπή«Συγγραφείςκαιεποχές»τοεξαιρετικόντοκυμανταίρτουΤάσουΨαρράγιατονΙ.Μ.Παναγιωτόπουλο.Παρεμπιπτόντως,ηΑστροφεγγιάδιδάσκεταιαπό τηνπε-ρασμένηχρονιάστουςμαθητέςτωνΛυκείωνστηνΚύπρο.ΔενείναιτουπαρόντοςναασχοληθούμεμεπλειάδαεκδηλώσεωνστηνΑθήνα,τοΑιτωλικόκαιαλλού,οιανακοινώσειςήοιομιλίεςτωνοποίωνπροστίθενταιστουλικόαυτό.ΘαθυμίσουμεόμωςτοΑφιέρωμαστονΙ.Μ.Παναγιωτόπουλο,πουεπιμελήθηκεοΕμμ.Κριαράςκαι μία διδακτορικήδιατριβήπου εκπονήθηκεαπό τηνΚωνσταντίναΧρυσικο-πούλουκαιυποστηρίχθηκετο2010στοΙόνιοΠανεπιστήμιο,μετίτλοΙστορίακαι

ΕΙσΑΓΩΓή

15

μυθιστορία στοαφηγηματικό έργο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου.Απαρχή,ωστόσο,τωναναφορών,τωνεργασιώνκαιτωνεκδηλώσεωναποτέλεσανδύοεργαλειακάβιβλίατηςκ.ΑννίταςΠαναρέτου,ηΕργογραφία–ΒιβλιογραφίαΙ.Μ.Παναγιωτό-πουλου(1916-1982)καιηδιατριβήτηςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος.Συνολικήθεώρησητουέργουτου.

ΗπολυμέρειατουΠαναγιωτόπουλουήτανεγγενής,γέννηματωνσυνθηκών,αλλάκαιτωναναγκώνπουτουεπέβαλεηζωή.Οίδιος,εξάλλου,έχειεξομολο-γηθείμεαφοπλιστικήειλικρίνειαγιατηνπλησμονήπουτονδιακατείχε,γιατηνδίψατουγιαμάθηση,γιατηνανάγκητουγιαέκφραση,γιατηνεξωτερίκευσητουπνεύματόςτουμέσωτηςγραφής.Ηφιλομάθειαυπήρξετοπρώτογνώρισμάτουκαι το έδαφος, στο οποίο καλλιεργήθηκεηπλησμονή του.Παιδί της επαρχίας,ονειρεύτηκεκαιαγωνίστηκενααπαλλαγείαπότηνμιζέριατηςκαθημερινότητας,από τηνσκληρήαγροτική ζωήκαι τις καταδρομέςμιαςάδικηςμοίραςπουκα-τέτρυχε με θανάτους και συνεχή προβλήματα την οικογένειά του. Συναφήςωςπροςτααίτιααλλάκαιτοαποτέλεσμαήτανοβιοπορισμός.ΟΠαναγιωτόπουλοςδιδάχθηκεαπότηνζωήναεργάζεταιασταμάτητα,ναονειρεύεταιμιαανθρώπινηζωή,καιαυτήηαρχήτονσυνόδευσεσεόλοτονβίοτου.Υπήρξεεργάτηςτουπνεύ-ματοςκαιδουλευτήςάοκνος,γράφονταςπαντού,σεποικίλαέντυπα,εφημερίδεςήπεριοδικά,τηςεπαρχίαςήτωνμεγαλουπόλεων,άσημαήεπιφανή.Ηανέχειακαιοιπολλέςοικονομικέςδυσκολίεςχάλκευσανέναχαρακτήραεπίμονοκαιυπομο-νετικό,συστηματικό,έναναγωνιστήτηςζωήςμεεφόδιοτηνπένατου.Βήμαβήμακατόρθωσεταπάντα.Δενείχετηνπολυτέλειατωνεπιλογών,άρπαζετιςευκαιρίες,γιατίέπρεπεπρωτίστωςναεπιβιώσει.Ηεπαγγελματικήεπιτυχίακαιηοικονομικήαποκατάστασηήλθανωςεπιβράβευσητηςακάματηςαυτήςπροσπάθειας.Ηεργα-σίααποτέλεσετηνάμυνάτουενάντιαστιςκαταδρομέςκαιτοόχηματηςεπιτυχίαςτουοσυστηματικόςτρόποςσκέψης.Ηθεωρίακαιηπράξηλειτούργησαναρμονι-κάταιριασμένεςστηνζωήτου.

Ηενασχόλησημεόλαταείδητουλόγου,ζωτικήανάγκητουΠαναγιωτόπου-λου,κρίθηκεαρνητικάαπόορισμένους.Ήτανεκείνοιπουαρνούνταινασυλλά-βουντηνιδιομορφίατουχαρακτήρατωνανθρώπων,όσοιζητούνμάταιατηνσυ-γκέντρωσηόλωντωνπροσόντωνστοίδιοπρόσωπο,ιδίωςανείναιεπώνυμο,πα-ραβλέπονταςτιςιδιαιτερότητεςπουκληροδοτούνταικαιπουαναπτύσσονταιδια-φορότροπαανάάτομουπότοκράτοςτωνκοινωνικώνεπιταγώνήπιέσεων.Ήτανμιαάστοχηαμφισβήτησητουίδιουτουπροσώπουτουηεπίκρισητωνπολλαπλώνεκφάνσεωντηςδημιουργίαςτου.Ωστόσο,αυτόςήτανοΠαναγιωτόπουλος,έτσιπορεύτηκεαταλάντευτακαι έτσιαναδείχθηκεωςμίααπότιςπαραγωγικότερεςπνευματικέςμονάδεςτουτόπουμαςστομεγαλύτερομέροςτου20ούαι.

Ησυνέπειάτου,ηπλησμονήαυτή,ηορμήγιαμιασφαιρικήκατάκτησητουαντικειμένου,μετοοποίοκαταπιανόταν,έχειεφαρμογήκαιστηνπερίπτωσητουκριτικούέργουτου.ΟΠαναγιωτόπουλοςλειτούργησετοίδιοπληθωρικάκαιστηνενασχόλησήτουαυτήπου,όπωςγνωρίζουμε,δεντονέθελγεπάντοτε.Οίδιοςέχει

ΕΙσΑΓΩΓή

16

μιλήσειγιατηναδυναμίατωνανθρώπωνναδεχθούντηναλήθεια,γιατουςφίλουςπουέχασε,ότανπαρατηρούσεστιςκριτικέςτουτιςαδυναμίεςτωνέργωντους.Εμ-φιλοχωρείκαιστηνπερίπτωσητωνκριτικώνκειμένωντουοβιοπορισμόςαπόκοι-νούμετηνανάγκησυμμετοχήςτουσταλογοτεχνικάπράγματαπουτονοδήγησανστηνδιαμόρφωσηκριτικούλόγουμεκύρος.Γι’αυτόκαιδεναπαξίωσεσταπρώταστάδιάτουτονρόλοτουτεχνοκριτικού,πουτουπροσπόριζεταπροςτοζην,μετηνσημαντικήόμωςδιευκρίνιση,ότιβιοποριζόμενοςμάθαινε,ότιεργαζόμενοςσεέντυπαελάσσονοςεμβέλειαςασκείτοκαιδοκιμαζόταν,ότιδενευτέλισεποτέταάρθρα του.Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η ενάσκησηαυτή απέδωσε αργό-τεραέναεξαίρετοστοείδοςτουβιβλίο,μιαάτυπη ιστορίατηςτέχνης,δοσμένηλογοτεχνικά·ότιταείδητουκριτικούτουλόγουτααξιοποίησεσυνθετικάμεταξύτους,ώστεταελάσσονανακατατείνουνστοκριτικάμείζον,όπωςτοπαράδειγμαπουεννοούμε,τονμοναδικόγιατηνπρωτοτυπίατουτόμοτουΕυρώπη.Δώδεκακεφάλαιαλυρικήςγεωγραφίας.Ηδιάβίουμάθηση,πουτόσοδιαφημίζεταισήμερα,ήτανκαθημερινήχαράγιατονΠαναγιωτόπουλο,τηνοποίαμάλισταμετέτρεπεσεπροσωπικήδημιουργία.

Ασχολήθηκε,λοιπόν,μεόλαταείδητουκριτικούλόγου.Ηκάθεκριτικήεκδο-χήείχετηναιτίατηςκαιτοαποτέλεσμάτης.ΟΠαναγιωτόπουλοςγεννήθηκεγιαναγράφει:ξεκίνησεαπλόςγραφιάςκαιδιάνυσεανοδικήπορεία:δημοσιογράφοςκριτικός, τεχνοκριτικός, κριτικός της ιστορίας της λογοτεχνίας, βιβλιοκριτικός,κριτικόςτωνιδεώνκαιτουπολιτισμού,αδέκαστοςκριτήςκαιανθρωπιστής,όπωςεξάγεταιαπότοδοκιμιακόκυρίωςέργοτου,μεέκδηλητηναγωνίαγιατιςτύχεςτουανθρώπουκαιτηναγάπηγιατουςνέουςκαιτοπαιδί,ηεκπαίδευσητουοποί-ουαποτέλεσείσωςτηνμέγιστησυμβολήτουστοντόπομας.

Γιατουςσυνέδρουςδενχρειάζονταιπαράελάχισταλόγια.Είναιπολύγνωστοί,καταξιωμένοιπανεπιστημιακοίδάσκαλοιήειδικοίεπιστήμονες,γνώστεςκατάτομάλλονήήττοντουέργουτουΠαναγιωτόπουλου,γνωστοίστηνβιβλιογραφίαγιαταβιβλίακαιτιςμελέτεςτουςστηννεοελληνικήλογοτεχνία.

ΘεοδόσηςΠυλαρινός

ΕΙσΑΓΩΓή

17

Μεαφορμήτησυμπλήρωση35χρόνωναπότονθάνατοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου(1982)καιμετηνευκαιρίατουεορτασμούγιατα125χρόνιααπότηνίδρυσητουΕλληνικού Εκπαιδευτηρίου-Σχολής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου (1891), οι Φίλοι τουΦιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά και η ΣχολήΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλουσυνδιοργανώνουνΕπιστημονικόΣυνέδριογια«ΤοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου».

ΜετηνιδιότητατουΠροέδρουτηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςσαςκαλωσορίζωστοΣυνέδριο,πουεντάσσεταιστονκύκλοεκδηλώσεωντουΦιλολογικούΣυλλόγουΠαρνασσόςγιατηΓενιάτουμεσοπολέμου.

Το2002,μεανάλογηαφορμή,πραγματοποιήθηκεΕπιστημονικήΣυνάντησημεθέμα«ΟστοχασμόςκαιολόγοςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»,πουείχεστόχοναδώσειτηνευκαιρίασεμελετητέςτουέργουτου,απόασφαλήχρονικήαπόσταση,ναπροσεγγίσουνξανά,μεεπιστημονικάμεθοδολογικάεργαλεία,τοπολυσχιδέςέργοτουκαιναπροτείνουννέεςαναγνώσεις,αλλάκαιδιδακτικέςεφαρμογές.ΤοπαρόνΕπιστημονικόΣυνέδριοεπικεντρώνεταιστοκριτικόέργοτουΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλουκαιστοκλασικόπιαπολύτομοέργοτουΤαπρόσωπακαιτακείμενα.

Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος, ακάματος, υπηρέτησε τα ελληνικά γράμματαγια περισσότερο από μισόν αιώνα, καλλιεργώντας ευδόκιμα όλα τα είδη τουλόγου.Ηπολυμέρειατουέργουτουεπικρίθηκεαπόαρκετούςμελετητέςτουωςπολυδιάσπαση.Ειδικότερατοκριτικόέργοτου,πουκαταλαμβάνειπολλούςτόμουςκαιεκτείνεταιαπότηνφιλολογικήκριτικήέωςτηνκριτικήτέχνηςκαιτοδοκίμιο,αντιμετωπίστηκεδιττά:αφενόςμεδιθυραμβικάσχόλια,όταναφορούσεστηνιστορίατηςλογοτεχνίαςκαισετεθνεώτεςσυγγραφείς(όπωςστοεμβληματικόΤαπρόσωπακαιτακείμενα,έργο-σταθμό,πουακόμηκαισήμερα−μετάαπότόσεςδεκαετίεςαπό την έκδοσή του−, διατηρείαμείωτη τηναξία του),αφετέρουμεπικρόχολασχόλιακαιεχθρότητα,όταναφορούσεσυγχρόνουςτουλογοτέχνες.Τογεγονόςαυτότουπροσπόρισεαρκετέςπικρίες,οιοποίεςσυναισθηματικάτονκατέβαλαν.

Γι’αυτότολόγοκαιοίδιοςεπέλεξετατελευταίαείκοσιπερίπουχρόνιατουβίουτου−επιτρέψτεμουτηνπροσωπικήαυτήμαρτυρία−,ναμηναναφέρεταιστοκριτικόέργοτουήκαιναενοχλείται,ότανκαλοπροαίρετοιαλλάκαιάσπονδοιφίλοιτονπροέτρεπανναξαναπιάσειτονήματηςκριτικήςαπόεκείπουτοάφησεχρόνιαπριν.Ωστόσο, ουδέποτε το αποκήρυξε.Και κανείς δεν αμφισβήτησε τη στέρεηκαιβαθιάγνώσητουτηςνεοελληνικήςλογοτεχνίας,τηνεμβρίθειατωνκριτικώναναλύσεώντου,τηνοξυδέρκειακαιευθυβολίατουκριτικούλόγουτου,ιδιαιτέρωςανλάβουμευπόψημαςτιςανεπάρκειεςτηςλογοτεχνικήςέρευναςκαιτηνέλλειψημεθοδολογικώνεργαλείωνστηνΕλλάδακατάτοπρώτομισότου20ούαιώνα.

ΚήΡΥΞή ΕΝΑΡΞήσ ΕΡΓΑσΙΩΝ ΤΟΥ σΥΝΕΔΡΙΟΥ

18

ΑπότηνάποψηαυτήτοπαρόνΕπιστημονικόΣυνέδριοαποτελείμιαευτυχήσυγκυρία, γιατί δίνει την ευκαιρία να φωτιστεί μια σημαντικότατη πτυχή τηςπνευματικής προσωπικότητας του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου και να επανεκτιμηθείτοκριτικό έργο τουαπό εκλεκτούςπανεπιστημιακούςδασκάλουςμεσύγχροναμεθοδολογικάκαιμελετητικάεργαλεία.

Έτσι,παράλληλαμετηνεπανεκτίμησητωνπρωτοπόρωνκριτικώνπροσεγγίσεώντουγιατονΚ.Π.ΚαβάφηκαιτονΚωστήΠαλαμά,γιατονΔιονύσιοΣολωμόκαιτονΑνδρέαΚάλβοκαιτουςΕπτανήσιουςποιητές,θαπαρουσιαστείκαιηανέκδοτηδιδακτορική διατριβή του για τον Αδαμάντιο Κοραή, ενώ θα διερευνηθούν οιαπόψειςτουγιατηνπροεπαναστατικήελληνικήλογοτεχνία,ηεμπλοκήτουστηνέκδοση της Βασικής Βιβλιοθήκης ως επιμελητή και ανθολόγου, τα εν πολλοίςπαραγνωρισμένακριτικάάρθρατουστονημερήσιοτύπο,αλλάκαιοιαπόψειςτουγιατοτιείναικριτική,καθώςκαιηανάλυσητηςδοκιμιογραφίαςτου.

ΕξίσουσημαντικέςείναικαιοιεισηγήσειςπουμελετούντοντρόπομετονοποίοοΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλοςπροσέγγιζετονΚώσταΚαρυωτάκηήισορροπούσεμεταξύκριτικήςκαιιστορίαςτηςλογοτεχνίαςστονμεσοπόλεμο,ήπουαναδεικνύουντηνιδιαίτερηκριτικήματιάτουγιατηνΕυρώπη,τηντέχνηκαιτουςλογοτέχνεςτης,καιτουςπαράλληλουςδρόμουςπουακολουθούσεηνεοελληνικήλογοτεχνίακαιτέχνη.

Τέλος,επισημαίνωτιςεισηγήσειςμετιςοποίεςξεκινάκαιλήγειτοΣυνέδριο,κατ’αντίστροφηόμωςφορά:αφενόςταβιβλιογραφικάτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,πουφωτίζουντοντρόπο,μετονοποίολειτουργούσεσυγγραφικάκαιμαρτυρούνπώςαντιμετωπίστηκετοέργοτου,αφετέρουτησυνολικήπροσέγγισητηςπολυσχιδούςκριτικήςσκέψηςτου,ηοποίαεκκινείαπότηνκριτικήτηςτέχνης,επιδίδεταιστηλογοτεχνικήκαιφιλολογικήκριτικήκαιολοκληρώνεταιμετηνκοινωνικήκριτική.

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ και στα δύο καλλιτεχνικά δρώμενααπόμαθητέςτουΣχολείουμας,πουμετονδικότουςτρόποσηματοδοτούντηνέναρξη και τη λήξη του Συνεδρίου. Στο Σχολείο αυτό, για να θυμηθούμε τονμαχόμενο δάσκαλο, ο εκπαιδευτικός και παιδαγωγός Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος,χωρίςυπερβολή,έδωσετηνψυχήτου,μοιράζονταςτονχρόνοκαιτηνικμάδατουστηλογοτεχνίακαιτηνπαιδεία,τιςοποίες,αλληλοτροφοδοτούμενεςστηνουσία,τιςείχετάξειστηνυπηρεσίατου«σύγχρονουανθρώπου».

Είθισται οι ευχαριστίες προς τους εισηγητές και τους συντελεστές ενόςτόσο επιτυχούς Συνεδρίου −για να προοικονομήσω την ολοκλήρωσή του−, νααπευθύνονταιστοτέλος.Ωστόσο,θεωρώότιηαναφοράστονΦιλολογικόΣύλλογο«Παρνασσός» και στους Φίλους του, στο Ίδρυμα Κωστή Παλαμά και στον κ.ΚώσταΚασίνη,καθώςκαιστηναγαπητήσυμφοιτήτρια,φίληκαισυνάδελφοστημαχόμενηεκπαίδευση,κ.ΠόλυΤσίγκου,αποτελείελάχιστηοφειλόμενητιμή.

Μετιςσκέψειςαυτές,ωςπρόεδροςτηςΕπιστημονικήςΕπιτροπήςκηρύσσωτηνέναρξητουΕπιστημονικούΣυνεδρίουγια«ΤοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου».

ΆλκηςΙ.Παναγιωτόπουλος

ΚήΡΥΞή ΕΝΑΡΞήσ ΕΡΓΑσΙΩΝ

19

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ:Π.Δ.ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ

ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ:«ΕισαγωγήστοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ:«ΟιπαιδαγωγικέςαπόψειςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου:Θεωρίακαιπράξη»

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣΚΑΨΩΜΕΝΟΣ:«ΟΚαβάφηςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου»

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ:«ΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλου»

21

Τοκριτικό έργο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου (1901-1982)αποτελεί σπάνιοδείγματουτρόπου,μετονοποίοδιαμορφώνεται,εξελίσσεταικαιμετακενώνεταιηκρι-τικήσκέψη.Καιτούτογιατουςεξήςλόγους:πρώτον,επειδή,αυτοδίδακτοςστηνκυριολεξία,θήτευσεεξαπαλώνονύχων,απότηνηλικίατωνδεκατεσσάρωνμόλιςετών1,στονκριτικόπροβληματισμόκαιμέσωτηςκριτικήςμυήθηκεσταδιακάστατηςτέχνης·δεύτερον,επειδήασχολήθηκεμεπολλάείδητουκριτικούλόγου,απόέφεσηπροςταγράμματααλλάκαιαπόβιοποριστικέςανάγκεςκινούμενος·καιτρίτον,διότιμετηνπάροδοτωνετώνκαιέπειτααπόπολύμοχθοφιλολογικόέργοαξιοποίησετηνκριτικήσκευήτου,μεταφέρονταςπαραγωγικάτουςκαρπούςτηςακόμηκαισταλογοτεχνικάδημιουργήματάτου.ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος,αυτόδενπρέπειναμαςδιαφεύγει,ανδρώθηκεωςκριτικόςκαιμέσωαυτήςτηςιδιότη-τάςτουπροσέγγισετηνπρωτογενήπνευματικήδημιουργία.

ΠροςεπίρρωσητωνανωτέρωθαεπικαλεστούμετηνεύστοχηγνώμητουΠαύ-λουΦλώρου,διατυπωμένηστηνκριτικήτουγιατηνΑστροφεγγιάστοπεριοδικόΓράμματα,ότανπρωτοκυκλοφόρησετοεμβληματικόαυτόμυθιστόρηματουΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλουαπότονΑρχαίοΕκδοτικόΟίκοτουΔ.Δημητράκου,τοκαλο-καίριτου1945.Γράφειπολύεύστοχα2:

ΤονΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοτονωφέλησεσεμεγάλοβαθμότοότι,συγκρα-τώνταςτοσυναίσθημαήπροβάλλοντάςτομόνοστηνέμμετρηποίηση,άνοιξεορθάνοιχταταμάτιατουσεό,τιγινότανγύρωτουκιακόνισετηνκρίσητουπάνωσταπεζογραφήματατωνάλλων.Ελέγχονταςτουςάλλουςέμαθεναελέγχειτονεαυτότουκαισύγχροναμαθήτεψεστομεγάλοσχολείοτηςζωής.

1.ΗBάσωΟικονομοπούλουαναφέρειότιτο1915οΠαναγιωτόπουλος«[...]αρχίζειναδημοσιεύ-ειποιήματα,χρονογραφήματα,επιφυλλίδες,εγκυκλοπαιδικάάρθρασταπεριοδικάΕλλάςτουΣπ.ΠοταμιάνουκαιΤοΕθνικόνΕγερτήριονΠαρισίων–ΑθηνώντουΔ.Βουτετάκη».Βλ.Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος.Χρονολόγιο–Εργοβιογραφία,ΕκδόσειςτηςΣχολήςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,Αθήνα2006,σ.27.2.Βλ. Γράμματα,τχ.11-12(Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1945),σ.321-323.

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΕΙσΑΓΩΓή σΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ι.Μ.ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

22

Έτσιοκριτικόςπροετοίμασετομυθιστοριογράφοκιομυθιστοριογράφοςπάλιδάνεισετοσυγκρατημένοτουοίστροστονκριτικόπουωφελήθηκεαπότοασπατάλητοπερίσσευμα[...].

ΘαπροσθέσουμεκαιτηνάποψητουΓιώργουΘεοτοκά,τηςίδιαςεποχής,απότις«Επιφυλλίδες»τωνΚαθημερινώνΝέων,ευκαιριακήαλλάεπίσηςχαρακτηρι-στική,διότιστησκέψητουΘεοτοκάοκριτικόςκαιμυθιστοριογράφοςΙ.Μ.Πανα-γιωτόπουλοςσυμπορεύονταικαιοέναςσυμπληρώνειτονάλλον3:

[...]συλλογίζουμαιτουςπλούσιουςτόμουςκριτικώνδοκιμίωνκαιτουκ.Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου.(Σ’έναενδιαφέρονμυθιστόρημαπουκυκλοφόρησετιςημέρεςαυτέςμετοντίτλοΑστροφεγγιάοκ.Ι.Μ.Παναγιωτόπουλοςξεσκεπάζειμιακαινούριαπλευράτηςπολυσύνθετηςλογοτεχνικήςτουιδιοσυγκρασίας).

Στησυνέχειαθααναφερθούμεστιςκατηγορίες,οιοποίεςσυναποτελούν τοκριτικόέργοτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου.Όλες,χωρίςυπερβολή,επέδρασανστηνπαγίωσητηςθεωρητικήςτουσκέψηςκαιστηδιαμόρφωσητηςπνευματικήςτουφυσιογνωμίας. Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος ξεκίνησε ως κριτικός της λογοτεχνίαςαλλάκαιτηςτέχνης4.Ηδεύτερη ιδιότητα,μετηνοποίακαιθααρχίσουμε,του«τεχνοκρίτη»(τηνπρόσθετεδίπλαστηνυπογραφήτου),τουπροσπόρισεικανότη-τεςπουαξιοποιήθηκανπρωτότυπαστολογοτεχνικόκαιτοδοκιμιακόέργοτου.Είναιπολλέςοισυνεργασίεςτουσεέντυπατωνπρώτωνχρόνωντηςπνευματικήςτουζωής,πουαναφέρονταισταεικαστικά.Άτυπεςτεχνοκριτικέςήτανκαιτασχε-τικάμετηντέχνηλήμματαπουσυνέταξεωςτακτικόςσυνεργάτηςτηςΜεγάληςΕλληνικήςΕγκυκλοπαιδείαςτουΠυρσού5.Απόρροια, επίσης, της εργασίαςτουαυτήςήταντοδίτομοβιβλίοτουΓενικήιστορίατηςτέχνης6.Ποτέ,καιότανακόμηαναδείχθηκεκαιαναγνωρίσθηκεωςλογοτέχνης,δενέπαψενακαταγίνεταιμετηναγαπημένητουαυτήπαράπλευρηενασχόληση.ΣτιςεφημερίδεςΠρωίακαιΕλευ-θερία,γιαπαράδειγμα,έγραφεάρθρατεχνοκριτικήςφύσεωςαπότο1943έωςτο1955,παρουσιάζονταςκαικρίνονταςσυχνάεκθέσειςζωγραφικής.Στοβιβλίοτου7,μάλιστα,Ταγράμματακαιητέχνη.Μελετήματακαιπροσωπογραφίεςέχεισυγκε-ντρώσειαυτούτουείδουςμελετήματα,απόσυνεργασίεςτουσεπεριοδικάήεφη-μερίδες,τεκμήριοτηςσημασίαςπουαπέδιδεστοείδοςαυτό.ΕίναιπολύχρήσιμεςγιαόποιονθαασχοληθείμεαυτήτηνεργασίατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλουκαιοι

3.Βλ.ΚαθημερινάΝέα,φ.380,23-12-1945,σ.1.4.ΣτηνΕλληνικήΕπιθεώρησητηςΕυγενίαςΖωγράφουυπογράφειως«Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος,λογοτέχνηςκαιτεχνοκρίτης».Βλ.τχ.390,Απρίλιος1940,σ.90-91,στηστήλη«Φιλολογικάμνη-μόσυνα»υπότοντίτλο«ΤοέργοτουΠαπαντωνίου».5.Πρόκειταιγιατεράστιοόγκοεργασίας,πουπεριέχει1.369λήμματα.ΆρχισενασυνεργάζεταιαπότονΒ΄τόμοτηςεγκυκλοπαίδειαςαυτήςκαισυνέχισεανελλιπώςέωςκαιτοντελευταίο,τονΚΔ.́Βλ.ΑννίταΠ.Παναρέτου,Εργογραφία–Βιβλιογραφία(1916-1982)Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου,ΣΩΒ,Αθήνα1990,σ.93-126.6.ΕκδοτικόςοίκοςΖηκάκης,Αθήναι1926-1927,τ.Α΄-Β .́7.ΕκδόσειςΑστήρ,Αλ.καιΕ.Παπαδημητρίου,Αθήναι1967.

θΕΟΔΟσήσ ΠΥΛΑΡΙΝΟσ

23

πληροφορίεςπουεξάγονταιαπότηναλληλογραφίατουμεένανάλλοποιητή,λά-τρηκαιαυτόντηςζωγραφικήςκαισυλλέκτηπινάκων,τονΓ.Θ.Βαφόπουλο.

Στηλογοτεχνικήκριτική,μετηνοποίαασχολήθηκεπαράλληλα,επίσηςστηναρχήτηςσταδιοδρομίαςτου,αναδείχθηκεηνηφάλιασκέψητου,ηαντικειμενικήπροσέγγισήτου,αλλάκαιτοενδιαφέροντουγιατολογοτεχνικόαγαθόκαιτηνπρόσληψήτου,ενδιαφέροντοοποίουπήρξεγέννηματηςευλογημένηςσυνάντη-σηςτουκριτικούμετονδάσκαλο.

Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ηεξάτομησειράλογοτεχνικήςκριτικής,αποτε-λούντοκατεξοχήνκριτικόέργοτου.Πρόκειταιγιαέναναναλυτικόκριτικόοδηγό,στονοποίοαξιοποιήθηκεεικοσιπενταετήςάοκνηεργασίακαιπείραστανεοελλη-νικάγράμματα.ΗεπίμοχθησυνεργασίατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλουμεπολυάριθ-μαπεριοδικά,ηθητείατουστηΜεγάληΕλληνικήΕγκυκλοπαιδείατουΠυρσού,η καθοριστική συμμετοχή του στηΜούσα, το εξαιρετικό λογοτεχνικό έντυπο,όπουπρωτοστάτησεμαζίμετουςΠαύλοΚαλλιγάκαιΝάσοΧρηστίδη,και απέ-κτησεμεγάληεμπειρίααπότηνπρακτικήενάσκησηκαιτηγνωριμίαμετονλο-γοτεχνικό και πνευματικό κόσμο της εποχής, αποτέλεσαν μεστή προϋπηρεσία,οικαρποίτηςοποίαςαπέδωσαντουςχυμούςτουςωςσώμασταΠρόσωπακαιτακείμενα.ΕιδικότεραωςπροςτηΜούσα,οΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςαποτέλεσετηνψυχήτης.Τακείμενάτου,οικριτικέςτουγιαπολλάκαισημαντικάλογοτεχνικάέργαδημοσιεύτηκανκατάτηδιετίαπουείχετονπρώτολόγοστιςσελίδεςτης8.

Στα«Επισημειώματα»9,συγκεκριμένα,τουΑ΄τόμουτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένωνενημερώνεταιοαναγνώστηςγιατοόλοέργοπουέχειπρογραμματίσειοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος,ωςεξής:

[...]είναιμιασειράτόμοιπουλογαριάζωσιγά-σιγάναπεριλάβουνκαιταίσαμετώρασυντελεσμένακαιόσαμπορείαργότεραναυπάρξουνκριτικάμουγραψίματα. Από ό,τι στο διάστημα όλο της λογοτεχνικής μου προσπάθειαςσυγκόμισαστηνπεριοχή του χαρακτηρισμού, της μελέτης και τουδοκιμίου,ξεκαθαρισμένες, τακτοποιημένες, μεγαλωμένες και συνταιριασμένες σε κά-ποιεςενότητες,αναγκαστικάχαλαρές,θατυπωθούνεδώπέραοισελίδες,πουνομίζω,πωςκατέχουντοπρονόμιοναείναιμονιμώτεραχρήσιμες.[...].

ΘαεπισημάνουμετηνειλικρίνειατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλουκαιτιςεπιφυλά-ξειςτου–είναιοτίμιοςκριτικόςπουδεντονφοβίζειηλέξη«νομίζω»,ούτεηομο-λογίατωναδυναμιώντου,κάνονταςλόγογια«χαλαρότητα».

Στονίδιοτόμο,επίσης,διατυπώνειτιςαπόψειςτουγιατηνκριτικήλειτουρ-γία,τοποθετώνταςπρόσωπομεπρόσωποτονδημιουργόμετονκριτικό10:

8.Αξιοπρόσεκτεςείναικαιοιαπόψειςκαιοιγνώμεςτου,όπωςτιςδιατύπωσεμετοψευδώνυμοΛίνοςΓεράνηςστησελίδατηςαλληλογραφίαςτηςΜούσας,τοκριτικόενδιαφέροντωνοποίωναξίζειναπροσεχθεί.9.Ταπρόσωπακαιτακείμενα.Α'Δρόμοιπαράλληλοι,εκδ.«Αετός»Α.Ε.,Αθήνα1943, σ.229.10.Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ό.π.,τ.Α,́σ.33.


24

[...]Οκριτής,[...],πρέπεινακοιτάζεικαιστημιακαιστηνάλληνακροποτα-μιάκαινααισθάνεταιμεστάκαιτηθέσηκαιτηνάρση,καιτηνκατάφασηκαιτηνάρνηση,καιναβρίσκειτονίσιοδρόμοανάμεσαστηναδιάκοπηπαλίρροιατωναντικρουομένωνστοιχείων.Δενεπιτρέπεταιναδέχεταιπωςυπάρχειμιαμορφήτέχνης.Πρέπεινακαταλαβαίνει,πωςκάθεεποχήβρίσκειτηνέκφρασήτης,μακαιπωςτηνέκφρασηκάθεεποχήςδεντηνπλάθειοέναςκιοάλλοςασυλλόγιστοςμετηλεκτικήτουακροβασίακαιτηδιάθεσήτουτηςστιγμής.

Στον τόμο αυτόν,Δρόμους παράλληλους τον τιτλοφορεί, εμπεριέχονται με-λετήματα,προσεκτικάαναμορφωμένα,ταοποίακατάκαιρούςείχανήδηδημο-σιευτεί σε εφημερίδες ή περιοδικά11: κείμενα θεωρητικά για τη λογοτεχνία καιταείδητης,παρακολουθητικάτηςεξελικτικήςπορείαςμισούσχεδόναιώνατηςνεοελληνικήςγραμματολογίας,καθώςκαιμελέτεςγια το έργο επίλεκτωνλογο-τεχνών,όπωςτουΝίκουΚαζαντζάκη,τουΑπόστολουΜελαχρινού,τουΠαντελήΠρεβελάκη, του Ιωάννη Γρυπάρη, του συναδέλφου και ομότεχνού του ποιητή,πεζογράφουκαιτεχνοκρίτηΖαχαρίαΠαπαντωνίου.

ΣτονΒ΄τόμο,ταΑνήσυχαχρόνια,περιλαμβάνονται,εκτόςαπότοεισαγωγι-κόκείμενογιατονμεσοπόλεμο,μελετήματα,πρωτοδημοσιευμέναστοπεριοδικόΓράμματα,γιαεικοσιένανλογοτέχνεςπουεντάσσονταιστιςγενιέςτου’20καιτου’30.Είναι ενδιαφέρουσασήμεραησυγχρονικήτουθεώρηση,η τόλμητούθαρ-ραλέουκαιτίμιουκριτικούνααξιολογήσειτουςσυνοδοιπόρουςτουστηντέχνη.Επαναλαμβάνονταςπαλαιότερησκέψητου,διατυπωμένητο1942σταΠειραϊκάΓράμματα,παρατηρεί:12

Οκριτικόςπουθαθελήσειναμείνεισύμφωνοςμετησυνείδησήτου,ανά-γκηπάσα να γίνει σιδερόφραχτος ιππότης και να συνηθίσει να βρίσκει τιςπόρτεςκλειστές,τουςφιλικούςδεσμούςσυντριμένους,τησταδιοδρομίατουσεοποιοδήποτεκλάδοσταματημένη,χίλιαεμπόδιασεκάθετουπροσπάθειααπότουςανθρώπουςπου‘αδίκησε’.Πρέπειμελίγαλόγιανασυνειθίσεισεπολικήπαγωνιά.Μαπόσοιέχουντομάριτόσοανθεχτικόκαι–τοχειρότερο–πόσοιδέχονταιναγίνουνκαταγέλαστοι,χτυπώνταςπρόσωπακαικείμεναπουτακαθιέρωσεστησυνείδησητουκοινούτοκαθημερινόφιλικόλιβάνισμα;

Καιδιαπιστώνειπιοκάτωμεδόσηπικρίας:

Σήμερα βρίσκουμαι μ’ ένα βιβλίοπερισσότερο και με λιγότερους, πολύλιγότερουςφίλους.Φαίνεται,πωςοάνθρωπος,κιοπιοκαλοπροαίρετοςκιοπιοψύχραιμος,δυσκολεύεταιπολύν’ακούσειτηναλήθειατουγείτονα–δελέω,τηναλήθεια.Μακαιηκριτικήέχεικάποιαευρύτερηαποστολήναξεπλη-

11.ΠληντουμελετήματόςτουγιατονΙωάννηΓρυπάρη.Βλ.Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ό.π.,τ.Α,́σ.107-120.12.Ταπρόσωπακαιτακείμενα.Β'Ανήσυχαχρόνια,εκδ.«Αετός»Α.Ε.,Αθήνα1943,σ.238.


25

ρώσεικαιδενείναισωστόν’αντισκόβεταιστηνπορείατηςαπότιςέχτρεςπουμπορείναγεννήσει.

ΣτονΚωστήΠαλαμάείναιαφιερωμένοςοΓ΄τόμοςτηςσειράς.Είναιητιμήστησεπτήμορφήτουμεγάλουποιητή,αλλάκαιτουσπουδαίουκριτικού,τουοποίουμνημονεύειτοτετράπτυχοαπότουςΠεζούςδρόμους:«Αγαπώ.Συγκρίνω.Κρίνω.Εγκατασταίνω».ΟΠαλαμάς εκπροσωπεί για τον Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο την μίαπλευράτουαναπεπταμένουπεδίουτηςνεότερήςμαςποίησης,τηνκραταιάπα-ράδοση.Ηάλληθαείναιτονέο,οΚ.Π.Καβάφης.ΗμαθητείατουΙ.Μ.Παναγιωτό-πουλουστοέργοτουΠαλαμά,ήδηαπότο1918,ότανπρωτοήλθεδεκαεπταετήςσεεπαφήμετουςΚαημούςτηςλιμνοθάλασσαςκαιταΣατυρικάγυμνάσματα,καθώςκαιημετέπειτασχέσητουμετονποιητή,καταγράφηκανστοπροοίμιοτουτόμουωςπολυετήςπρότερηενασχόλησημετοπαλαμικόέργο13.Θαμνημονεύσουμε,πα-ρεμπιπτόντως,ωςπρότερη εμπειρία του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλουστηνπαλαμικήποίηση,τηνομιλίατου,μετίτλοΤοποιητικόέργοτουΚ.Παλαμά,πουδημοσιεύ-τηκετο1921.Πράγματι,αυτήηχείωςοιονείπροανάκρουσμαγιαό,τιέμελλεναακολουθήσειέωςτο1944,ότανκυκλοφόρησεοενλόγωτόμοςτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένων· καιακόμη,τημετάφρασήτου,το1932,τηςμελέτηςτουΕυγένιουΚλεμάν,ΚωστήςΠαλαμάς.Ηζωήκαιτοέργοτου14.

Ο Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος ποτέ δεν έπαψε να εκτιμά τον Παλαμά. Ωστόσο,ηπαρόρμησήτουκαιακολούθωςηκριτικήτουπαρρησίααποκαλύπτονταιστο«Αυτοβιογραφικόπροοίμιό»τουστοντόμοΓ΄Των προσώπωνκαιτωνκειμένων,τοναφιερωμένοστονποιητή15:

[...]Οιπρώτοιμουσυναγμένοισεβιβλίοστίχοι,στα1924,έδειχνανκιόλαςπωςκαμιάσυγγένειαδενέβρισκαμεό,τικινούσεκαιμεόποιοντρόποκινούσετηνέμπνευσητουΠαλαμά.Αποζητούσακάτιπιουποβλητικό,πιομουσικό,πιοερμητικό,πιολιγόλογο,πιο«φίνο».Μπορείναήμουνοέσχατος,μαδιατηρούσαακέριοτοδικαίωμάμουναπορεύομαιτοδρόμομου.ΚιοδρόμοςμουβρισκότανέξωαπότονπολυτάραχοδρόμοτουΠαλαμά.Κ’επειδή,όποιοςκατέχεικάποιαγνησιότητα,φυσικόείναικαιτηναισθητικήτουαγωγήνατησυνταιριάζειμετηναπόμέσατουπαρόρμηση,ήρθεκαιρόςπουηποίησητουΠαλαμάελάχιστακατόρθωνεν’αγγίξειτηνκαρδιάμου.[...]Πήγακαιμιακαιδυοφορέςακόμαστοσπίτιτου,στα1925.Απόκεικαιπέραδενένιωσαπρόθυμηκαιγεμάτητηνψυχή,γιανατονξαναϊδώ.Μουείναιτόσοαφόρητοναυποκρίνομαι!Καισυχνάμουσυμβαίνειναπέφτωσεό,τιοι«καθώςπρέπει»άνθρωποιονομάζουνκοινωνικήαπρέπεια,μόνοκαιμόνογιατίδεθέλωναψευτίσωτονεαυτόμουκαιγιατίδεν

13.Ταπρόσωπακαιτακείμενα.Γ'ΚωστήςΠαλαμάς,εκδ.«Αετός»Α.Ε.,Αθήνα1944,σ.7-12.14.ΟΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλοςεξακολούθησεναασχολείταιμετοέργοτουΠαλαμά.Σταεκατό-χρονααπότηγέννησήτουέδωσεπολλέςδιαλέξειςσεδιάφοραμέρητηςχώρας.Βλ.Οικονομο-πούλου,ό.π.,σ.108-109και112,113,118,134,142,143.15.Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ό.π.,τ.Γ ,́σ.9-10.


26

αντέχωγιαπολύστομαρτύριον’αραδιάζωκούφιακαιασήμανταλόγια,χωρίςζέσηκαρδιάς,χωρίςτησυμμετοχήτουγνησιότερουμέρουςτηςύπαρξήςμου.

ΟΔ΄τόμοςαφιερώθηκεστονΚ.Π.Καβάφη.«ΕρχόμουναπότηχώρατουΠαλα-μάκ’έπρεπεναπορευτώστουςαντίποδες»,γράφειαρχίζονταςτοΑ΄κεφάλαιοτων«Προλεγομένων»τουβιβλίου16.Καιπεραίνοντας,μετάαπότηναδιαμφισβήτητηκατάταξητουΔιονυσίουΣολωμούστουςΜεγάλους,προβλέπειποιοιθαείναιοιεπόμενοι,δικαιωμένοςσήμεραοοξυδερκήςΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος,μεγνώμονατηναντοχήτουέργουτουςστονχρόνοκαιτοντόπο:αυτοίείναιοΑνδρέαςΚάλβος,οΚωστήςΠαλαμάς,οΚ.Π.Καβάφης17.ΑπότηνπλευράμαςπρέπειναθυμίσουμεότιτονΔεκέμβριοτου1921οΙ.Μ.ΠαναγιωτόπουλοςζήτησεαπότονΚαβάφηνατουστείλειποιήματαγιατηΜούσακαιοΑλεξανδρινόςανταποκρίθηκε,συμμετέ-χονταςσεοκτώτεύχητουπεριοδικούμεδεκατρίαποιήματάτου.ΑναφερόμενοςαργότεραοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςστηνεποχήαυτή,γράφειστοβιβλίοτουΤαγράμματακαιητέχνη18:«[...]ΗΜούσα,μεπυκνέςαναδημοσιεύσεις,προσπαθείναευρύνειτονκύκλοεπιρροήςτουΚαβάφη,ενόςποιητή,πουτότεστηνΑθήνατονπαρωδούσανκαιμεκάθεθεμιτόκαιαθέμιτοτρόποτονεξευτέλιζαν».

Ολυρικόςλόγος,οΕ΄τόμος,θααποτελέσειέναείδοςεπιστροφήςκαισυμπλή-ρωσηςόσωνγράφτηκανγιατηλυρικήποίησηστονΑ΄τόμο,καιθαεπικεντρωθείστηζωήκαιστοέργοτουΜιλτιάδηΜαλακάση,τουΛάμπρουΠορφύρα,τουΤέλ-λουΆγρακαιτουΚώσταΚαρυωτάκη.

OΣτ ,́τέλος,τόμοςμεμικρέςμελέτεςγιαΈλληνεςκαιξένους,συμπληρώνεικαιολοκληρώνειΤαπρόσωπακαιτακείμενα,ηαξίατωνοποίωνπαραμένειπάντοτεεπίκαιρη,παράταόσασημαντικάέχουνέκτοτεγραφεί.ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςπραγματοποίησεδύοεπιτεύγματαμετοέργοαυτό:α)νασυλλάβεικαιναμετα-δώσειτονπαλμότηςεποχήςτουκαιτηναυθεντικότητάτηςκαιβ)νααναδείξειτηναξίατουελληνικούλυρικούλόγουτουπρώτουμισούτου20ούαι.Θαπαραθέ-σουμεταεπόμεναδιευκρινιστικάλόγια,μεταοποίααρχίζειοτελευταίοςτόμος19:

Μετονόρο«λυρικόςλόγος»θαεπιθυμούσανανοήσωόλητηνποίηση.Καιδεθαείτανπαράλογοτούτο.Υπάρχειμιαπροοδευτική [...]απομόνωσητουκεντρικούποιητικούστοιχείου,πουδεμπορείναείναιάλλοαπότη«λυρικήμέθη».Αναυτήημέθηδενκατέχειτονεσωτερικόχώροτηςποίησης,μάταιοκιάσκοποαγώνισμακατανταίνειοέμμετρος,ορυθμικόςήκαι,πλατύτερα,οποιητικόςλόγος.

16.Ταπρόσωπακαιτακείμενα.Κ.Π.Καβάφης,εκδ.«Αετός»Α.Ε.,Αθήνα1946,τ.Δ,́σ.9.17.Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ό.π.,τ.Δ,́σ.205.18.Ταγράμματακαιητέχνη,Μελετήματακαιπροσωπογραφίες,εκδ.Αστήρ,Αθήνα1967,σ.197.ΤοντίτλοΤαγράμματακαιητέχνη,πουυιοθετείστοενλόγωβιβλίοσυμβολικάκαισυνειρμικά,έφερεηστήλητηςΠρωίας,στηνοποίακαιδημοσίευεβιβλιοκριτικές,επιφυλλίδεςκαιτεχνοκρι-τικέςοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος.ΠρώτεςδημοσιεύσειςτωνκειμένωντουβιβλίουέγινανστηΝέαΕστίακαιστηνεφημερίδαΕλευθερία.19.Ταπρόσωπακαιτακείμενα.Στ΄Ταελληνικάκαιταξένα,Βιβλιοπωλείοντης«Εστίας»,χ.χ., σ.9.


27

ΟΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος,ακολουθώνταςταδιδάγματατουκριτικούΠαλαμά,αναβάθμισε τη λογοτεχνική κριτική, αποκρούοντας τον χαρακτηρισμό «ανεύ-θυνηωραιολογία»,που τηςαποδόθηκε.Και τηνορίζειως εξήςστοβιβλίο τουΟστοχασμόςκαιολόγος,στομελέτημα«Τούφοςτηςκριτικής»,θεωρώνταςαυτήνκαθαρή«μορφήτέχνης»,κυρίωςόμωςαυθερμηνεύονταςτονυπεύθυνοτρόποτηςδικήςτουλειτουργίαςωςκριτικού:

[η]λογοτεχνικήκριτικήδεν είναιάλλοτίποτεπαράημεγάληυπηρεσία,πουέναςάνθρωποςπροικισμένοςμεγνώσηπλατιάκαιμεμορφοποιητικήικα-νότητακαιμ’ευαισθησίαικανήν’αποκαλύψεικαιναερμηνεύσειόπου,καισταπιοδυσανάβατα, κιαν τησυναπαντήσει τηνομορφιά,προσφέρει στονόμοιότου,στοσυνάνθρωπο,καιστουτόπουτουτηνπνευματικήπροκοπήκαιστουκαιρούτουτηνπληρέστερηκατανόηση.

Ησυμμετοχήτου Ι.Μ. το1952στησυντακτικήεπιτροπήτηςΒασικήςΒιβλι-οθήκης,μαζίμετουςΕυάγγελοΠαπανούτσοκαιΔιονύσιοΖακυθηνό,απορρέειτόσοαπότοναγώνατουγιατηναπόκτησητηςγενικήςεποπτείαςπουχαρακτή-ρισετηνπληθωρικήιδιοσυστασίατου,όσοκαιαπότηνκριτικήτουδεινότητακαιτηνκαθαρότητατηςσκέψηςτου,αποδεδειγμένεςστηνπράξη,ιδίωςμετάαπόΤαπρόσωπακαι τακείμενα,όπουθησαυρίστηκεπολύμεγάλομέρος τηςκριτικήςτουεργασίας.Θαλέγαμεότιηανάληψητηςθέσηςαυτήςαποτέλεσεαναγνώρισητηςκριτικήςπροσφοράςτου.Οίδιος,μάλιστα,επιμελήθηκετουςτόμουςγιατονΓεώργιοΒιζυηνό,γιατοιστορικόμυθιστόρημακαιτηνεοελληνικήκριτική–τοντελευταίοαπόκοινούμετουςδύοπροαναφερθέντες,αλλάμεεισαγωγήδικήτου,στομεγαλύτερομέροςτης.

ΛογοτεχνικέςκριτικέςπεριλαμβάνουντρίαακόμηβιβλίατουΙ.Μ.Παναγιωτόπου-λου.Κατάτηνπάγιαπρακτικήτου,συναποτελέστηκανεπίσηςαπόπρογενέστερεςμελέτεςκαιάρθρατου.Είναι:α)Ταγράμματακαιητέχνη.ΟυπότιτλοςΜελετήματακαιπροσωπογραφίεςαποτελείέναάτυποσυμπλήρωμα,θαλέγαμε,τωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένων,μεαντιστροφήκαιπροσφυήπαραλλαγήτωνόρων.β)Ητέχνηκαιοάνθρωπος20.γ)Κέρκυρα,τονησίτηςλυρικήςφαντασίας,όπουσυγκέντρωσεδιάφορακείμενάτουγιατηνΕπτανησιακήΣχολήκαιτουςεπιγόνουςτης,πρωτο-δημοσιευμέναστηνεφημερίδαΕλευθερία21.

ΑναξιοποίητηέχειμείνειηβιβλιοκριτικήεργασίατουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου.Καιόμωςαποτελείπολύσημαντικήκατηγορίατηςκριτικήςσκέψηςτου,στηνοποίαδαπάνησεπολύχρόνο,μειδιαίτερομάλισταζήλο.Οίδιοςδενσυγκέντρωσετιςβιβλιοκρισίεςτουσετόμο–σετόμουςθαήταντοορθότερο,διότιπρόκειταιγιαπολυετήκαιεντέλειογκώδησυγκομιδή.Οιεργασίεςαυτές,δημοσιευμένεςκυρίωςσεπεριοδικά,αποτελούνμέροςτηςιστορίαςτηςνεοελληνικήςβιβλιοκρισίας.Καιδεν

20.ΜεεπιμέλειακαιπρόλογοτουΠ.Β.Πάσχου,ΕκδόσειςΑστέρος,Αθήναι1993.21.Κέρκυρα,τονησίτηςλυρικήςφαντασίας,εκδόσεις«ΚερκυραϊκάΧρονικά»,Κέρκυρα1975.


28

είναιμόνοομεγάλοςαριθμόςτους,αλλάκατεξοχήνηποιότητάτους,ηευαίσθητηκαιαντικειμενικήματιάτουσυγγραφέατους.Γιατονίδιοασφαλώςαποτέλεσανπεδίοαπάντλησηςυλικούενγένειγιαταμελετήματάτου·γιατηλογοτεχνίαμαςκαθρέπτητωνπαραγωγικώνστιγμώντηςκαιτηςεξελικτικήςδιαδρομήςτης,μετιςεναλλαγέςκαιτουςνεωτερισμούςπουμπόρεσεναγνωρίσειοΙ.Μ.Παναγιωτόπου-λοςστονμακρόβίοτου·γιατονιστορικότηςλογοτεχνίαςκαιτονερευνητήείναιέγκυρεςυποδείξειςκαιγιατοναναγνώστηβοηθήματα,ποικιλοτρόπωςχρήσιμα.

Τέλος,στημεγάληαυτήκατηγορίαεντάσσονταιασφαλώςκαιταεκατοντάδεςμικρομελετήματάτουσεπολλέςκαιδιάφορεςεφημερίδεςκαιπεριοδικά.Συγκε-ντρούμενα,όσαδενέχουνενταχθείήδηστουςανωτέρωτόμους,δενθααναδείξουναπλώςτηνκοπιώδηεργασίατουκαιτηναφιέρωσήτου,εξήντακαιπλέονετών,στηνκριτική,ηοποίαεπίσηςδενέπαψε,ούτεότανείχεκαθιερωθείωςσημαντι-κόςδημιουργόςκαιτοναπορροφούσετοπρωτογενέςλογοτεχνικόέργο,αλλάθαεπιβεβαιώσουντησοβαρότηταπουαπέδιδεστοείδοςαυτό.Είναιδύσκολο,αλλάαπαραίτητονασυγκεντρωθούνκαινααποτιμηθούνταγραπτάαυτά.Καιδενείναιμόνοοόγκοςτουυλικού·είναιημεγάληποικιλίατωνεντύπων,εφημερίδων22 ήπεριοδικών23,δυσεύρετωνενπολλοίςσήμερα,αθηναϊκώνήτηςεπαρχίας,ελληνό-φωνωνκαιξενόφωνων.Απότηνάλληπλευρά,σωστικήαποβαίνειτόσοησοβαρήβιβλιογραφικήεργασίαπουέχειπραγματοποιηθείτηντελευταίατριακονταετίαγιατονπεριοδικότύπο(ησυμβολήτουΧαράλαμπουΚαράογλου24υπήρξεκαθοριστι-κή),όσοκαιηψηφιοποίησηπολλώνεντύπων.Θαήτανκουραστικόνααναφέρουμεονομαστικάταέντυπα–μίαγρήγορηφυλλομέτρησητουΧρονολογίουτηςΒάσωςΟικονομοπούλουπείθειγιατοαδιέξοδοτηςυπόθεσης.Στηνουσία,πάντως,αδι-κείταιοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςαπότοδυσπρόσιτοτηςπροσέγγισήςτους,γεγονόςπουερμηνεύει,κατάτηγνώμημας,καιτηνταχείακαισυστηματικήφροντίδατουγιατησυνδημοσίευσήτουςσεσυγκεντρωτικούςτόμους.

Ενδεικτικά,θακαταχωρίσουμελίγουςμόνοτίτλουςεντύπων,πουέμεινανγνω-στάγιατηνποιότητάτους,γιαναφανείηέκτασηκαιηδιάρκειατηςτεράστιαςκαιμηαποτιμημένηςακόμηαυτήςπροσφοράςτουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου: αρχικά,τιςεφημερίδεςΕλεύθερονΒήμα,Χρόνος,Δημοκρατία,ΗΚαθημερινή,ΗΒραδυ-νή,ΠρωίακαιΕλευθερία–μετιςοποίεςσυνεργάστηκεεπίμακρόν(1933-1940,

22.Ενδεικτικά,αναφέρουμεορισμένες.ΑπότηνΑττική:ΌρθροςΑθηνών,ΦωςΠειραιώς.Απότηνεπαρχία:ΑνεξάρτητοςΚερκύρας,ΘρίαμβοςκαιΤηλέγραφοςΠατρών,ΑυγήΠύργου.ΟΤη-λέγραφος,μάλιστα,όπουοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςθαασχοληθείμετηλογοτεχνική,τηθεατρικήκαιτηνκινηματογραφικήκριτικήτο1919,αποτέλεσε,ανόχιτοπρώτο,αλλάένααπόταπρώτα,καιτοσυστηματικότερο,στάδιοτηςκριτικήςτουσταδιοδρομίας.Θαακολουθήσειηδιετήςπα-ρεμφερήςδιαδρομήτουστονΘρίαμβοτωνΠατρών(1919κ.ε.).23.ΌπωςΗΔιάπλασιςτωνΠαίδων(οΓρηγόριοςΞενόπουλοςέγραφετακτικάτοχρονογράφη-μαστηνΕλλάδα,όταντο1915οΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςάρχιζεσ’αυτήντησταδιοδρομίατου),Πάφος,ΓορτυνιακόνΗμερολόγιον,ΤέχνηΚωνσταντινούπολης,ΟΦακόςΛευκωσίας,Φθιώτις,ΗπειρωτικήΕστία,ΠνευματικήΚύπρος,ΠνευματικήΡούμελη.24.Βλ.Περιοδικάλόγουκαιτέχνης(1901-1940),ερευνητικήομάδα–εποπτείαΧ.Λ.Καράογλου,UniversityStudioPress,Θεσσαλονίκη1996,τ.Α΄-Γ .́


29

αντίστοιχα)–,Μεσημβρινή.Έπειτα,ταεφημεριδόμορφακαιμηέντυπαΑτλαντίς,ΕλλάςτουΣπύρουΑ.Ποταμιάνου25καιΟΕικονογραφημένοςΠαρνασσόςτουΠ.Ξένου,Βωμός,Ρυθμός,ΝέαΖωή,ΟΝουμάς,Έσπερος,ΜακεδονικάΓράμματα,ΤαΝέαΓράμματα,ΕλληνικάΓράμματα,ΠεριοδικόνΜεγάληςΕλληνικήςΕγκυκλο-παιδείας,ΟΚύκλος,ΤοΞεκίνημα,ΜακεδονικέςΗμέρες,ΝεοελληνικάΓράμματα,ΤοΝέονΚράτος,ΠειραϊκάΓράμματα,Μπουκέτο,ΕλεύθεραΓράμματα,ΟΑιώναςμας,ΦιλολογικάΧρονικά,ΚαινούριαΕποχή,Ευθύνη,ΦιλολογικήΠρωτοχρονιά,ΝέαΕστία,ΑιολικάΓράμματα.

Οιομιλίεςκαιοιδιαλέξεις26τουΙ.Μ.Παναγιωτόπουλου,πολυάριθμεςκαιεν-διαφέρουσες,πρέπεινασυνυπολογιστούνστακριτικάέργατου.Ηποιότητακαιπάλιτουπεριεχομένουτουςείναιτοβασικόκριτήριο.Έπειτα,πρέπειναληφθείυπόψησεποιουςαπευθύνονταν,υπόποιεςσυνθήκεςκαισεποιουςχώρους.Τέ-λος,υπάρχεικαιέναστοιχείοφαινομενικάεξωτερικό,ειδολογικάόμωςπρωτεύον:γνωρίζουμεότιτιςθεωρούσεαντάξιεςτωνμελετημάτωντου,πουδημοσίευσεσεεφημερίδεςκαισεπεριοδικά.Όπωςεκείνααξιοποιήθηκανωςπροπλάσματαήτελικάκείμενα,ταοποίασυμπεριλήφθηκανσεσυγκεντρωτικούςτόμους,τοίδιοκαιοιομιλίες,τεκμηριωμένες,«ξανακοιταγμένεςκαισυμπληρωμένες»,γιαναχρησιμοποιήσουμετηδικήτουδιατύπωση,εντάχθηκανοργανικά,οιπερισσότερες,στουςίδιουςτόμους.Ωςεπικυρωτικάπαραδείγματα–οιτίτλοιτουςπείθουνεπ’αυτού–θααναφέρουμεμερικέςαπόαυτές,μετηνπαρατήρησηότιπροϊόντοςτουχρόνουοΙ.Μ.Παναγιωτόπουλοςκαλλιεργείπερισσότεροτοπροφορικόαυτόείδος.Μνημονεύουμε,λοιπόν,τηνομιλίαστηΣτέγηΓραμμάτωνκαιΤεχνώνμετίτλο«Ησύγχρονηελληνικήποίηση»,πουδημοσιεύτηκεστονΑ΄τόμοτωνΠροσώπωνκαιτωνκειμένων,τηδιάλεξη«Ολυρικόςλόγος»,τονΦεβρουάριοτου1948στηνΚων-σταντινούπολη,δημοσιευμένηστονΕ΄τόμο27·τηδιάλεξηστηΖωσιμαίαΑκαδημίασταΓιάννενα,το1960,μεθέμαΖαλοκώστας,οάνθρωποςκαιοποιητής,πουκυ-κλοφόρησεκαισεαυτοτελέςτομίδιοτο196228.Καιακόμη,δύοδιαλέξειςτου,τονΑπρίλιοτου1949στηΘεσσαλονίκη,θασυνδημοσιευτούνστοντόμοδοκιμίωντουΟστοχασμόςκαιολόγος29.Είναιπροφανέςότιτιςθεωρούσε,καιήταν,κείμενακριτικώναξιώσεων.

25.Στοτχ.688,27.9.1915,υπογράφειτοποίημα«Προσκοπικόςόρκος»ωςΙωάν.Μ.Παναγιωτό-πουλοςεξΑιτωλικού.Γιατουςδιάφορουςτύπουςυπογραφώντου,έωςότουτο1936καταλήξειστοντύποΙ.Μ.Παναγιωτόπουλος,βλ.Οικονομοπούλου,ό.π.,σ.27.26.ΤονΦεβρουάριο του1946στοΘέατροΑλίκης έδωσετηδιάλεξη«ΓιάννηςΒλαχογιάννης,οπεζογράφος»·το1948,τονΦεβρουάριο,στην«ΈνωσηευποιίαςΕλλήνωνπολιτών»,στηνΚων-σταντινούπολη,μεθέμα«Ολυρικόςλόγος»,καιτονίδιομήναστοΜαξίμστηνΚωνσταντινούπο-λη,μεθέμα«Επιστήμηκαιτέχνη».27.Ταπρόσωπακαιτακείμενα,ό.π.,τ.Α,́σ.7-37,καιτ.Ε ,́Ολυρικόςλόγος,εκδ.«Αετός»Α.Ε.,Αθήνα1948,σ.182-193.28.Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου,Ζαλοκώστας,οάνθρωποςκαιοποιητής,εκδόσεις«ΕταιρείαςΗπει-ρωτικώνΜελετών»,Ιωάννινα1962.29.Βλ.,επίσης,το1955,τιςομιλίεςτουγιατονΚώσταΟυράνηκαιτονΑλέξανδροΠάλληστονΠειραϊκόΣύνδεσμο.Επίσης,Οικονομοπούλου,ό.π.,σ.99·το1956,τηδιάλεξη«Εποχέςκαικα-


30

Δενδιαφέρειτοσκεπτικότουστιςπολλέςκαιδιάφορεςέρευνες30,πουσυμ-μετέσχε,ήστιςσυχνέςσυνεντεύξειςτου.Ηλογικήτουήτανπάντοτεκριτική,μεδιατύπωσηαιτιολογημένωνθέσεων και προτάσεων, και με σκεπτικόπουαξιο-ποιήθηκεαπότονίδιοσεάλλαγραπτάκείμενάτου.Θααναφέρουμε,ενδεικτικάπάντοτε,τρειςτίτλο�

Documents

Το Κριτικό Έργο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλουimpschool.gr › praktika-2017 › praktika.pdf · τους Φίλους του Φιλολογικού Συλλόγου