De neurobiologische basis van de · PDF filematisme, waarvan het credo luidt ‘true is what ... (Buckner & Barch 1999). Zo kan onderzoek gedaan worden naar de betekenis van het gegeven

tijdschrift voor psychiatrie 42 (2000) 9 675

‘Nach vollzogener psychoanalytischer Ar-beit müssen wir aber den Anschluß an dieBiologie finden ...’

Sigmund Freud (1913, p. 410)

De psychoanalyse heeft sinds haar ontstaan hetverwijt gekregen onwetenschappelijk te zijn.Velen beschouwen de psychoanalytische theorie,methode en behandeling als niet toetsbaar enniet falsifieerbaar, mede doordat de afgelopenhonderd jaar nauwelijks objectieve testmetho-den zijn ontwikkeld. De grotendeels speculatievetheorievorming en oncontroleerbare subjectievecasuïstiek vormen de basis van een empirischewetenschap die raakvlakken heeft met het prag-matisme, waarvan het credo luidt ‘true is whatworks’. Discussies hierover tussen analytici enanderen verlopen niet altijd bevredigend doordatcritici én hun kritiek vanuit psychoanalytischekring vaak defensief benaderd worden. Lang-zamerhand wordt duidelijk dat alleen ‘evidence-based’ behandelingen nog kunnen gaan rekenenop de zegen van wetenschappers en zorgverzeke-raars. Enkele vormen van psychotherapie wordenthans dan ook op methodologisch verantwoorde

wijze onderzocht en soms vergeleken met deeffecten van farmacotherapie, waarbij vooral dekortdurende vormen van psychotherapie veelaandacht krijgen. De psychoanalyse dreigt hier-door wellicht het onderspit te delven. Dit wordtdoor velen betreurd, óók door de critici bij wieopbouwende kritiek vaak gepaard gaat metbewondering en belangstelling voor de psycho-analyse en haar rijke inhoud.

Een van die critici is de neurowetenschapperEric Kandel, die al vele artikelen over de relatietussen psychiatrie en neurowetenschappen opzijn naam heeft staan. In de American Journal ofPsychiatry van april 1998 bepleitte hij de vormingvan een nieuw intellectueel kader voor de psy-chiatrie. In de huidige psychiatrie is er naar zijnmening veel meer kennis nodig over de structuuren functie van de hersenen om de interactie tus-sen neurobiologische, sociale en genetischeaspecten van psychisch disfunctioneren beter tebegrijpen en te behandelen. Aan het einde van ditartikel laat hij tevens zijn licht schijnen op depsychoanalyse in de paragraaf ‘Biology and thepossibility of a renaissance of psychoanalyticthought’. Hierin schrijft hij: ‘But at the very

De neurobiologische basis van depsychoanalysel. zegerius, m.d. waldinger

samenvatting De psychoanalyse heeft ferme neurologische wortels, die echter doorgesne-den zijn vanwege de ontoepasbaarheid van neurowetenschappelijke kennis. Mede door haar geïso-leerde positie heeft de psychoanalyse later geen aansluiting gevonden of willen krijgen bij de neur-owetenschappen. Er zijn tegenwoordig aanwijzingen dat vele psychoanalytische concepteninderdaad een neurobiologische basis hebben. Het is daarom wenselijk dat psychoanalytici enneurowetenschappers met elkaar gaan samenwerken. De neurowetenschapper Kandel spreekt indit kader over het de psychoanalyse nieuw leven inblazen.[tijdschrift voor psychiatrie 42 (2000) 9, 675-683]

trefwoorden cerebrale plasticiteit, Freud, geheugen, neurobiologie, neurowetenschap, psychoanalyse

l. zegerius/m.d.waldinger

676 tijdschrift voor psychiatrie 42 (2000) 9

least, a biologically based psychoanalysis wouldredefine the usefulness of psychoanalysis as aneffective perspective on certain specific disorders.At its best, psychoanalysis could live up to its ini-tial promise and help revolutionize our under-standing of mind and brain’ (p. 468).

In april 1999 verscheen zijn artikel ‘Biologyand the future of psychoanalysis: A new intellec-tual framework for psychiatry revisited’, waarinhij zijn belangrijkste stelling formuleert: de psy-choanalyse kan zich nieuw leven inblazen doorcontact aan te gaan met de neurobiologie en decognitieve neurowetenschappen.

Wij zullen in dit artikel ingaan op de vol-gende vragen: wat is de neurobiologische basisvan de psychoanalyse en wat kunnen de nieuweinzichten uit de neurowetenschappen voor detoekomst van de psychoanalyse betekenen?

geschiedenis

Om de gescheiden ontwikkeling van de psychoanalyse en de neurowetenschappen tebegrijpen, moeten we ons rekenschap geven vaneen aantal episoden uit de geschiedenis van depsychoanalyse die betrekking hebben op haarneurologische wortels, op de – soms pijnlijke –metamorfose van de neuroloog Freud tot de psy-choloog Freud, op de effecten van de aanhouden-de kritiek en op de attitude van psychoanalyticiten opzichte van de natuurwetenschappen in hetalgemeen en de neurobiologie in het bijzonder.

In de lente van 1895 besteedde Freud veeltijd aan een poging om psychologische feiten inneurologische termen te vatten in een stuk dathij Een psychologie voor neurologen noemde. Hetleidde tot zijn Entwurf einer wissenschaftlichenPsychologie, een essay waarin onder andere psy-chische processen en geheugenfuncties in neuro-fysiologische zin werden beschreven. Zo werd hetbegrip ‘psychische energie’ gevat in termen vanmet elkaar in verbinding staande neuronen. Inoktober 1895 stuurde Freud het manuscript naarFliess, maar uiteindelijk wilde hij het niet publi-ceren. Dankzij Marie Bonaparte kon het manu-

script in de jaren dertig voor vernietiging behoedworden. Pas in 1950 is het onder de door Stracheygegeven naam Project for a Scientific Psychology tochgepubliceerd. Het werk moet opgevat worden alsFreuds eerste en tegelijk ook laatste poging omeen psychologie op neurobiologische grondslagte vormen.

In de laatste jaren van de negentiende eeuwveranderde de neuroloog Freud noodgedwongenin de psycholoog Freud. Noodgedwongen, door-dat de nog prille neurowetenschappen geen psy-chologie op neurologische grondslag kondenfunderen. Het afscheid van de neurologie mar-keerde het begin van zijn professionele en weten-schappelijke isolement. Hij concentreerde zichhierna op het ontwikkelen van een puur psycho-logisch model, maar bleef steeds openstaan voorneurofysiologische verklaringen van mentaalfunctioneren. De hoop op een neuroanatomischefundering had hij daarentegen al snel latenvaren. In zijn tijd waren bijvoorbeeld ‘psychischeenergie’, libido, ‘Erregung’, wisselwerkingenbinnen het psychisch apparaat, cathexis (‘Beset-zung’), dromen en afweer, enigszins in – specula-tieve – neurofysiologische modellen te vattenmaar niet neuroanatomisch te lokaliseren.

Op meerdere plaatsen heeft Freud – somsmet onverholen spijt – vastgesteld dat de neuro-wetenschap nog niet in staat was verklaringen teverschaffen van het psychisch functioneren. Kortvoor zijn dood schreef hij nog: ‘... denn für dasPsychische spielt das Biologische wirklich dieRolle des unterliegenden gewachsenen Felsens’(Freud 1937, p. 99).

de kritiek

De aanhoudende aanvallen op de psycho-analyse en met name ook op Freud hebben haarafstand tot de neurowetenschappen vergroot ennegatieve effecten gehad op de belangstellingvan generaties psychoanalytici voor relevanteneurowetenschappelijke vondsten. De kritiekheeft nóg een belangrijk gevolg gehad en wel hetopenstellen van de psychoanalyse voor ‘leken’.

de neurobiologische basis van de psychoanalyse


Freud schreef in 1916 nog dat de psychoanalyseeen medische behandeling was (p. 7) en in 1918refereerde hij aan de psychoanalyticus nog als‘der Arzt’ (p. 189). Maar in 1926 betoogde hij in DieFrage der Laienanalyse dat de psychoanalyse nietalleen maar voorbehouden moet zijn aan artsen,maar ook aan niet-medici. Dit werk is het directegevolg van een proces dat in Wenen in 1926gevoerd was tegen de psychoanalyticus TheodorReik wegens kwakzalverij. Reik was geen arts. Deafwijzing door de medische wereld heeft eendoorslaggevende rol gespeeld bij de totstandko-ming van dit werk. Freud herinnert eraan ‘... wieunfreundlich, ja, wie gehässig abweisend sich dieÄrzteschaft von Anfang an gegen die Analysebenommen hat ...’ (Freud 1926, p. 289-290).

Hoe steekhoudend Freuds argumenten voorde lekenanalyse ook zijn, toch kan niet wordenontkend dat hierdoor de psychoanalyse steedsmeer beoefenaren kreeg zonder een medische ofneurobiologische achtergrond, die de psychoana-lyse weliswaar voortreffelijk konden uitoefenenmaar weinig tot geen affiniteit hadden met deneurobiologie.

de periode na freud

Na het overlijden van Freud werd inciden-teel aandacht gevraagd voor de relatie tussencerebrale processen en psychoanalytische feno-menen zoals afweer, maar van het bouwen vanbruggen tussen de psychoanalyse en de biologiewas geen sprake. Pas de afgelopen vijftien jaarverschenen in de psychoanalytische literatuurmet enige regelmaat artikelen over onderwerpenmet een neurobiologische achtergrond.

De geschiedenis toont dat de psychoanalyseonmiskenbaar neurologische wortels heeft, dievanwege de ontoepasbaarheid van de neurologieop het gebied van de psychologie grotendeelswerden doorgesneden. Desondanks is Freud eenneurofysiologisch verklaringsmodel van psychi-sche functies blijven omarmen en heeft hij steedsgewezen op het biologische fundament van depsychoanalyse. Na de dood van Freud is de psy-

choanalyse verder verwijderd geraakt van haarwortels, waardoor een zeker isolement binnen demedische wereld is blijven bestaan. De tijdgeesten de niet-biologische interesses van veel vanhaar beoefenaren hebben hieraan bijgedragen.Het effect van de niet aflatende kritiek op de psy-choanalyse heeft haar isolement bevorderd enessentiële natuurwetenschappelijke contactenbuiten de eigen kring belemmerd. De psychoana-lyse is, zoals Kandel zegt, vooral knap gebleven inhet bedenken van ideeën maar niet in het toetsendaarvan, waardoor ze wetenschappelijk aan dezijlijn is blijven staan.

psychoanalyse en neurobiologie:

de connecties

Kandel noemt een aantal gebieden waaropeen interdisciplinaire dialoog zou kunnenplaatsvinden tussen de neurobiologie en de psy-choanalyse. Hiervan zullen in dit artikel tweeworden besproken: het geheugen en de structu-rele en functionele plasticiteit van de hersenen.

Het geheugen Met de opmerking ‘... der Hys-terische leide grössenteils an Reminiszenzen’(Freud & Breuer 1895, p. 86) werd al vroeg in deontwikkeling van de psychoanalyse indirect hetbelang van geheugenprocessen voor het psychis-ch functioneren onderstreept. In de psychoanaly-se heeft het geheugen dan ook een belangrijkeplaats gekregen. Reconstructie van gebeurtenis-sen uit het verleden vormt een essentieel onder-deel van de psychoanalytische behandeling enhierbij zijn geheugenfuncties actief. Het over-grote deel van het geheugenmateriaal is echteronbewust en een groot deel van wat er iniemands leven gebeurt, is voor het individu danook niet direct of nooit toegankelijk.

In de geheugenbiologie werd met debeschrijving van het declaratieve (= expliciete)geheugen en procedurele (= impliciete) geheugenvoor de eerste maal onderscheid gemaakt tussenrespectievelijk een bewust geheugen voor men-sen, objecten en locaties en een onbewust geheu-



gen voor perceptuele en motorische vaardighe-den. Expliciet geheugen kan door oefening entraining impliciet – onbewust – geheugen wor-den. Bij het fietsen of zwemmen gebruikt menbijvoorbeeld impliciet geheugen. Voor deze tweegeheugenvormen zijn verschillende hersenge-bieden verantwoordelijk, die connecties hebbenmet andere systemen zoals de bij emotionele pro-cessen betrokken amygdala. Kandel beschrijft derelatie tussen het onbewuste impliciete geheu-gen en het psychoanalytische onbewuste, waar-bij hij opmerkt dat deze niet gelijk aan elkaarzijn. Freud beschreef namelijk drie typen onbe-wuste: het dynamische onbewuste waarin doorafweermechanismen verdrongen feiten opgesla-gen zijn, het voorbewuste en het procedureleonbewuste. Dit laatste toont overeenkomstenmet het impliciete geheugen.

Andere onderdelen van het geheugen zijnhet conceptuele geheugen, waar de semantischebetekenis van informatie opgeslagen wordt, enhet perceptuele geheugen, dat van belang is voorde fysische kenmerken van informatie. Hetonderscheid wordt duidelijk als een proefper-soon het woord ‘terrorist’ moet onthouden enreproduceren. Op een pet-scan zijn verschillen-de hersengebieden actief wanneer hij als hint hetwoord ‘moordenaar’ aangeboden krijgt (concep-tueel geheugen) of m..rd.n..r (perceptueel geheu-gen) (Blaxton 1999).

Een interdisciplinaire dialoog tussen psy-choanalyse en geheugenbiologie kan inzichtgeven in meerdere fenomenen. Het is nu reedsmogelijk om met verschillende neuroimaging-technieken, waaronder de pet-scan en func-tionele mri (fmri), specifieke bijdragen van verschillende hersengebieden bij geheugenpro-cessen te onderscheiden (Buckner & Barch 1999).

Zo kan onderzoek gedaan worden naar debetekenis van het gegeven dat geheugenvormingnegatief beïnvloed kan worden door stress entraumatische gebeurtenissen. Stress kan via ver-hoging van cortisolspiegels neurochemische ver-anderingen in de hippocampus, de amygdala enandere bij het geheugen betrokken delen van de

hersenen veroorzaken, waarvan geheugendefec-ten en zelfs amnesie voor traumatische gebeurte-nissen het gevolg kunnen zijn. Langdurig ver-hoogde cortisolspiegels zijn bij proefdierenschadelijk voor limbische gebieden, zoals de bijgeheugenprocessen betrokken hippocampus.Onlangs werd één patiënt beschreven bij wie eenpsychotrauma had geleid tot geheugen- en ande-re cognitieve stoornissen. Met behulp van depet-scan konden de hieraan ten grondslag lig-gende cerebrale functiestoornissen zichtbaarworden gemaakt (Markowitsch e.a. 1998).

Het is aannemelijk dat bij stress naast func-tionele ook structurele veranderingen in de hip-pocampus kunnen optreden (Visser e.a. 1999). Zo is bij slachtoffers van seksueel misbruik eenafname van hippocampaal volume gevonden(Schacter e.a. 1996). Voorts blijkt bij deze groepsprake te zijn van stoornissen van het verbalegeheugen, die wat de ernst betreft correleren metde ernst van het misbruik. Bij patiënten met eendepressie kan tevens een afname van hippocam-paal volume worden gevonden, hetgeen een ver-klaring kan zijn voor het ontstaan van geheugen-stoornissen bij depressie (Bremner e.a. 2000). Ookbij patiënten met een posttraumatische stress-stoornis die tevens geheugenstoornissen hebben,werd een reductie van de hippocampus gevonden(Bremner 1999). Hiermee heeft het begrip ‘ver-dringing’ mogelijk een neurochemische basisgekregen: traumatisch, stressvol dan wel ‘verbo-den’ materiaal zou tot modificatie van het geheu-genapparaat kunnen leiden. Uit een van de weinige studies op dit gebied lijkt cerebrale lateralisatie bij verdringing een rol te spelen(Waldinger & Van Strien 1995).

Opmerkelijk is de paradox dat cerebralemechanismen er enerzijds voor zorgen dat trau-matische gebeurtenissen uit het bewuste wordengeweerd, maar er anderzijds toe kunnen leidendat de vorming van langetermijngeheugen der-mate wordt versterkt dat herinneringen zichjuist krachtig blijven opdringen (Cahill 1999). Ditlaatste berust op het neurobiologische fenomeendat emotionele arousal de geheugenvorming



bevordert. Verdringen en niet kunnen vergetenzijn uitersten, die beide het gevolg kunnen zijnvan emotionele gebeurtenissen.

Een apart vraagstuk is het ‘false memory syndro-me’, dat vooral hervonden onware herinneringenaan seksueel misbruik in de jeugd betreft.Hiervan krijgen therapeuten vaak de schuld,omdat zij patiënten seksueel misbruik gesugge-reerd zouden hebben. Inmiddels is aangetoonddat bij het zich herinneren van juiste of niet-juis-te feiten verschillende hersengebieden geacti-veerd worden. De vraag in welke mate herinne-ringen aan traumatische gebeurtenissen door dejaren heen veranderen en hoe herinneringenvoor traumatische gebeurtenissen die nooit heb-ben plaatsgevonden gecreëerd kunnen worden,vergt bij voorkeur gecombineerd neurobiolo-gisch en psychoanalytisch onderzoek (Zola 1998).Recente psychoanalytische inzichten in herinne-ringsprocessen zijn hierbij van groot belang(Fonagy 1999). Het is aangetoond dat geheugen-materiaal ‘herschreven’ kan worden, waarbij eraanwijzingen zijn dat herinneringen aan stres-svolle gebeurtenissen anders opgeslagen wordendan herinneringen aan normale gebeurtenissen.Zonder twijfel is het episodische geheugen – hetautobiografisch geheugen voor gebeurtenissen –veel plastischer dan wel eens gedacht wordt endaardoor aan veranderingen onderhevig.

Het vrij associëren is een van de essentiële onder-delen van de klassieke psychoanalytische metho-de. Vrij associëren is een vorm van ‘random episo-dic silent thinking’ (rest), een van de methodenom het verleden te exploreren. De andere is eenvorm van ‘focused episodic memory’, diegebruikt wordt bij het zich gericht herinnerenvan gebeurtenissen uit het verleden, zoals tijdenshet opnemen van een anamnese. Andreasen e.a.(1995) toonden met behulp van de pet-scan aandat er tijdens rest een uitgebreide activatie isvan de associatiecortex, terwijl bij ‘focused episo-dic memory’ een veel beperkter gebied geacti-veerd wordt. Op grond hiervan veronderstellen

zij dat vrije associatie niet alleen het actief opha-len van ervaringen uit het verleden bevordert,maar tegelijkertijd ook het nadenken over enplannen van toekomstige ervaringen. Bij beidevormen van geheugen zijn een aantal frontale enlimbische gebieden actief die een rol spelen bijsociaal bewustzijn, waarden, empathie en hetwaarnemen van schuldgevoel. Lesies in dezegebieden geven bijvoorbeeld aanleiding tot anti-sociaal gedrag. Ook zijn bij het herinneren vanpersoonlijke details hersengebieden actief waarallerlei gegevens over de persoonlijke identiteitgelokaliseerd zijn. ‘The brain uses its mosthuman and complex parts’, aldus Andreasen e.a.(p. 1583). Het vrij associëren heeft hiermee neuro-biologische aanknopingspunten gekregen waar-door er mogelijkheden voor verder onderzoekzijn ontstaan. Ook het emotionele geheugen, hetdynamische onbewuste en het voorbewuste kun-nen een bron van geheugenonderzoek zijn.Kandel geeft aan dat het voorbewuste een functievan de prefrontale cortex is, die immers eenessentiële rol speelt bij de bewustwording vanimpliciet geheugen.

Men kan zich afvragen wat bewustwordingvan onbewust geheugenmateriaal in neurobiolo-gische zin betekent en wat voor effect dit heeft opemoties en gedrag. Veel veranderingen die optre-den bij analysanten, hoeven niet noodzakelijker-wijs veroorzaakt te worden door bewustwording;een belangrijk deel van de gebeurtenissen tijdensde analyse speelt zich waarschijnlijk af op hetniveau van het procedurele – onbewuste – geheu-gen.

Zou psychotherapie niet de vorming vannieuw impliciet geheugen kunnen veroorzaken,waarbij de psychoanalyse een veel uitgebreidererestauratie verricht dan andere vormen van the-rapie? Juist door de overdracht treden restaura-tiemechanismen op die nog niet verklaard zijn,maar wachten op gemeenschappelijke verklarin-gen van neurobiologen en psychoanalytici.Interessant zijn in dit kader de gedachten vanLeuzinger (1996), die geheugenprocessen doorcontact met een ‘meaningful other’ beschrijft.



Volgens haar zou het door Edelman (1993)beschreven ‘dynamische geheugen’, dat onderinvloed van interacties met de omgeving net alsvele onderdelen van de hersenen aan veranderingonderhevig is, door overdrachtprocessen gemo-dificeerd kunnen worden, waarbij niet alleenbewustwording van gebeurtenissen belangrijk ismaar juist het doorwerken daarvan, in interactiemet de analyticus. De langdurige innerlijke enexterne dialoog die de analysant voert, zou hetdynamisch geheugen kunnen modificeren enaldus aanleiding geven tot de vorming vannieuw impliciet geheugen. Door de functioneleen structurele plasticiteit van de hersenen kun-nen immers veranderingen op neuraal niveauplaatsvinden.

Cerebrale plasticiteit Het is algemeen aan-vaard dat zowel de vorm als de functie van de her-senen gedurende het leven aan – soms aanzienlij-ke – veranderingen onderhevig is. Onderzoeknaar deze mechanismen, die kunnen wordensamengevat als cerebrale plasticiteit, is een uitda-ging voor neurowetenschappers en gedragsdes-kundigen (Jeffery & Reid 1997).

Een van de vele mogelijkheden voor geza-menlijk onderzoek van psychoanalytici en neu-rowetenschappers is het trachten op te helderenvan gebeurtenissen die in de hersenen optredentijdens psychotherapie. De mogelijkheid vancerebrale plasticiteit is een voorwaarde voor ver-anderingen van gedrag, emoties, stemming encognitie. Het is inmiddels duidelijk dat bijgezonde proefpersonen en bij mensen die psy-chotherapeutisch behandeld worden, functione-le en wellicht ook structurele neurale verande-ringen kunnen optreden die deels reversibel zijn.Een van de meest aangehaalde studies is die vanBaxter e.a. (1996), die aantoonden dat cognitievegedragstherapie functionele veranderingen inhet striatum kan veroorzaken, die overigens niette onderscheiden zijn van veranderingen diedoor farmacotherapie optreden.

Het is mogelijk onderzoek te doen naar deeffecten van psychoanalyse, waarbij met name

gekeken kan worden naar de betekenis van deklassieke methode, met de liggende analysant dievrij associeert en in deze toestand, waarin ‘ran-dom episodic silent thinking’ en spreken elkaarafwisselen, interacteert met een ‘meaningfulother’. Juist de neurobiologische basis van dedoor Kantrowitz geformuleerde ‘interdigitationof the intrapsychic structure of both patient andanalyst’, die zo typerend is voor de klassieke psy-choanalyse, kan bron zijn van verder onderzoek.Is bijvoorbeeld de ‘preconscious resonance’ tus-sen analysant en analyticus op enige wijze te vertalen in neurobiologische mechanismen(Kantrowitz 1999)?

Naast het onderzoek naar de veranderingendie in de hersenen optreden tijdens en na psycho-therapie, is het ook van belang meer inzicht tekrijgen in de neurobiologie van emotionele pro-cessen en de stemming, waar plasticiteit eengrote rol bij speelt. Het functionele neuroima-gingonderzoek naar geïnduceerde stemmingenbij proefpersonen heeft veel informatie opgele-verd over functionele cerebrale veranderingen(Pardo e.a. 1993; George e.a. 1995; Paradiso e.a.1997). Verwacht mag worden dat dit type onder-zoek in de komende tijd nieuwe informatie zalopleveren over de neurofysiologie van stemmingen emotie.

De mogelijkheid tot ingrijpende verande-ring die het brein blijkbaar heeft, is voor degenendie menen dat de hersenen op een zeker momentvolgroeid zijn en daarna slechts neuronen kun-nen kwijtraken, vaak verrassend. Imponerend isde modificatie van de somatosensorische cere-brale organisatie door bijvoorbeeld het intensiefbespelen van een muziekinstrument (Ebert e.a.1995). De adaptatie van hersenen na de amputatievan een extremiteit, waarbij binnen vierentwin-tig uur veranderingen van neuronale architec-tuur plaats kunnen vinden die zich uiten als fan-toomervaringen, toont hoe dynamisch cerebraleprocessen kunnen verlopen (Halligan & Zeman1999). Al deze fenomenen laten er geen twijfelover bestaan dat plasticiteit tevens een rol zalspelen in delen van de hersenen die betrokken



zijn bij psychische en cognitieve processen.

conclusie

Kandel heeft in twee artikelen een oproepgedaan, eerst aan de psychiatrie en later aan depsychoanalyse, om na de ‘decade of the brain’ desamenwerking met de neurowetenschappen teintensiveren. Het afgelopen decennium over-ziende kan men vaststellen dat de psychiatrieeigenlijk niet anders meer kan, maar dat psycho-analytici weinig stappen hebben gezet in de rich-ting van het neurowetenschappelijk onderzoek.Op de door Kandel gewenste gemeenschappelijkeweg van psychoanalytici en neurowetenschap-pers bevinden zich de nodige obstakels. Zo lokteen neurowetenschappelijke bijdrage aan detheorie en de praktijk van de psychoanalyse altijdwel de waarschuwing voor ‘biologisch reductio-nisme’ uit. Deze waarschuwing behelst dat hetintegreren van psychologische en neurobiologi-sche concepten de mens in het algemeen en decliënt in het bijzonder tekortdoet. Het innerlijkleven wordt ermee ‘gereduceerd tot zijn organi-sche essentie’.

Over de richting van de reducerende bewe-ging is zelden twijfel: hoe meer neurobiologie,hoe meer reductionisme. Dat het verre houdenvan neurowetenschappelijke inzichten ook eenreductie inhoudt, wordt echter zelden gehoord.Kandel geeft een helder antwoord aan degenendie zo bezorgd zijn voor reducerende bewegin-gen: er kan aan de psychoanalyse helemaal nietsgereduceerd worden. Aan haar inzichten en rijk-dom valt weinig af te doen, maar wel is het zo datdoor bundeling van krachten uit de hoek van decognitieve psychologie en neurowetenschappen‘a new intellectual framework’ gebouwd kan wor-den, waar nieuwe inzichten en behandelmetho-den uit zullen voortkomen (zie ook Bucci 1997).

Sceptische geluiden zullen blijven klinken,zoals: ‘Meent u nu echt dat de psychoanalyticusanders gaat luisteren, interpreteren en behande-len als hij meer zicht heeft op de neurobiologi-sche basis van de psychoanalyse?’ Het antwoord

kan luiden: ‘Wellicht niet nu, maar misschienwel later.’ Onderzoekers naar de fysiologie vanhet hart konden in de negentiende eeuw ook nietbevroeden dat mede door hun werk een eeuwlater harten konden worden getransplanteerd.

Ook is een veelgehoorde opvatting dat deneurobiologie weliswaar een enkel fenomeen zoukunnen verklaren, maar dat zij uiteindelijk geenrol speelt bij datgene waar het werkelijk om gaatin een psychoanalytische behandeling, namelijkom fantasieën en betekenissen van de analysant.Degenen die deze opvatting huldigen, hebben deongefundeerde mening dat gevoelens, fantasieënen betekenissen zodanig psychologisch zijn datze als het ware boven de neurobiologie verhevenzijn.

Voor de gewenste intensieve samenwerkingtussen neurobiologie en psychoanalyse is hetnodig dat psychoanalytische concepten aan geïn-teresseerde neurowetenschappers worden gedo-ceerd en dat zij zich verdiepen in de psychoanaly-tische literatuur voorzover dit bijvoorbeeld vanbelang is voor onderzoek naar karakteristiekenvan het onbewuste, de techniek van het vrij asso-ciëren, het fenomeen overdracht of afweerme-chanismen als verdringing. Psychoanalytici zul-len zich al tijdens hun opleiding moetenopenstellen voor de ontwikkelingen in de neuro-wetenschappen. Hopelijk kunnen zij dan in detoekomst met meer vertrouwen neuroweten-schappelijk onderzoek toelaten bij een analysant.Wederzijdse hooghartige afwijzing zal plaatsmoeten maken voor de bereidheid om samen tewerken.

Een belangrijke aanzet tot samenwerkingtussen psychoanalytici en neurowetenschappersis de oprichting van de International Neuro-Psychoanalysis Society tijdens het symposiumNeuroscientific and psychoanalytical perspectives ofemotion in het Anna Freud Centre in juli 2000.Doel van dit symposium is onder meer ‘to buildbridges between psychoanalysis, neuroscience,cognitive science and biological psychiatry’. InNederland is op initiatief van Trijsburg eenWerkgroep Afweeronderzoek opgericht, die zich



onder meer buigt over de psychofysiologie vanafweermechanismen (Mulder e.a. 2000). Dezehoopvolle ontwikkelingen zullen neuroweten-schappers en psychoanalytici ertoe aanzetten omhonderd jaar na de eerste poging van Freud tekomen tot een geheel nieuw Entwurf einer wissen-schaftlichen Psychologie.

literatuur

Andreasen, N.C., O’Leary, D.S., Cizadlo, T., e.a. (1995). Remembering

the past: Two facets of episodic memory explored with posit-

ron emission tomography. American Journal of Psychiatry, 152,

1576-1585.

Baxter, L.R., Schwartz, J.M., Bergman, K.S., e.a. (1996). Caudate gluco-

se metabolic rate changes with both drug and behavior the-

rapy for obsessive-compulsive disorder. Archives of General

Psychiatry, 49, 681-689.

Blaxton, T. (1999). Memory 2: Conceptual and perceptual memory.

American Journal of Psychiatry, 156, 1676.

Bremner, J.D. (1999). Does stress damage the brain? Biological


Bremner, J.D., Narayan, M., Anderson, E.R., e.a. (2000). Hippocampal

volume reduction in major depression. American Journal of


Bucci, W. (1997). Psychoanalysis and cognitive science. New York:

Guilford Press.

Buckner, R.L., & Barch, D. (1999). Memory 1: Episodic memory

retrieval. American Journal of Psychiatry, 156, 1311.

Cahill, L. (1999). A neurobiological perspective on emotionally

influenced, long-term memory. Seminars in Clinical Neuro-

psychiatry, 4, 266-273.

Ebert, T., Panter, C., Wienbruch, C., e.a. (1995). Increase use of the left

hand in string players associated with increased cortical

representation of the fingers. Science, 220, 21-23.

Edelman, G.M. (1993). Bright air, brilliant fire: On the matter of the mind.

New York: Basic Books.

Fonagy, I. (1999). The process of remembering: Recovery and dis-

covery. International Journal of Psycho-Analysis, 80, 961-978.

Freud, S., & Breuer, J. (1895). Studien über Hysterie. Gesammelte Werke

i (pp. 75-312). Frankfurt am Main: S. Fischer.

Freud, S. (1913). Das Interesse an der Psychoanalyse. Gesammelte

Werke viii (pp. 389-420). Frankfurt am Main: S. Fischer.

Freud, S. (1916), Vorlesungen zur Einführung in der Psychoanalyse.

Gesammelte Werke xi. Frankfurt am Main: S. Fischer.

Freud, S. (1918). Wege der psychoanalytischen Therapie. Gesammelte

Werke xii (pp. 183-194). Frankfurt am Main: S. Fischer.

Freud, S. (1926). Die Frage der Laienanalyse. Gesammelte Werke xiv

(pp. 207-296). Frankfurt am Main: S. Fischer.

Freud, S. (1937). Die endliche und die unendliche Analyse.

Gesammelte Werke xvi (pp. 59-99). Frankfurt am Main: S.

Fischer.

George, M.S., Ketter, T.A., Parekh, P.I., e.a. (1995). Brain activity

during transient sadness and happiness in healthy women.

American Journal of Psychiatry, 152, 341-351.

Halligan, P.W., & Zeman, A. (1999). Phantoms in the brain. British

Journal of Medicine, 319, 587.

Jeffery, K.J., & Reid, I.C. (1997). Modifiable neuronal connections: An

overview for psychiatrists. American Journal of Psychiatry, 154,

156-164.

Kandel, E.R. (1998). A new intellectual framework for psychiatry.

American Journal of Psychiatry, 155, 457-69.

Kandel, E.R. (1999). Biology and the future of psychoanalysis: A new

intellectual framework. American Journal of Psychiatry, 156,

505-524.

Kantrowitz, J.L. (1999). The role of the preconscious in psychoanaly-

sis. Journal of the American Psychoanalytic Association, 47, 65-89.

Leuzinger-Bohleber, M. (1996). Errinern in der Übertragung – zum

interdisziplinären Dialog zwischen Psychoanalyse und bio-

logischer Gedächtnisforschung. Psychotherapie, Psychosomatik,

Medizinische Psychologie, 46, 217-227.

Markowitsch, H.J., Kessler, J., van der Ven, C., e.a. (1998). Psychic

trauma causing grossly reduced brain metabolism and cog-

nitive deterioration. Neuropsychologia, 36, 77-82.

Mulder, C.L., Pepplinkhuizen, L., & Trijsburg, R.W. (2000).

Psychofysiologie en afweermechanismen. Een opiniërende

bijdrage. Tijdschrift voor Psychiatrie, 42, 111-115.

Paradiso, S., Robinson, R.G., Andreasen, N.C., e.a. (1997). Emotional

activation of limbic circuitry in elderly normal subjects in a

pet study. American Journal of Psychiatry, 154, 384-389.

Pardo, J.V., Pardo, P.J., & Raichle, M.E. (1993). Neural correlates of

self-induced dysphoria. American Journal of Psychiatry, 150,

713-719.

Schacter, D.L., Koutstaal, W., & Norman, K.A. (1996). Can cognitive

neuroscience illuminate the nature of traumatic childhood

memories? Current Opinion in Neurobiology, 6, 207-214.

Visser, I., Wekking, E., Assies, J., e.a. (1999). Disregulatie van de limbisch

systeem-hypothalamus-hypofyse-bijnieras (lhhb-as) bij de-

pressieve stoornissen. Tijdschrift voor Psychiatrie, 41, 587-596.

Waldinger, M.D., & van Strien, J.W. (1995). Repression and cerebral

laterality. Neuropsychiatry, Neuropsychology and Behavioral

Neurology, 8, 1-5.



Zola, S.M. (1998). Memory, amnesia, and the issue of recovered

memory: Neurobiological aspects. Clinical Psychology Review,

18, 915-932.

auteurs

l. zegerius is neuroloog, werkzaam bij de Bavo rno

groep, Cluster Neuropsychiatrie, te Rotterdam.

m.d. waldinger is neuropsychiater bij de afdeling Psy-

chiatrie en Neuroseksuologie, Ziekenhuis Leyenburg in Den

Haag, en wetenschappelijk onderzoeker in de seksuele far-

macologie, faculteit Farmacie, Universiteit Utrecht.

Correspondentieadres: L. Zegerius, neuroloog, Bavo rno groep,

Cluster Neuropsychiatrie, Poortmolen 121, 2906 rn Capelle

a/d IJssel. e-mail: [email protected].

Het artikel werd voor publicatie geaccepteerd op 1-5-2000.

summary

The neurobiological basis of psychoanalysis – L. Zegerius, M.D. Waldinger –Although psychoanalysis has firm roots in neurology, these were severed when it found neuroscien-tific concepts inapplicable and, owing partly to its isolated position, failed to find or was unwillingto try to make contacts with the modern neurosciences. Currently there is abundant evidence thatmany psychoanalytical concepts indeed have a neurobiological basis. It is desirable that psycho-analysts and neuroscientists should cooperate. In this respect the neuroscientist Kandel speaks of arevitalization of psychoanalysis.[tijdschrift voor psychiatrie 42 (2000) 9, 675-683]

keywords cerebral plasticity, Freud, memory, neurobiology, neuroscience, psychoanalysis

Documents

De neurobiologische basis van de · PDF filematisme, waarvan het credo luidt ‘true is what ... (Buckner & Barch 1999). Zo kan onderzoek gedaan worden naar de betekenis van het gegeven