Decembro 2007-11-17 AI Indekso: EUR 65/003/2007

Maškarthemutno sekretariato, 1 EASTON STREET, LONDON WC1X 0DW, UNITED KINGDOM

[EMBARGOED FOR: ] Public

amnesty international

Makedonia Summari 'Hari pohari amen o Romane

džuvlja sikljiljam amare hakoja’. O bibaxtalo agoripe e Makedoniakere

radžakoro te ikherel o hakoja e Romane džuvljengoro thaj chajengoro.

2

amnesty international

Makedonia

Summari 'Hari pohari amen o Romane džuvlja sikljiljam amare hakoja’.

O bibaxtalo agoripe e Makedoniakere

radžakoro te ikherel o hakoja e Romane džuvljengoro thaj chajengoro.

Decembro 2007-11-17 Summari AI Indekso: EUR 65/003/2007

E Romane džuvlja thaj čhaja ani Makedonia cidena dujengiri diskriminacia bazirime

ko legoro gendero thaj etniciteto. Akaja dujengiri diskriminacia si buvljardi, thaj

dikhli sasavo dive. Generalnikane, e Romen ani Makedonia nane olen dendo o resipe

dži e sa šajutne hakoja save so si garantirime e internacionalno standardonca thaj e

phuvjakere zakonencar, thaj ačhovena jekh tare majčorole khedipa ani akaja phuv.

Akava summari sikavela faktoja baši diskriminacia e Romane džuvljengiri, o phagipa

e manušikane hakoja save so cidena e Romane džuvlja thaj čhaja ani Makedonia, sar

thaj o pharipa so cidena kana mangena pumare bazikane hakoja, sar so si o hako e

sikljovipaskoro, hako e bukjakoro thaj o hako e sastipaskoro. O rodljaripe so kerda o

Amnesty International sikavela kaj akala hakoja si phandle jekh jekheja soske kana

negirimo jekh hako vaver da hako ka ovel negirimo.

Sa e radža save avile jekh pali aver ani Makedonia, ni jekh na arakhla, thaj na denda

arka the arakhen e Romengere hakoja. Akava si dikhlo ko Romane džuvlja thaj chaja

kola cidena diskriminacia thaj bilačho zoralipe. O sasto raporto taro Amnesty

International (AI Index: EUR 65/004/2007) agorkerela e rekomendacijencar save so

(džikobor ka oven implementirime) i organizacia gindinela kaj but ka barjarel o

pakjivkeripe thaj o arakhipe e Romane dzuvljengoro thaj čhajengoro hakoja ani

Makedonia.

Maškarthemutno sekretariato, 1 EASTON STREET, LONDON WC1X 0DW, UNITED KINGDOM

3

Sumari

Hari pohari amen e Romane džuvlja sikljiljam amare hakoja

O bibaxtalo agoripe e makedoniakere radžakoro te del dumo e hakojenge e

Romane džuvljenge thaj terne čhajenge

I. Dujengiri diskriminacia

E Romane džuvljen ani Makedonia isi baro pharipe tari dujengiri

diskriminacia savi so si bazirime ko olengoro gendero thaj etniciteti. Akaja dujengiri

diskriminacia si buvljardi, thaj dikhli sasavo dive. .

Akava raporto dela faktija baši diskriminacia upral e Romane džuvlja thaj

dokumentirinela o phagipa e manušikane hakoja save majbut isi e Romane džuvljen

thaj čhajen ani Makedonia. O raporto rodljarela o pharipe save ola dikhena ko resipe

trin bazikane manušikane hakoja: hako ko sikljovipe, hako ki buti thaj hako ko

sastaripe save si lele tari rig e Internacionalnikane uniakere baše ekonomikane,

socialnikane thaj kulturnikane hakoja (IUESKH). Thaj agjaar sikavela e bibaxtale

agoripa e Makedonikane autoritetengere te arakhel e Romane džuvlja hem čhaja taro

maripe so si bazirime upral gendero. Tharo sa e Romane dzuvlja 70% vakerena kaj

sine olen maripa khere .

E statistike sikavena kaj isi faktoja adaleske kobor Romane džuvlja thaj Romane čhaja

save so nakhena ke trušulkerde forme e diskriminaciakere. O čororipe si direktikano

thaj indirektikano instrumento ano negiripe e Romnengere hakoja. O čororipe na dela

olen šajdipe te resen dži oficialnikane servisoja adaleske so ola našti finansikane te

den pumenge šajdipe ki dokumentacia savi so dela olen hako ko themutnipe ja pale

resipe dži e oficialnikane servisoja.

Ola thaj jekh našti thaj nane olen šajdipe te učharen sa o ardžipa love bašo

resipe ke juristikane institucie kana olengere hakoja si phagerde. Na sade e Romane

džuvlja cidena e dujengeiri diskriminacia ano arakhipe pumare hakoja, numa thaj o

rodljaripe taro Amnesty International phandla lafi kaj akala hakoja si adhinale jekh

averestar. Misaleske, te isi negiripe ko hako bašo sikljovipe, e Romane džuvlja ka

ciden diskriminacia ano rodipe buthi sar thaj o hako ko sastipe. Numa adava, akala

hakoja nane dende šajdipanca duje ulavde grupenge džuvlja- adala so si bizo

themutnipe thaj adala kas nane dokumentacia so trebela olenge.

O bibaxtalo agoripe e Makedoniakere autoritetengere kori o resipe thaj

realiziripe olengere obligacie save so si dende tari rig e IUESKH-skiri thaj aver

internacionalnikane phandle lafia baš e manušikane hakoja savengiri dženi si thaj i

Makedonia, si dende ane raportoja tari rig e biathinale ekspertengere komisiendar

save so kerena monitirinena thaj o ikeripe hakojengoro tari themengiri rig. Akava

raporto sikavela o arakhipe e Amnesty International-eskoro bašo nanipe e

anglipaskoro tari rig e Makedoniakere radžakoro te del garancia ke politikane,

ekonomikane thaj socialnikane hakoja e romane themutnenge, thaj e dokumentirime

hem e bidokumentirimenge.

4

Dujengiri diskriminacia

I diskriminacia upral e džuvlja sikavela sasavo tipi e averipaskoro

eksluziakoro ja pale ulavdipaskoro kerdo ki baza e genderipaskoro thaj savi

isi ola resarin te phagel ja pale te mudarel o angigaripe, hošipe ja pale

labaripe e manušikane hakoja thaj e fundamentalnikane tromalipa ani

politikani, ekonomikani, socialnikani, kulturnikani, dizutnikani thaj savi te si

aver umal tari rig e džuvljakiri, a adaleske te na ovel pakivkerdo olakoro

prandipaskoro statuso, ki baza the ovel jekhipa maškar e murša thaj e

džuvlja.

Dženo 1, Konvencia bašo eliminiripe diskriminacia ko sa e forme e

džuvljenge.

“...’rasakiri diskriminacia’ sikavela sa e tipija ko averipe , ekskluzia ,

bidendipe ja pale ulavdipe bazirime ki rasa, boja, kustik (nacionalnikano ja

etnikano) save so isi resarin te phagel ja pale phagerel o angigaripe, hošipa ja

pale labaripe e jekhutne haleskoro ( e manušikane hakoja thaj e

fundamentalnikane tromalipa ani politikani, ekonomikani, socialnikani,

kulturnikani ja savi te si aver umal taro putardo dživdipe.”

Dženo 1, Konvencia taro UN bašo eliminiripe sa o forme e rasakire

diskriminacia.

Akava si tikhno dikhipe ko jekh but bureder raporto save isi jekh anav (AI

Index: EUR 65/004/2007), jekh tare pobuter serie e Amnesty International raportija

baśi diskiriminacia e Romane džuvljengiri ki Europa. O raporto taro Amnesty

International agorkerela jekhe dende but putarde rekomendaciencar. Akala

recomendacije the lele than, i organizacia dikhela the del vazdipe e pakjiveskoro thaj

arakhipe e hakoja e Romane džuvljakoro thaj e Romane čhajakoro ani Makedonia. O

raporto si bazirime ko intervjua kerde e Romane džuvljenca, čhajenca thaj muršencar,

e romane džuvljane birajikane organizacienca (BRO-e), romane BRO-e, hem

naromane BRO-e, maškar rajikane organizacie, prezentatorja e radžakere thaj

raportoja tare internacionalnikane thaj kherutne BRO-e1. O raporto majanglal sine

kerdo ani Makedonia novembar 2006 thaj gelo ponadari ano berš 2007 e dikhipasa

tare sa e šajutne hangoja save so si ko savaxtuno kontakto e romane BRO-enca thaj

1 Dikh, Europakoro centro baše hakoja e Romengere(ECHR), Netikani programa ko IPA baše džuvlja

thaj o Romano centro Skopje (RCS), Shadow Report On the Situation of Romani Women in the

Republic of Macedonia, 2005, (Taro akana ponadari Raporto pale učhalina ko KEDZ).

http://www.errc.org/db/01/97/m00000197.pdf; o rodljaripa ko raporto sas kerdo tari rig e RCS thaj e

avere terne Romane džuvljengiri rodljarutne, ano partenripe e UNIFEM

5

averencar. Disave čipotende ano akava raporto, palo rodipe, nane labarde sa e anava

thaj e familiengere anava savenca so sine kerde intervjua.

II. E Roma ani Makedonia: negirime hakoja

E Roma dživdinena ani Makedonia panda taro 16-to šeliberš thaj pobut

olendar si irame ki Islamikani religia ko vaxti e Otomanikane periodeske2. Dikhindo o

formiripe e Socialisticko Federativnikane Republikakoro Jugoslavia (SFRJ) ano 1945

berš telo lideripe e Josip Broz Tito-skoro, e Roma ine klasificirime (jekhethane e

Jaudienca thaj e Vlahonca) sar etnikano khedipe, a na sar nacia ja pale nacionalnikano

minoroteto . E Roma ine phengarde sar etnikani grupa ko Konstituto taro 1974 bers,

ki SFRJ-eskoro thaj SFR Makedonia. Ano 1991 i Makedonia ine kherdi biathinali taro

SFRJ: e neve Konstitucionalesa e Roma sas involvirime sar jekh themutne sa e avere

nacionalnipanca.

Ano Cenzuso tari 2002 , ani Makedonia sas trujal 53.879 Roma, so si sa

2,66 % tari sa i populacia koja si 2.022.547. Pale e bioficialnikane sikavipa vakerena

kaj isi maškar 80.000 thaj 135.000 Roma ani Makedonia, maškar 3.95 hem 6.67 %

tari populacia. Pobuter tare 90% e Makedonikane Romendar dživdinena ane

urbanikane khedipa, ja pale ano pašipe tare bare diza thaj ane etnikane Makedonikane

thaj Albanikane regionoja. E majbare khedina ovena arakhle ani šerutni

Makedoniakiri diz Skopje thaj ani komuna Šuto Orizari (paše dži Skopje). E

Makedoniakere Roma dikhovena kaj isi olen pobare hakoja numa so isi e Romen ane

aver thema tari purani Jugoslavia. Ola sine majanglalutne te alusaren Romano

prezentento ano parlamento, kote so si ano momento kotor tari radžipaskiri koalicia.

O roma thane alusarde ane komunengere avtoritetija, phandindo thaj i Šuto Orizari.

Disave Roma kherena buti thaj ani Radži thaj komuna. Uzal akava e Romen isi olen

hako bašo tromalipe e vakeripaskoro: isi romane programe ke themakere televizie, duj

privatnikane romane televiziakere kanalija, trujal 5 radiо kanalija dende licencasa,

save so kerеna buti ke romane pučipaskere fokusoja, sar thaj 5 dende elektronikane

mediumia.

Dekada baši inkluzia e Romengiri thaj Strategia e Romenge

I Makedonia sine jekh tare ofto thema, phandindo i Bugaria, Hrvatska, Češka

Republika, Hungaria, Romania, Srbia thaj Crna Gora thaj Slovačka, savi so ano

januaro 2005 denda razipe te lel than ani “Dekada e inkluziakiri e Romengiri, 2005-

2015’’3. I radži denda peske politikani obligacia te marel o čororipe kori e Roma,

olengiri ekskluzia thaj i diskriminacia, ano fremia e regioneskere. Akhala radžipa

2 E xramovipasa ano 1994 trujal 91% tare Roma ani Makedonia si identifikuime sar Muslimania. 3 I Dekada baši inkluzia e Romengiri biakndili ani konferencia “E Roma ani buvljardi Europa: Rodipa

ko avutnipa”, e hungariakere Radžasa sar kherutni ano jun 2003, organizirime tari rig e Instituteskiri

putardo amalipa, Lumiaki banka thaj Europakiri komisia e dende dumesa taro UNDP, Bajrovipaskiri

banka ko Konsilo e Europakoro thaj e radža e Finskakere thaj Švediakere

6

sas adžikerdo te “implementirinen politikane reforme thaj e programija save so ka

keren dizajno te čhinaven e bilačhe rote e čororipaskoro thaj i eksluzia”. Sine

identifikuime prioritetija bašo edukacia, bukjarnipe, sastipe thaj kherutnipe,

trušulkerde e temenca e čororipasa, diskriminaciasa, genderosa.4. Ki Dekada phanle

o gender soske mangle the resinol butefarengiri diskriminacia savatar si ladavde e

Romane džuvlja thaj te kerel promocia ko gender jekhipa ane sa e aspektoja ke

Nacionalnikane akciakere planoja (NAP-ja) e themengere save so si phandle ani

programa.

E resarina thaj e aktivitetoja e Makedoniakere baši Dekada sine čhivde e “Strategiasa

baše Roma ani Republika Makedonia” (Romani strategia) ikalde ano Decembar 2004

tari rig e Ministeri baši buti thaj sociala.5 Akava sajijalo dokumento, kerdo tari rig e

bukjarne grupengere savende sine thaj manuša tari romani khedin6, sine olen čitrime

specifikane thaj detalnikane merke save so učharena 10 bare dhuka 7thaj te del

putarde strukture baši implementacia thaj finansiakoro menadžmento, sar thaj

procesija bašo monitoriba, reportiribe thaj evaluacia. Akala strukture nasine

establirime thaj o Akciakoro plano baši Dekada e Romengiri ani Makedonia

(APLDR)8 ačhilo sar jekh chororo implementacia e Romane strategiake

Numa pale, e Romenge ani Makedonia nane dende sa o hakoja save so sas

garantirime e internacionalnikane standardencar thaj e kherutno hako, thaj ola

ačhovena majčorore khedipa ani phuv. E makedoniakere autoritetija dzi akana na lele

merke save so ka keren buti ke specifikane phagipa e manušikane hakonge save so

cidena o Romane džuvlja9. Kote akcie sine lele, nane sine lele tari Radžakiri rig,

numa tari rig e romane BRO-ngiri hem dizutnikano amalipe, kherutne thaj

internacionalnikane BRO-e thaj internacionalnikane finansienca.

4 Dikh www.romadecade.org, taro 26 maj 2006. 5 http://www.ecmirom.org/dawnload/Roma%20Strategy%20English.pdf 6 KERD kerda rekomendacia e Makedoniake bašo lelipe e “Nacionalniane strategiake e Romenge”,

lelindo e napia save so sas dende e radžatar tari rig e “inkluziakiri e romane khedipangoro ano

barjovipe e romane khedipangoro thaj e programengoro thaj politikengoro save so kerena asari upral

olende” KERD, Agorutne opservacie, paragrafo 7, Mart 2007. 7 Uzal e prioritetoja ki Dekada- silljovipe, bukjarnipe, sastipe thej kherutnipe- i romani strategia

dikhela thaj o socialnikano dendo dumo, manušikane hakoja thaj diskriminacia, kultura, medije,

specifikane pharipa e džuvljengoro Romanengoro thaj politikano participiripe. 8 Radži e R. Makedoniakiri, Dekada na inkluzija na Romite- Republika Makedonija, Akciakere planoja

http://www.romadecade.com/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=13

9 Tatjana Peric, A Failing Promise? Romani Women in The Decade of Roma Inclusion, OSI-

Stipendisto ko programa 2006/07.

7

Trianda thaj ejna percentija tare Romane džuvlja ani Makedonia nane educirime ja

pale nane olen kompletirime bazikani škola, komparirime e 22 % e Romane

muršencar thaj 8% na-Roma. Ano bukjarnipe, 83% tare Romane džuvlja thaj 65% tare

Romane mursa na kerde nijekh far buti ane themakere firme (akate komparirime e

50% na-Roma. Ano sastaripe, 31% e Romane džuvljendar thaj 27% tare Romane

mursa isi olen chronikane nasvalipe save, komparirime e 23% e na-Roma.10

Makedonija thaj EU

Ano novembar 2005, i Europakiri komisia denda e Makedoniake o statuso te ovel

phuv kandidato bašo dženipe ani Europakiri unia (EU). Makedonia si ano adžikeripe

e datakoro bašo starto e lafikeripaskoro e EU-sa. Ko vaxt akale procesosokoro, tari

Makedonia ka ovel rodime te kerel jekhipe e standardonca save so si čhivde ano

acquis communitaire. Maškar aver, ka roden tare autoritetija te čhiven averipe ano

zakonoanipa te šaj te oven jekhajekh e zakonenca ki EU, phandindo e Rasakiri

Directiva so “kerela implementacia e principoske bašo jekh tretmano bizo te ovel

averipe ko rasakiri ja pale etnikani kustikipe”11, thaj maškar avera bukhja nadela te

ovel direktikani thaj indirektikani diskriminacia. Akaja Rasakiri Direktiva ponadari

vakerela “Ano implementiripe e principeskoro bašo jekhutno tretmano bizo

consideracija e rasake thaj e ethnicane kustikake i khedin trubul, uzal o Dženo 3(2)

taro Europakiri Komisia te eliminirinel o hajekhipe thaj te promotirinel o jekhipa

maškar e džuvlja thaj e murša, majbut kodoleske so e džuvlja cidinde ki pobuter

farengiri diskriminacia”.12

I Konvencia e Europakere Uniakiri baše bazikane hakoja prohibiterinela “savi te si

diskriminacia bazirime ko gendro, rasa, boja, etnikano ja pale socialnikano kustikipe,

genetikane specifike, čhib, religia ja pakjavipe, politikano ja aver , dženipe ko

nacionalnikano minoriteto, isipe, bianipe, invaliditeto, bershipe ja pale seksualnikani

orientacia.”

1. O hako ko themutnipe

E Roma si disproporcionalnikane sikavde maškar e manuša bizo themutnipe

thaj sar manuša bizo Makedoniakoro themutnipe.13 E Romane džuvlja cidena but

10 Uzal e dikhipa kerde tai rig e UNDP ano 2005 savo so kerela komparacia e statuseske e Romane

džuvljenge ane khedipa tare kkhedipa e naromengere tare sa e etnicitetoja save so dživdinena ano

pašipe e Romengoro ko sociekonomikane rodipa. 11 Decizia ko Konsilo 2000/43/EC, taro 29 jun 2000. 12Decizia ko Konsilo 2000/43/EC, Anglovakeripe 14 2000 13 Ano 1997, i Radži denda rodipa e 4.356 Romenge saven nane themutnipe ani Makedonia thaj 7.407

Romenge saven nane pendžardo themutnipe (tare sa 18.851 persone bi themutnipaskoro thaj 68.989

8

pharipa kana isi olen trebutnipe te ikalen o themutnipe, phandindo ko adava nanelen o

trebuthno documento, sar so si Ikaldipe lil e biandengoro, on nasti te pokinen love

dokumentenge bašo themutnipe, thaj i genderikani diskriminacia. Baro numero Roma

saven so nane ikaldo lil biandipaskoro ja themutnipe, nane olen dokumentacia,

phandindo athe thaj i personalni karta, sosi rodime e kherutne hakoja to ovel len the

shaj the len basikane bukja sar sosi educiriba thaj te resen sastipaskere institucije. 14

Bare manuša bizo ikaldipe taro matikano lil našti te len personalnikani karta. Aver

nane olen personalnikani karta adaleske so nane olen love baše ardžipa save so trebela

te ovel olen baše fotografie thaj aver trebutne dokumentoja, save so džana maškar e 5

thaj 10 Eura. Disave Romane džuvlja save so sine kvalifikuime zakonesa bašo

themutnipe, nane themutne e Makedoniakere, adaleske so olengere romnja si

registririme olengere anavendar, numa kana isi mukhipe e prandinakoro, e džuvlja

dikhena kaj nane registririme.

E Romane čhavenge na ovela dendo o hako ko sikljovipe te nane olen

dokumentacia. Ano maškarvaxt, e bare manushenge, resipe kori o hako baši buti thaj

socialnikane beneficie, phandindo akate thaj o sastipaskoro thaj socialnikano

osiguripe, ka oven dende e Romenge samo kas isi bazikani škola thaj uzal o fakto so

akava tipo e “sikljovipaskere kriteriumengoro” nane phandlo ano akanutno

Makedoniakoro hako bašo arakhipe buti ja pale sastipe thaj e radžakere funkcioneroja

džana ponadari e putarde vakeripasa te mothoven so jekh asavko šarti nane rodindo.

2. Hako ko sikljovipe

“E romane čhaja thaj e chave si ulavde tare olengere tikne berša. Te sian čhaj,

na trubul te dža ki škola thaj ačhovesa khere. Te sian čhavo tadani džasa ani škola te

šaj te ove manush. Thaj kana i čhaj ka džal ki škola, voj trubul te iranel pes khere ko

vaxt te šaj te arakhel pe phralen thaj phenjen.”

Pobuter faktorija kerena asari ko bidendipe e sikljovipaskoro e Romane čhavengoro.

But chave mursha thaj chaja mukhena i škola ano maškarutno sikljovipe. O bazikano

sikljovipe, thaj uzal adava so si obligativno thaj bilovengoro, generalnikane isi ole

garavde ardžipa save so na dena e romane čhaven, e muršen thaj e džuvljen, te džan

ki škola.

Hako ko bilovengoro obligativno bazikano sikljovipe

bipendžarde themutnipasa), Europakoro centro baše minoritetnikane pučipa, Toward Regional

Guidelines for the Integration of Roms, R.Makedonija. 14 Taro 1.182 Roma ko 18 berš, pučle taro Nacionalnikano romano centro, 222 (18 %) nane olen

personalno karta, Written Comments Of The European Rights Centre And The National Roma Centrum

Concerning The Former Yugoslav Republic Of Macedonia For Consideration By The United Nations

Committee On Economic, Social And Cultural Rights At Its 37th Session, 19 September 2006 (od tuka

pa natamu, /NRC Shadow Report to CESCR). rig. 3. Disproporcionalnikano gendo e Romengoro save

so sas bihakoskoro ko alusaripa 2005 thaj sas bidokumentaciakoro, OSCE/ODIHR, Election

Observation Mission, Final Report, jun 2005, rig. 19

9

O internacionalnikano zakono baše manušikane hakoja rodela e themendar te

ovel sikljovipe savo so ka ovel obligativno, bilovengoro thaj lokho e manushenge te

resen thaj bizo te ovel kerdi diskriminacia.

Uzal adava so e Makedonikano zakono bašo bazikano sikljovipe vakerela kaj o

sikljovipe si bilovengoro, ani praktika trebela but love te hardginen. Džikaj e

maškarthemutne standardoja rodena i Makedonia te del bilovengoro bazikano

sikljovipe, ani Makedonia sade i participacia e školake si bilovengiri. But Romane

čhave na džana ki škola ja pale mukhena i škola adalestar so olengere daja/dada nane

olen finansiakiri šajdipa te bičhalen olen ki škola.

But Romane familie nane ko šajdipe te kheden love thaj te kinen lila sikljovipaske,

literatura, sikljovipaskere bukhja, thaj aver uniformiripe saveske si trubutne love, sar

thaj bašo transporto dži i škola. Pobuter tare 50% e Romane džuvljendar, savenge sine

kerdo intervju tari rig e Romane centroskoro ano Skopje, vakerde kaj mukhle i škola

adaleske so na sine olen love.

O sikljovipe thaj i Dekada baši Inkluzia e Romengiri

But e dikhipandar, resipandar thaj e konkretikane bahanendar čitrime e Strategiasa

baše Roma kerdi e Makedoniakere radžakere rigatar, xramome ani konsultacia e

romane genencar thaj BRO-a, na sine realizirime e radžakere akciakere planonca baši

edukacia ki Dekada e Romane inkluziakiri15.

O akciakoro plano na kerda napia te kerel identifikacia ke putarde thaj detalnikane

vaxteskere fremia thaj e agorutne rokoja baši sakoja e bukjendar thaj aktivipandar save

so sine anglodikhle sar thaj e finansikane thaj aver hangoja trebutne baśo

implementiripe e planoskoro. Misaleske, majanglal, nane dende specifikane merke

savenca ka ovena sine cidime e pharipa ano realiziripe e obligativno bazikane

sikljovipa. Akala merke šaj te phanden bilovengere sikljopivaskere lila, habe thaj

transporto dži i škola sar thaj avera servisoja baše romane čhave: keripe e klasongoro

bašo džipherdo sikljovipa e sikle materialeskoro adale čhavenge save so nijekh fare na

siklile škola; phandindo thaj e romane čhaven ane anglosikljovipaskoro vaxti thaj te

eliminirinen o bariere te shaj o Romane chave the dzan ki sikavdi khana nanelen

documentija.

Disave familienge, čhavo so džala ki škola si olenge sar pharipe adaleske so tiknjarela

o familiarnikano budžeto. E čhave/murša šaj te oven ikalde e školatar thaj te keren

buti avrial e kherestar, džikote pale e čhaj ka ačhoven khere te arakhel e tikneder

čhaven thaj te del dumo trujal kherutne bucha, majbut džikobor i daj kerela buti

avrial e kherestar. 16 Romano eksperto pali edukacia denda vakeripe e Amnesty

15 Dendo taro Ministeripe baši buti thaj sociala, 2004

16 KEDZ Raporto ki učhalin, rig. 20

10

Internacional-eske: “E čhajen isi olen obligacia te arakhen e avere čhaven ani familia;

čhaj ano jekhto klaso džanela te kerel maro, habe thaj te ikerel i jag bašo

keravipe. ”Avera čhaja kerena buti avrial e kherestar, disave terne čhaja kerena buti

avrial e kherestar, disave sar užarutne, kerindo buti jekhethane pe dajencar; avera

mukhena i škola thaj 2 masekoja kerena buti pumare familienca ke sezonakere

khedipa. Sar so vakerda jekh Romani džuvli e Amnesty International-eske: “E čhave

trubul te mukhen e časoja thaj te keren buti. BRO-e kerena lafi e direktorenca ke škole

thaj dena olenge mothovipe soske e čhave mukhena o školakoro sikljovipe te šaj te na

oven pharipa kana ola xramonena olenge o biavipe ki škola.

Angleder adava sine programe e čhavenge te šaj te džipheren o sikljovipe savo so ola

na siklile ki škola, numa adava sine inicirime tari rig e BRO-ngiri thaj nane pobuter

love adaleske.”17

Čhibakere thaj Kulturnikane Pharipa

E romane čhave save so sikljovena škola thaj agjaar si cidime e hakojendar

bašo sikljovipe adaleske so panda ko olengere jekhto berša tari škola khuvena pumen

e čhibakere thaj kulturnikane barierenca. E romane čhave na vakerena but šukar i

Makedonikani čhib thaj nane merke save so ka lokharen o adaptiriba e čhibakoro ani

bazikani škola.

E lingvistikane averipa šaj te anen ko jekh thaj dži segregirime sikljovipa, kote so e

čhave save so kerena lafi Romane thaj Makedonikane si ulavde. Kodoleske so nane

olen oficialnikani politika baši segregacia ano sikljovipe, e demografija but fare

vakerena kaj jekh etnikani grupa si podominantno ani škola, sar misal ki bazikani

škola ano Šuto Orizari kote so isi pobuter Roma.

I segregacia šaj te ovel kerdi sar rezultato ko dikhutne negativnikane poze

kori e Roma thaj e stereotipija hem diskriminacia. E romane daja/dada vakerde ko

Amnesty International kaj ani škola ano Topaansko pole, e daja/dada tare etnikane

Makedoncija sa pobuter legarena pumare čhaven avere školende te na sikljoven škola

e Romane čhavenca. Legarena olen ane Makedonikane klasoja kola si “etnikane

uže”.18 Akaja diskriminacia tari rig e dajengiri/dadengiri si buvljardi. Ano 2007 berš e

čhave ani BŠ Jordan Hadži Konstantinov- Džinot ano Veles, vakerena kaj na mangle

te mukhen pumare čhaven te džan ke časoja jekhethane e Romane siklencar; ko starto

e školakere beršeske, hulavda duj vavera smene e Makedonikane chave ulavde e

Romane chavendar. E Romane čhave isi olen nakhlo vahteskoro dživdipe savo si

pherdo e diskriminaciasa ani škola thaj isi jekh forma rasistikano bilačhipe, hulavdipe,

bilačho maripe tari rig e avere čhavengiri. Jekh daj jekhe romane čhaveskiri, našli

taro Kosovo, vakerda e Amnesty International-eske sar olakoro 9 beršengoro čhavo

sas bucime oleskere biciclestar tari rig e Albanikane čhavendar thaj sine oleske

vakerdo te iranel pes ano Kosovo. Vov pobuter na ghelo ki škola. Amnesty

17 Intervju ko Amnesty International e “T”, NVO CherenjaŠtip, novembar 2006 18 Termino “užarno” sas labardo tari romengiri rig te sikave o monoetnikano sikljovipe

11

International kerela nota kaj o hako ko sikljovipe rodela e škole te keren osiguripe

kaj o sikljovipe trubul te ovel adaptirime ke čhave thaj kaj trebela te oven pakjivkerde

e hakoja e čhavengere save so preperena e minorititenge sar thaj te oven kuražime

olengere vizite ki škola.

O Hako ko Sikljovipe

Internacionalnikane badania

O hako ko sikljovipe si angigardo e Univerzalnikane Deklaraciakoro e Manušikane

Hakojengoro (UDMH) ano 1948 thaj si astardo e phandle lafenca ano savo si leli thaj

i Makedonia: ani ISESKP; Konvencia Baše Hakoja e Chaveskoro (Čhavrikani

Konvencia); Konvencia baši eliminacia ke sa e forme ki diskriminacia e džuvljengiri

(Konvencia baše Džuvlja) thaj

i Europakiri Konvencia bašo Arakhipe e Manušikane Hakojengoro thaj e

Fundavnikane Tromalipangoro (EKAM). O hako bašo sikljovipe si thaj agjaar

zagarintirime thaj si ano fremia e Konvenciake bašo arakhipe e nacionalnikane

minorititengoro; thaj ani Europakiri Socialnikani Konvencia.

I Čhavorikani Konvencia phandela e phuvja te arakhel o sikljovipa, savo si

garantirime, thaj te ovel adaptirimo ke hakoja e manusheske thaj te kuražirinel e

manushe. 19

Makedoniakiri Legislatura

Ani Makedonia, o hako e sikljovipaskoro bizi diskriminacia si garantirime e

Makedonijakere Konstituteja savo so vakerela kaj “Sarine isi olen hakoja ko

sikljovipe. O sikljovipa si resutno sarinenge telo jekh šartia. I Bazikani škola si

obligatorno thaj bilovengiri.” O zakono bašo maškarutno sikljovipe vakerela kaj “I

diskriminacia si bazirime ko gendero, rasa, boja e mortikakoro, nacionalnikano ja

socialnikano kustikipe, politikane thaj religiakere pakjavipa, isipa thaj socialnikani

pozicia, našti te ovel dendi.”

Genderikani Diskriminacia

Nekobor faktorija dende contribucija e eksluziripaske Romane čhajen taro

sikljovipa. Olengere daja/dada našti te den pumenge sa e trebutne ardžipa save so si

kodola e lilenge, sikljovipaske, thaj o transporto dži e skola. Jekh si o šajdipa te na

19 Koncencia ke hakoja e čhaveskere, Dž. 28 (1) “Resarinasa te ovel arakhlo akava hako thaj te ovel

kerdo anglipe thaj ki baza ko jekh jekhipa e dženja trubul te keren napia te tiknjaren o gendo e

čhavegoro so mukhena i škola.”

12

oven educirime bašo nanipe e dokumentongoro. O Romano Centro ano Skopje

vakerda i čipota e 15 beršengere biromeskere dajake taro Skopje savi so nikana na

geli ki škola soske na sine ola dokumento baši identifikacia. Bashi akava voj nashti te

kerel registracia e biandipaske pe čhajake savi so ko adava čhani ka ovel ikaldi e

sikljovipastar. O učo procento e džuvljengoro so mukhena i škola si rezultato,

majbut, e dajengiri/dadengiri save so na dena baripe e sikljovipaske e terne

čhajengoro thaj e tikne beršengere prandipangoro. Numa pale, ane intervjua e

Romane džuvljenca thaj e čhajenca, edukatorenca thaj e BRO-a, i organizacia kerela

esapi kaj akava šaj sine sar teza te ovel čačutno ko nakhlo vaxt, numa akana nane

cache. Thaj uzal adava, e sikljarnen majbut isi olen oformime gindipa kaj e Romane

džuvlja isi olen tikno školakoro resipe thaj na dena olen kuraži te sikljoven. Akala si

e lafia e 15 berśengere S.I taro Skopje savi so mukhlja i škola ko pandžto klaso taro

bazikano sikljovipe: “kana sium sine ano 4-to klaso miri sikljarni Neda vakerela sine

mange: “Tumen e Roma sien sikle te prandinen tumen ke tikne berša thaj adaleske

nane tumen intereso bašo sikljovipe.”

Amnesty International avilo dži ko džanipe kaj sa e daja savenca sine kerdo

intervju, majbut adala save so mukhle i škola bašo familiakere obligacie ja pale

prandipe, sine empatikane ano pumare irade te dikhen olengere čhaja te oven

educirime thaj aktivnikane dende olen kuraži te džan ponadari pe edukaciasa. Jekh

tare daja denda vakeripe ko Amnesty International: “Dikhesa o jekh thaj ani škola,

ano sastipa, ano kheripa thaj ani buti. Ola gindinena kaj sian Romani thaj na trubul te

ove educirime. Numa thaj amen mangasa te ova educirime. Man isi trin čhaja thaj

sarine agorkerde maškarutni škola. Kana i majphuri agorkerda i maškarutni škola, o

profesoro savo so vakerda kaj nane voj te agorkerel i škola avilo olate thaj vakerda

olake te afikerel oleske so vakerda adava.” 20 Kana nane hako tari rig e Radžakiri te

vazdel o resipe e Romane čhavengoro ano sikljovipe, e BRO-ja kerde merke te den

kuraži akale metodoske prekal e averikane programe ke sa e sikljovipaskere nivoja.

Ola majbut sine finansirime tare internacionalnikane donatoria, phandindo athe thaj o

Romano Edukativnikano Fondo taro 2005 berš. Džikaj e autoritetoja na lena merke te

šaj te osigurinen pumen thaj kaj e Romane čhavenge si dendo jekh starto ano

sikljovipa sar olengere sikljovutnenge, modelija baši šukar buti si barjardi tari rig e

BRO thaj si čitrime thaj analizirime ano amaro sasto raporto.

3. Hako ki Buti

”Kerava buti te šaj te čhivav maro ki mesali. Bikinava šeja ko kurko. Bikinava

phurane sheja thaj i komuna rodela mandar te pokinav taksa. Dživdinava ane duj

sobe, ofto džene siam khere, sar džukela bešasa ko patosi.” 21

20 Amnesty International intervju e B., NVO “Esma”, novembar 2006. 21 Amnesty International interview e B.T., “Esma”, novembar 2006.

13

I Makedonikani bilačhi ekonomia ačhovela palal pobuter phuva tari nekanutni

Jugoslavia, majtikne beršeskere ekonomikane bajrovipa, 3.5% ano 2006.22 I

Makedonia thaj agjaar naštine te anel avralphuvakere investicie (ano 2005,

ekvivalentnikano ko 1.7% taro BKP) O bibaxtalo agoripe te ovel kerdo sastaripe e

ekonomiakoro kherda te ovel but bibukjakere manusha, trujal 37% ano 2006, ki sa i

Makedonia. 23 Sar thaj ani centralnikani thaj tati-khamali Europa, e Roma ani

Makedonia si disproporcionalnikane gajlelime tari ekonomikani restruktura ane

agorale oftovardešta thaj startune enjavardešta, thaj e phare tranziciasa ani

marketikani ekonomia.24 Ano 2000 , uzal o Nacionalnikano Biro baši Statistika, o

Romano bibukjarnipe sine 83.4%, duj far pobuter taro nacionalnikano procento taro

38.1%.25 E Roma sine disproporcionalnikane sikavde maškar e bibukjarne e 4.3% tare

bibukjarne sime , komparirime e 2.66% tari populacia.26 E Romane BRO vakerena kaj

isi trujal 66% tare Romane džuvlja save si bibukjarne.

O bibukjarnipe e džuvljengoro ani Makedonia si učeder tari adava ko avere

phuvja ki centralnikani thaj tati-khamali Europa. I diskriminacia ano resipe kori o

sikljovipe anela dži eksluzia e pobuter tare ekvaš e Romane džuvljendar te oven

biregistririme ko formalnikano bukjarnipe phandindo thaj o bukjarnipe ane themakere

institucie save so rodena sertifikato bašo agordo bazikano sikljovipe. Akava kerela

olen bikvalifikujme baši registracija ane biroja bašo bibukjarnipe. Uzal adava, e

Romane džuvlja cidena direktikane thaj indirektikane diskriminaciasa kana ka oven

kotor e bukjarne kurkestar.

Sabrina

Sabrina sine užarni, numa sine ki pošukar situacia e averendar. Oj kerda buti 6 berš

jekhe ambasadoreske, užarda oleskoro kher thaj ki ambasada thaj adaleske sine

pokime pobuter jekhe procentikane pokinipastar. Olakiri čhaj agorkerda bazikani

škola. Oj na manglja te ovel užarni sar olakiri daj thaj mangela sine te kerel buti

jekhe ofisoste. Pale, nekobor berša angleder adava, kana olakiri daj nasvalili, voj

kerela sine buti olakere thaneste thaj adava sar užarni ko than pe dajakoro. Akana

našti te arakhel aver buti thaj džala te užarel khera. “Nane man šajdipe te kerav buti

ko aver than. Rodindum averthe buti, sium sine volonteri ko BRO, agorkerdum kurso

baši sekretarka savo so nakhljum uche ocenkasa thaj nakhljum o kursi ki diveskiri

škola. Vakerde mange kaj ka den man dumo ko bukjarnipe, numa na dende man buti

nikote. 27

22 UNIFEM, Women and Employment in Central and Eastern Europe and the Western Commonwealth

of Independent States, 2006, rig 14 . 23 Themakiri agencia bašo bukjarnipe (TAB), Aprilo 2006 24 ERRC, The Glass Box, 2007 25 Employment Statistics for Macedonia, xramovipe 2002, dikh Strategia e Romenge, rig.30-31 26 Tare sime registririme sar bibukjarne ano 2000, 247,304 (64.7%) sas Makedoncoja, 71, 974 (19.4%)

Albancoja; 14,647 (4.0%) Turkoja; 15,464 (4.2%) Roma 15,464 (4.2%) Srbinia, džikote pale e aver si

11,973 (3.3%) preperutne tare aver etnikane grupe, Lakinska, E trubutnipa 2004. 27 Amnesty International intervju e М.H., Šuto Orizari, novembar 2006

14

But Romane džuvlja kerena buti ani biformalnikani ekonomia sar so si

bikinipe šeja ko kurke kote so lena but hari love, nane arakhle e zakonenca bašo

keripe buti, sastipe thaj arakhipe sigurnipe, thaj nane kvalifikuime bašo socialnikano

arakhipe. Numa, thaj kana ani biformalnikani ekonomia, i buti nane sakana resutni.

Disave džuvlja, misaleske, kerena buti ano septembar thaj oktombar,kana olengere

familie kerena migracia baše sezoneskiri buti sar so si o khedipe e drakhengoro,

kirezia, dahani thaj avera produktija. But numero olendar so kerena buti avrial e

kherestar si bukjarne ano vunato tiknekurkesкere pazaria , bikinena ane dukjania thaj

avera tezge. Disave olendar kerena buti ko putardo sektoro, thaj kodova majbut sar

užarne, pohari olendar kerena buti ko privatnikano sektoro. Adala so akale tipoja

bukjakere kerena buti vakerena kaj khuvena pumen e diskriminatornikane bukjarne

šartenca thaj tikne pokinipasa.

O Hako e Bukjakoro

But organizacije kote I Makedonia lela than rodena thari authorotetija ki Makedonia

te pakjivkeren o hako te ovel tromalipe e diskriminaciatar ki buti, sar thaj o resipe

kori o bukjarnipe.

ISESKP dela garancia ko “hako e bukjakoro savo so phandela hako sarinenge te len

o šajdipe te keren pumenge dživdipe bukjasa savi so ola korkori ka arakhen thaj

astaren.” Kodova anela phandlo lafi kaj sarine trubul “te garantirinen e hakoja

(čitrakerde e ISESKP-esa) ka oven labarde bizi diskriminacia bashi i rasa, boja,

gendro, čhib, religia, politikano ja aver gindipe, nacionalnikano ja socialnikano

kustikipe, isipe, statusi e bianipaskoro thaj aver.” 28

Dženo 11 tari Konvencia e džuvljengiri rodela tare themakere dženja te “len sa e

jekhutne merke te eliminirinen i diskriminacia upral e džuvlja ani umal e

bukjarnipaskiri resarinasa te oven osigurime, ki baza e jekhipaskiri maškar e murša

thaj e džuvlja, te ovelen jekh hakoja. Ano 2006, i Komisia ko UN baše

ekonomikane, socialnikane thaj kulturnikane hakoja (KESKP) denda rekomendacia e

Makedoniake te lel tikne vahteske e ulavde merke te šaj te del kuraži o hako e

džuvljengoro bašo bukjarnipe.

I Konstitucija e Makedoniakiri garantirinela o hako e bukjakoro thaj e hakoja ano

bukjarnipe, dzikaj o Ohrideskoro Chinavel arakhela e merke save so si ano xulipe

baśo čhinavipe e diskriminaciakoro phandindo athe thaj o merke e pozitivno

diskriminacia.

28 Of. Patrin, n-ro 80/93-2007

15

I Phandlin - Sikljovipe-Bukajrnipe

Amnesty International si bare pharipaste kaj isi but Romane džuvlja (thaj

murša Roma) save so cidena diskriminacia ano resipe kori buti sar rezultato e

bibaxtale agoripaskoro e Makedoniakere autoritetengoro te garantirinel o hako ko

sikljovipe. Ko isto vakhti cidena e manušen so nanelen bazikani škola taro šajdipa e

bukjarnipaskoro. Bizo bazikano sikljovipe, pobuter taro ekvaš e Romane džuvljendar

si ikalde e bukjarnipaskere procesostar ane themakere institucie save so rodena

bazikani kvalifikacia. Ola ko jekh ovena gindime bikvalifikuime te roden buti ane

themakere biroa bašo bukjarnipe. Jekh bibukjarni Romani džuvli taro Štip kana kerda

intervju e manushencar taro Amnesty International vakerda: “Sakova manuš trubul te

ovel registririme ano biro e bukjarnipaskoro ko sakova duj masek. Kerava adava tare

mire 15 berš, a akana isi man 42 thaj panda našti te arakhen mange buti. Mire čhaja isi

19 berš thaj voj nane ki buti. Kana ka xulel ki buti? Ko 40? Vakerena amenge kaj

siam socialnikani čipota, a na siam. Na magasa te adhina e socialnikane sistemostar. E

manuša vakerena amenge kaj na siam but bare školasa.”

O Agorkeripe e Diskriminaciakoro ano Bukjarnipe

I Makedoniakiri radži na lela putarde anti-diskriminaciakere zakonoja save si

obligantno instrumentija anglodikhle e internacionalnikane manušikane hakojenca,

savende korkori i phuv si dženi. Thaj uzal adava so i Makedoniakiri radži ano peskoro

themakoro raporto baši Komisia e džuvljengiri ano 2006 berš kerda identifikacia ko

akava “O čororipe kerela asari but pobilačho numa so kerela e muršenge”, ola

angigarena kaj nane akciakoro plano savo so ka dikhel o bibukjarnipe e džuvljakoro

tari sasti populacia, a na pale e Romenge.

Sastipaskoro Hako

O kišlo sastipe e Romengoro si phandlo e leipasa e avere hakongoro

phandindo athe thaj okola bašo adekvatikano kher, pani thaj sanitarie. Uzal i Strategia

e Romengiri, trujal ekvaš tare Roma ani Makedonia dživdinena ano biformalnikano,

but pherdo thaj biadekvatikano kher thaj si lelo olenge o hako bašo osiguripe o

beshipa ki lengiri phuv. 29

29 KESKP, Generalnikano komnetaro n-ro 14 (2000), Hako ko majučo šajutno čhani si o učo standardo

ko sastipe UN, E/C.12/2000/4, Hako sastipaskoro nane limitirime e hakoja ko sastipaskoro arakhipe.

“O hako sastipaskoro astarela jekh baro dometi ko socio-ekonomikane faktoroja save so promovirinena

šartia ane save e manuša šaj te ovel olen sasto dživdipe thaj te keren sa pobuter faktoroja bašo sastipe

sar so si habe, kheripe, resipe dži sasto pani thaj adekvatnikani sanitaria, arakhle thaj saste

bukjarnikane śartia thaj zoralo trujalipe. “O hako sastipaskoro si dendo thaj avere zakonenca ko Dzeno

24 tari Čhavorikani konvencia thaj o Statuto e Lumiakere sastipaskere organizaciakoro

16

E Romane džuvlja akhal cidena direktikane diskriminacija tari rig e bukjarnengiri ano

sastipe, phandindo olengere hakoja ko bhijanibe thaj dajakoro arakhipe. Ola shaj te

oven irame tharo tretmani, phandindo akathe o bianipe e čhavengoro. Pale BRO

mangle te pheren o čučipe mukhlo tari rig e themakoro, lele aktivitetija sar so si

educacija sastipaske ja pale dendo dumo bašo ikhalibe dokumentija. Amnesty

International gindinela kaj sa e Makedoniakere autoritetoja na kerde napia te

pakjivkeren olengere direktikane obligacie kana si o hako e sastipaskoro ko pučipe.

Akala obligacie thane the eliminirinen o ekonomikane bariere, the shaj the resen

bazikane drapa, provizia taro sastipaskoro arakhipe bizi diskriminacia, sar thaj the

resen reprodukciakoro sastipaskoro arakhipe. E radža trubul te sigjarel thaj the

prioritirinel

E Romane džuvlja cidena dujengiri diskriminacia ano hako e sastipaske. Ola si

disproporcionalnikane ikalde adaleske so nane kvalificirime baśo sastipaskoro

osiguripe sar hako so trebul to dhen lenge, thaj adaleske so nane olen dokumentija.

But olendar našti te pokinen i participacia savi so rodena lendar sakone tretmaneske

thaj e bazikane medicinake.

Hako ko Sastipe

O hako ko sastipe sa e manushengoro so besena ki Makedonija si garantirime e

Dženesa 39 taro Makedoniakoro Konstitucija thaj si čhivdo ko zoralipe e

Zakoneskoro baši Sastipaskoro Arakhipe ano 1997, o Zakono bašo Sastipaskoro

Arakhipe (ZSA) ano 2001 thaj oleskere amandmanoja.

ISESKP angigarela “ o hako sakoneskoro te hošinel ano majučo standardo e fizikane

thaj mentalnikane sastipaskoro.” Akava anela kaj e thema dženja trubul te osigurinen

pumen kaj “…e sastipaskere institucie, produktoja thaj e servisoja si resutne

sarinenge, a majbut e majranimenge ja pale marginalizirimenge kotorenge tari

populacia, zakonesa thaj ki praktika, bizi diskriminacia.” 30

Majbut kana si o sastipe e džuvljengoro, ISESKP vakerda: Te ovel eliminirime i

diskriminacia upral i džuvli, trebela the ovel jekh compresivno nacioanlnikani

strategija te arakhen e dzuvlengoro hako ko sastipe ko lengoro dzivdipe. Akaja

strategia trubul te phandel intervencie so ka oven sar prevencia thaj te oven sastarde e

nasvalipa so pherena upra ke džuvlja sar thaj the oven police so ka resaren e dzuvlem

ko uče kvalitetnikane sastipaskere treatmanija thaj arakhipa e seksualno thaj

reproduktivno sastipe e dzuvljengoro. . Bari resarin trebula te ovel o tiknjaripe e

sastipaskere rizikongoro kori e džuvlja, te ovel tiknjardo o procento e meripaskoro ko

30 KESKP, Generalnikano komentaro 14; Internacionalnikani konvencia baši eliminacia sa e formengiri

ki rasakiri diskiriminacia (МКЕРД), dženo 5 (е) (iv) thaj dela obligacia e thema te garantirinel o hako e

sastipaskoro bizi diskriminacia

17

džuvlja save so bianena thaj arakhipe e džuvljengoro taro kherutno maripa.. I

realizacia ke hakoja e džuvljengere bašo sastipe rodela cidipe e barierengoro save so

kerena te ovel pharo o resipe dži ke sastipaskere servisija, edukacia thaj informiripe,

phandindo athe thaj o reoni e seksulno thaj reproduktivno sastipa. But si vazno te

ovel preventivna, promotivna thaj remedialna akcije bašo arakhipe e džuvljengoro

taro e bilačhe tradicija, kulturnikane adetija thaj norme save so na dena e dzuvljenge

hako ko reproduktivipe. 31

Sastipaskoro Osiguripe

Ano 2005 39% e Romane džuvljendar na sine olen resipe dži o sastipaskoro

osiguripe. Adala saven so na sine sertifikato bašo agorkerdo bazikano sikljovipe našti

te oven registririme ani Nacionalnikani Agencia bašo Butikeripe, soj dendo tari

themakere sastipaskere osiguripastar. Avera nane kvalificirime adaleske so isi aver

kriteriumia save si dende e zakonesa thaj isi nanipe e treningongoro tare radžakere

oficialija. E Romane džuvljen but hari isi sastipaskoro osiguripe savo si ko olengoro

anav. E genderikane šablonoja bašo butikeripe rezultirinena ano akava osiguripe upral

i baza e butikeripaskoro savo so dela e muršenge ko than e džuvljenge save so si but

hari butikerutne ani formalnikani ekonomia, thaj kodova majbut ane bukjarne thana

saven so isi socialnikane beneficie. Adaleske e džuvlja thaj e čhaja majbut ikljovena

sar arakhle dženja ki jekh familia.

Resipe Kori o Reproduktivnikano Sastipaskoro Educiriba

Amnesty International gindijnele kaj e Romane džuvlja nasti the resen o resipe

dzi ki edukacija basho sastipa, kontracepcia thaj familiakoro planiripe. Thaj uzal

adava so e internacionalnikane thaj kherutne BRO arakhle sikljovipa baši

kontracepcia, i Radži na lelja merke te šaj e Romane džuvljenge te del šajdipa te keren

labaripe sa e reproduktivnikane hakojenge. Numa 3% tare reproduktivnikane džuvlja

dende sine godi baši kontracepcia tari rig e themakere agenciatar.32 Thaj uzal o trendo

kaj o Romane chave prandinena pe ano pobaro beršipe e romane džuvlja panda isi

olen čhave ko but terne berša. Khamnipa ko therne bersha si sebepi baši namboriphe

ko čhavo thaj khi daj.

Ekonomikane Bariere ano Resipe o Sastipaskoro Arakhipe

Dži 2002, o bazikano sastipaskoro arakhipe sine bilovengoro. Taro tadani

sarine, thaj e manuša save so lena socialnikano dumo, trebela te pokinen participacia

31 KESKP, Generalnikano komentaro 14, paragrafo 21

32 Trujal 66% tare anketirime džuvlja tari daja na lena kontracepcia, thaj adava varirinela ke khedina;

trujal 90% tare paroja vakerena kaj sas olen jekh decizia bašo gendo e čhavengoro, Daja anketa,

putardo citato, KESKP, paragrafo 535, r. 83

18

savi si 20% tari cena e sastipaskere arakhipaskoro thaj e drapengoro. Thaj kodola save

so si bukjarne thaj saven isi procentikano pokinipa gindinena kaj i participacia si kuč

thaj i bari korupcia ane sastipaskere institucie majbut fare vazdela i cena, e pokinipasa

e “avere ardžipangoro.” 33 Adalenge so dživdinena taro socialnikano dumo, 20% tari

participacia thaj i cena e drapengiri si problemi thaj but fare si but uče. E themakere

obligacije si thela ko hako ko sastipe so vakerela khaj trebul the del o bazikane drapa.

Ani Makedonia 79% e Romendar nane olen resipe ko esencialnikane drapa. B.I. 43

beršengiri phivli, daj ofto čhavengiri, savendar 4 dživdinena olasa (ko jekh sobakoro

kher), denda vakeripe e Amnesty International kaj legarde olakere 11 beršengere

čhaja ko sastarno adaleske so čhadela sine:

“Geli ko sastarno, ok, nane problemi. Amen isi amen sastipaskiri karta thaj pokindam

20%. Numa, tadani o sastarno denda recepta thaj kana geljam ki themakiri apoteka

vakerde amenge kaj nane adava drap. Tadani trubula sine te dža ani privatnikani

apoteka thaj te pokina i sasti suma. Sine adava 10 eura! A man na sine ma love.”

But džuvlja vakerena kaj numa džana ko sastarno kana apsolutnikane trubul te džan.

Rodena sastipaskoro arakhipe sade olengere čhavenge, kana si buth nasvale ja pale

kana bianena. I bariera thani ja o bare love save so rodena olendar, ja pale tari dar e

diskriminaciatar. 34

Diskriminacia ane Sastaripaskere Institucie

E Romane džuvlja si objekto diskriminacijake tari rig e sastarutnenge.

Rasakoro bilačho zoralipe thaj be opravdimo neglectiriba ovela sako dive. I 15

beršengiri M.T. taro Štip sine verbalnikane džungardi kana bianda: “Kana biandum

mire jekhe čhave, e medicinakoro personali čhudela sine mange džungale lafia

vakerindo Tumen e Romen isi but čhave thaj tumare muja khandena kotaro

bokhalipa.”

Thaj sar olate thaj I.A. taro Kumanovo sine džungardi taro hospitaleskoro personalo

sade adaleske so si Romani džuvli: “Me sium sine jekh Romani džuvli ani

hospitaleskiri soba. O medicinakoro personalo but fare nevarkerela sine e čaršafia e

averengere, numa na mange. Kana me rodindum adava te keren thaj mange vakerde

mange kaj man khere nane asavke čaršafia thaj kaj sovava ko patosi, a rodava akate.

Adaleske ma te rodav adava so nane mange.”

Reproduktivnikane Hakoja

Thaj uzal adaja bari čipota te oven phandle prandipa ano pobaro beršipe, e

čhaja thaj e džuvlja Romane panda bijanena čhavo ko terneder berša. Sar so vakerela i

BRO Daja, jekh štartorin tare čhaja ko baripe taro 15 thaj 19 ano Šuto Orizari

33 DecadeWatch, r.100; dikh misal , “Obligacime sastipaskere organia ano Resen došalkerde bašo

čoripe e 100,000 еura” Мakfaks, 22 Мај 2007. 34 Daja džanela kaj 21.6 % sakana džana ko olengoro doktoro. Daja anketa, putardo citato

19

bianena (komparirindo paše 10% tare čhaja tari sasti populacia). 35 Ternikane

khamnipa si factor nasvalipaske kori ki therni daj thaj o čhavo. Adaleske, o abortuso

šaj te ovel labardo sar forma ko familiakoro planiripe.

Amnesty International vakerala o ista recomendacije sar i SESKP ano 2006 kaj i

Makedonia trebul te “kerel so posig sa peskere napia bašo sikljovipe e čhavengoro

thaj e thernen bašo seksualnikano thaj reprodukciono sastipe thaj te ovel shaj the

resen dži e seksualnikane thaj reproduktivnikane institucie, phandindo athe thaj

institucije so ka dhen godi e thernen thaj ka den len ginekoloska servicija, majbut ane

ruralnikane reonia thaj ane khedina kote so e Roma thaj e avera čorore thaj

marginalizirime manuša ja pale grupe dživdinena.”

O Bilačho Zoralipa Upral i Džuvli

O bilačho zoralipa upral i džuvli lake ki familia (kherutno ja pale zoralipa tari

rig e intimnikane partnerostar) ovela ko sa e khedina ani Makedonia thaj ane sa e

socialnikane grupe savengiri procena si trujal 60% tare džuvlja save so rodinde

arakhipe taro verbalnikano ja pale psihologikano bilačho zoralipe; 24% tare džuvlja

dena raporto kaj si marde, džikote pale 6% dena rodipe bašo seksualnikano bilačho

zoralipe. 36

Bilačho Zoralipe ki Familia

E Romane BRO dende vakeripe bašo učo digri e kherutne bilačhe

zoralipaskoro upral e Romane dzuvlja ki olengiri khedin, thaj si procenime 70%

dživdinena disave formaja kherutno bilačho zoralipa. Uzal o bilačho zoralipa tari rig

olengere romengiri, ola cidena zoralipa thari e romeskiri familia ja phale pe dajatar ja

dadestar. E Makedoniakere autoritetija našti te keren lačhipe thaj te arakhen e

džuvljen taro akava bilačho zoralipe thaj but hari dena džovapi ko lengere akharipa

baśo dendo dumo ja pale akcie bašo astaripe e manušengoro so kerena adava. E

Romane džuvlja rodena dumo tari manusha so kherena buthi ki komuna thaj BRO

numa, dumo nane dendo akhale dzuvljenge thaj cidena discriminacija. O bilačho

zoralipe upral e Romane džuvlja thaj čhaja, si zloupotrebiba e dzuvljakere hakoja te

ovel fizikano thaj mentalnikano sasti, e hakoja ko tromalipe thaj arakhipe o sastipa e

dzuvljengoro, sar ko tromalipe e vakeripaskoro thaj olengere hakoja bašo alusaripe e

prandipaskoro. Šaj te ovel kerdo tretmano savo so ka anel dži tortura ja pale bimanglo,

bimanušikano thaj degradirime tretmano ano ekstremnikane čipote šaj te anel dži ko

35 Uzal o Annual Report of the Special Rapporteur on the Right to Education, 2004, maškar 10 thaj 50

bianipa ko sakova 1000 sine tari Makedoniakiri rig ko baripe taro 15dži 19, http://www.right-to-

education.org/content/unreports/unreport12prt2.html 36 ECE, Doma{no nasilstvo, 2000; bazirime ki anketa so si kerdi taro 850 manuša maškar savende thaj

93 Romane džuvlja(10.9), ane 14 diza thaj 21 gav ani Makedonia.

20

mudaripa. O bilačhe zoralipa čhinavela o hošipe ke avera hakoja, phandindo athe e

hako ko sastipe, bukjarnipe thaj socialnikano dendo dumo.

But Romane dzuvlja save so sine telo bilačho zoralipa ani olengiri familia

vaker tuke na rodena dumo thari i policia. Ola vakerena kaj isi olen dar olengere

romendar ja pale familiatar, ja pale o pakjavipe so kaj asavko bilačho zoralipe te ulo

kerdo putardo, ka oven došalkerde kaj ande ladž e familiake. Numa pale, uzal e

rodljaripa taro Romano centro ano Skopje, kana e Romane džuvlja vakerena bašo

asavko bilačho zoralipe ani policia ola na dena džovapi. Sar so vakerela i Kjmet Amet,

prezidenti ko BRO e Romane džuvljengiri Luludi “I policia na arakhela e džuvljen.

Ola pakjana kaj o familiarnikano bilačho zoralipe si privatno problemo thaj mukhena

e prandipaskere dujen te čhinaven o bilacho zoralipe korkori maškar peste. Ane

nekobor situacie kana e Roma akharde e policia, i policia numa xramonda o raporto.

I policia vakerela kaj nane ola autoriteto te intervirinel ane asavke čipote thaj te

kerel tretmano e čipotake numa kana isi kherutno biničalipa . O zakono baši

prevencia ko kherutno bilačho zoralipa nane implementirime.”

Kinobikipa e Romnen thaj Chajen

E Makedoniakiri radži lela ushtavela te marel o kinobikinipe e manušenca,

phandindo athe thaj e averipa ano zakono thaj establiripe e Nacionalnikano

Mehanizmo te arakhel thaj te del dumo e manušenge save so si kinobikinde. Numa

pale, O Amnesty International si gajlelije kaj e radžakere oficialia na dende shukar

džovapipe ko barjovipe e internikane kinobikinipaskoro, phandindo athe thaj e

Romane džuvljen thaj e čhajen, majbuter akhal dzuvlja sine kinobikime the oven

prostitutke. Basi akhava i Amnesty Internacional vakherela kaj e dzuvljengere hakoja

sine phage, phandindo athe e dzuvljengere tari Romani khedine.

E diametroja thaj e čipote ko andruno kinobikinipa ani Makedonia ka šaj

numa te oven procenime. Pale, BRO dena vakeripe kaj taro 2003 isi peravipe ki

prekal lineakoro kinobikinipe džikote o andruno kinobikiba barilo, so si jekh e

raportonca tare avera regionoja ano Balkano. E Romane džuvlja si bikime ane

čororeder reonia ani lunali rigakiri Makedonia te šaj te keren buti ke baroja thaj

restorantoja ja pale baše resarina ki forsirime prostitucia.

Nekobor zakonoja bašo anti-kinobiknipe isi ani Makedonia. Ano 2006 SESKP denda

rekomendacia “e dženja thema te keren sigjarni buti e napengoro te maren o

kinobikinipe e manušenca, majbut e džuvljenca thaj e čhajenca, dende love te shaj o

kinibikime manusha the len arka thaj rehabilitacia, sar thaj programe bašo arakhipe e

svedokongoro. Akhala love dende arka treningonge bašo kinobikinipe e policijake,

došalkerutnenge thaj juristenge, thaj efektivnikane implementiriba e Nacionalnikani

Strategija thaj Akciakoro Plani bašo Kinobikinipe e Manušenca thaj o dendo

Nacionalnikano Akciakoro Plano bašo Kinobikinipe e Chavengoro. 37

37 KESKP, Agorutne opservacie, paragrafo 40, dikh thaj KEDZ, Phandle komentaria, paragrafoja 21-

24

21

Numa pale, Amnesty International si gajlelije soske nane efektivnikane protokolija

baši identifikacia e andrune našle manušengiri, Romane džuvlja thaj čhaja sar thaj

aver andrune kinobikime manuša ka oven irame e arakhipastar, servisondar sas

pherela olenge. Ola šaj te oven paldime avere aktonge sar sosi i prostitucia, džikote

pale e manuša save so kerena došalipaskere aktoja nane te oven sankcionirime.

Phandle Lafeskere ja Pale Zoresa Kerde Prandina

Amnesty International si gajlelije kaj e sakodivutne procedure kombinirime e

ekonomijaja, ande dži disave čipote kana o terne džuvlja si forsirime te prandinen pe

mujal olengoro mangipe. Adaleske, o Amnesty International kerela averipa maškar e

forsirime thaj phandle lafeskere prandina. Ko phandle lafeskere prandina i Romani

chaj vakherela kaj oj mangela te prandinel pes, hem i daj thaj o dad e chajakere ka

phanen pumare lafija. Numa pale, o gindipa achovela kaj e phandlelafeskere prandina

e čhajengere kerena konstitucia sar forsirime prandin. I Enise Demirova taro Štip

vakerda e Amnesty International-eske: “I situacia si akate bilačhi, patrijarhalno si e

dikhipa e džuvljengere thaj si teljarde e muršenge. Savo efekto isi adava ke čhaja save

so barjovena? But si bilačhe adava e terne džuvljenge… e terne prandina si but

pobuter akana, numa kana isi relacia e lovenca; ovela lafi bašo bikinipe e borjakoro

taro 1.000 dži 5.600 eura; ola bikinena avere lafenca pumare čhajen lovenge. Ano

socialnikano konteksto adava anela kaj isi jekh manuš pohari habaske. E čhave ovena

bikime ko 13,14,15; isi forsirime thaj phandle lafeskere prandina.” 38 O forsirime

prandipe nane sar e phandle lafeskere prandina. O forsirimo prandipa si xramome sar

“sakova prandipe savo so si kerdo bizo razipe tare solduj riga thaj šaj te ovel

involvirime forsiripe, mentalnikano bilačhipa, emotivnikano ucenipe thaj telo zoralo

muchipe thari e chajakiri familija. Ane pobuter ekstremnikane čipote, šaj te phandel

maripe, kidnapiripe, phandipe thaj mudaripe e chajakoro.”39

Phandle Lafia thaj Rekomendacie

Amnesty International gindinela kaj e radža dži akana, na kerda adekvatno

merke save so ka oven pakjivkerde, a si phandle e arakhipasa thaj e pheripasa e

manušikane hakojengoro e Romengoro. Amnesty International thaj agjaar gindinela

kaj akanutni administracia na kerda baro baxtagor te del džovapi ko rodipe e

Dekadakoro baši Inkluzia e Romengiri,akhaja programa trebul sine te lel merke save

so ka den sine osiguripe kaj sa e Romengere hakoja ki Makedonija kha oven

pakjivkerde thaj arakhle. I strategia e Radžakiri thaj e BRO-i so si tane includime ani

Strategia e Romengiri ačhovela but biimplementirimi.

38 Intervju ko Amnesty International e Enise Demirovasa, novembar 2006. 39 Ain O Salish Kendra thaj Shirkat Gah, Information Gathering Exercise on Forced Marriages,

submission by Interights to the Home Office Working Group, B. Britania, marto 2000.

22

Amnesty International dzanela e Makedijakoro economsko saberi khana majbut

rodena e radžatar te:

Te identifikujnel e programe save so ka oven šukar arka e Romengesar so si e

fondija alocirime baši Dekada bhasi e Romengiri Inkluzija;

Te keren planja ko vahkti hem the oven definirime te shaj the eliminirinen i

diskriminacia upral e Romane džuvlja, sar so si o dende rekomendacie taro SESKP,

thaj te oven lele merke save so ka sigjarkeren o anglipe kori o jekhipe maškar e murša

thaj e džuvlja;

Te roden maškarthemutno dumo thaj kolaboracia kote so ka trebul te šaj te

realizirinen o hakoja e sastipaskere, sikljovipaskere thaj bukjakere, sar so si vakerdo

tari rig e ISESKP-skiri;

Sistematikane te kheden statistike thaj informacie, bashi descriminacija ko

gendero, etniciteto, sikljovipa, bukjarnipa thaj aver bukja:

O Roma so pherde aplikacije themutnipaske thaj avere minoritetija te den

olen sigathe i documentija te shaj the roden pumaro hako ko socialnikano osiguripe,

ko sastipe thaj vavera beneficije.

Bizo te adžikeren te len thaj te putharen o hako baši i bimukhli diskriminacija.

Hako ko Sikljovipe

Majanglal te barjaren, keden love thaj te implemetirine, ano nekobor bersha,

thaj internacionalnikane dumesa džikobor si trubutno, te osigurinen kaj majhari o

bazikano sikljovipe si bilovengoro thaj si obligativno; sar so si rodime taro dženo 14

taro IKESKP.

Te len akcije save so ka tiknjaren o numero e Romane chajengoro so mukhena

I edukacija. Ko jekh ka trebul te dikhen save bukhja o sikavne vakerena e Romane

chajenge te descriminirinan len thaj te keren o chaja te mukhen I edukacija.

Hako ki Buti

Te averkeren o zakon bhaso socialnikano osiguripe thaj e administrativnikane

procedure save si phandle olesa thaj te den e džuvljenge jekhutno resipe kori e

specialnikano dumo biathinale olengere prandipaskere ja pale aver statutesa;

Te len jekh vaxteskere akcije sar soj i afirmativnikani akcia, andi e zakonesa,

te chiven e Romane džuvljen, kas so isi mashkarutni edukacija, ki buthi soj thane

kvalifikujme te kheren ano themutno sektoro .

Te oven implementirime merke ki Dekada Akcija Plani Butikeripaske, so ka

elimirinel e genderikane diskriminacija.

Hako ko Sastipe

Dikh so pokinena ko osiguripe sastipaskoro te šaj te na ovel bidendo adalenge

kaske so trebela soske ola nasti te pokinen.

Te len jekh vaxteskere specialnikane merke bašo tromalipe sa e manushen so

lena socialnikano dumo.

23

Te ovel kerdo jekhutno resipe bašo mujtikhne garantirimo arakhipa e

sastipaskoro e Romane familienge bizi dokumentacia, baše socialnikane čipote thaj e

džuvljenge saven isi bilache kherutne bukhja.

E internacionalnikane dumesa, posigathe te resen thaj chiven ko khera

basikane bukhja sar save soj pani pibaske thaj resursoja save so ka kheden thaj čhuden

e gunoja tare romane khedina.

Bilačho zoralipa upral e džuvlja

Bašo kherutno bilačho zoralipa te keren osiguripe ko:

Jekhutno resipe, bizi diskriminacia, ane sa e putarde institucie thaj dendo

dumo, phandindo e policiasa thaj BRO-a, sar thaj arakhipe, godidejba, thaj love e

Romane džuvljenge save so cidena taro kherutno bilačho zoralipa.

Baš o kinobikinipe e manušengoro, te:

Keren ratifikacia ki Konvencia ko Konsilo e Europakoro baši Akcia mujal o

Kinobikinipe e Manušenca, thaj te den lafi kaj e specifikane trubutnipa e kinobikime

Romane džuvjenge thaj čhajenge ka oven dende dži ko programe bašo arakhipe,

dendi arka, phandindo athe thaj e Romane BRO-en.

Amnesty International dela notiripe kaj akala upre vakerde rekomendacie si dende te

shaj o Romane džuvlja te ovel olen posukhar hakoja. Khana akhal hakoja ka oven

implementirime o Romane mursha thaj chave thaj sa o marginilizirime ka dikhen

posukhar dzivdipe

Lafzako

Romani- Македонски

adhinale -зависни

afikerel -простување

agorkerela -завршува

alusarena -избираат

anglipe -напредок

anglodikhle -предвидени

ardžipa lovengere –материјални трошоци

ardžipa -трошоци

averipaskoro -различност

24

averipe -разлика

avralphuvakere -надворешни

bajrovipasa -развиток

barierenca -препреки

baxtagor -успех

bazikani -основно

biathinale -независни

biathinalipe -независност

biavipe -недоаѓање

bibaxtalo agoripe -неуспех

bikvalifikuime -неквалификувани

bilačhe zoralipa thaj maripa khere -домашно насилство

bilačho zoralipa -насилство

bioficialnikane -неофицијални

birajikane organizacienca -невладини организации

butipe –мнозинство

čipote - случаи

čipotende - во случаи

čitrime –одредени/нацрт

decizia -одлука

den dumo -помага

disproporcionalnikane -непропорционално

dizutnikano amalipe-граѓанско општество

doš –вина

drap- лек

drapenca - со лекови

dujengiri diskriminacia -двојна дискриминација

džovapi -одговор

educirime -образовани

ekskluzia -исклучување

etablirime -воспоставени

faktoja -докази

familiengere anava -презиме

fizikano atako -физички напад

fremia -рамки

gajlelia -загрижен

genderikane role -родовата улога

gendero -род

hakoja -права

hospitaleskoro personalo -болничкиот персонал

ignorancia -запоставување

implementacia -примена

implementirime -применети

intenzivnikane -сè повеќе

Internacionalnikane badania-Интернационални тела

involvirime -вклучени

irade -намери

jekhipaskoro -еднакво

jekhutne haleskoro -еднаквата состојба

25

juristikane institucie -правни институции

kherutno biničalipa -домашен неред

kišlo -слаб

klasificirime -поделени

klaso -одделение

komunakere radžipa -општински власти

komunengere -општински

Konstitucionalо -Устав

kuč -скапо

kuražime -охрабрени

kustikipe -потекло

labaripe -употреба

labarutne -корисници

ladavde -оптоварени

leljarda -прифати

lideripe -водство

lunali rigakiri -западна

makedoniakere radžakoro -македонската влада

manušikane hakoja -човекови права

maškar rajikane organizacie –интернационални владини организации

misaleske -на пример

monitoringo -набљудување

mujal -против

napia -напори

nevarkerela -смени

nota -забелешка

obligaciengoro -обврски

obligativno -обврзувачко

pakivkerdo -почитувано

personalnikani karta -лична карта

phagerde -прекршени

phandle lafeskere ja pale zoresa kerde -договорени или присилни

phandlin -врската

phandlo lafi -заклучок

phirda -чекори

phuvakere isipaskoro -посед на земја

pobuter farengiri -повеќекратна

poze -ставови

prandipa ano pobaro beršipe -полнолетни бракови

prandipaskere dujen -брачната двојка

prekal lineakoro kinobikinipe -вонгранична трговија

preperena -припаѓаат

prezententoja -претставници

radžakere oficialoja -владини службеници

radžipaskiri -владина

raportoja -извештаи

razipe -согласност

rekomendaciencar -препораки

relacia -врска

26

resarin -цел

rodljarela -истражува

rodljaripe -истражување

sajijalo -јасен

sankcionirime -казнети

sasavo -секој

sastarno -лекар

savaxtuno -постојан

segregirime -одделени

sertifikato -диплома

sikljarne -наставници

sikljovne -ученици

sime -лица

starto -почеток

sumari -кратка содржина

šajdipa -можности

šarti -услов

šajutne hangoja -можни извори

školakoro resipe -училишно достигнување

štartorin -четвртина

tasdivengoro -сведоци

tati-khamali -југо-источна

teljarde -потчинети

themengiri -државни

themutnipe -државјанство

tikne beršengere prandipangoro -малолетни бракови

tromalipe -слобода

trujal -околу

trušulkerde -вкрстени

umal -поле

užarutne -чистачки

vaxt -време

verver -различни

viktimoja -жртви

vunato tiknekurkesкere pazaria - ситна сива економска работа

xramome -напишани

xulipe -вовед

zakoneskere obligativnikane dokumentoja -законски обврзувачки документи