53
UMFASSEND AKTUELL EVIDENZBASIERT PRAXISNAH Bernard C. Kolster Verena Gesing Anna Heller Claudia Winkelmann HANDBUCH PHYSIO THERAPIE

HandbucH PHysio tHeraPie - Microsoft...wicklung der Physiotherapie zu verfolgen und abzubilden. Unsere Intention ist es, eine praxisbezogene und handlungsorientierte Dar-stellung der

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • UmfassendaktUellevidenzbasiertpraxisnah

    Bernard C. Kolster Verena GesingAnna HellerClaudia Winkelmann

    HandbucHPHysiotHeraPie

  • Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.d-nb.de abrufbar.

    Anschrift des Verlags:KVM – Der MedizinverlagDr. Kolster Verlags-GmbHIfenpfad 2–412107 Berlin

    Korrespondenz per E-Mail:[email protected]

    © KVM – Der Medizinverlag Dr. Kolster Verlags-GmbH,ein Unternehmen der Quintessenz- Verlagsgruppe

    www.kvm-medizinverlag.de

    1. Auflage 2017

    Produktionsleitung: Katrin NagelRedaktion und Lektorat: Katrin Nagel, Sarah Feist, unter Mitarbeit von Senta Liebmann und Markus PolzerKorrektorat: Doris Heck, Fehlerfuchs Heck, MoormerlandLayout und Satz: Gay & Sender, BremenUmschlaggrafiken: fotolia.com©ksenia_bravo (Vitruvian man)fotolia.com©palau83 (Medizinische Icons)Gesamtproduktion: KVM – Der Medizin verlag, BerlinDruck: Grafisches Institut Kroatien, Zagreb

    Printed in Croatia

    ISBN: 978-3-86867-339-5

    Wichtige Hinweise:Wie jede Wissenschaft sind die Physio-therapie und die Medizin ständigen Entwicklungen unterworfen. Forschung und klinische Erfahrung erweitern un-sere Erkenntnisse. Soweit in diesem Werk Anwendungsempfehlungen gege-ben werden, darf der Leser zwar darauf vertrauen, dass Autoren, Herausgeber und Verlag große Sorgfalt darauf ver-wandt haben, dass diese Angabe dem Wissensstand bei Fertigstellung des Wer-kes entspricht. Für Angaben zu Anwen-dungsformen, -techniken und -häufig-keiten sowie Dosierungsangaben kann vom Verlag jedoch keine Gewähr über-nommen werden. Jede Behandlung er-folgt auf eigene Verantwortung des Be-nutzers. Für die Vollständigkeit und Auswahl der aufgeführten Medikamente und Inter-ventionen übernimmt der Verlag keine Gewähr.

    Das Werk, einschließlich aller seiner Teile, ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist ohne Zustimmung des Verlages unzuläs-sig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeiche-rung und Verarbeitung in elektroni-schen Systemen.Geschützte Warennamen (Warenzei-chen) werden in der Regel besonders kenntlich gemacht. Aus dem Fehlen eines solchen Hinweises kann allerdings nicht geschlossen werden, dass es sich um einen freien Warennamen handelt.

    Trotz sorgfältiger inhaltlicher Kontrolle übernehmen wir keine Haftung für die Inhalte externer Websites, auf die in die-sem Buch verwiesen wird. Für den Inhalt der verlinkten Seiten sind ausschließlich deren Betreiber verantwortlich. Bei Patienten, Klienten und Berufsbe-zeichnungen wurde in diesem Buch die grammatikalisch maskuline Form ge-wählt (Ausnahmen im Fachgebiet der Gynäkologie). Es sind jeweils Frauen und Männer gemeint.

  • vorwort iX

    Vorwort

    Liebe Leserin, lieber Leser,

    das hier vorliegende Handbuch der Physiotherapie ist derzeit das umfang-reichste Gesamtkompendium der Physiotherapie im deutschsprachigen Raum – vermutlich sogar weltweit. Wir hatten das Ziel, die gesamte Physiotherapie pra-xistauglich in einem Werk darzustellen. Das Fachgebiet der Physiotherapie hat sich in den letzten Jahren fundamental weiterentwickelt und sich dabei als eine nicht mehr wegzudenkende Querschnittsdisziplin innerhalb der Medizin her-auskristallisiert. Kaum ein Fachbereich kommt heutzutage ohne die Integra-tion der Physiotherapie aus. Aus der einstigen „Krankengymnastik“ hat sich ein weitverzweigtes Fachgebiet der unterschiedlichsten Therapieformen zu einem der interessantesten Berufsfelder entwickelt. Dabei wurden einerseits die ver-schiedenen Bereiche stärker ausgebaut. Gleichzeitig existieren immer mehr Un-tersuchungsergebnisse zu den jeweiligen Wirksamkeiten (Evidenzen) der ein-zelnen physiotherapeutischen Verfahren, die entsprechend ihrer Verfügbarkeit bei der Kapitelerstellung aufgelistet wurden.

    Wenn Sie schon einen Blick in dieses Buch geworfen haben, scheint es so, dass es für die über 1.700 Seiten kein Literaturverzeichnis gibt. Das hat seinen Grund im Umfang des Handbuches, trotz der sehr gerafften und komprimierten Dar-stellung der Inhalte. So haben wir uns im Entstehungsprozess des Werkes ent-schlossen, das Literaturverzeichnis auszulagern. Damit haben wir zudem opti-male Bedingungen, um die Literatur zu den einzelnen Abschnitten regelmäßig zu aktualisieren. Insofern bildet dieses Handbuch den Grundstein, um die Ent-wicklung der Physiotherapie zu verfolgen und abzubilden.

    Unsere Intention ist es, eine praxisbezogene und handlungsorientierte Dar-stellung der Physiotherapie zu geben. So haben wir die Physiotherapeutinnen und Physiotherapeuten in der Klinik, im Praxisalltag, in der Ausbildung oder im Studium als primäre Zielgruppe vor Augen. Aber angesichts der eingangs erwähnten Querschnittsdisziplin freuen wir uns, wenn sich auch Medizinerin-nen und Mediziner der unterschiedlichsten Fachgebiete von diesem Handbuch angesprochen fühlen, mit dem Ziel, ihre Perspektive auf die Physiotherapie zu erweitern, einen Einblick in die vielfältigen Optionen zu gewinnen und damit das Verordnungsverhalten in Bezug auf physiotherapeutische Maßnahmen zu optimieren.

    Von der ersten Idee zu diesem Buch bis zur Drucklegung sind mehr als zehn Jahre vergangen. Wie viele Anläufe und wie viele Bemühungen dahinter ste-hen, das lässt sich kaum beschreiben. Es braucht viele glückliche Begebenheiten, um solch ein Projekt zu realisieren. Zum einen ist dies ein Verlag, der den uner-schütterlichen Glauben an den Erfolg hegt, der es geduldig verkraftet, dass sich der Erscheinungstermin immer wieder herausgezögert hat. Herzlichen Dank! Zum anderen wäre dieses Buch nicht denkbar gewesen, ohne die kompetente, geduldige, genaue und zielstrebige Lektorin, Frau Katrin Nagel. Frau Nagel, die schon ihre Erfahrungen bei der Pschyrembelredaktion sammeln konnte, und ihr Team (Sarah Feist, Senta Liebmann, Doris Heck, Markus Polzer, um nur einige namentlich hervorzuheben), kamen genau zur richtigen Zeit zum Projekt. Ohne sie hätten wir das Handbuch nicht über die Ziellinie gebracht. Ferner gebührt 97 (!) Autorinnen und Autoren großer Dank für ihre Beiträge. Danke für die Leistung, für die Zeit und für die Geduld, alles bis zur letztmöglichen Perfektion umzusetzen. Besonders bedanken möchten wir uns auch bei allen, die an der Umsetzung der Manuskripte beteiligt waren. Viele der Grafiken stammen aus

  • X vorwort

    der Feder von David Kühn, der auch ebenso unerschütterlich und gelassen die Gesamtkoordination der Herstellung dieses Werks übernahm. Die Kunst, aus rohen Texten lesbare Seiten zu generieren, beherrscht kaum ein anderer so gut wie Bert Sender. Er und seine Frau Stephanie Gay setzten schon Werke wie den Prometheus didaktisch und qualitativ hochwertig in Szene. Last, but not least hoffen wir, dass sich dieses Handbuch im Praxisalltag, in der Klinik, in der Aus-bildung und auf den Schreibtischen zahlreicher Ärztinnen und Ärzte bewährt. Nichts ist von Anfang an perfekt – Perfektion erfolgt durch Evolution. So ist die-ses Buch ein Anfang, die Physiotherapie umfänglich und praxisrelevant darzu-stellen. Wir laden jede Leserin und jeden Leser herzlich ein, uns Hinweise und Ergänzungsvorschläge zuzusenden. Je mehr Input wir bekommen, umso nutz-bringender wird das Handbuch Physiotherapie.

    Die Herausgeber Dezember 2016

  • inhalt Xiii

    Inhalt

    1 Grundlagen1.1 arbeitsorganisation und -abläufe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.1.1 arbeiten im akutkrankenhaus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.1.2 Qualitätsmanagement in der physio therapiepraxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

    1.2 Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2.1 theoretische Grundlagen der kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.2.2 praxis der kommunikation und Gesprächs führung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.2.3 kommunikation mit schwierigen patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

    1.3 Klassifikationssysteme in der Medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311.3.1 iCd-10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311.3.2 iCf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321.3.3 drG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.3.4 behandlungspfade und leitlinien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

    1.4 rechtliche Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.1 Überblick über rechtliche rahmenbedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.2 voraussetzungen zur berufsausübung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.3 berufstätigkeit als physiotherapeut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.4.4 arbeitsverhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.4.5 notwendigkeit der ärztlichen heilmittel verordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.4.6 zivilrechtliche haftung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491.4.7 strafrechtliche haftung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.4.8 patientenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511.4.9 individuelle Gesundheitsleistungen (sog. iGel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511.4.10 aufbewahrungspflichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511.4.11 dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

    1.5 Hygiene und Gesundheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.5.1 Grundwissen zur keimreduktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521.5.2 arbeits- und personalhygiene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

    1.6 Häufig eingesetzte Medikamente und ihre bedeutung in der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

    1.6.1 medikamente mit Wirkung auf das kardio vaskuläre system . . . . . . . . . . . . . . . . . 591.6.2 medikamente mit Wirkung auf die blut gerinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601.6.3 medikamente mit Wirkung auf den fettstoffwechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611.6.4 medikamente mit Wirkung auf das gastro intestinale system . . . . . . . . . . . . . . . . 611.6.5 hormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621.6.6 antibakteriell, virustatisch und antimykotisch wirkende medikamente . . . . . . . . 631.6.7 medikamente mit Wirkung auf das zentral nervensystem (zns) . . . . . . . . . . . . . . 641.6.8 schmerz- und/oder entzündungshemmende substanzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651.6.9 medikamente mit Wirkung auf den respirationstrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661.6.10 medikamente, die zur therapie von bösartigen tumoren eingesetzt werden . . . . 67

    1.7 Grundlagen des wissenschaftlichen arbeitens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.7.1 einführung und hintergrund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671.7.2 Wichtige begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691.7.3 technik und prozess wissenschaftlichen arbeitens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701.7.4 zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

    1.8 evidenzbasierung in der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751.8.1 einführung und hintergrund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 751.8.2 Organisationen – national und international . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 781.8.3 methode evidenzbasierter physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

  • XiV inhalt

    1.8.4 evidenzlevel – klassifizierung der evidenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 861.8.5 Chancen evidenzbasierter physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

    1.9 clinical reasoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 881.9.1 Clinical reasoning in der physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

    2 Physio therapeutische Befund- und Untersuchungs techniken

    2.1 befunderhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952.1.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952.1.2 anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 982.1.3 inspektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1042.1.4 palpation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1062.1.5 funktionsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1072.1.6 vom befund zur behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.1.7 praktisches beispiel befunderhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

    2.2 Health related Patient reported outcomes – Fragebogen, skalen und testverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

    2.2.1 einordnung der hr-prO-messinstrumente in die iCf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1192.2.2 Gütekriterien von hr-prO-messinstrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202.2.3 hr-prO-messinstrumente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1212.2.4 testverfahren zur evaluation von rückenschulen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

    2.3 Ganganalyse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392.3.1 räumliche und technische voraussetzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1402.3.2 normales Gehen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1402.3.3 rocker und energie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462.3.4 Weg-zeit-parameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.3.5 Generierung von schrittlänge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472.3.6 rumpf- und armbewegungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

    2.4 diagnostik in der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.4.1 isokinetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482.4.2 ergometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1512.4.3 laktatmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1532.4.4 pulsoxymetrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542.4.5 schmerzmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552.4.6 spirometrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572.4.7 Gleichgewichtsmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1582.4.8 fußdruckmessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1602.4.9 ausdauertest auf dem laufband − laktat stufentest . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1642.4.10 elektromyografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1652.4.11 rasterstereografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1672.4.12 biofeedback . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1682.4.13 labormedizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1702.4.14 röntgendiagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1712.4.15 Ultraschalldiagnostik (sonografie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1732.4.16 magnetresonanztomografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1752.4.17 Computertomografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1782.4.18 positronenemissionstomografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1802.4.19 knochendichtemessung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1812.4.20 knochenszintigrafie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1832.4.21 single-photon-emissionscomputertomografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1842.4.22 elektrokardiografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1862.4.23 elektroenzephalografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

  • inhalt XV

    3 Konzepte und Verfahren3.1 behandlungsgrundlagen in der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1933.1.1 Optimale therapiegrundlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1933.1.2 prophylaxe in pflege und therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1943.1.3 lagerung von patienten – dekubitusprophylaxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1983.1.4 transfertechniken mit und am patienten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.1.5 prinzipien für eigenübungen und hausaufgaben programme . . . . . . . . . . . . . . . . 2043.1.6 ergonomie für den therapeuten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2063.1.7 arbeitsplatzberatung − ergonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2073.1.8 Gangrehabilitation und Gangschule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2123.1.9 motorisches lernen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

    3.2 atmungstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2253.2.1 physiologie der atmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2253.2.2 pathologische atmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2313.2.3 Untersuchung der lunge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2323.2.4 störungen der lungenfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2363.2.5 pulmonale leitsymptome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2363.2.6 komplikationen bei lungenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2393.2.7 indikationen und kontraindikationen der atmungstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . 2403.2.8 physiotherapeutische interventionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2413.2.9 assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2513.2.10 befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

    3.3 entspannungstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2563.3.1 entspannungstherapie – Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2563.3.2 systematische entspannungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2583.3.3 Yoga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

    3.4 behandlungen im bewegungsbad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2843.4.1 Wasser spezifische therapie (Water specific therapy, Wst) . . . . . . . . . . . . . . . . 2843.4.2 bad ragazer ringmethode® . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2913.4.3 Clinical ai Chi® . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

    3.5 Manuelle therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2963.5.1 Orthopädische medizin Cyriax . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2963.5.2 Orthopädische manuelle therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3013.5.3 maitland® konzept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3143.5.4 neurodynamik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3213.5.5 mckenzie-methode − mechanische diagnose und therapie . . . . . . . . . . . . . . . . 3293.5.6 mulligan-konzept© . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3393.5.7 muskeldehnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3463.5.8 triggerpunkttherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366

    3.6 Medizinische trainingstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3793.6.1 ziele der mtt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.6.2 indikationen und kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3803.6.3 planung der trainingstherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3823.6.4 belastungssteuerung in der mtt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3833.6.5 allgemeine trainingsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3833.6.6 Wirkungen von bewegungsreizen auf Gewebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3843.6.7 Orientierung des trainings an der Gewebe heilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3853.6.8 ausdauertraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3893.6.9 krafttraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3933.6.10 koordinationstraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3993.6.11 beweglichkeitstraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4063.6.12 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408

  • XVi inhalt

    3.7 neurophysiologische behandlungsverfahren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4093.7.1 bobath-konzept für säuglinge, kinder und Jugendliche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4093.7.2 bobath-konzept für erwachsene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4233.7.3 propriozeptive neuromuskuläre fazilitation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4313.7.4 vojta-therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4403.7.5 e.-technik® – hanke-konzept . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4473.7.6 Constraint-induced movement therapy/forced-Use therapie . . . . . . . . . . . . . . . 4483.7.7 laufbandtherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454

    3.8 Funktionsanalyse und -schulung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4663.8.1 brügger-therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4663.8.2 fbl functional kinetics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 478

    3.9 osteopathie und osteopathische behandlungstechniken . . . . . . . . . . . . 4883.9.1 Osteopathie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4883.9.2 fasziendistorsionsmodell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4983.9.3 kraniosakrale therapie bei erwachsenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5033.9.4 kraniosakrale therapie bei säuglingen und (klein-)kindern

    bis zum 6. lebensjahr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5153.9.5 muskel-energie-techniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519

    3.10 rückenschule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5263.10.1 Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5263.10.2 Wirkprinzip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5273.10.3 bedeutende belege zum rückenschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5283.10.4 ressourcenorientierter ansatz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5293.10.5 indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5303.10.6 kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5303.10.7 behandlungsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5313.10.8 materialien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5323.10.9 eigenübungsprogramm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5323.10.10 erfolgsparameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5323.10.11 dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5333.10.12 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533

    3.11 Physikalische Ödemtherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5343.11.1 Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5343.11.2 physiologische Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5353.11.3 indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5373.11.4 kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5373.11.5 maßnahmen der physikalischen Ödemtherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5373.11.6 behandlungspfad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5403.11.7 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544

    3.12 sensomotorische therapiekonzepte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5443.12.1 basale stimulation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5443.12.2 sensorische integration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5483.12.3 feldenkrais-methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5673.12.4 psychomotorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5713.12.5 f. m. alexander-technik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574

    3.13 Manuelle Verfahren aus der alternativmedizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5773.13.1 applied kinesiology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5773.13.2 elastisches taping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5893.13.3 penzel-therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6003.13.4 flossing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6093.13.5 reflexzonentherapie am fuß – hanne-marquardt-fussreflex® . . . . . . . . . . . . . . 612

    3.14 Massagetherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6213.14.1 klassische massage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6213.14.2 bindegewebsmassage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633

  • inhalt XVii

    3.14.3 kolonmassage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6453.14.4 manuelle segmenttherapie nach Quilitzsch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 650

    3.15 thermotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6543.15.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6543.15.2 thermoregulation im körper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6563.15.3 hydrotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6593.15.4 kryotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6633.15.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 664

    3.16 elektro-, ultraschall-, Licht- und strahlentherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6653.16.1 elektrotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6653.16.2 Ultraschalltherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6843.16.3 phototherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 690

    3.17 schmerztherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6963.17.1 Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6963.17.2 Ätiopathogenese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6983.17.3 Untersuchung  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7013.17.4 behandlungsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7053.17.5 evidenz-/bewertungslage  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707

    3.18 Psychologische schmerztherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7083.18.1 psychobiologische lernmechanismen der Chronifizierung des schmerzes . . . . . . 7093.18.2 auswirkungen der psychobiologischen lernmechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7103.18.3 diagnostik und therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7113.18.4 bezug zur physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715

    3.19 spezielle Konzepte und Verfahren in der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . 7193.19.1 akrodynamische therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7193.19.2 dreidimensionale skoliosetherapie nach schroth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7283.19.3 kyphosetherapie nach schroth . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7333.19.4 schlingentischtherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7403.19.5 sling trainings therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7473.19.6 hippotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7543.19.7 n.a.p.® – therapiekonzept in der neuro orthopädie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7593.19.8 spiraldynamik® – intelligent movement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7643.19.9 Ganzkörpervibrationstraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7743.19.10 schmerztherapie nach liebscher und bracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7783.19.11 dorn-therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7863.19.12 rolfing® strukturelle integration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791

    4 Orthopädie4.1 Wirbelsäule . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7994.1.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankung der Wirbelsäule . . . . . . . . . . . . . . 7994.1.2 exkurs: segmentale stabilisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8034.1.3 rückenschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8114.1.4 nackenschmerz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8324.1.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 844

    4.2 schulter und schultergürtel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8524.2.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen der schulter

    und des schultergürtels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8524.2.2 thoracic-outlet-syndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8554.2.3 subakromiales schmerzsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8564.2.4 schultersteife . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8594.2.5 schulterinstabilität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8604.2.6 schulterendoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8644.2.7 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 868

  • XViii inhalt

    4.3 ellenbogengelenk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8704.3.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen des ellenbogens . . . . . . . . . . . . 8704.3.2 epikondylitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8714.3.3 arthrose des ellenbogengelenks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8744.3.4 ellenbogenendoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8754.3.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 876

    4.4 Hand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8794.4.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen der hand . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8804.4.2 karpaltunnelsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8804.4.3 arthrose der hand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8824.4.4 rhizarthrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8834.4.5 dupuytren-krankheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8844.4.6 komplexes regionales schmerzsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8864.4.7 handendoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8904.4.8 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 890

    4.5 Hüftgelenk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8924.5.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen des hüftgelenks . . . . . . . . . . . . 8934.5.2 femoroazetabuläres impingement (fai) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8954.5.3 koxarthrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8994.5.4 hüftkopfnekrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9024.5.5 hüftgelenksendoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9034.5.6 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 909

    4.6 Kniegelenk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9114.6.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen des kniegelenks . . . . . . . . . . . . 9114.6.2 Gonarthrose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9154.6.3 meniskusläsion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9184.6.4 verletzungen des bandapparats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9194.6.5 patellofemorales schmerzsyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9204.6.6 kniegelenksendoprothetik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9214.6.7 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 926

    4.7 sprunggelenk und Fuß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9284.7.1 physiotherapeutischer befund bei fuß- und sprunggelenkserkrankungen . . . . . 9284.7.2 kalkaneussporn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9294.7.3 achillodynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9304.7.4 arthrose des sprunggelenks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9324.7.5 fußdeformitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9334.7.6 physiotherapie bei erkrankungen von fuß und sprunggelenk . . . . . . . . . . . . . . . 9374.7.7 endoprothetik für sprunggelenk und fuß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9384.7.8 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 939

    4.8 amputationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9414.8.1 amputationen der oberen extremität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9424.8.2 amputationen der unteren extremität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9434.8.3 richtlinien zur physiotherapie nach amputationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 944

    4.9 technische orthopädie – Versorgung mit orthesen, Prothesen und Hilfsmitteln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945

    4.9.1 rechtliche hinweise . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9454.9.2 Orthesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9464.9.3 prothesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9544.9.4 Gehhilfen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9594.9.5 Gelenkschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9604.9.6 rollstuhlversorgung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9614.9.7 verbände (auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9644.9.8 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 968

  • inhalt XiX

    4.10 Prothesentraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9704.10.1 training mit myoelektrischen arm-/hand prothesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9704.10.2 training mit prothesen der unteren extremität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972

    5 Chirurgie5.1 traumatologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9805.1.1 verletzungsarten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9805.1.2 frakturen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9815.1.3 physiotherapeutischer befund in der Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9895.1.4 prophylaxen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9905.1.5 spezielle verletzungen nach lokalisation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9905.1.6 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1066

    5.2 Gefäßchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10805.2.1 kardiovaskuläres system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10805.2.2 Überblick über erkrankungen des Gefäß systems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10815.2.3 prästationäre/präoperative angiologische diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10815.2.4 physiotherapie in der Gefäßchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1082

    5.3 Herzchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10875.3.1 Geschichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10875.3.2 indikationen und behandlungsspektrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10875.3.3 physiotherapie in der herzchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1088

    5.4 thoraxchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10995.4.1 behandlungsspektrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10995.4.2 physiotherapie in der thoraxchirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1099

    6 Physiotherapie in der Intensivmedizin6.1 besonderheiten einer intensivstation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11186.1.1 Organisationsformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11196.1.2 merkmale und Unterschiede zur normalstation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1119

    6.2 Verhalten vor, während und nach der Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . 1120

    6.3 Zugangswege für Monitoring, diagnostik und Versorgung . . . . . . . . . . 1121

    6.4 intubation, beatmungsformen und Weaning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1122

    6.5 Physiotherapierelevante Parameter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123

    6.6 Hygienemaßnahmen zur Vermeidung von Krankenhausinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1125

    6.6.1 hygienische händedesinfektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11266.6.2 flächendesinfektion als Wischdesinfektion auf intensivstationen . . . . . . . . . . . 1127

    6.7 dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1127

    6.8 assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1127

    6.9 behandlungsstandards – evidence based practice . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1128

    7 Rheumatologie7.1 Physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11327.1.1 anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11327.1.2 inspektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11327.1.3 palpation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11337.1.4 funktionsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1133

  • XX inhalt

    7.2 rheumatoide arthritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11337.2.1 klinischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11347.2.2 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11377.2.3 physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137

    7.3 spondylitis ankylosans . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11387.3.1 klinischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11397.3.2 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11397.3.3 physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139

    7.4 Fibromyalgiesyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11417.4.1 klinischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11427.4.2 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11427.4.3 physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142

    7.5 Kollagenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11437.5.1 systemischer lupus erythematodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11437.5.2 systemische sklerodermie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11447.5.3 physiotherapie bei kollagenosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1145

    7.6 Gelenkschutz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1146

    7.7 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1148

    8 Neurologie8.1 einteilung des nervensystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1153

    8.2 befunderstellung und behandlungsplanung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11558.2.1 physiotherapeutischer befund in der neurologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11558.2.2 symptombefund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1158

    8.3 Grundprinzipien der behandlung neurologischer Patienten . . . . . . . . . 11788.3.1 Grundprinzipien der behandlung von muskel tonusstörungen . . . . . . . . . . . . . . 11798.3.2 Grundprinzipien der behandlung von koordinationsstörungen . . . . . . . . . . . . . 11838.3.3 Grundprinzipien der behandlung von tiefen sensibilitäts störungen . . . . . . . . . . 11848.3.4 Grundprinzipien der behandlung von Ober flächensensibilitätsstörungen . . . . . 11848.3.5 Grundprinzipien der behandlung von Gleich gewichtsstörungen . . . . . . . . . . . . 11858.3.6 Grundprinzipien der behandlung von patienten mit aphasie . . . . . . . . . . . . . . . 11868.3.7 Grundprinzipien der behandlung von patienten mit apraxie . . . . . . . . . . . . . . . 11878.3.8 Grundprinzipien der behandlung von patienten mit agnosie . . . . . . . . . . . . . . . 11888.3.9 Grundprinzipien der behandlung von patienten mit neglect . . . . . . . . . . . . . . . 11888.3.10 Grundprinzipien der behandlung von patienten mit pusher-symptomatik . . . . . 1188

    8.4 Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11898.4.1 erkrankungen des zns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11898.4.2 traumatische schädigungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11948.4.3 bewusstseinsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11978.4.4 verletzungen des rückenmarks – Querschnittlähmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11998.4.5 entzündlich bedingte erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12038.4.6 tumorerkrankungen des zns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12058.4.7 systemerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12088.4.8 extrapyramidale erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12108.4.9 entwicklungsbedingte störung des zns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12158.4.10 erkrankungen des peripheren nervensystems . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12168.4.11 muskelerkrankungen – myopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12218.4.12 epilepsie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12258.4.13 vegetativ-autonome syndrome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12278.4.14 schwindel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1229

    8.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1232

  • inhalt XXi

    9 Innere Medizin9.1 atemwegserkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12409.1.1 physiotherapeutischer befund bei erkrankungen der atemwege . . . . . . . . . . . . . 12409.1.2 Chronisch obstruktive lungenerkrankung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12449.1.3 asthma bronchiale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12489.1.4 pneumonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12529.1.5 pleuraerguss und pleuritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12559.1.6 akute lungenembolie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12579.1.7 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12599.1.8 pulmonale hypertonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1267

    9.2 Kardiologische erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12719.2.1 physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12719.2.2 spezielle krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12729.2.3 physiotherapeutische behandlung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12759.2.4 kunstherzimplantation und herztrans plantation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12799.2.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1280

    9.3 Gefäßerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12819.3.1 physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12819.3.2 spezielle krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12839.3.3 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1292

    9.4 erkrankungen des Gastrointestinaltrakts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12939.4.1 physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12939.4.2 reizkolon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12949.4.3 anorektale dysfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12969.4.4 entzündliche darmerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13009.4.5 viszerale Chirurgie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13039.4.6 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13059.4.7 naturheilkunde bei Obstipationszuständen und anorektalem prolaps . . . . . . . 1307

    9.5 Kohlenhydratstoffwechselstörung – diabetes mellitus . . . . . . . . . . . . . 13109.5.1 physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13119.5.2 klinischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13129.5.3 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13179.5.4 physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13189.5.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1321

    10 Onkologie10.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132610.1.1 epidemiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132610.1.2 Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132610.1.3 prävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132710.1.4 klinik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132810.1.5 diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132810.1.6 klassifikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1329

    10.2 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133010.2.1 medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133010.2.2 physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331

    10.3 spezielle Krebsentitäten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133210.3.1 mammakarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133210.3.2 prostatakarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133210.3.3 lungenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133210.3.4 leukämie und maligne lymphome im erwachsenenalter . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133810.3.5 Gastrointestinale karzinome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134610.3.6 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351

  • XXii inhalt

    11 Gynäkologie11.1 anatomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135511.1.1 Äußere weibliche Geschlechtsorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135511.1.2 innere weibliche Geschlechtsorgane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135511.1.3 beckenboden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135611.1.4 anatomie und physiologie der mamma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1357

    11.2 Lebensphasen der Frau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1359

    11.3 Physiotherapeutischer befund in der Gynäkologie . . . . . . . . . . . . . . . . . 1359

    11.4 schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136411.4.1 schwangerschaftsverlauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136411.4.2 schwangerschaftsvorsorge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136611.4.3 physiologische veränderungen in der schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136711.4.4 physiotherapeutische behandlung bei beschwerden

    in der schwangerschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136911.4.5 Geburtsvorbereitungskurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1374

    11.5 Wochenbett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137811.5.1 Wochenfluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137811.5.2 physiotherapeutischer befund Wochenbett (zusatz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137911.5.3 physiotherapie zur Unterstützung der rück bildung im Wochenbett

    nach vaginaler entbindung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138011.5.4 physiotherapeutische behandlung nach sectio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138111.5.5 physiotherapeutische behandlung nach dem Wochenbett . . . . . . . . . . . . . . . . . 138211.5.6 komplikationen im Wochenbett . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384

    11.6 beckenboden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138811.6.1 funktionelle aspekte des beckenbodens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138811.6.2 lageveränderungen der weiblichen Genitale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138911.6.3 harninkontinenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139011.6.4 beckenbodentraining . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139311.6.5 hypertoner beckenboden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1396

    11.7 erkrankungen der weiblichen brust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139811.7.1 Gutartige erkrankungen der mamma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139811.7.2 mammakarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399

    11.8 erkrankungen des uterus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140811.8.1 Uterusfehlbildungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140811.8.2 zervizitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140811.8.3 endometritis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140911.8.4 endometriose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140911.8.5 zyklusstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141011.8.6 Uterus myomatosus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141311.8.7 zervixkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141411.8.8 endometriumkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141611.8.9 physiotherapeutische behandlung nach gynäkologischer Op

    im bauch- oder Genitalbereich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1418

    11.9 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419

    12 Pädiatrie12.1 sensomotorische entwicklung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142412.1.1 allgemein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142412.1.2 frühkindliche reflexe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1426

    12.2 Physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142712.2.1 anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427

  • inhalt XXiii

    12.2.2 inspektion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142712.2.3 motorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142812.2.4 sensorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142812.2.5 atmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142812.2.6 assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1429

    12.3 Handling und elternanleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430

    12.4 Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143212.4.1 neurologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143212.4.2 Orthopädie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143712.4.3 pneumologie und kardiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144012.4.4 rheumatologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144612.4.5 frühgeborene in der neonatologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1448

    12.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1449

    12.6 bewegungskonzepte und -gruppen für Kinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145212.6.1 indikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145212.6.2 kontraindikationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145312.6.3 Untersuchungsalgorithmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145312.6.4 behandlungsprinzipien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145312.6.5 ziele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145412.6.6 hilfsmittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145412.6.7 eigenübungsprogramm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145412.6.8 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454

    13 Urologie und Nierenerkrankungen13.1 urologie der Frau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145613.1.1 harnwegsinfektionen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145613.1.2 lageanomalie der harnblase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145813.1.3 harnsteine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145913.1.4 Urothelkarzinom der harnblase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146013.1.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462

    13.2 urologie des Mannes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146313.2.1 prostatakarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146513.2.2 harninkontinenz nach prostatektomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146613.2.3 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469

    13.3 nierenerkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147013.3.1 Oberer harntrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147013.3.2 Chronische niereninsuffizienz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147113.3.3 nierenkarzinom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147513.3.4 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477

    14 Zahn-Mund-Kieferheilkunde14.1 Kraniomandibuläre dysfunktion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148014.1.1 definition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148014.1.2 Ätiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148114.1.3 einteilung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148314.1.4 symptomatik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148614.1.5 differentialdiagnosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1487

    14.2 Physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148714.2.1 befunderhebung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148714.2.2 behandlungsmethoden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149314.2.3 tipps bei therapieresistenz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1498

    14.3 Medizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1498

  • XXiV inhalt

    14.3.1 diagnostik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149814.3.2 therapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499

    14.4 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1500

    15 Seelische Störungen15.1 erhebung des psychischen befundes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150415.1.1 vorfeldinformationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150415.1.2 informationsebenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150415.1.3 beschwerdeschilderung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150415.1.4 anamnese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150515.1.5 psychischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1505

    15.2 theoretische Grundlagen seelischer störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150715.2.1 systematik seelischer störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150715.2.2 epidemiologie seelischer störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150815.2.3 krankheitsverständnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1509

    15.3 Psychosomatische störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150915.3.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150915.3.2 ausgewählte psychosomatische störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1516

    15.4 neurosen und Persönlichkeitsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152815.4.1 Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152815.4.2 ausgewählte neurosen und persönlichkeitsstörungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1529

    15.5 Psychotische störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153815.5.1 Organisch bedingte psychotische störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153815.5.2 schizophrene störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154015.5.3 affektive störungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1540

    15.6 suizidalität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1541

    15.7 sucht und abhängigkeitserkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542

    15.8 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544

    16 Geriatrie16.1 Physiotherapeutischer befund . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1547

    16.2 Geriatrisches assessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154816.2.1 Geriatrisches basisassessment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154816.2.2 ergänzende physiotherapeutische assessments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1551

    16.3 Prävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155216.3.1 erhalt der aktivitäten des täglichen lebens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155316.3.2 alterungsprozesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155516.3.3 verbesserung des ist-zustands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155616.3.4 sturzprävention . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1556

    16.4 rehabilitation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155916.4.1 interdisziplinäres team . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155916.4.2 verringern der multimorbidität . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156116.4.3 erhalt und verbesserung der leistungsfähigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156216.4.4 vermeidung von bettlägerigkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563

    16.5 trainingstherapeutische Maßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156416.5.1 trainingsformen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156516.5.2 trainingstherapie bei speziellen krankheits bildern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1565

    16.6 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1567

  • inhalt XXV

    17 Palliativversorgung17.1 einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157217.1.1 Grundsätze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157317.1.2 indikationen für palliative Care . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157317.1.3 einsatzgebiete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1574

    17.2 Physiotherapeutische behandlung in der Palliativversorgung . . . . . . . 157417.2.1 begleitsymptome unheilbarer erkrankungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157417.2.2 lagerung und positionierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1579

    17.3 Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158017.3.1 Übereinstimmung und echtheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158017.3.2 hoffnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158117.3.3 nonverbale kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158117.3.4 einsatzgebiete von kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158117.3.5 haltung und Gesprächstechniken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158217.3.6 symbolische sprache sterbender . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1583

    17.4 sterbeprozess . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158317.4.1 sterbephasen nach kübler-ross . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158317.4.2 terminal- und finalphase . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1584

    17.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1586

    18 Sportmedizin und Sportphysiotherapie18.1 sportverletzungen, Überlastungsschäden, Überlastungsfolgen . . . . . . 159018.1.1 prävention von muskelverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159118.1.2 muskelkater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159218.1.3 muskelkrämpfe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159218.1.4 myogelosen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159318.1.5 triggerpunkte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159318.1.6 muskelprellungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159418.1.7 muskelzerrungen, muskelfaserrisse, muskelrisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159418.1.8 tendopathien und insertionstendopathien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159718.1.9 periostitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1599

    18.2 Prävention von sportverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160018.2.1 präventionsmaßnahmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160018.2.2 betreuung von sportlern in training und Wettkampf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160218.2.3 prävention von belastungsproblemen im freizeitsport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160418.2.4 prävention von sportverletzungen im laufsport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604

    18.3 rehabilitation von sportverletzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160718.3.1 immobilisationsschäden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160718.3.2 sportfähigkeit nach Operationen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160918.3.3 sport mit endoprothesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161218.3.4 sport nach Gliedmaßenamputation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1613

    18.4 Krankheitsbilder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161418.4.1 patellaspitzensyndrom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161418.4.2 beschwerden im bereich lendenwirbelsäule und iliosakralgelenk . . . . . . . . . . 161518.4.3 leistenprobleme bei fußballern . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161518.4.4 adduktorentendinose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161518.4.5 achillessehnentendinitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161618.4.6 akutes supinationstrauma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161718.4.7 plantarfasziitis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1618

    18.5 evidenz-/bewertungslage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1620

  • XXVi inhalt

    AnhangHerausgeber- und autorenschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1624herausgeberinnen und herausgeber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1624autorinnen und autoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1626

    adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1649bundesverbände physiotherapie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1649Gesellschaften und weitere Organisationen (auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1650aus-, fort- und Weiterbildung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1655studium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1656

    abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1657

    sachregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1671

    normwertetabelle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1706

  • 1

    Grundlagen1

    1.1 arbeitsorganisation und -abläufe . . . . . . . . . 31.1.1 arbeiten im akutkrankenhaus . . . . . . . . . . . . . . . 31.1.2 Qualitätsmanagement in der

    physio therapiepraxis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

    1.2 Kommunikation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2.1 theoretische Grundlagen der kommunikation . . . 201.2.2 praxis der kommunikation und

    Gesprächs führung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241.2.3 kommunikation mit schwierigen patienten . . . . 28

    1.3 Klassifikationssysteme in der Medizin . . . . 311.3.1 iCd-10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311.3.2 iCf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321.3.3 drG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351.3.4 behandlungspfade und leitlinien . . . . . . . . . . . . 36

    1.4 rechtliche Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.1 Überblick über rechtliche

    rahmenbedingungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411.4.2 voraussetzungen zur berufsausübung . . . . . . . . 411.4.3 berufstätigkeit als physiotherapeut . . . . . . . . . . 431.4.4 arbeitsverhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.4.5 notwendigkeit der ärztlichen

    heilmittel verordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481.4.6 zivilrechtliche haftung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491.4.7 strafrechtliche haftung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501.4.8 patientenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511.4.9 individuelle Gesundheitsleistungen (sog. iGel) . . . 511.4.10 aufbewahrungspflichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511.4.11 dokumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

    1.5 Hygiene und Gesundheit . . . . . . . . . . . . . . . 521.5.1 Grundwissen zur keimreduktion . . . . . . . . . . . . 521.5.2 arbeits- und personalhygiene . . . . . . . . . . . . . . 54

    1.6 Häufig eingesetzte Medikamente und ihre bedeutung in der Physiotherapie . . . . 59

    1.6.1 medikamente mit Wirkung auf das kardio vaskuläre system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

    1.6.2 medikamente mit Wirkung auf die blut gerinnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

    1.6.3 medikamente mit Wirkung auf den fettstoffwechsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

    1.6.4 medikamente mit Wirkung auf das gastro intestinale system . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

    1.6.5 hormone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621.6.6 antibakteriell, virustatisch und

    antimykotisch wirkende medikamente . . . . . . . . 631.6.7 medikamente mit Wirkung auf das

    zentral nervensystem (zns) . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

  • 1.6.8 schmerz- und/oder entzündungshemmende substanzen . . . . . . . . . 65

    1.6.9 medikamente mit Wirkung auf den respirationstrakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

    1.6.10 medikamente, die zur therapie von bösartigen tumoren eingesetzt werden . . . . . . . 67

    1.7 Grundlagen des wissenschaftlichen arbeitens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

    1.7.1 einführung und hintergrund . . . . . . . . . . . . . . . . 671.7.2 Wichtige begriffe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 691.7.3 technik und prozess wissenschaftlichen

    arbeitens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701.7.4 zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

    1.8 evidenzbasierung in der Physiotherapie . . . 751.8.1 einführung und hintergrund . . . . . . . . . . . . . . . . 751.8.2 Organisationen – national und international . . . 781.8.3 methode evidenzbasierter physiotherapie . . . . . . 781.8.4 evidenzlevel – klassifizierung der evidenz . . . . . 861.8.5 Chancen evidenzbasierter physiotherapie . . . . . 87

    1.9 clinical reasoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 881.9.1 Clinical reasoning in der physiotherapie . . . . . . 89

  • 1.1 arbeitsorganisation und -abläufe 3

    1Der Schwerpunkt des Grundlagen-Kapitels liegt auf den prinzipiellen Anfor-derungen physiotherapeutischen Denkens und Handelns. So werden im Be-reich der rechtlichen Grundlagen neben Fragen zum Anstellungsverhältnis, zur freien Mitarbeit und Selbstständigkeit auch zivilrechtliche und strafrecht-liche Aspekte thematisiert. Insbesondere wird auf die Schweigepflicht einge-gangen. Die Arbeitsorganisation umfasst die unterschiedlichen qualitativen Anforderungen im ambulanten und stationären Setting. Die entsprechenden Ausführungen sind besonders geeignet, um vor dem Praktikum eine erste Ori-entierung zu erhalten. Hierzu kann ebenfalls der Abschnitt Kommunikation herangezogen werden. Kommunikation ist ausgesprochen komplex, störan-fällig sowie individuell und kann daher nicht als Kochrezept vermittelt wer-den. So werden hier hilfreiche theoretische Grundkenntnisse, die in unter-schiedlichen kommunikativen Situationen praktiziert und reflektiert werden, erörtert. Vordergründig für die physiotherapeutische Arbeit sind die professi-onelle Kommunikation und die Achtung ethischer Aspekte wie z. B. verständ-nis- statt machtorientierte