KroniKa nauKowa

UWM Prace LiteratUroznaWcze V iSSn 2353–5164

2017 321–343

Mieczysław Jastrun (1903-1983) dokumentierte in seinem Tagebuch seine dramatischen Erfahrungen und Reflexionen wie auch die Reaktionen und die Stimmung des literarischen Milieus auf Berichte über die turbulenten und blu-tigen Ereignisse, die am 22. Oktober 1956 in Ungarn ihren Anfang nahmen und als „Ungarischer Oktober 1956“ bzw. „Antikommunistischer Aufstand“ in die Geschichte eingingen. Unter dem Datum des 8. November 1956 findet sich der folgende Eintrag des Dichters:

Der Gestank des Verbrechens schlägt gen Himmel – bei uns stattdessen ein ver-schworenes Schweigen zum Mord an der ungarischen Nation.Wie sie die menschlichen Eingeweide zerreißt – diese Stille. Gibt es denn kei-ne Grenze für Staatsräson, keine rote Linie für Politik und Taktik? Was hier geschieht, ist jenseits der menschlichen Dimension, vielmehr das Betreten des Reiches des Satans, des Bösen, das so immens und abscheulich ist, dass es mich in den Selbstmord zu treiben vermag. Jegliche menschlichen Regungen in uns werden ausgelöscht. Ein Mensch, dem das Gefühl der Gerechtigkeit, die Unterscheidung von Gut und Böse genommen wurde, ist nicht mehr als ein Fetzen, ein Stück Fleisch, wirrer Blick, der Atem verschlagen, die Hände zitternd.Und doch durchdringt diese Finsternis ein Lichtlein der Erkenntnis, der Ge-wissheit, dass dies Verbrechen gesühnt wird. Der Untergang des Unrecht-staats, der über einen kleinen grünen Landfleck stolperte – über Ungarn. Ich bin überzeugt; dies ist der Anfang vom Ende1.

* Tekst wykładu wygłoszonego 30 września 2016 roku w Café Korb w Wiedniu w związku z rocznicami ważnych zarówno historycznych, jak i politycznych wydarzeń z najnowszej historii Pol-ski i Węgier. Spotkanie zostało przygotowane przez Instytut Polski i Instytut Węgierski w Wiedniu.

1 M. Jastrun, Dziennik, Kraków 2002, S. 81.

Sprawozdania

Gebot der Solidarität und des Gedenkenspolnische Dichter über den ungarischen Oktober 1956*

Zbigniew Chojnowski

Kronika naukowa322

Am selben Tag (16 Tage nach Beginn des „ungarischen Oktobers“) verfassten polnische Schriftsteller eine gemeinsame Erklärung. Darin stand zu lesen:

Erschüttert über die Tragödie der ungarischen Nation und dessen gewahr, ange-sichts des Apells ungarischer Schriftstellerkollegen, nicht länger schweigen zu können, wollen wir, als Schriftsteller und Bürger jenes Landes, das den Wert und den Preis der Freiheit kennt, unsere tiefste Trauer zum Ausdruck bringen über das Blutvergießen, dessen Ursache in diskreditierten Herrschaftsmethoden und in der Intervention ausländischer Truppen zu suchen ist 2. In den Dezemberausgaben der Nowa Kultura (Neue Kultur) 1956, wurden

Listen mit Namen von 291 Autoren veröffentlicht, die diese Erklärung unterstütz-ten (gefasst in der VII Generalversammlung der Delegierten des ZLP (Verband Polnischer Schriftsteller), die vom 29. November bis 2. Dezember 1956 in War-schau tagte). Sie stellten die Mehrheit der in jener Zeit in der Volksrepublik Polen aktiven Schriftsteller. Zu den Unterstützern gehörten prominente Literaten aus mehreren Generationen: Władysław Broniewski, Jerzy Ficowski, Julia Hartwig, Zbigniew Herbert, Jerzy Horodyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Mieczysław Jastrun, Anna Kamieńska, Tymoteusz Karpowicz, Tadeusz Kubiak, Artur Międzyrzecki, Jan Bolesław Ożóg, Marian Piechal, Stanisław Piętak, Julian Przyboś, Tadeusz Różewicz, Antoni Słonimski, Leopold Staff, Wisława Szymborska, Jan Śpiewak, Aleksander Wat, Adam Ważyk, Witold Wirpsza, Wiktor Woroszylski, Jerzy Za-górski. Sie, die Schriftsteller, sind es gewesen, die als erste ihre Solidarität mit den Ungarn, die in ihrem eigenen Land gegen den Stalinismus rebelliert hatten, kreativ zum Ausdruck gebracht haben. Diese Erfahrungen dokumentierte George Grim in seiner Anthologie Polnische Dichter über den ungarischen Oktober3.

Die blutigen Ereignisse in Budapest werden gemeinhin mit dem Ungarischen Tagebuch von Woroszylski assoziiert, durchaus zu Recht, da es ein detaillierter und treuer Reportagebericht ist. Die im Herbst 1956 entstandenen Gedichte über die ungarische Revolution ließen sich zu einem dutzende Seiten langen Antholo-gie-Band fügen; Sie bilden den Bereich der vergessenen Literatur des polnischen Oktobers4, einer Literatur, die es wiedergeben vermag, wie die Polen die aus dem aufständischen Ungarn einlangenden Nachrichten verarbeiteten.

2 Erklärung polnischer Schriftsteller, Nowa Kultura, 1956, Heft 49. Der Appell wurde am 8 No-vember 1956 verfasst, die Veröffentlichung erfolgte erst am 2. Dezember. Namenslisten von Schrift-stellern erschienen in den Dezemberausgaben von Nowa Kultura (Heft 50, 51, 52–53) – die näheren Umstände der verzögerten Veröffentlichung der Erklärung beschreibt M. Jastrun: „Unsere Haltung zu Ungarn darf (vorerst) nicht in den Ausgaben publik werden. Zudem wurde ebenso eine sanfte Resolution des PEN-Club verworfen. Berichte über Gewaltexzesse, Verbrechen, Blutvergießen in Ungarn beginnen zu uns zu dringen, bruchstückhaft, ungesichert. Sie plagen das „Freie Polen” (M. Jastrun, Dziennik, S. 81).

3 Ausg. I, London 1986; Ausg. II, London 1996. 4 Siehe T. Burek, Vergessene Literatur des polnischen Oktobers, Ausgeträumt, Warszawa 1989, S. 46–66.

Kronika naukowa 323

Das Setzen der Unterschrift eines standhaften Dichters unter die gemeinsame Erklärung war weder dem Herdentrieb geschuldet, noch war es eine Geste der politischen Korrektheit, sondern vielmehr eine Reaktion auf den am 29. Oktober 1956 verlautbarten Appell an die ungarischen Brüder die Gewalt in ihrem Land einzustellen – verfasst durch das Zentralkomitee der Polnischen Vereinigten Ar-beiterpartei, adressiert an János Kádár und Imre Nagy. Dieser Aufruf legitimierte politisch die sowjetische Invasion in Ungarn und somit das Eindringen von 3000 Panzern der Roten Armee – im Appell als ausländische Truppen camoufliert – die den Freiheitsbestrebungen der ungarischen Nation ein Ende setzten.

Am 29. Oktober 1956 beschrieb Mieczyslaw Jastrun unverblümt den Angriff der Sowjetkräfte:

Nachrichten über Unruhen in Budapest. Einmarsch der Sowjettruppen in die Stadt. Bei uns in Polen ziehen sie sich an ihren Bestimmungsort zurück.O Gräuel – eine bewaffnete Intervention in die Angelegenheiten Ungarns, gehüllt in einen Mantel aus Knebelverträgen. Kolonialsystem5.

Die Dezemberproteste der Schriftsteller waren bereits eine Variante des „zivilen Ungehorsams“, zumal ab dem 10. Dezember 1956 Władysław Gomułka die Repor-ter anwies, sich in der „Ungarnsache“ zu mäßigen. Zu Beginn des Jahres 1957 ver-stummte dieses Thema in der Presse – auf der letzten Seite der Nowa Kultura vom Ende Januar erschien kleingedruckt eine rätselhafte Notiz mit dem Inhalt:

Wie aus einem offiziellen Kommuniqué aus Budapest hervorgeht, ließ der In-nenminister die Arbeit des Ungarischen Schriftstellerverbandes vorübergehend suspendieren. Analoge Maßnahmen gelten ebenso in Bezug auf den ungarischen Journalistenverband. Bevollmächtige der Regierung wurden mit der Fortführung der Geschäfte der beiden Verbände betraut6. Die polnisch-ungarische Episode, in beiden Staaten „Oktober 1956“ genannt,

begann in Euphorie, beflügelt durch Sympathiebekundungen und die Bereitschaft zu helfen. Demgegenüber war das Finale betrüblich, gezeichnet von schmerzvol-ler Erfahrung der Einsicht um die unterlassene Hilfeleistung und die Erkenntnis der eigenen Hilflosigkeit, dem Gefühl einer Selbstironie, des Vorwurfs, der Fas-sungslosigkeit und des abgenötigten Schweigens.

In seinem Gedicht Willkommensgruß (vom 28. September 1956) sprach Jerzy Zagórski (1907–1984) seine Hoffnung aus, dass fortan die rechtswidrige Gewalt des Machtapparates aus dem öffentlichen Leben verbannt wird, während Fragen der Politik und der Gesellschaft Transparenz erfahren werden. Die Szenerie des Sonnenaufgangs über Warschau symbolisiert den Glauben an die Wiedergeburt des Rechts und der Wahrheit in Staat und Gesellschaft (...).

5 M. Jastrun, Tagebuch, S. 77. 6 Aus dem Leben ungarischer Literaten, Nowa Kultura, 1957, Heft 4.

Kronika naukowa324

Mit der gehörigen Einschränkung ließe sich mit dem Gedicht von Julian Przyboś (1901–1970) Oktober 1956 die Abhandlung einer polnisch-ungarischen Solidarität anstimmen, verfasst in Form poetischer Kompositionen (...)

Inhaltlich bezieht es sich auf eine Blutspendeaktion, bei der tausende Polen Blut an Krankenhäuser der Hauptstadt Ungarns spendeten – eine Aktion, die in den Sog der sowjetischen Manipulation geriet. Mieczysław Jastrun notierte am 6. November 1956:

Kämpfe in Ungarn. Eltern schicken ihre Kinder über die Grenze, sie selbst kämp-fen gegen einen tödlichen Feind. Schande dem Russland Nikolaus‘, Stalins und Ihrergleichen! Schande über Jahrhunderte. Abscheuliche Feinde der Menschheit, mit scheinheiligen Parolen auf den Lippen. Von der zivilisierten Welt Verdammte (die ihrerseits Ägypten mit Bomben traktiert) – der Inbegriff des Bösen, ein vom Satan auserwählter Ort.Die heutige Kunde von der Entfernung von Sowjetgenerälen aus der polnischen Armee verlieh den geknechteten, gequälten Menschen wieder Trost (...).

Tadeusz Kubiak (1924–1979) widmete einer bei der Blutabnahme wirken-den Krankenschwester seine feurige und authentisch anmutende Apostrophe Blut nach Budapest. Kubiak verglich den Ungarnaufstand mit dem Warschau-er Aufstand und mit der polnischen Tradition der Unabhängigkeitsbestrebun-gen (...).

In seinem Ungarngedicht Qui Tacent Clamant beschwor Adam Ważyk (1905-1982) als Augenzeuge der Ereignisse das romantische Erbe (dieses Gedicht und die erste Folge des Tagebuchs von Wiktor Woroszylski (1927–1996) erschienen auf der ersten Seite der Nowa Kultura, in der Ausgabe vom 25. November 1956). Der Titel Indem sie schweigen, schreien sie ist eine Anleihe an die Reden von Cicero gegen Catilina. Mit den Stillen Schreienden sind natürlich die der Invasion der Roten Armee trotzenden Ungarn gemeint. Das Gedicht beginnt mit einer Allu-sion auf den ersten Vers im Chopins Klavier von Cyprian Norwid – wie der Autor des Originals war auch Ważyk ein Trauerlyriker (...).

Ważyk ließ die Gestalt des Józef Bem neu aufleben und folglich auch die Ge-schichte des polnischen Novemberaufstandes 1830/1831 und des Völkerfrühlings 1848. Als das Scheitern der ungarischen Brüder so voraussehbar wie unvermeid-lich schien, entblößte er die Hilflosigkeit der im neunzehnten Jahrhundert legen-dären Polen, die gemeinhin als das Gewissen der Geschichte galten (...).

Mannigfache Echos auf die Ereignisse in Budapest wiederhallten in Form von verblümten oder vage in lyrische Herbststimmung gekleideten Gedichten, die fortlaufend in Nowa Kultura und Przegląd Kulturalny abgedruckt wurden7, so auch in den 1957 erschienenen Poesieheften (u.a. Anna Kamieńska (1920–1986)

7 J. Żuławski, Eine Nacht im Oktober, Nowa Kultura, 1956 Heft 45 (6–15 November 1956) – Angabe unter dem Gedicht: „25 X 1956”.

Kronika naukowa 325

Unter den Wolken und Wisława Szymborska (1923–2012) Rufe an Yeti). Jerzy Horodyńskis (1919–1998) Ungarische Rhapsodie trägt den Titel der bekannten musikalischen Komposition von Franz Liszt. Darin spricht der Autor sein Entset-zen ob der Untat des Sowjetstaats und sein Mitgefühl den Opfern aus. Es ist da-von auszugehen, dass die Leser der im Herbst 1956 in der Presse veröffentlichten Ungarngedichte die sich aufdrängenden Anspielungen auf den Ungarnaufstand unzweideutig erfasst haben.

Auch die polnische Diaspora reagierte auf die Ereignisse in der ungarischen Hauptstadt. In ihrer Dezemberausgabe 1956 veröffentlichte die Pariser Kultura das Dialog-Gedicht Antigone von Czesław Miłosz (1911–20)8. Der Dichter fügte sein Werk in den Lauf der Geschichte, mit der Widmung: In Gedenken der ungari-schen Arbeiter, Studenten und Soldaten, widme ich dieses im Jahre 1949 geschrie-bene Fragment (der Text entstand in Washington). Die von Miłosz aus Sophokles‘ Antigone abgeleiteten tragischen Unwiderlegbarkeiten fanden ihre Fortsetzung im ungarischen Oktober 1956. Der Dialog zwischen Antigone und Ismene reflektiert das Hamletsche Ringen; Schweigen versus Rufen, gegen den Strom der Ereignis-se agieren oder sich ihnen widersetzen?

Eine poetische Form erhielt der Jahrhunderte alte Mythos von der polnisch-ungarischen Freundschaft, die im Herbst 1956 kurzlebig aufloderte und ebenso rasch wieder erlosch. Dessen ungeachtet, war es ein echtes Feuer. Anschaulich wird dies nach Jahrzehnten, wenn die Dichter selbst wie auch ihre Verleger, in Vergessenheit geratene bzw. nie veröffentlichte Ungarn-Gedichte der Zeitzeugen des Ungarn-Aufstands publizieren. Eines davon stammt von Jarosław Iwaszki-ewicz (1894–1980). Es trägt den Titel Kerzen auf dem Trottoir und wurde am 1. November 1956 verfasst. Es erschien in der Warschauer Tageszeitung Życie Warszawy (Ausgabe 262, 1956) und in der Wochenzeitung Przyjaźń (Freund-schaft, Ausgabe 48, 1956) in der Kolumne mit der Überschrift Zeitzeugenberichte.

Ähnlich den übrigen Dichtern, die auf die Vorgänge in Ungarn reagierten, bediente sich auch Iwaszkiewicz der Apostrophe. In ihren Apellen rangen Dichter nach einer befreienden Bekundung ihres Mitgefühls und einer moralischen Spen-de, die auch jenen zu Teil wurde, die namentlich genannt wurden. Adam Ważyk adressierte seinen vorgenannten poetischen Appell an den ungarischen Dichter, Schriftsteller, kommunistischen Aktivist und Kritiker der stalinistischen Ordnung Tibor Déry (1894–1977), der nach der Budapester Insurrektion zu neun Jahren Gefängnis verurteilt wurde:

„Deine Stimme, Tibor Déry, in jener wirren Stunde / fragte mich am Telefon, ob ich in Sicherheit wäre; / Sie drang zu mir aus dem Parlamentsgebäude / ehe sie jäh im Äther verstummte / gleichwie ein letzter Schrei.“

Als „alter Dichter“ wendet sich Iwaszkiewicz schriftstellerisch an György 8 Cz. Miłosz, Antigone, Kultura, 1956, Heft 12, S. 3–5.

Kronika naukowa326

Lukács, Professor für marxistische Philosophie (1885–1971, 1956 – Mitglied der Regierung von Imre Nagy); Wohin sich denn bloß seine Schüler verflüchtigt hätten? Dem blutigen Lauf der Exzesse wird das Weltbild eines in Gesprächen über Literatur, der Reflexion hingewandten Lebens entgegengesetzt. Indes erklärt Iwaszkiewicz, dass man sich angesichts der Gesetzlosigkeit und der erlittenen Un-gerechtigkeit nicht hinter Bücher verkriechen darf, man müsse aufschreien. Der polnische Dichter bezichtigt den ungarischen Intellektuellen der Passivität: Und siehe da, deine Stimme bricht ab, sie schafft’s nicht / Hier gehört ein Aufschrei: Brüder, Brüder Ungarn! / Aber die Brüder sterben, ohne uns zu hören9.

Ein Klima des Entsetzens und einer Ausweglosigkeit, die unsere enthusiasti-sche Post-Oktober-Stimmung wirksam abkühlen ließ wie es Jacek Łukasiewicz beschrieb, bezeugen Gedichte von Stanisław Grochowiak (1934–1976): Franz Kafka, Eintritt, Märchen10; in seiner Dramatik am stärksten war November, bei dem der Autor auf publizistische Mittel verzichtete: Grochowiak verewigte Mor-de, Bestialität, militärische Aggression im aufständischen Budapest im Oktober-November 1956, indem er jenen blutigen Monaten die Form einer apokalypti-schen Vision verlieh, die in der ungarischen Hauptstadt Realität wurde.

Gewissermaßen unerwartet war mein Fund des Gedichts Neujahrslied den Müt-tern Ungarns der ermländischen Dichterin Maria Zientara-Malewska (1894–1984, Ermland hat einen historischen Bezug zu Ungarn, wie etwa die vor einiger Zeit in Olsztyn erscheinende Zeitschrift Borussia belegt). Dieses Gedicht erschien posthum in Gesammelte Gedichte, einem Zientara-Malewska gewidmeten An-thologie-Band. Darin wird der Budapester Aufstand in eine religiöse Szenerie versetzt. In der Gestalt der Mater Dolorosa Hungarica lotst diese ihre Waisen-schäflein (Ungarn) nach Bethlehem. Zientara-Malewska interpretiert die Kämp-fe in Budapest als eine Fortsetzung des Brudermordes von Kain an Abel. Sie begreift, dass bei all dem, was in der Zeit zwischen dem 23. Oktober und dem 14. November 1956 in der ungarischen Hauptstadt geschehen ist, um eure und unsere Freiheit ging. Überaus berührend ist der mütterlich innige Bezug der Erm-länderin zu den verwaisten, obdachlosen, hungrigen ungarischen Kindern. Wahr-scheinlich als einzige unter den polnischen Dichtern glaubte sie an die Sinnhaf-tigkeit des Opfers (...).

Abgesehen von Blut, schickten Polen Pakete, Geldspenden, luden ungarische Kinder zu sich. Bohdan Głuszczak, zu jener Zeit Student an der Nationalen Film-schule Łódz, erinnerte sich an die Aufnahme einer Gruppe ungarischer Studenten.

Die den Ungarn gewidmete Ausgabe von Nowa Kultura vom 25. November 1956 enthält neben diversen Texten ungarischer Dichter das Gedicht Lumpen be-vorzugt von Peter Kuczka (1923–1999), einem Vertreter der jüngeren Dichter-

9 Zitat der Manuskript-Version aus: Z. Chojnowski, Das poetische Credo von Jarosław Iwasz-kiewicz, Olsztyn 1999, S. 350–351.

10 Diese Gedichte sind mit einem Kommentar von J. Łukasiewicz versehen, aus: S. Grochowi-ak, Ausgewählte Poesie, bearbeitet von J. Łukasiewicz, Wrocław 2000, S 36–40.

Kronika naukowa 327

generation (übersetzt von Tadeusz Fangrat) in dem er spricht: Lieber in Lumpen gekleidet will ich gehen / als in schändliche Lügen gehüllt11. Das Eintreten für die Wahrheit im öffentlichen Leben ist eines der wiederkehrenden Motive in der Literatur des „Oktober-Aufbruchs“.

Das Bild der polnisch-ungarischen Freundschaft, die sich in der polnischen Po-esie eingeprägt hat, ließ sich dennoch nicht mit Optimismus füllen. Tomasz Burek interpretierte dieses Gefühl dahingehend, dass sich in der Ungarn bezogenen Litera-tur die Bitternis ob der Teilhabe an der Tragödie des ungarischen Aufstands12 wie-derspiegeln würde. Jene Erfahrung, lapidar und am anschaulichsten einzufangen, gelang es Zbigniew Herbert (1924–1998) mit dem Gedicht Den Ungarn.

Verfasst wurde es zu einem Zeitpunkt, als in der Volksrepublik Polen nach dem „Oktober-Fieber 1956“ wieder eine Hinwendung zur „Ratio“ eingemahnt wurde, als das Regime zu überzeugen wünschte, dass stattdessen Passivität, Ver-trauen in die Staatsgewalt, Gleichgültigkeit gegenüber dem Schmerz und dem erlittenen Leiden „Courage“ wären13. In seinem Gedicht bedient sich Herbert der Autoironie, gepaart mit der Erkenntnis des moralischen Versagens und des eige-nen Versäumnisses, an der ungarischen Tragödie nicht an der Seite der Getöteten, der Gehängten, der Verletzten und der Vertriebenen teilgenommen zu haben. Der Aufschrei kehrte sich wieder ins Schweigen um. Die unterlassene Hilfeleistung, die den Lauf der Dinge hätte ändern können, führte zu Gewissensvorwürfen. Die Gesten der Verbrüderung vermochten nicht die reale Verbannung des Bösen her-beizuführen. Polen bezogen zum Ungarn-Aufstand im Wesentlichen die Rolle moralischer Zeugen und Unterstützer, um sie irgendwann gegen die Perspektive immer distanzierterer Beobachter zu tauschen (...).

In den darauf folgenden Jahren griffen Dichter der jüngeren Generation, wie etwa Feliks Netz (1939–2015) oder Kazimierz Brakoniecki (geb. 1952) erneut das Thema des blutig niedergeschlagenen Aufstands der Ungarn auf. Der in seinen Werken auf die totalitäre Bedrohung bedachte Netz reflektierte in seinem Gedicht Die Jungen von der Paulstraße (verfasst 1986 in Budapest und 2006 in Katowice) die frühe jugendliche Erinnerung an den Unabhängigkeitsaufstand der Ungarn.

Der Jugendroman von Ferenc Molnár (1878–1952) Die Jungen von der Paul-straße – eine Pflichtschullektüre in der Volksrepublik Polen – wurde somit zum Symbol der polnisch-ungarischen Solidarität und des gemeinsamen, wenn auch schattenhaften Gedenkens.

Aus dem Polnischen übersetzt von Adam Pietraszkiewicz

11 Nowa Kultura, 1956, Heft 48.12 T. Burek, Vergessene Literatur des polnischen Oktobers, S. 65. 13 Unzweideutig rief K. T. Toeplitz in seinem Feuilleton Vernunft ist Courage (veröffentlicht

am 11. November 1956) zum Opportunismus auf: Zu Allerseelen kam ich auf dem Boulevard Aleje Ujazdowskie am Gedenkstein zu Ehren der beim Attentat auf Kutschera Gefallenen. Ich sah die Ehrenwache – zwei kleine, etwa zwölf Jahre alte Pfadfinderinnen.

Kronika naukowa328

Lidia Gąsowska

ogólnopolska konferencja naukowa Popkulturowe formy pamięci, olsztyn, 20–21 kwietnia 2017 roku

W dniach 20–21 kwietnia odbyła się konferencja poświęcona różnorodności form, jakie przyjmują pamięć oraz historia w popkulturze i kulturze masowej. Konferencję zorganizował Instytut Polonistyki i Logopedii Uniwersytetu War-mińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Celem tegorocznego sympozjum stało się ożywienie badań nad popkulturą w historii/przeszłości oraz pamięcią/historią w popkulturze – nie tylko globalną i współczesną, ale także rodzimą sprzed i po roku 1939. Warto dodać, że było to czwarte olsztyńskie spotkanie badaczy kultury popularnej w obrębie takich dyscyplin jak: literaturoznawstwo, językoznawstwo, historia, kulturoznawstwo, medioznawstwo czy socjologia. Zwieńczeniem poprzednich spotkań są publika-cje: Mody w kulturze i literaturze popularnej (Universitas, Kraków 2011), Tropy literatury i kultury popularnej (Wyd. IBL PAN, Warszawa 2014) oraz Tropy li-teratury i kultury popularnej II (Wyd. IBL PAN Warszawa 2016). Popularność kwietniowej konferencji dowodzi, iż Olsztyn staje się dobrze rozpoznawalnym ośrodkiem badań kultury popularnej.

Obradom towarzyszyły następujące pytania: czy sfery historii, przeszłości i pamięci są obecnie przestrzenią dialogu czy też obszarem kontestacji i konflik-tu? Czy jako odbiorcy i badacze mamy do czynienia z nowymi obiegami prze-szłości/pamięci? Czy jesteśmy obecnie świadkami popkulturyzacji historii jako przeszłości?

Dobierając referaty na posiedzenie plenarne pierwszego dnia spotkania, or-ganizatorzy wyznaczyli kierunki refleksji nad popkulturowymi fenomenami pa-mięci. Od strony teoretycznej zjawisko zaprezentował dr hab. Adam Mazurkie-wicz z Uniwersytetu Łódzkiego1. W referacie przedstawiono koncepcję pamięci kulturowej, której istota opiera się na rozróżnieniu pamięci udokumentowanej w źródłach historycznych i zapamiętania, które można uznać za „konstrukt ima-ginarium communis”. Autor zajął stanowisko, iż właśnie napięcie występujące pomiędzy tymi fenomenami staje się w kulturze popularnej źródłem negocjowa-nia znaczeń. Przeszłość w refleksji konsumenta współczesnej popkultury staje się przestrzenią zideologizowanej „walki na słowa i pojęcia”, co w konsekwencji po-prowadziło do tezy, iż kształt przeszłości zależy w znacznej mierze od tego, kto ją przywołuje i w jakim celu.

1 W zastępstwie dra hab. Adama Mazurkiewicza artykuł odczytał prof. Sławomir Buryła – or-ganizator konferencji.

Kronika naukowa 329

Śledząc kwestię podmiotowości pamięci, profesor Jarosław Tomasiewicz z Uniwersytetu Śląskiego omówił mechanizmy „pamięci autentycznej” i „pa-mięci fałszywej” w konstruowaniu obrazu świata przez subkultury młodzieżowe. W wystąpieniu ukazano fenomen skinheads z przynależną mu strukturą „pamięci fałszywej”, czyli „ideologicznego tworu odwołującego się do bądź to zbiorowości obcych, bądź wyimaginowanych, nie mającego oparcia w rzeczywistości społecz-nej”. Na przykładzie szeroko omówionego zjawiska neo-nazizmu autor wyraził przekonanie, iż „pamięć autentyczna”, mająca oparcie w historycznym doświad-czeniu Polaków, może jednak odnosić zwycięstwo nad zideologizowaną narracją o przeszłości.

Jak jeszcze inaczej można potraktować temat pamięci/przeszłości/historii, pokazał odczyt dra Jerzego Stachowicza i dr Agnieszki Haskiej, odpowiednio z Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. We wspól-nym referacie badacze podjęli się opisu retrotopii. W wystąpieniu dowiedli, że dla użytkownika Internetu atrakcyjna staje się nie tyle przyszłość, ile przeszłość – zwłaszcza ta przekształcona w czarujący towar kulturowy, która wydaje się po-siadać cudowny lek na współczesne problemy. Retrotopia to utopia dotycząca doskonałej, „złotej” przeszłości. Przeszłości, której nie było, a kreowana na nowo, stanowi współcześnie jeden z głównych wątków popkultury w sieci. Wystąpienie było bogato ilustrowane materiałem źródłowym wyszukanym w Internecie.

Kolejno, w sekcji pierwszej, przedstawił swój referat dr Arkadiusz Bednarczuk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, omawiając kwestie form symbolicznych w polskiej polityce historycznej, zaś dr Maria Kobielska z Uni-wersytetu Jagiellońskiego w Krakowie zapoznała słuchaczy ze zjawiskiem „bo-omu muzealnego”. Autorka dokonała analizy i interpretacji nowego polskiego modelu muzeum historycznego budującego atrakcyjną przestrzeń doświadczeń przy użyciu narracyjnych, interaktywnych, wielomedialnych środków.

W drugiej części konferencji wystąpienia badaczy dotyczyły potencjału i bla-mażu popkulturyzacji przeszłości w literaturze. Uniwersytet Warmińsko-Mazur-ski reprezentował profesor Sławomir Buryła, który omówił pamięć tzw. powojnia w kryminałach retro. Mgr Justyna Tuszyńska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu odniosła się do kategorii nostalgii za PRL-em, która ujawnia się w naj-nowszych polskich kryminałach. Mgr Robert Więckowski z SWPS Uniwersytetu Humanistycznospołecznego wygłosił odczyt o relacjach polsko-żydowskich i re-konstrukcji pamięci w lubelskich kryminałach retro Marcina Wolskiego. Całości dopełniła analiza struktury semiotycznej „zagraniczności”, której dokonała Bar-bara Tołłoczko z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Równolegle toczyły się obrady w sekcjach filmowej i muzycznej. Referaty wygłosili m.in. dr Jakub Gortat z Uniwersytetu Łódzkiego (studium niemiec-kiego filmu komercyjnego i autorskiego z sylwetką Fritza Bauera w tle), dr Jaro-sław Klejnocki z Uniwersytetu Warszawskiego (wystąpienie pt. Szwedzi walczą (rockowo) o Polskę dotyczyło historycznych epizodów bitewnych w wybranych

Kronika naukowa330

utworach grupy Sabaton) i mgr Ewa Jędras z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (przypadek węgierskiego rocka narodowego). Mgr Piotr Targoński z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego odniósł się w swoim referacie do sposo-bów ukazywania epizodów kampanii 1939 roku w muzyce rockowej, zaś mgr Ja-rosław Jaworek z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przedstawił ideę pomników dźwiękowych, które w jego refleksji mogłyby się stać sposobem na ucieczkę od tradycyjnego zakotwiczenia monumentu w czasie i przestrzeni.

Drugiego dnia obrad, 21 kwietnia, panel poranny otworzył dr Paweł Kuciński z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, który zapropono-wał namysł nad antysemicką „lekturą” tekstów Juliana Tuwima w publicystyce radykalnej prawicy lat 30. Kolejna prelegentka, profesor Eugenia Prokop-Janiec z Uniwersytetu Jagiellońskiego, przedstawiła nowoczesne żydowskie doświad-czenie historyczne i modele jego rozumienia w międzywojennej polsko-żydow-skiej powieści odcinkowej.

Równolegle w sekcji dotyczącej (nad)pisanych przez popkulturę wątków „hi-storycznych”, związanych z powstaniem warszawskim i problemem żołnierzy wyklętych, z odczytem wystąpił profesor Tomasz Tomasik z Akademii Pomor-skiej. Autor dokonał analizy semiotycznej fenomenu odzieży patriotycznej. Po-zostając w tym samym kręgu tematycznym (tropienia popkulturowych aspektów pamięci), dr Lidia Gąsowska z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego opowie-działa o szerzącym się zjawisku (pop)patriotyzmu jako współczesnym modelu narracji o ojczyźnie. Mgr Monika Roman reprezentująca Uniwersytet w Białym-stoku w wystąpieniu odniosła się do pamięci regionalnej, której medium może być gatunek muzyczny – rap. Kolejny prelegent, mgr Dariusz Nikiel z Uniwersytetu Jagiellońskiego, poświęcił swój odczyt praktykowaniu ideologii narodowej oraz różnych postaci patriotyzmu w tekstach utworów muzycznych, upamiętniających żołnierzy wyklętych.

Panel popołudniowy zdominowała refleksja na temat roli komiksów w uka-zywaniu historii. Młodzi badacze, m.in. mgr Michał Nikodem z Uniwersy-tetu Śląskiego, mgr Melania Chotyńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego, mgr Dawid Nowacki z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz mgr Anna Po-miankowska-Wronka z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, zastanawiali się nad potencjałem komiksu w kontekście edukacji, upowszechnienia upamiętnień, dialogu, ale także konfliktu jako możliwego czynnika banalizacji i radykalizacji pamięci, a zarazem pamięciowej emancypacji.

Profesor Joanna Chłosta-Zielonka z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego zaprezentowała artykuł pt. Polskie życiorysy w czasach PRL-u we współczesnym reportażu. Autorka, opowiadając o hybrydycznym gatunku reportażu, wska-zała, jak duże są jego możliwości modelowania potocznych wyobrażeń o prze-szłości oraz jak można operować faktami, by przeszłość odpowiadała kategorii atrakcyjności. Pozostając w obrębie szeroko rozumianej literackości, Jan Bulak z Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przedstawił obraz historii

Kronika naukowa 331

w utworach Jacka Kaczmarskiego, zaś dr Michał Friedrich z Uniwersytetu War-szawskiego przeanalizował tekstów utworów punkrockowych, które, wykorzy-stując poezję polską, opowiadają o historii. Mgr Piotr Przytuła z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego zreferował możliwości, jakie daje wykorzystanie hi-storii alternatywnej. Badacz, odnosząc się do prozy Jacka Dukaja, ukazał, jak alternatywne historie mogą być efektywnym narzędziem do snucia analiz natury historiozoficznej i jednocześnie interesującym przykładem popkulturowego dia-logu z przeszłością. Mgr Elżbieta Pietluch z Uniwersytetu Opolskiego omówiła meandryczność kresowej postpamięci na przykładzie Salek Wojciecha Nowickie-go, zaś Anna Wolanin z Uniwersytetu Jagiellońskiego wygłosiła referat, dotyczą-cy konstruowania mitu kresowego na przykładzie powieści Teresy Lubkiewicz--Urbanowicz Boża podszewka.

Profesor Marta Wójcicka z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lubli-nie skierowała uwagę słuchaczy na kulturę 2.0. W odczycie pt. Memy internetowe jako nośniki pamięci zbiorowej ukazała mechanizmy transformacji znanych tek-stów oraz obiegowych obrazów w memy i podjęła wątki ich dialogowości w bu-dowaniu pamięci kulturowej i komunikatywnej.

Również drugiego dnia konferencji nie mogło zabraknąć sekcji filmowych. Dr Bartosz Filip z Uniwersytetu Gdańskiego wskazał tropy, za pomocą których popkultura zawłaszcza historię na przykładzie filmu Miasto 44 w reżyserii Jana Komasy. Profesor Elżbieta Durys z Uniwersytetu Łódzkiego przedstawiła re-ferat pt. Czy w ziemi słychać lepiej? Historia Roja jako bajka bohaterska, zaś dr Anton Liutynski z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, wtórując niejako poprzednikom, odpowiedział w swoim wystąpieniu na pytanie o sposoby i celowość pokazywania tragicznych i kontrowersyjnych wydarzeń historycznych w filmie. Badacz odniósł się do pogromu kieleckiego potraktowanego fabularnie.

W ostatniej sekcji drugiego dnia badacze z Uniwersytetu Jagiellońskiego podję-li wątek obozowy i łagrowy. Dr hab. Kazimierz Adamczyk zadała pytanie o relacje między świadectwem, propagandą i dydaktyką w obozowych powieściach Danuty Brzosko-Mędryk, zaś dr hab. Barbara Czarnecka opowiedziała o kobiecych biogra-fiach w komiksach o tematyce lagrowej, zadając pytanie o to, czy pamięć może stać się siłą pokonanych, czy może dawać nadzieję, czy też jest słabością ofiar.

Na konferencji wygłoszono wiele bardzo ciekawych referatów, które w inte-resujący sposób omawiały zróżnicowanie form pamięci w kulturze popularnej. Z uwagi na skrótowy charakter opracowania naszkicowano przebieg obrad w skró-conej formie, prezentując jedynie główne tezy wystąpień. Wybrane artykuły będą zebrane w monografii naukowej, która zostanie przygotowana w 2018 roku.

Konferencja jak zwykle stanowiła znakomite forum dyskusji oraz wymiany poglądów. Organizatorzy wyszli z założenia, iż interdyscyplinarne ujęcie oka-że się bardziej efektywne niż wąskie, specjalistyczne podejście do problemu. Przyjazna atmosfera stworzona przez gospodarzy – Instytut Polonistyki i Lo-gopedii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego – stanowiła niewątpliwy walor

Kronika naukowa332

obrad. Uczestnicy wyrazili przekonanie, że pogłębiona refleksja nad pamięcią, historią i wszelkimi jej postodmianami jest niezwykle potrzebna, zwłaszcza w sytuacji kryzysu narracyjnego w mówieniu o przeszłości. Zawłaszczanie pamięci i manipulowanie przeszłością na gruncie popkultury jest stale obecne. Analiza licznych artefaktów kultury popularnej dowodzi, że można w niej odzyskać czy przetransformować wszystko, zważywszy na labilność granic zjawiska. Ponowny namysł nad jej zasadniczymi mechanizmami – recyklingiem historii rozumianej jako przeszłość, repetycją pamięci i stałym pragnieniem doświadczania nowości pokazuje, jak mocno związane są ze sobą dyskursy władzy i polityki.

Alina Naruszewicz-Duchlińska

interdyscyplinarna ogólnopolska konferencja naukowa Postać w kulturze wizualnej, olsztyn, 11–13 maja 2017 roku

Instytut Polonistyki i Logopedii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie jest organizatorem licznych interesujących konferencji naukowych. Jedną z nich była, przygotowana we współpracy z Katedrą Filologii Angielskiej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, konferencja interdyscyplinarna „Postać w kulturze wizualnej”. Jej uczestnicy podjęli próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Co (obiekt oglądalny, człowiekopodobny)?2. Gdzie (literatura, sztuka, teatr/opera, film, TV, komiks, gra komputerowa)?3. Jak (procesy/zabiegi, manipulacje/machinacje)?4. Dlaczego (funkcje, konsekwencje, recepcja)?W rozważaniach na temat powyższych kwestii wzięło udział sześćdziesięcio-

ro dziewięcioro badaczy z różnych ośrodków naukowych. Dociekania teoretycz-ne i analizy materiałowe uzupełniły spotkania z twórcami kultury – rysownikiem i scenarzystą komiksowym Karolem Kalinowskim, pisarką i scenarzystką tele-wizyjną Katarzyną Leżeńską oraz powieściopisarzem, publicystą i scenarzystą Zygmuntem Miłoszewskim.

Pierwszego dnia obrad referaty zostały podzielone na następujące sekcje te-matyczne: 1. Bóg i horror, 2. Recepcja – blaski i cienie, 3. Człowiek i ikoniczność, 4. Nic świętego, 5. Popkulturowe wizerunki i rytuały, 6. Postać pisana na nowo, 7. Aktor – auto/kreacja. Przedmiotem zainteresowania badaczy była zarówno kultura popularna, jak i tzw. wysoka. Dorota Gładkowska (UWM) przedstawiła referat „Poezja Johna Donne’a – oblicza Boga zakodowane w układach tekstu”.

Kronika naukowa 333

Przemysław Tacik mówił o „Głuchocie, przejrzystości widzenia i mirażu zbawie-nia. Skąd jest Jezus Coetzee’ego”. Barbara Kozak (UWM) omówiła bohaterów Fiodora Dostojewskiego w powieściach Borysa Akunina. Ponadto pierwszego dnia zaprezentowano rozważania odnoszące się do różnych zagadnień, istotnych dla przeszłego, obecnego i przyszłego kształtu humanistyki, nauk społecznych i nauk o sztuce:

• komunikacji wizualnej: Anna Adamus-Matuszyńska (Uniwersytet Ekono-miczny w Katowicach), Piotr Dzik (ASP w Katowicach) – „Kraj bez ludzi. Mo-tywy graficzne w identyfikacji wizualnej polskich miast i powiatów”, Magdale-na Makowska (UWM) – „Berliński Ampelmann, czyli od ludzika z sygnalizacji świetlnej do ikony popkultury”, Natalia Osińska (UG) – „W środowisku trans-ludzi. Ciało rozszerzone w kulturze wizualnej”, Paweł Wojciech Maciąg (ASP w Katowicach) – „Laboratorium artystyczne jako miejsce odkrywania i zagrze-bywania postaci”;

• teatru: Melisa Kuźniar (UKW) – „Postać autora postgrotowskiego”, KamilaBialik (UWM) – „Zmierzając ku postaci. Działania aktorskie Zbigniewa Zapasiewicza”, Magdalena Zaorska (UWM) – „O faunie, florze i martwej naturze, czyli o pracy nad pierwszą charakterystyczną postacią sceniczną według pedagogicznej koncepcji Stanisławskiego”;

• kina i seriali: Piotr Wajda (UG) – „Jezus, który pokochał wampiry. Portretwampirów w filmach Jesusa Franco”, Agnieszka Kiejziewicz (UJ) – „Postać jako narzędzie do ukazania przeżyć wewnętrznych reżysera. Podróż w głąb osobowości Shinyi Tsukamoto”, Patrycja Dziubczyńska (UŁ) – „Nie taki diabeł straszny jak go kręcą. Lucyfer – dobry charakter w złej postaci”;

• muzyki: Barbara Pitak-Piaskowska (UW) – „Michael Jackson, maska blackfacei odwrócony stereotyp”, Czesław Kiński, Jacek Łagun (UWM) – „Autokre-acja muzyków zespołów heavymetalowych w latach 1976–2016”;

• polityki: Tomasz Jacheć (UWM) – „Gdy postać jest rzeczywista. Interpretacjaaudiowizualnej symboliki ceremonii wręczenia Prezydenckiego Medalu Wolności 2016 a fakty”;

• społeczności fanów: Olga Szmidt (UJ) – „What about Barb?. Etyka sprzeciwui fanowska rewolucja po pierwszym sezonie Stranger Things”, Agata Wło-darczyk (UG) – „Od człowieka do postaci – real person fiction jako praktyka fanowska”;

• komunikacji internetowej: Pamela Szczerbik-Chudy (UO) – „O jednostcei jej bytowaniu w przestrzeni blogowej”.

Drugiego dnia konferencji wygłoszono najwięcej wystąpień, ujętych aż w jede-nastu sekcjach: 1. Artyści – figuracje, 2. Pisanie postaci, 3. Człowiek – istota spo-łeczna, 4. Być kobietą, 5. Być mężczyzną, 6. Wizerunek i reprezentacja, 7. Sztuka, polityka, fetysz, 8. Kody i schematy w science fiction, 9. To idzie młodość, 10. Teatr na opak, 11. Niedole kobiety. Analizie podległy zagadnienia z następujących za-kresów tematycznych:

Kronika naukowa334

• sztuki plastyczne i komunikacja wizualna: Anna Pięcińska (UW) – „Czy amforamoże być człowiekiem? Postać ludzka jako kluczowy element twórczości Guillerma Péreza-Villalty”, Edyta Lizak (UMK) – „Przedstawienie posta-ci w malarstwie Petera Grica”, Iwona Anna NDiaye (UWM) – „Wizerunek Cheich Ahmadou Bamby w senegalskiej subkulturze (graffiti jako artystycz-na forma wyrażania tożsamości religijnej, kulturowej i politycznej)”, Mi-chał Tomaszewski (UW) – „Fetyszyzm obrazów i reifikacja świadomości we współczesnym cyfrowym świecie”;

• malarstwo i literatura: Grzegorz Igliński (UWM) – „Artyści i barbarzyńcy.Fauny i centaury jako postacie hybrydyczne w malarstwie Arnolda Böcklina i poezji Zofii Gordziałkowskiej”;

• literatura: Magdalena Graf (UAM) – „Od wieloimienności do bezimienności,czyli postać nie-nazwana. Onomasty literackiego uwagi o postaci i postacio-waniu”, Paweł Graf (UAM) – „Teoria i praktyka postaci literackiej, zderzona z koncepcją konika polnego Bernarda Suitsa, rozegrana w prozie futury-stycznej”, Bożena Adamkowicz-Iglińska (UWM) – „Postacie kobiet w Za-wiszy Czarnym Juliusza Słowackiego”, Ligia Hanczel-Wróblewska (UAM) – „Czy Włosi czytają Polaków? Przyczynek do rozważań o postrzeganiu polskiej literatury we włoskiej kulturze współczesnej”, Agnieszka Kurzyń-ska (UKW) – „Genialny detektyw ze skłonnością do nałogów, czyli słów kil-ka o wizerunku śledczego w (nie tylko skandynawskich) powieściach kry-minalnych”, Aleksandra Mochocka (UKW) – „Andersona Lake’a podróż do jądra ciemności – biopunkowe transformacje białego mężczyzny z Zachodu w powieści Paolo Bacigalupiego Nakręcana dziewczyna”;

• język: Karolina Burnagiel (UAM) – „Kto z omnadrenem procenty połancza,temu się agresor włancza – czyli tożsamość postaci a ich język na przykła-dzie slangu mieszkańców blokowisk w serialu Blok Ekipa;

• teatr: Maksymilian Wroniszewski (UG) – „Postać Lecha Wałęsy w sztuceGrzegorza Klamana”, Weronika Łucyk (UG) – „O roli postaci (nie)przedsta-wionych. Hierarchia świata teatru w serialu Artyści Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego”;

• filmy: Bogumiła Fiołek-Lubczyńska (UŁ) – „Bohaterowie w liminalnychfilmach dokumentalnych Andrzeja Fidyka”, Michał Ostrowski (UWM) – „Bohater nieidealny? O motywie niepełnosprawności w kulturze filmowej”, Paulina Pohl (UG) – „O strategii reżyserskiej Wesa Andersona”, Artur Majer (PWSFTviT w Łodzi) – „Postać nieobecna czy implikowana? Trzy kobiety i Śmierć w Godzinach Stephena Daldry’ego”, Anna Dwojnych (UMK) – „Święta i Grzesznica. Ambiwalencja postaci kobiecych w filmach Larsa von Triera”, Patrycja Olejniczak (UMCS) – „Obraz kobiety w filmach Wojciecha Smarzowskiego”, Aleksandra Drzał-Sierocka (Uniwersytet SWPS) – „Ostre żarcie. O funkcji kulinariów w budowaniu charakterystyki filmowych gang-sterów”, Kamil Wszołek (UJ) – „Postać dziennikarza w filmie wobec spo-

Kronika naukowa 335

łecznego postrzegania statusu zawodowego dziennikarzy przed i po 1989 roku”, Klaudia Szwedek (UAM) – „Moana, czyli jak nie formatować mi-tycznych postaci. Legendarny Maui kontra Maui w filmie Disneya”, Joanna Kiedrowska, Grzegorz Fortuna (UG) – „Wizerunek nastolatka w polskich filmach o młodzieży ostatniej dekady”, Józefina Letycja Białek (UWM) – „Edwardiańscy Romeo i Julia. Kreacje aktorskie Leonardo DiCaprio i Kate Winslet w Titanicu Jamesa Camerona”;

• seriale: Elżbieta Rokosz-Piejko (UR) – „(Wybrani) mężczyźni w adaptacjachtelewizyjnych Andrew Daviesa”, Agnieszka Smoręda (UŁ) – „Postać szalo-nego naukowca w serialach science fiction”, Anna Krawczyk-Łaskarzewska (UWM) – „Pamięć, wola, wizualizacja – »maszyny« i ludzie w serialu Wy-brani (2011-2016)”, Monika Cichmińska (UWM) – „Między milczeniem a słowem: postać przegadana a potrzeba wyjaśniania świata”, Emilia Anna Sadowska (UWM) – „Kobieta w męskim świecie. Przemiany osobowo-ściowe w serialu Friday Night Lights”, Angelo Sollano (USz) – „Teściowe wszystkich krajów, łączcie się! O postaci teściowej w międzynarodowych adaptacjach sitcomu Un gars une fille”;

• gry komputerowe: Joanna Sikorska (UAM) – „Czy blondynka umiera pierwsza?Reinterpretacje bohaterów horrorów na przykładzie Until Dawn”, Piotr Mi-lewski (UKW) – „Kreacja – partycypacja – obserwacja. Hybryda gracz/widz w grach larpowych”;

• komunikacja medialna: Edyta Umańska (UW) – „Synergia ludzi i smartfonóww kulturze wizualnej”, Anna Kwapiszewska (UKW) – „Jak media kształtu-ją rzeczywistość młodych odbiorców kultury – kwestia reprezentacji grup społecznych”;

• reklama: Agnieszka Barczyk-Sitkowska (UŁ) – „Metamorfoza bohatera w wy-branych spotach reklamowych”, Ewa Górecka (UKW) – „Od wykluczenia do afirmacji. O postaci starych modelek w czasach kultu młodości”.

Ostatniego dnia konferencji rozważania pogrupowano w trzy kategorie: 1. Wir-tualne boje, 2. Postać auteur, 3. Z krwi i kości. Przedmiotem analiz, których efekty przedstawiono w wystąpieniach, były: fikcyjne postaci internetowe (Alina Na-ruszewicz-Duchlińska, UWM), nude patch w grach komputerowych (Grzegorz Zyzik, UO) oraz freudowska psychoanaliza odniesiona do filmów Marka Koter-skiego (Mariusz Janik, UWr). Ważnym obiektem zainteresowania były postacie: awatara (Marta Tymińska, UG), łowcy czarownic (Adrianna Fiłonowicz, UAM), Mary Kelly (Lucyna Krawczyk-Żywko, UW), a także bohaterowie filmów Chri-stophera Nolana (Piotr Przytuła, UWM) i Sofii Coppoli (Daria Bruszewska-Przy-tuła, UWM), ponadto omawiano temat „Jak zostać scenarzystą w Polsce?” (Kry-styna Weiher-Sitkiewicz, UG).

Idea interdyscyplinarnego spotkania poświęconego postaci w kulturze spo-tkała się z zainteresowaniem zarówno badaczy, jak i studentów, licznie biorących udział w konferencji w roli słuchaczy i dyskutantów. Wygłoszone wystąpienia

Kronika naukowa336

Kinga Perużyńska

Interdyscyplinarna Konferencja Doktorantów i Młodych Naukowców Rozważ-na i/czy romantyczna – kobiecość na przestrzeni wieków, olsztyn 5–6 czerwca 2017 roku

W dniach 5–6 czerwca 2017 roku w Olsztynie odbyła się I Interdyscyplinarna Konferencja Doktorantów i Młodych Naukowców „Rozważna i/czy romantycz-na – kobiecość na przestrzeni wieków”, zorganizowana przez Radę Samorządu Doktorantów Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskie-go pod przewodnictwem kierowniczki ds. studiów doktoranckich, dr hab. Iwony Anny Ndiaye, prof. UWM.

W wydarzeniu wzięło udział ponad pięćdziesięcioro uczestników z siedemna-stu ośrodków akademickich w Polsce. Obradowali oni w sześciu sekcjach poświę-conych literaturze polskiej (obradom przewodniczyli: dr hab. Bernadetta Darska, prof. Sławomir Buryła, prof. Zbigniew Chojnowski), literaturze obcej (obradom przewodniczyły: dr hab. Iwona Anna Ndiaye, prof. UWM, dr Olga Letka-Spycha-ła), historii (obradom przewodniczyli: dr Maria Korybut-Marciniak, prof. Roman Jurkowski, dr hab. Barbara Krysztopa-Czupryńska), mediom (obradom przewod-niczyła dr hab. Alina Naruszewicz-Duchlińska, prof. UWM), społeczeństwu (ob-radom przewodniczyła dr hab. Ewa Starzyńska-Kościuszko, prof. UWM) oraz kulturze, sztuce i językowi (obradom przewodniczyły dr hab. Joanna Szydłowska, prof. UWM i dr Anna Krawczyk-Łaskarzewska). Część zasadniczą konferencji po-przedził wykład plenarny, wygłoszony przez dr hab. Bernadettę Darską (Olsztyn).

Najliczniejsza okazała się sekcja pierwsza dotycząca literatury polskiej – za-prezentowano w niej szesnaście referatów. Tematyka wystąpień oscylowała wokół literackich obrazów kobiet oraz ich biblijnych reprezentacji. Ponadto omówiono pisarskie kreacje rzeczywistości kobiet pojawiające się w badanych przez auto-rów tekstach, a także poruszono biograficzne aspekty twórczości niektórych pisa-rek. Z dużym zainteresowaniem wysłuchano również wystąpienia poświęconego medialnym odzwierciedleniom kobiecych ruchów społecznych. W ramach sekcji referaty przedstawili: Malwina Marciniszyn-Jedeszko (Olsztyn), Adam Jegorow

inspirowały do merytorycznych rozmów i nakreślały nowe horyzonty badawcze. Rzeczowe wystąpienia i debaty przebiegały w przyjaznej atmosferze. Efektem sympozjum będzie monografia wieloautorska, wydana przez Uniwersytet War-mińsko-Mazurski w Olsztynie.

Kronika naukowa 337

(Kraków), Patrycja Głuszak (Lublin), Katarzyna Zielińska (Bydgoszcz), Jędrzej Krystek (Poznań), Katarzyna Iwańczuk (Białystok), Karolina Błaszczak-Modze-lewska (Warszawa), Anna Cyrych-Bajkowska (Warszawa), Kinga Kasprzak (Kra-ków), Barbara Wąsik (Kraków), Agnieszka Kania (Kielce), Matylda Zatorska (Rzeszów), Izabela Stadniczenko (Olsztyn), Monika Zwalińska (Gdańsk), Hanna Łozowska (Olsztyn) oraz Jolanta Nawrot (Poznań).

Druga pod względem popularności okazała się sekcja historyczna, w której wystąpiło trzynastu prelegentów. Ich referaty były poświęcone kobiecym biogra-fiom, ewolucjom wizerunku, roli i pozycji kobiety na przestrzeni wieków oraz modelom feminizmu żywo reagującego na wszelkie wydarzenia historyczne. Zagadnienia te poruszyli w swoich referatach: Beata Jabłonowska (Warszawa), Ewelina Polańska (Lublin), Krzysztof Arentowicz (Olsztyn), Angelika Małek (Kraków), Aneta Krasińska (Białystok), Anna Wierzbińska (Kraków), Barbara Więckowska (Szczecin), Barbara Borowiak (Gdańsk), Anna Dybała-Pacholak (Warszawa), Sylwia Kępa (Kraków), Wojciech Cedro (Kielce), Michał Rzeżu-chowski (Olsztyn) i Monika Skrzeszewska (Kraków).

Dużym zainteresowaniem cieszyła się również sekcja „Kultura – sztuka – ję-zyk”, w ramach której wygłoszono dziewięć odczytów. O feminizmie w dwu-dziestowiecznym teatrze tańca opowiedziała Anita Makuszewska (Warszawa). Problematykę kobiecości w polskim kinie fabularnym naświetliła Zuzanna Le-wandowska (Poznań), natomiast rozważania Adrianny Fiłonowicz (Poznań) były refleksją nad serialową kreacją współczesnych baśniowych księżniczek. Niema-łe zainteresowanie wzbudziły także referaty poświęcone komiksowym super-bohaterkom (Mateusz Kossakowski – Olsztyn), wizji nowego kobiecego świata przeciwstawionego dotychczasowemu – patriarchalnemu (Wojciech Markowski – Olsztyn) czy klęsce kobiety romantycznej w świecie realizmu (Maria Ciostek – Warszawa). Odrębną grupę referatów w tej sekcji stanowiły wystąpienia dotyczą-ce obrazu kobiet w polszczyźnie (Łukasz Krawczyński – Warszawa), frazeologii wartościującej kobiety (Magdalena Budzyńska-Łazarewicz – Poznań) oraz kobie-cości w socjolekcie piłkarskim (Kamila Grześkowiak – Poznań).

Siedem prezentacji przedstawiono w toku rozważań nad literaturą obcą. W gro-nie doktorantów i młodych naukowców dyskutowano o wizerunkach kobiecości we włoskiej literaturze wczesnorenesansowej (Agnieszka Jakubik – Warszawa), XIX-wiecznej prozie angielskiej oraz rodzimej (Michał Urbanowicz – Olsztyn), literaturze słowackiej (Małgorzata Dambek – Poznań) oraz rosyjskiej (Kinga Pe-rużyńska, Olga Letka-Spychała – Olsztyn). Podczas obrad podjęto także refleksję nad rozwagą i romantyzmem we francuskich powieściach poświęconych Eleonorze Akwitańskiej (Justyna Raczkowska – Poznań) oraz twarzami kobiecości w twór-czości Australijczyka Johna M. Coetzeego (Joanna Antoniak – Toruń).

Referaty zaprezentowane w ramach sekcji „Media” (było ich pięć) dotyczyły ewolucji modeli kobiecości na łamach tygodnika „Przekrój” (Magdalena Pase-wicz-Rybacka – Gdańsk) i czasopisma „Przyjaciółka” (Justyna Zajko-Czochań-

Kronika naukowa338

ska – Białystok), obrazu macierzyństwa na łamach blogów parentingowych (Pa-trycja Bilińska – Lublin), dyskursu prasowego o kobiecym kinie (Amanda Siwek – Warszawa) oraz memów z okresu wyborów prezydenckich w USA w 2016 roku (Dagmara Sidyk – Warszawa).

Obradujący w sekcji „Społeczeństwo” (pięć osób) analizowali rolę i pozy-cję kobiety we współczesnej Europie (Tadeusz Sznajderski – Gdańsk), Japonii (Dorota Szczepaniak – Warszawa) oraz izraelskich wspólnotach rolniczych – ki-bucach (Magdalena Ogieniewska – Warszawa). Patrycja Kozieł (Warszawa) na przykładzie grupy etnicznej Herero z Namibii przybliżyła słuchaczom problema-tykę kobiecych narracji tożsamościowych, zaś Natalia Kursa (Kraków) omówiła zagadnienie hiperkobiecości w tańcu towarzyskim.

Poza utrzymaniem wysokiego poziomu merytorycznego konferencji, celem przyświecającym jej organizatorom była również interdyscyplinarna wymiana doświadczeń doktorantów i młodych pracowników nauki z całej Polski. Tego-roczna realizacja tych zamierzeń pozwala prognozować, że opisane przedsięwzię-cie zainicjuje wieloletni cykl konferencji doktoranckich na Wydziale Humani-stycznym UWM w Olsztynie

Katarzyna Witkowska

ogólnopolska konferencja naukowa Historia i formy kobiecego pisania w Polsce – od średniowiecza do współczesności, olsztyn, 8–9 czerwca 2017 roku

8–9 czerwca 2017 roku w gmachu olsztyńskiej polonistyki odbyła się ogólno-polska interdyscyplinarna konferencja naukowa „Historia i formy kobiecego pisa-nia w Polsce – od średniowiecza do współczesności”. Organizatorami wydarzenia były Zakład Literatury Współczesnej i Teorii Literatury oraz Zakład Literatury Dawnej i XIX wieku, działające przy Instytucie Polonistyki i Logopedii Uniwer-sytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. To już trzecie ogólnopolskie, inter-dyscyplinarne obrady naukowe poświęcone tematyce kobiecego pisania, zainicjo-wane przez olsztyńskie badaczki1 – dr hab. Joannę Chłostę-Zielonkę, prof. UWM, dr hab. Iwonę Maciejewską oraz dr Kamilę Bialik. W tym roku uwaga uczestników skupiała się na refleksjach na temat szeroko rozumianego pisarstwa kobiecego.

Konferencję otworzyły wykłady plenarne wygłoszone przez uznanych ba-daczy – nie tylko literaturoznawców, lecz także językoznawców. Jako pierwszy

1 W 2007 roku zorganizowano konferencję pt. „Kobieta epok dawnych: pisarka – protektorka – bohaterka literacka”, natomiast w 2015 roku odbyły się obrady skoncentrowane wokół tematu: „Tożsamość kobiet w Polsce. Próba wizerunku od czasów najdawniejszych do współczesności”.

Kronika naukowa 339

głos zabrał dr hab. Mariusz Zawodniak, prof. UKW w Bydgoszczy. Jego roz-ważania poświęcone były problemowi obecności kobiet w charakterze publicy-sty czy krytyka na powojennej scenie literackiej. Następny referat, wygłoszony przez dra hab. Mariusza Rutkowskiego, prof. UWM, a przygotowany we współ-pracy z dr hab. Katarzyną Skowronek, prof. AGH w Krakowie, dotyczył kon-struowania kobiecości w dyskursie. Autorzy omówili ten problem na przykła-dzie wypowiedzi premier Ewy Kopacz. Następnie uwaga słuchaczy skupiła się na przeprowadzonej przez dr hab. Joannę Chłostę-Zielonkę, prof. UWM anali-zie i interpretacji kategorii różnicy („bycia inną”) w autobiograficznych wypo-wiedziach kobiet XX i XXI wieku. Występujący po niej dr hab. Antoni Czyż, prof. UPH w Siedlcach podjął się z kolei próby odpowiedzi na pytanie, czy ba-rokowe prozatorskie utwory Magdaleny Mortęskiej są tekstami kobiecymi, czy tekstami dla kobiet. Obrady plenarne zamknęło wystąpienie dr hab. Iwony Ma-ciejewskiej (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie), której referat był przeglądową analizą tekstów napisanych w czasach saskich przez kobiety ze sta-nu szlacheckiego i magnackiego z myślą o swych córkach, którym rodzicielki pragnęły dopomóc w odnalezieniu się w roli żony i matki.

Obrady w dalszej części pierwszego dnia konferencji podzielone zostały na trzy sekcje. Rozważania uczestników pierwszej z nich (sekcji A) rozpoczęło wy-stąpienie dr Sabiny Świtały (Wrocław), która w swoim referacie skupiła się na twórczości wybranych artystek 1. poł. XIX wieku przez pryzmat arachnologicz-nej koncepcji literatury. Następnie dr Marcin Jauksz z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu omówił, co miało lub mogło mieć wpływ na retorykę Elizy Orzeszkowej w cyklu Z różnych sfer, a mgr Maria Ciostek z Uniwersy-tetu Warszawskiego w swoim wystąpieniu ukazała Elizę Orzeszkową jako pi-sarkę sprzeciwiającą się sentymentalnej poetyce powieści kobiecej. Następnie dr Magdalena Dziugieł-Łaguna (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olszty-nie) wygłosiła referat pt. Negatywistyczna osobowość kobieca w „Chamie” Eli-zy Orzeszkowej. W dalszej, popołudniowej części spotkania przedstawiono trzy referaty. Pierwszy z nich, wygłoszony przez Dominikę Nowicką z Uniwersyte-tu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, był wnikliwą analizą tego, jak w Balu wariatek w Salpêtrière Gabrieli Zapolskiej ukazane zostało szaleństwo kobiet. Kolejna z prelegentek reprezentujących poznańską uczelnię, Izabela Sobczak, na podstawie Z dzienniczka kobiety Wincentego Kosiakiewicza przedstawiła, w jaki sposób męski autor może imitować kobiecy dziennik intymny. Obrady pierwszej sekcji zakończyło wystąpienie mgr Krystyny Gielarek-Gorczycy z Uniwersytetu Rzeszowskiego prezentujące walkę o kształt polskiej literatury dla dzieci i mło-dzieży w twórczości krytycznoliterackiej Anieli Gruszeckiej.

Spotkanie w ramach sekcji B rozpoczęło się od referatu dra hab. Adama Fi-tasa, prof. KUL. Badacz szczegółowo scharakteryzował motyw ciała w dzien-nikach Zofii Nałkowskiej i Marii Dąbrowskiej. Następnie lic. Maria Pawełczak z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu omówiła najważniejsze wy-

Kronika naukowa340

znaczniki poetyki utworów łagrowych pisanych przez byłe więźniarki sowieckich obozów koncentracyjnych. Wystąpienie mgra Krzysztofa Witczaka z kolei przy-bliżyło słuchaczom, jak kształtowany jest motyw ciała w prozie kobiecej po 1989 roku. Referat Przemysława Góreckiego (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) dotyczył teoretycznych i metodologicznych zagadnień, związanych z badaniami nad męskością w kontekście studiów feminologicznych XX wie-ku. Część popołudniową obrad drugiej sekcji rozpoczęło wystąpienie mgr Kingi Perużyńskiej z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, stanowią-ce wnikliwą analizę warszawskiego okresu twórczości Zinaidy Gippius. Ostat-ni z odczytów zaplanowanych w ramach drugiej sekcji, wygłoszony przez mgr Annę Rucińską z Uniwersytetu Jagiellońskiego, przybliżył uczestnikom sylwetki Joanny Guze i Zofii Karczewskiej-Markiewicz – polskich tłumaczek dzieł dwu klasyków literatury francuskiej: Alberta Camusa oraz Emila Zoli.

Obrady sekcji C rozpoczęła prezentacja mgr Anety Krasińskiej z Uniwersytetu w Białymstoku, przedstawiająca najważniejsze zagadnienia związane z biografi-styką prasową Marii Ilnickiej. Mgr Mariola Wilczak z Instytutu Badań Literackich PAN skupiła się na języku twórczości poetyckiej i eseistycznej Julii Dickstein--Wieleżyńskiej. Występująca po niej mgr Urszula Motyka (Katolicki Uniwersytet Lubelski) omówiła słuchowiska radiowe Agaty Koss-Dybały i Małgorzaty Żura-kowskiej. Mgr Paulina Kicińska z Uniwersytetu Jagiellońskiego z kolei przedsta-wiła dwa kobiece reportaże autobiograficzne – Kruchy lód. Dziennikarze na woj-nie Anny Wojtachy oraz Inny front Miłady Jędrysik. Druga część obiad trzeciej sekcji poświęcona była tematyce współczesnego pisarstwa kobiecego. Mgr Justy-na Zaborowska (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie) scharakteryzo-wała najważniejsze wyznaczniki formy i stylu w twórczości Agaty Tuszyńskiej. Rozważania mgr Elżbiety Pietluch z Uniwersytetu Opolskiego skupiły się na ana-lizie kobiecego pisania w mediach społecznościowych. Obrady zamknął referat mgr inż. Sylwii Wiśniewskiej (Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy), która na przykładzie poradnika bizneswoman omówiła idee prowadzące do osiągnięcia sukcesu w odniesieniu do współczesnych wymogów kultury.

W piątek, 9 czerwca, przed południem również obradowano w podzielonych tematycznie sekcjach. Referaty wygłoszone w ramach sekcji A dotyczyły kwestii związanych z kobiecą liryką. Mgr Sylwia Kawska z Uniwersytetu Gdańskiego zanalizowała poezję miłosną Antoniny Niemiryczowej, a występujący po niej dr hab. Grzegorz Igliński, prof. UWM omówił inspiracje böcklinowskie w Wie-czorze wiosennym Zofii Gordziałkowskiej. Sylwetkę Wandy Karczewskiej, autor-ki wierszy socrealistycznych, przybliżyła słuchaczom mgr Agnieszka Piekarska z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, zaś poetycką twórczość Niny Andrycz zaprezentowała kolejna prelegentka z olsztyńskiego uniwersytetu – dr Kamila Bialik.

Obrady drugiej, poświęconej prozie sekcji rozpoczął referat pt. Życie codzien-ne i relacje rodzinne w międzywojennej Polsce w świetle twórczości Magdale-

Kronika naukowa 341

ny Samozwaniec zaprezentowany przez mgr Agnieszkę Kanię z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Następnie uwaga uczestników skupiła się na problematyce związanej z twórczością Joanny Bator. Dr hab. Ewa Górecka, prof. UKW w Bydgoszczy zanalizowała funkcje kiczu w prozie pisarki, a mgr Ma-rzena Samojlik-Podolska (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach) omó-wiła dwie powieści autorki (Wyspa Łza i Rok królika) z perspektywy arachnologii i geopoetyki. Mgr Katarzyna Iwańczuk z Uniwersytetu w Białymstoku – autorka ostatniego wystąpienia wygłoszonego w ramach piątkowych obrad sekcji B – zajęła się problemem emancypacji kobiet w życiu i twórczości Marii Rodziewiczówny.

Po południu obradowano w jednej sekcji. Dr Mirosław Gołuński z Uniwer-sytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy przedstawił kobiecą wizję histo-rii proponowaną przez autorkę powieści historycznych, Elżbietę Cherezińską. Mgr Matylda Zatorska z Uniwersytetu Rzeszowskiego omówiła feminizację hi-storii w najnowszej powieści historycznej, a mgr Edyta Janiak z Uniwersytetu Łódzkiego scharakteryzowała Absolutną amnezję Izabeli Filipiak jako powieść lesbijską. Następnie uwaga słuchaczy skoncentrowała się na zagadnieniach zwią-zanych z liryką. Mgr Klaudia Łachacz z Uniwersytetu Warszawskiego wygło-siła referat: Poetycki zwierzy(e)niec Agnieszki Osieckiej, a występująca po niej mgr Ewa Kuliś z Uniwersytetu Gdańskiego, wykorzystując założenia feminizmu korporalnego, zastanawiała się nad zagadnieniem materii i formy w twórczości Joanny Mueller.

Konferencja „Historia i formy kobiecego pisania w Polsce – od średniowie-cza do współczesności” cieszyła się dużym zainteresowaniem. W obradach udział wzięło blisko 50 prelegentów, reprezentujących kluczowe polskie ośrodki nauko-we. Referatom wygłoszonym podczas dwudniowych spotkań towarzyszyły po-nadto ożywione dyskusje, bardzo często kontynuowane w kuluarach.