1
La plurilinguitad en scola Dieta da perscrutaziun internaziunala a Cuira DA GUIU SOBIELA-CAANITZ L’Institut grischun per la perscrutazi- un da la cultura (IGC) e la Scola auta da pedagogia dal Grischun (SAPGR) han gist arranschà ensemen ina dieta da perscrutaziun internaziunala davart l’in- strucziun plurilingua en il Grischun ed en pajais limitrofs, cunzunt quai che rectur Johannes Flury (johannes.flu- [email protected]) ha numnà «l’artg alpin da la plurilinguitad»: Klagenfurt – Bulsaun – Cuira – Sierre/VS – Aosta – Friburg. I sa tractava d’eruir quant enavant che la plurilinguitad en scola favuriseschia lingu- atgs minoritars, sco il rumantsch e talian en il Grischun, e quant enavant ch’ella als pericliteschia. Il romanist Bruno Moretti ([email protected]) ha dudì attentament ils referats e las discussiuns da la dieta; a la fin ha’l formulà ina sentenzia ch’ins po resumar sco suonda: «La dieta è stada in’occurrenza da vaglia. Lezza n’ha betg mussà il success absolut da l’instruc- ziun plurilingua; dentant ha’la rapportà da situaziuns d’urgenza nua ch’i fiss stà tutta- fatg irresponsabel da na far nagut. Ella ha punctuà la maturitad dal patratg critic en chaussa. Ins duai pia preschentar puspè la situaziun al public per che quest l’exami- neschia pli manidlamain.» Ils dus dis da l’occurrenza dattan in’impressiun favu- raivla da quai ch’ins ha cuntanschì; a me- dem temp èsi però vegnì pli cler tge ch’ins duai e sto perfecziunar. Il rapport che suonda duess infurmar davart la quintes- senza dals referats e da las discussiuns. Ils buns fritgs da la scola trilingua dolomitana Gia l’emprim referat ha confermà la qua- litad internaziunala da la dieta. Rita Fran- ceschini ([email protected]), profes- suressa ordinaria da linguistica a l’Univer- sitad libra da Bulsaun (Tirol dal sid), ha cumprovà da maistra ils gronds avantatgs da la trilinguitad per la gruppa etnica la pli pitschna da sia provinza, la ladina (4% da la populaziun totala). La referenta ha punctuà che studis dals davos onns hajan refutà ils mitus tradiziunals davart la plu- rilinguitad. I constat tuttina ch’umans plu- rilings sajan pli sensibels envers lur parte- naris, sappian dapli en pliras domenas e possian rinforzar meglier lur persunalitad. En las scolas da las duas valladas ladinas ti- rolaisas occupan il talian e tudestg spazis rigurusamain equivalents, entant ch’il la- din vala cunzunt sco linguatg d’agid. Ins ha examinà prestaziuns scrittas d’uffants da 5avla ed 8avla classa en mintgin dals trais linguatgs – en ladin, tenor la vallada, per «badiot» u «gherdëina». Quels uffants dovran ina pli gronda varietad da pleds cun scriver ladin, ma lur concepts tudestgs cuntegnan dapli frasas subordinadas che lur concepts ladins. Plinavant, en 8avla classa, cuntanschan els en tudestg megliers resultats che quels da las 8avlas germano- fonas. Roland Verra (roland-engelbert.ver- [email protected]), schef da la direcziun provinziala per las scolas ladinas, ha cum- plettà il referat da Franceschini punctuond che la proporziun da success en ils examens provinzials da bilinguitad taliana-tudestga saja la pli auta tar persunas da linguatg la- din e la pli bassa tar italofonas; quai ha sti- mulà la direcziun provinziala per scolas ita- lofonas a rinforzar l’instrucziun tudestga. La referenta ha concludì recumandond da «lavurar sin il stgalim da las mentalitads, cun ina tenuta offensiva ed en conscienza da sasez», punctuond per exempel il niz dal rumantsch per emprender franzos e l’op- portunitad d’ina «Convenziun dals lin- guatgs alpins» per proteger lur varietad sco ch’ins protegia la biodiversitad. Models didactics grischuns Tgi ch’enconuscha l’istorgia linguistica da Bravuogn na sa smirveglia tuttina betg che lezza vischnanca ha giugà e gioga ina rolla remartgabla en la perscrutaziun retoroma- nistica. Conrad Martin Lutta, da Zuoz, mort 1918 cun 32 da la «spagnola», ha de- ditgà a Bravuogn ina da las meglras mono- grafias dialectalas dal rumantsch insum- ma, edida 1923 da ses professer (1). Uss en schaner 2011, en il rom da la dieta didacti- ca, ha il romanist bargunsegner Gian Pe- der Gregori (gian-peder.gregori@phgr. ch), docent da rumantsch e plurilinguitad a la SAPGR, referì per rg davart las scolas bilinguas en noss chantun. L’emprim ha’l descrit ils trais tips tradiziunals, relevond che la scola rumantscha, dapi passa tschient onns, pratitgeschia sapientiva- main l’immersiun e mainia ils uffants ad ina bilinguitad bain sviluppada. Ma 1983 ha muntà ina vieuta cun il ferm squitsch politic sin regiuns fitg tudestgadas: Gist Bravuogn ha germanisà sia scola. Ins ha lur elavurà in concept da bilinguitad per vi- schnancas en situaziuns sumegliantas, l’emprim a Samedan, cun stgalim supe- riur, e lur en auters vitgs puters. EraTrin ha ina scola bilingua, ma senza stgalim su- periur. Dapi 2001 valan directivas chantu- nalas per scolas bilinguas. Lur han ins mess ad ir talas classas cun la medema quantitad d’uras per il tudestg e per la lingua mino- ritara, l’emprim a Cuira tenor libra tscher- na (duas classas cun talian ed ina cun ru- mantsch), lur a Malögia (talian e tudestg per tuttas classas) e 2008 a Glion tenor li- bra tscherna (rumantsch e tudestg). L’instrucziun da talian e ses opponents Il romanist Vincenzo Todisco (vincenzo. [email protected]), docent da talian e plurilinguitad a la SAPGR, ha referì da- vart la genesis da la scola bilingua a Ma- lögia ch’el sez ha cumpagnà sco expert. Il status da Malögia sa basa sin la voluntad da promover il talian e d’instruir il tudestg per segirar il futur da la giuventetgna a scola ed en la professiun. L’instituziun da la bilinguitad en la scola da Malögia n’ha tuttina betg fatg donn al talian dals uf- fants, anzi, i èn pli conscients da las diffe- renzas cun il tudestg. Il problem anc avert, sco aTrin, è ch’i manca in sgalim superi- ur biling. Las attatgas las pli vehementas cunter l’instrucziun rumantscha e taliana en la scola grischuna paran da provegnir da l’economia. Il germanist ed italia- nist Oscar Eckhardt (oscar.eckhardt@ kulturforschung.ch), perscrutader lin- guistic da l’IGC, ha ramassà opiniuns fitg criticas tar in mez tozzel fatschentas da noss chantun. Lezzas na laschan ellas va- lair auters linguatgs che l’englais ed il tu- destg. I crititgeschan schizunt il rom ta- lian en scolas primaras germanofonas per- quai ch’emploiads cun uffants na veglian vegnir a star en lieus cun talas scolas. Ex- cepziun fa nossa Banca chantunala: Lezza pretenda da ses persunal ch’el dovria a bucca ils linguatgs da sia cliantella. Il chantun da sia vart resguarda sco in avan- tatg che ses persunal sappia rumantsch e talian. Gist uss infurmescha www.italia- noascuola.ch, website da l’Uniun svizra da magistraglia da talian, tenor il «St. Gal- ler Tagblatt» dals 13 da schaner: «Enfin ils 15 da favrer 2011 vul il chantun S. Gagl approvar in pachet da spargn da 54 masi- ras. Ina da questas prevesa l’aboliziun dal talian sco rom da matura.» Duas minoritads slavas La minoritad ladina dolomitana n’è betg l’unica che ha savì trair a niz las occasiuns sa far valair malgrà sia gronda flaivlezza nu- merica. Dus referats han infurmà davart duas minusculas gruppas etnicas slavas da l’Europa centrala che profitan da l’avertu- ra dals cunfins dapi la vieuta da 1990: Las 25 000–30 000 persunas da lingua sorba en Brandenburg e cunzunt Saxonia e las 12 000–15 000 da lingua slovena en Ca- rinzia, sper il cunfin dal giuven stadi da Slovenia. Quest, sco era la Pologna eTsche- chia, fan part da l’Uniun europeica dapi 2004; quai revalitescha las enconuschien- tschas da linguatgs slavs. Vladimir Wakou- nig ([email protected]), docent e perscrutader a l’Universitad da Klagenfurt (Institut da pedagogia e perscrutaziun da la furmaziun), ha rappor- tà ch’adina dapli geniturs annunzian lur uffants als curs da sloven: 14% en 1975, 21% en 1990, 28% en 2000, 41% en 2009, 44% (1928 uffants) en 2010. La Ca- rinzia promova la cooperaziun sur ils cun- fins cun la Slovenia, e schizunt cun la Croa- zia che n’è betg situada lunsch davent. Lezs geniturs spetgan pia ina buna instrucziun bilingua, ma la magistraglia n’è betg scola- da avunda, suenter ils decennis d’instiga- ziun cunter ils Slavs en Carinzia, e las re- sursas finanzialas èn fitg limitadas. Ins fa tut il pussaivel cun festas e projects da sco- la, sairas da geniturs euv. Brandenburg e Saxonia èn pli generusas cun lur Sorbs, ma la regiun patescha ina ferma emigraziun, t. a. pervi da l’explotaziun dal charvun da ter- ra che maina a bandunar entirs vitgs. La sociolinguista tudestga Claudia Carroll ([email protected]) ha referì davart ils gimnasis ed ils programs d’immersiun «Witaj» («bainvegni») en sco- lina e scola primara sorba. Migraziuns e mobilitad Rita Franceschini aveva punctuà «ils trais ‘m’ (migraziuns, minoritads, mobilitad)» en ses referat introductiv, relevond ch’ils cunfins tranter gruppas socialas na sajan betg pli uschè clers sco ina giada. «Ins na po betg classifitgar ils umans senz’auter en ‘Tu- destgs’ u ‘Sorbs’» (2). Il filosof federalist ro- mand Denis de Rougemont (1906–1985) punctuava gia la «pluralité des allégeances» («varietad da las appartegnientschas») per mintga persuna. «Igl è impurtant per in uf- fant che ses linguatg saja apprezià da ses conturn social (magistraglia, cumpogns da scola, cuminanza dal vitg euv.) (…). Ins duai stimular l’abilitad d’in uffant a duvrar in linguatg determinà empè da la spalazzar. Fitg impurtant è ses potenzial d’emprender la furma scritta. Quai vala tant pli per uf- fants da famiglias immigradas(…). Il trumf da la plurilinguitad duain ins francar en ina realitad sociala»: Quai ha ditg a Cuira il ro- manist Georges Lüdi (Georges.Luedi@ unibas.ch), anteriur president da la gruppa d’experts che ha elavurà il concept general da la CDEP per l’instrucziun da linguas. Il referent ha lura manà ina gruppa da lavur entitulada: «Scolas plurilinguas per scolaras e scolars cun e senza experientscha da mi- graziun». In punt culminant da lezza ura cun Lüdi è stà il votum da Sacha Zala (sa- [email protected]), president da la Pro Gri- gioni Italiano oriund da Brüsch e domici- lià a Berna. El ha relevà ch’uffants da na- ziunalitad taliana domiciliads a Berna pos- sian profitar da las classas da talian arran- schadas dal consulat, ma che ses agens uf- fants, sco Svizzers italofons, na possian betg far quai, schebain che la Svizra ha suttascrit la Charta europeica da las linguas regiuna- las e minoritaras. Lüdi ha lura fatg attent ch’il chantun da Basilea-Citad promovia ils linguatgs da derivanza da sia populaziun. Sin quai ha il plenum fatg bilantscha da l’entira dieta. Iwar Werlen (iwar.werlen @isw.unibe.ch), linguist da derivanza valle- sana, ha crititgà ch’il chantun Grischun na stgaffeschia betg classas bilinguas da stga- lim superiur per cumplettar las classas pri- maras bilinguas. Werlen manegia plinavant che la SAPGR na duaja betg mo s’occupar da la bilinguitad sco burdi, mabain era sco plaschair u daletg («nicht nur als Last, son- dern auch als Lust»). Il germanist Daniel Elmiger ([email protected]), docent da didactica da linguas estras a l’Universitad da Neuchâtel, ha punctuà ch’ils plis chantuns svizzers «na pratitgeschan bunamain nagi- na immersiun en l’instrucziun obligatoria». La «sentenzia» finala elavurada da Moretti areguard la dieta prevesa ina preschenta- ziun nova da la situaziun. Ins astga pia spe- tgar ina dieta per reponderar la situaziun, forsa en l’atun 2011 u l’auter onn, ma cun- zunt era raschienis da la SAPGR e l’IGC cun il nov schef dal departament per discu- tar propostas da meglieraziun. 1. Conrad Martin Lutta, Der Dialekt von Bergün. Segunda ediziun nunmidada. Cuira (Societad retorumantscha) 2002. 2. Ludwig Elle en: «Europa Ethnica» 2010, p. 91. ISSN 0014-2492. Adressa: Wilhelm Braumüller Universitäts- und Verlagsbuchhandlung, Servitengasse 5, A-1090 Vienna ([email protected]). La Quotidiana 26-01-2011, p. 05

La plurilinguitad en scola - chatta.ch · plurilinguitad a la SAPGR, ha referì da-vart la genesis da la scola bilingua a Ma-lögia ch’el sez ha cumpagnà sco expert. Il status

  • Upload
    others

  • View
    16

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: La plurilinguitad en scola - chatta.ch · plurilinguitad a la SAPGR, ha referì da-vart la genesis da la scola bilingua a Ma-lögia ch’el sez ha cumpagnà sco expert. Il status

2011 Januar 27. Donnerstag,101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010101010%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte auf und Geräte aufSpielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen!Spielkonsolen! ******

* Fernseher, iMac, MacBook, iPad, Notebooks, PCs, Monitore, Drucker, HiFi, Home-Cinema, Sat-Anlagen, MP3, DVD-Geräte, Fotokameras, Foto-Objektive und -Blitze,Camcorder, Navigationsgeräte, Telefone, Mobiltelefone ohne Abos, Kaffee-maschinen, Küchengeräte, Rasierer, Epilierer, Haartrockner/glätter, elektrischeZahnbürsten, Bügeleisen, Staubsauger, Elektrogrossgeräte und Spielkonsolen.

Rabatt nicht kumulierbar mit anderen Bons/Rabattaktivitäten. Reparaturen, Dienstleistungen, Spezialbestellungen,Mobile-Abonnemente, Wertkarten und Geschenkgutscheine ausgeschlossen.

La plurilinguitad en scolaDieta da perscrutaziun internaziunala a Cuira

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ

■ L’Institut grischun per la perscrutazi-un da la cultura (IGC) e la Scola auta dapedagogia dal Grischun (SAPGR) hangist arranschà ensemen ina dieta daperscrutaziun internaziunala davart l’in-strucziun plurilingua en il Grischun eden pajais limitrofs, cunzunt quai cherectur Johannes Flury ([email protected]) ha numnà «l’artg alpin dala plurilinguitad»: Klagenfurt – Bulsaun– Cuira – Sierre/VS – Aosta – Friburg. Isa tractava d’eruir quant enavant che laplurilinguitad en scola favuriseschia lingu-atgs minoritars, sco il rumantsch e talianen il Grischun, e quant enavant ch’ella alspericliteschia. Il romanist Bruno Moretti([email protected]) ha dudìattentament ils referats e las discussiuns dala dieta; a la fin ha’l formulà ina sentenziach’ins po resumar sco suonda: «La dieta èstada in’occurrenza da vaglia. Lezza n’habetg mussà il success absolut da l’instruc-ziun plurilingua; dentant ha’la rapportà dasituaziuns d’urgenza nua ch’i fiss stà tutta-fatg irresponsabel da na far nagut. Ella hapunctuà la maturitad dal patratg critic enchaussa. Ins duai pia preschentar puspè lasituaziun al public per che quest l’exami-neschia pli manidlamain.» Ils dus dis dal’occurrenza dattan in’impressiun favu-raivla da quai ch’ins ha cuntanschì; a me-dem temp èsi però vegnì pli cler tge ch’insduai e sto perfecziunar. Il rapport chesuonda duess infurmar davart la quintes-senza dals referats e da las discussiuns.

Ils buns fritgs da lascola trilingua dolomitana

Gia l’emprim referat ha confermà la qua-litad internaziunala da la dieta. Rita Fran-ceschini ([email protected]), profes-suressa ordinaria da linguistica a l’Univer-sitad libra da Bulsaun (Tirol dal sid), hacumprovà da maistra ils gronds avantatgsda la trilinguitad per la gruppa etnica la plipitschna da sia provinza, la ladina (4% dala populaziun totala). La referenta hapunctuà che studis dals davos onns hajanrefutà ils mitus tradiziunals davart la plu-rilinguitad. I constat tuttina ch’umans plu-rilings sajan pli sensibels envers lur parte-naris, sappian dapli en pliras domenas epossian rinforzar meglier lur persunalitad.En las scolas da las duas valladas ladinas ti-rolaisas occupan il talian e tudestg spazisrigurusamain equivalents, entant ch’il la-

din vala cunzunt sco linguatg d’agid. Insha examinà prestaziuns scrittas d’uffantsda 5avla ed 8avla classa en mintgin dalstrais linguatgs – en ladin, tenor la vallada,per «badiot» u «gherdëina». Quels uffantsdovran ina pli gronda varietad da pleds cunscriver ladin, ma lur concepts tudestgscuntegnan dapli frasas subordinadas chelur concepts ladins. Plinavant, en 8avlaclassa, cuntanschan els en tudestg megliersresultats che quels da las 8avlas germano-fonas. Roland Verra ([email protected]), schef da la direcziunprovinziala per las scolas ladinas, ha cum-plettà il referat da Franceschini punctuondche la proporziun da success en ils examensprovinzials da bilinguitad taliana-tudestgasaja la pli auta tar persunas da linguatg la-din e la pli bassa tar italofonas; quai ha sti-mulà la direcziun provinziala per scolas ita-lofonas a rinforzar l’instrucziun tudestga.La referenta ha concludì recumandond da«lavurar sin il stgalim da las mentalitads,cun ina tenuta offensiva ed en conscienzada sasez», punctuond per exempel il niz dalrumantsch per emprender franzos e l’op-portunitad d’ina «Convenziun dals lin-guatgs alpins» per proteger lur varietad scoch’ins protegia la biodiversitad.

Models didactics grischunsTgi ch’enconuscha l’istorgia linguistica daBravuogn na sa smirveglia tuttina betg chelezza vischnanca ha giugà e gioga ina rollaremartgabla en la perscrutaziun retoroma-nistica. Conrad Martin Lutta, da Zuoz,mort 1918 cun 32 da la «spagnola», ha de-ditgà a Bravuogn ina da las meglras mono-grafias dialectalas dal rumantsch insum-ma, edida 1923 da ses professer (1). Uss enschaner 2011, en il rom da la dieta didacti-ca, ha il romanist bargunsegner Gian Pe-der Gregori ([email protected]), docent da rumantsch e plurilinguitada la SAPGR, referì per rg davart las scolasbilinguas en noss chantun. L’emprim ha’ldescrit ils trais tips tradiziunals, relevondche la scola rumantscha, dapi passatschient onns, pratitgeschia sapientiva-main l’immersiun e mainia ils uffants adina bilinguitad bain sviluppada. Ma 1983ha muntà ina vieuta cun il ferm squitschpolitic sin regiuns fitg tudestgadas: GistBravuogn ha germanisà sia scola. Ins ha lurelavurà in concept da bilinguitad per vi-schnancas en situaziuns sumegliantas,l’emprim a Samedan, cun stgalim supe-riur, e lur en auters vitgs puters. Era Trin

ha ina scola bilingua, ma senza stgalim su-periur. Dapi 2001 valan directivas chantu-nalas per scolas bilinguas. Lur han ins messad ir talas classas cun la medema quantitadd’uras per il tudestg e per la lingua mino-ritara, l’emprim a Cuira tenor libra tscher-na (duas classas cun talian ed ina cun ru-mantsch), lur a Malögia (talian e tudestgper tuttas classas) e 2008 a Glion tenor li-bra tscherna (rumantsch e tudestg).

L’instrucziun da taliane ses opponents

Il romanist Vincenzo Todisco ([email protected]), docent da talian eplurilinguitad a la SAPGR, ha referì da-vart la genesis da la scola bilingua a Ma-lögia ch’el sez ha cumpagnà sco expert. Ilstatus da Malögia sa basa sin la voluntadda promover il talian e d’instruir il tudestgper segirar il futur da la giuventetgna ascola ed en la professiun. L’instituziun dala bilinguitad en la scola da Malögia n’hatuttina betg fatg donn al talian dals uf-fants, anzi, i èn pli conscients da las diffe-renzas cun il tudestg. Il problem anc avert,sco a Trin, è ch’i manca in sgalim superi-ur biling. Las attatgas las pli vehementascunter l’instrucziun rumantscha e talianaen la scola grischuna paran da provegnirda l’economia. Il germanist ed italia-nist Oscar Eckhardt ([email protected]), perscrutader lin-guistic da l’IGC, ha ramassà opiniuns fitgcriticas tar in mez tozzel fatschentas danoss chantun. Lezzas na laschan ellas va-lair auters linguatgs che l’englais ed il tu-destg. I crititgeschan schizunt il rom ta-lian en scolas primaras germanofonas per-quai ch’emploiads cun uffants na veglianvegnir a star en lieus cun talas scolas. Ex-cepziun fa nossa Banca chantunala: Lezzapretenda da ses persunal ch’el dovria abucca ils linguatgs da sia cliantella. Ilchantun da sia vart resguarda sco in avan-tatg che ses persunal sappia rumantsch etalian. Gist uss infurmescha www.italia-noascuola.ch, website da l’Uniun svizrada magistraglia da talian, tenor il «St. Gal-ler Tagblatt» dals 13 da schaner: «Enfin ils15 da favrer 2011 vul il chantun S. Gaglapprovar in pachet da spargn da 54 masi-ras. Ina da questas prevesa l’aboliziun daltalian sco rom da matura.»

Duas minoritads slavasLa minoritad ladina dolomitana n’è betgl’unica che ha savì trair a niz las occasiuns

sa far valair malgrà sia gronda flaivlezza nu-merica. Dus referats han infurmà davartduas minusculas gruppas etnicas slavas dal’Europa centrala che profitan da l’avertu-ra dals cunfins dapi la vieuta da 1990: Las25 000–30 000 persunas da lingua sorbaen Brandenburg e cunzunt Saxonia e las12 000–15 000 da lingua slovena en Ca-rinzia, sper il cunfin dal giuven stadi daSlovenia. Quest, sco era la Pologna eTsche-chia, fan part da l’Uniun europeica dapi2004; quai revalitescha las enconuschien-tschas da linguatgs slavs. Vladimir Wakou-nig ([email protected]),docent e perscrutader a l’Universitad daKlagenfurt (Institut da pedagogia eperscrutaziun da la furmaziun), ha rappor-tà ch’adina dapli geniturs annunzian luruffants als curs da sloven: 14% en 1975,21% en 1990, 28% en 2000, 41% en2009, 44% (1928 uffants) en 2010. La Ca-rinzia promova la cooperaziun sur ils cun-fins cun la Slovenia, e schizunt cun la Croa-zia che n’è betg situada lunsch davent. Lezsgeniturs spetgan pia ina buna instrucziunbilingua, ma la magistraglia n’è betg scola-da avunda, suenter ils decennis d’instiga-ziun cunter ils Slavs en Carinzia, e las re-sursas finanzialas èn fitg limitadas. Ins fatut il pussaivel cun festas e projects da sco-la, sairas da geniturs euv. Brandenburg eSaxonia èn pli generusas cun lur Sorbs, mala regiun patescha ina ferma emigraziun, t.a. pervi da l’explotaziun dal charvun da ter-ra che maina a bandunar entirs vitgs. Lasociolinguista tudestga Claudia Carroll([email protected]) hareferì davart ils gimnasis ed ils programsd’immersiun «Witaj» («bainvegni») en sco-lina e scola primara sorba.

Migraziuns e mobilitadRita Franceschini aveva punctuà «ils trais‘m’ (migraziuns, minoritads, mobilitad)»en ses referat introductiv, relevond ch’ilscunfins tranter gruppas socialas na sajanbetg pli uschè clers sco ina giada. «Ins na pobetg classifitgar ils umans senz’auter en ‘Tu-destgs’ u ‘Sorbs’» (2). Il filosof federalist ro-mand Denis de Rougemont (1906–1985)punctuava gia la «pluralité des allégeances»(«varietad da las appartegnientschas») permintga persuna. «Igl è impurtant per in uf-fant che ses linguatg saja apprezià da sesconturn social (magistraglia, cumpogns dascola, cuminanza dal vitg euv.) (…). Insduai stimular l’abilitad d’in uffant a duvrarin linguatg determinà empè da la spalazzar.

Fitg impurtant è ses potenzial d’emprenderla furma scritta. Quai vala tant pli per uf-fants da famiglias immigradas(…). Il trumfda la plurilinguitad duain ins francar en inarealitad sociala»: Quai ha ditg a Cuira il ro-manist Georges Lüdi ([email protected]), anteriur president da la gruppad’experts che ha elavurà il concept generalda la CDEP per l’instrucziun da linguas. Ilreferent ha lura manà ina gruppa da lavurentitulada: «Scolas plurilinguas per scolarase scolars cun e senza experientscha da mi-graziun». In punt culminant da lezza uracun Lüdi è stà il votum da Sacha Zala ([email protected]), president da la Pro Gri-gioni Italiano oriund da Brüsch e domici-lià a Berna. El ha relevà ch’uffants da na-ziunalitad taliana domiciliads a Berna pos-sian profitar da las classas da talian arran-schadas dal consulat, ma che ses agens uf-fants, sco Svizzers italofons, na possian betgfar quai, schebain che la Svizra ha suttascritla Charta europeica da las linguas regiuna-las e minoritaras. Lüdi ha lura fatg attentch’il chantun da Basilea-Citad promovia ilslinguatgs da derivanza da sia populaziun.Sin quai ha il plenum fatg bilantscha dal’entira dieta. Iwar Werlen ([email protected]), linguist da derivanza valle-sana, ha crititgà ch’il chantun Grischun nastgaffeschia betg classas bilinguas da stga-lim superiur per cumplettar las classas pri-maras bilinguas.Werlen manegia plinavantche la SAPGR na duaja betg mo s’occuparda la bilinguitad sco burdi, mabain era scoplaschair u daletg («nicht nur als Last, son-dern auch als Lust»). Il germanist DanielElmiger ([email protected]),docentdadidacticada linguas estras a l’UniversitaddaNeuchâtel, ha punctuà ch’ils plis chantunssvizzers «na pratitgeschan bunamain nagi-na immersiun en l’instrucziun obligatoria».La «sentenzia» finala elavurada da Morettiareguard la dieta prevesa ina preschenta-ziun nova da la situaziun. Ins astga pia spe-tgar ina dieta per reponderar la situaziun,forsa en l’atun 2011 u l’auter onn, ma cun-zunt era raschienis da la SAPGR e l’IGCcun il nov schef dal departament per discu-tar propostas da meglieraziun.

1. Conrad Martin Lutta, Der Dialekt von Bergün.Segunda ediziun nunmidada. Cuira (Societadretorumantscha) 2002.2. Ludwig Elle en: «Europa Ethnica» 2010, p. 91.ISSN 0014-2492. Adressa: Wilhelm BraumüllerUniversitäts- und Verlagsbuchhandlung,Servitengasse 5, A-1090 Vienna([email protected]).

La Quotidiana 26-01-2011, p. 05

strbar
Stempel-pitschen