MENAXHIMI I INFORMACIONIT TË BIODIVERSITETIT DHE … · se menaxhimit dhe raportimit te informacionit Baza e Vlerësimit Rajonal të MRIB, u përqendrua në situatën aktive të

MENAXHIMI I INFORMACIONITT BIODIVERSITETIT DHE UDHZIME RAPORTIMI PR EVROPN JUGLINDORE

N bashkpunim me

MENAXHIMI I INFORMACIONITT BIODIVERSITETIT DHE UDHZIME

RAPORTIMI PR EVROPN JUGLINDORE

Publikuar ngaDeutsche Gesellschaftfr

Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH

Selit e Regjistruara

Bonn dhe Eschborn, Gjermani

Fondi i Hapur Rajonal pr Evropn Juglindore - Biodiversiteti (ORF-BD)

Zyra vendore e GIZ n Bosnj dhe Hercegovin

Zmaja od Bosne 7-7a, Importanne Centar 03 / VI

71 000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

T +387 33 957 500

F +387 33 957 501

[email protected]

www.giz.de/regional-funds-southeasteurope

MTetor 2017

Printuar ngaAgencija ALIGO o.r.

Dizajni i faqes s parVanesa Prodanovic

Prgatitur ngaExatto d.o.o. za informacijske tehnologije

Ekipi n detyr i GIZ ORF-BD Menaxheri i Projektit MRIB / Koordinatori pr Bosnjn dhe Hercegovinn

Azra Velagic-Hajrudinovic ([email protected])

Kshillues Menaxhimi i MRIB / Koordinatori pr Malin e Zi

Jelena Perunicic ([email protected])

TekstiMarin Grgurev, PhD

Petra trbenac

Gabor Mesaro, PhD

Robertina Brajanoska

Halil Ibrahimi, PhD

Sanela krijelj

n bashkpunim me Tim Hirsch (Njsia e informacionit global pr biodiversitetin GBIF)

Maarten Hofman (Bashkimi Ndrkombtar pr Ruajtjen e Natyrs Zyra Rajonale pr

Evropn Lindore dhe Azin Qendrore - IUCN ECARO)

Rishikuar dhe miratuar ngaPlatforma Rajonale MRIB pr Evropn Juglindore

GIZ sht prgjegjs pr prmbajtjen e ktij publikimi.

N emr t Ministris Federale Gjermane pr Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim (BMZH)

SHKURTIME

Skema ABCD - Aksesi n t dhnat e koleksioneve biologjike

ADBC - Dixhitalizimi i Avancuar i Koleksioneve t Biodiversitetit

API - Ndrfaqja e Aplikimit t Programit

BioCASE - Shrbimi i Aksesit t Koleksionit Biologjik

SIB - Sistemi Informativ i Biodiversitetit

CAEN - Agjencia Kroate pr Mjedisin dhe Natyrn

CDB - Konventa pr Diversitetin Biologjik

CBI - Qendra pr Informatik Biodiversiteti, Fakulteti i Biologjis, Universiteti i Beogradit

CDDA - Baza e Prbashkt e t Dhnave pr Zonat e Prcaktuara

CITES - Konventa pr tregtin ndrkombtare t specieve t rrezikuara t fauns dhe flors s egr

CoL - Catalogue of Life (Katalogu i Jets)

DiGIR - Rikthimi i informacionit gjenerik t shprndar

DINA - Sistemi dixhital i informacionit pr t dhnat e historis natyrore

DOI - Identifikues i Objektit Dixhital

DwC - Darwin core

DwC-A - Arkiva Darwin Core

KE - Komisioni Evropian

EEA Agjencia Mjedisore Evropiane

SIM - Sistemi i Informacionit Mjedisor

EML - Gjuha e Meta t Dhnave Ekologjike

ETC / BD - Qendra e Tems Evropiane pr Diversitetin Biologjik

EU BON - Rrjeti Evropian i Vzhgimit t Biodiversitetit

EU IPA - Instrumenti i Fondit t Para-Antarsimit t BE-s

GBIF - Infrastruktura e Informacionit pr Biodiversitetin Global

GEF Fondi Global pr Mjedisin

GUID - Identifikuesi i Prgjithshm Unik

IBA - Zona t rndsishme t zogjve (BirdLife International)

iDigBio - Biokoleksione dixhitale t integruara

IPA - Zona t rndsishme bimsh

IPT - Seti i pajisjeve pr botime t integruara

SI - Sistemi i informacionit

ITIS - Sistemi Informativ Taksonomik i Integruar

LSID - Identifikuesit e Life Science

IUCN - Unioni Ndrkombtar pr Ruajtjen e Natyrs

MGRS - Sistemi Referenc Ushtarak i Koordinatave

SKIB - Sistemi kombtar i informacionit pr biodiversitetin

NBN - Rrjeti Kombtar i Biodiversitetit i Mbretris s Bashkuar

NCD - Prshkrimet e Koleksioneve Natyrore

SIMN - Sistemi i Informacionit t Mbrojtjes s Natyrs

NUTS - Klasifikimi i Njsive Territoriale pr Statistika

PESI - Infrastruktura Pan Evropiane e Specieve

SDF - Forma Standarde e t Dhnave

TAPIR - Protokolli i Aksesit TDWG pr Rikthimin e Informacionit

TDWG - Standardet e Informacionit pr biodiversitetin

UTM - Universal Transverse Mercator (sistem koordinativ)

UUID - Identifikuesi Universal Unik

TABELA E LNDS

Parathnie 11

Falenderime 12

hYrJe 13

TEMA 1: KOMPONENTT E SISTEMIT T INFORMACIONIT T BIODIVERSITETIT 15

Koncepti dhe prkufizimet e sistemit t informacionit t biodiversitetit 15

far t shqyrtojm kur planifikojm t zhvillojm nj SIB? 17

T dhna t mtejshme 21

TEMA 2: KATALOGU I BAZAVE T T DHNAVE DHE SPECIEVE TAKSONOMIKE 23

far sht baza e t dhnave taksanomike dhe / ose katalogu i specieve? 23

Pse jan t rndsishm katalogt e specieve? 24

Kush i prdor bazat e t dhnave taksanomike dhe katalogt e specieve? 26

Si mund ta dim se kto t dhna jan t besueshme? 26

Pse mungojn disa nga taksont? 27

Si t prdoren t dhnat nga nj katalog online n nj SI? 29

Listat e Kuqe n raport me SIB 31


TEMA 3: STANDARDET E T DHNAVE T BIDODIVERSITETIT 35

Llojet e t dhnave pr biodiversitetin 35

far jan standardet e t dhnave t bidodiversitetit (TDWG)? 37

Pse sht e rndsishme t prdoren standardet e biodiversitetit TDWG? 40

Kush i prdor standardet TDWG? 41

Aspekte praktike t prdorimit DwC 42

Publikimi i t dhnave t biodiversitetit prmes Infrastrukturs s Informacionit

pr Biodiversitetin Global (GBIF) 45

T dhna t Mtejshme 48

TEMA 4: FORMAT E STRUKTURUARA DHE STANDARDIZUARA PR MBLEDHJEN E T DHNAVE T BIODIVERSITETIT 51

Rndsia e mbledhjes s t dhnave n formular standard 51

Rndsia e mbledhjes s t dhnave t paprpunuara biologjike 52

Prdorimi i zgjidhjeve celulare t mbledhjes s t dhnave 52

Shembuj praktik t formave t mbledhjes s t dhnave 53

Informacion i mtejshm 61

TEMA 5: GJEOREFERENCIMI 63

far sht gjeoreferencimi? 63

Metoda pik-rreze 64

Si bhet gjeoreferencimi i t dhnave 65

Shembull gjeoreferencimi i prshkrimit t lokalitetit 66

Burimet e nevojshme pr gjeoreferencim t suksesshm 67

Si t inkorporojm fushat e lidhura me gjeoreferencimin n strukturn e bazs s t dhnave? 68


TEMA 6: PRGATITJA NATURA 2000 - KRKESAT MRIB 75

Zgjidhje IT pr menaxhimin dhe raportimin e t dhnave t Natura 2000. 75

Burimet e t dhnave pr Natura 2000 77


TEMA 7: PAJTUESHMRIA ME DIREKTIVN INSPIRE T BE-S 81

Cfar sht Direktiva INSPIRE? 81

Parimet dhe komponentt kryesore t Direktivs INSPIRE 82

Temat e Direktivs INSPIRE 82

Temat e Direktivs INSPIRE lidhur me Biodiversitetin 82

Kush sht i detyruar t veproj sipas Direktivs INSPIRE? 84

Pajtueshmria dhe prputhshmria e t dhnave me Direktivn INSPIRE 84

Iniciativat SDI Rajonale t EJL 86


TEMA 8: PRDORIMI I T DHNAVE DHE T DREJTAT E AUTORIT, PRFSHIR SHEMBULLIN KROAT 89

Shembulli Kroat 91


TEMA 9: LEGJISLACIONI KOMBTAR LIDHUR ME MRIB 95


TEMA 10: PRFSHIRJA GJINORE 101

Bashkpunimi Gjerman pr Zhvillim dhe Barazi Gjinore 101

Prezantimi i Gjinis 102

Lidhja e Gjinis me Biodiversitetin 102

Aspektet gjinore q duhet t shqyrtohen kur planifikoni, implementoni dhe menaxhoni nj SIB 103

Konkluzione 105

REFERENCA 106

SHTOJCAT 109

Shtojca 1. Prkufizimet e termave Darwin Core t prdorura shpesh 109

Shtojca 2. Model pr dorzimin e t dhnave nga rilevimi n terren 113

Shtojca 3. Model pr dorzimin e t dhnave nga literatura 114

11

t dhnave dhe t drejtat e autorit; e) kapacitetet dhe aftsit pr detyrat q lidhen me MRIB; f) legjislacionin n lidhje me MRIB; dhe g) ruajtjen e t dhnave, sigurimin dhe ndarjen e t dhnave.

Pr qllimin e prmirsimit t menaxhimit t t dhnave t biodiversitetit n EJL dhe raportimit n KDB dhe BE, nj botim i dyt ORF-BD, Udhzimet Rajonale t MRIB, u zhvillua nga ekspertt rajonal dhe u rishikua nga ekonomit e pranuara n BE n periudhn qershor-tetor 2017. Ai shrben pr t ndihmuar t gjith palt e interesuara qeveritare dhe joqeveritare n menaxhimin efektiv t t dhnave, duke prmirsuar n mnyr sistematike cilsin dhe prdorshmrin e t dhnave dhe pajtueshmrin me standardet dhe krkesat e BE-s dhe KDB-s.

Ministria Federale Gjermane pr Bashkpunim dhe Zhvillim Ekonomik (BMZH) mbshtet zhvillimin e Udhzimeve Rajonale t MRIB dhe implementimin e modeleve prmes Rrjetit Rajonal pr Projektin e Menaxhimit dhe Raportimit t Informacionit t Biodiversitetit si pjes e Fondit t Hapur Rajonal t GIZ pr Evropn Juglindore - Biodiversitetin (ORF - BD), n dialog t ngusht dhe koordinim me palt e interesuara dhe partnert prkats.

Shpresojm q kto Udhzime Rajonale MRIB t prdoren gjersisht dhe t kontribuojn n monitorimin dhe raportimin e zgjeruar n t gjith rajonin e Evrops Juglindore dhe m gjer

Gabriele WagnerGIZ, Menaxhere e Fondit Sektorial ORF-BD

Evropa Juglindore (EJL) sht nj nga pjest m t pasura t Evrops n aspektin e biodiversitetit. Pr t ruajtur dhe prdorur n mnyr t qndrueshme kto pasuri t biodiversitetit dhe burime t vlefshme natyrore nn nj prqasje t prbashkt rajonale, krkohet arritja e nj konsensusi rajonal mbi parimet dhe elementt kryesor t nj mekanizmi pr menaxhimin dhe raportimin e informacionit t biodiversitetit (MRIB) n prputhje me Konventn pr Diversitetin Biologjik (KDB) dhe krkesat e Bashkimit Evropian (BE). Kjo do t mundsoj shkmbimin rajonal t t dhnave dhe informacionit pr monitorimin bashkpunues, raportimin dhe menaxhimin e burimeve (t prbashkta) t biodiversitetit. Hyrja n BE prbn nj qllim t prbashkt pr ekonomit e Evrops Juglindore, ku nj parakusht i rndsishm sht transpozimi dhe zbatimi i plot i acquis communautaire mjedisor, veanrisht Direktiva pr Zogjt (2009 / 147 / EC), Direktiva pr Habitatet (92 / 43 / EEC ) dhe Strategjia e Biodiversitetit e BE-s 2020. Prandaj, MRIB sht nj komponent vendimtar pr t gjitha ekonomit n rajonin e Evrops Juglindore dhe nevojiten prmirsime.

Publikimi i par ORF-BD, Vleresimi rajonal i bazes se menaxhimit dhe raportimit te informacionit Baza e Vlersimit Rajonal t MRIB, u prqendrua n situatn aktive t palve t interesuara, si dhe n kuadrot e politikave, ato ligjore dhe institucionale dhe strukturat e sistemit informativ n fushn e biodiversitetit. Ai theksoi boshllqe t ndryshme n lidhje me disponueshmrin dhe cilsin e t dhnave si dhe kapacitetet dhe aftsit teknike dhe njerzore, veanrisht n aspektin e: a) dizajnit dhe kompleksitetit t sistemeve t informacionit t biodiversitetit; b) forma t standardizuara t t dhnave pr mbledhjen e t dhnave; c) formatet e t dhnave dhe disponueshmria; d) bashkpunimi i palve t interesuara, prdorimi i

PARATHNIE

12 FALENDERIME

Ky publikim sht rezultat i prpjekjeve t prbashkta t ministrive, autoriteteve kompetente, institucioneve krkimore, OJQ-ve dhe ekspertve nga ekonomit e pranuara n BE n rajonin e EJL-s pr t zhvilluar udhzime rajonale t prshtatura pr planifikimin, hartimin dhe zhvillimin e sistemeve t informacionit pr biodiversitetin. Kjo prpjekje, e cila prfshiu grum-bullimin e ekspertizs nga rajoni i EJL-s si dhe nga Kroacia, u zhvillua me vendosmri dhe n frymn e bashkpunimit t shklqyer n t gjitha nivelet: poli-tike, teknike dhe administrative. T gjith palve dhe personave t prfshir ju shprehim mirnjohjen pr dhnien e kontributit t tyre n kt pun.

13 HYRJE

e prodhimit dhe sigurimit t t dhnave me cilsi t mir t cilat mund t menaxhohen, analizohen dhe shkmbehen leht ndrmjet palve t ndryshme t interesuara dhe sistemeve.

Udhzimet Rajonale t MRIB-s synohen pr palt e interesuara t sektorit t mbrojtjes s mjedisit dhe natyrs q merren me menaxhimin e t dhnave t biodiversitetit dhe detyrat e raportimit n nivel lokal dhe rajonal.

Palt e interesuara t synuara pritet t ken nj kup-tim dhe njohuri baz t procesit t grumbullimit t t dhnave t biodiversitetit dhe termave themelor t prdorur n aspektet teknike t menaxhimit t t dhnave t biodiversitetit.

Secili kapitull i Udhzimeve prmban t dhna themelore dhe udhzime pr aplikim, duke prfshir shembuj praktik aty ku sht e prshtatshme. do kapitull gjithashtu prfshin nj list t plot t ref-erencave (online, literatur) dhe burime shtes pr shpjegime t detajuara dhe informacione t mtejshme.

Biodiversiteti sht nj term i gjer i cili sht pjes e jets son t prditshme dhe t jetess; n prgjithsi, i referohet ndryshimit n ekosistem, specie dhe niv-elin gjenetik. Mbledhja e t dhnave shkencore mbi biodiversitetin sht nj proces i vshtir dhe sigurimi i ruajtjes, mirmbajtjes dhe shkmbimit adekuat t t dhnave n nivel kombtar dhe global sht ende nj sfid.

Pr t vlersuar n mnyr adekuate statusin e biodi-versitetit pr qllime t vendimmarrjes s fuqishme dhe menaxhimit t biodiversitetit dhe ekosistemeve, nevojiten t dhna dixhitale, t strukturuara dhe t verifikuara t biodiversitetit. Prve ksaj, ekziston nevoja pr t krijuar mekanizma pr shkmbimin e t dhnave, standardeve dhe prvojave. Kjo mund t arri-het prmes nj rishikimi dhe zbatimi t standardeve t prbashkta teknike dhe t biodiversitetit pr shkm-bimin e t dhnave, listat e llojev e dhe habitateve, si dhe prmes dialogut, koordinimit dhe komunikimit t vazhdueshm ndrmjet t gjith palve t interesuara relevante n rajon.

Pr kt arsye, kto Udhzime prqendrohen n tema / aspekte t rndsishme pr tu marr n konsiderat gjat planifikimit, projektimit dhe zhvillimit t siste-meve t informacionit pr biodiversitetin, si dhe n procesin e menaxhimit dhe raportimit t t dhnave t biodiversitetit.

T dhnat e pastra dhe t strukturuara prbjn parakushtin themelor pr t gjitha analizat dhe raportimet dhe prfaqsojn vlern thelbsore t do sistemi. Prandaj, Udhzimet prqndrohen n mjetet

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

14

TEMA 1

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

15

Gjeoportali i t Dhnave t Biodiversitetit

Sisteme t ndryshme t jashtme informacioni: Planifikim Fizik, Bujqsi, Pylltari etj.

Katalogu i Fauns

Shfaqjet e llojeve

FAUNA FLORA HABITATE NATURA 2000 ZONAT E MBROJTURA

Katalogu i Flors

Shfaqjet e llojeve

Harta e shprndarjes s habitateve

Katalogu i Habitateve

Sitet Natura 2000Speciet e synuara dhe llojet e habitatit pr

sitet Natura 2000

Harta e Zonave t mbrojtura

Regjistri i zonave t mbrojtura

Prdoruesit

Shtresa e Shrbimeve

Shtres t dhnash

Ndrfaqe Prdoruesi

Ndrfaqe Prdoruesi

Ndrfaqe Prdoruesi

Ndrfaqe Prdoruesi

Ndrfaqe Prdoruesi

p Figura 1: Sistemi i Informacionit t Biodiversitetit - skema konceptuale e prgjithshme bazuar n shembullin e Sistemit Kroat t Informacionit pr Mbrojtjen e Natyrs (SIMN)

TEMA 1: KOMPONENTT E SISTEMIT T INFORMACIONIT T BIODIVERSITETIT

e t dhnave n lidhje me biodiversitetin dhe mbrojtjen e natyrs. sht e rndsishme t mos e perceptojm nj SIB si nj baz t madhe t dhnash , por m shum si nj sistem i integruar i bazave t t dhnave shum t ndryshme dhe t ndrlidhura tematike (flora, fauna, habitatet, zonat e mbrojtura etj.) t cilat nuk duhet t ruhen n t njjtin institucion dhe t menaxhohen nga i njjti autoritet. Nprmjet shfaqjes s t dhnave dhe meta t dhnave n prputhje me standardet prkatse

Koncepti dhe prkufizimet e sistemit t informacionit t biodiversitetit

Sistemi i Informacionit t Biodiversitetit (SIB) prbhet nga bazat e t dhnave t ndryshme tematike, apliki-met, proceset, protokollet dhe shrbimet e internetit t destinuara pr ruajtjen, mirmbajtjen dhe shkmbimin

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

16 teknike, secila prej ktyre bazave t t dhnave mund t funksionoj m vete dhe gjithashtu t veproj si pjes e nj sistemi kompleks.

Grafiku i msiprm paraqet nj skem koncepti t prgjithshm t SIB, bazuar n Sistemin Kroat t Informacionit pr Mbrojtjen e Natyrs (SIMN). Sistemi i informacionit mund t prfshij gjithashtu baza t ndryshme t t dhnave m shum ose m pak speci-fike, t tilla si bazat e t dhnave pr t dhnat detare, objektet speleologjike, krpudhat dhe likenet, dhe bazat e t dhnave t tjera specifike dhe shrbimet prkatse.

T dhnat e biodiversitetit ruhen npr baza t ndry-shme t t dhnave tematike dhe mbahen nprmjet aplikacioneve / ndrfaqeve t ndara. T dhnat shfaqen nprmjet shrbimeve t internetit n mnyr q t lehtsojn shkmbimin e t dhnave ndrmjet kompo-nentve t ndryshm SIB dhe me sisteme t ndryshme t informacionit t jashtm.

Bazat e t dhnave tematike q jan m t rndsishme pr SIB prfshijn lloje (floristike dhe fauniste) dhe bazat e t dhnave t habitateve, zonat e mbrojtura kombtare t prcaktuara, rrjetin ekologjik Natura 2000 dhe objekte speleologjike si gropat dhe guvat.

Baza e t dhnave t specieve (flora / fauna) prbhet nga t paktn dy komponent:

A. List kontrolli e flors / fauns - e rndsishme, e azhurnuar dhe prditsuar vazhdimisht dhe e vr-tetuar taksonomikisht nga ekspert t shumt pr grupe t ndryshme taksonomike. Prve sistematiks dhe taksonomis s specieve, ky komponent prf-shin gjithashtu t dhnat e prshkrimit t specieve, prfshir zonat e shprndarjes s specieve, statusin e ruajtjes s specieve, krcnimet, statusin endemik dhe t dhna t ngjashme.

B. Regjistrimet e shfaqjes s specieve t cilat prfshijn inventarin n terren, koleksionet e muzeut dhe t dhnat e literaturs q mbulojn shfaqjet e specieve

dhe do t dhn tjetr q prfshin dshmin e nj organizmi me emr t gjetur n natyr.

Baza e t dhnave t Habitatit sht nj baz tematike e dedikuar pr ruajtjen, mirmbajtjen dhe shkmbimin e t dhnave n lidhje me llojet e habitateve. Kjo baz t dhnash prmban nj katalog t llojeve t habitateve relevante pr klasifikimin e habitatit kombtar, i cili prfshin informacione t tilla si kodi unik i habitatit dhe emri, prshkrimi, rreziku, kodet e tjera t klasifikimit, llojet tipike, krcnimet etj.

Opsionale, dhe varsisht nga prdorimi i sistemeve t tjera t klasifikimit, baza e t dhnave duhet t prmbaj nj skem kodimi dhe nj metod formimi / konvertimi t llojeve t habitateve / nga sisteme t tjera klasifikimi.

Baza e t dhnave t habitateve gjithashtu prfshin t dhna hapsinore, si raster dhe vektor, q prfaqsojn zonat e shprndarjes s llojeve t habitateve, si dhe t dhna t ndryshme hapsinore t tjera t lidhura me vzhgimet n terren.

Baza e t dhnave t zonave t mbrojtura prfshin kufijt e zonave t prcaktuara t mbrojtura kombtare me t dhnat prkatse t prshkrimit nga regjistri i zonave t mbrojtura. Kto t dhna prfshijn informa-cionin pr kategorin e mbrojtjes, datn e prcaktimit, prshkrimin e kufirit t zons, statusin e mbrojtjes ndrkombtare, etj.

Baza e t dhnave t Natura 2000 prbhet nga t dhnat hapsinore t SCI dhe zonave SPA, si dhe t dhnat e prshkrimit n prputhje me Formularin e t Dhnave Standarde (SDF). Kto t dhna mbulojn listat e llojeve t synuara dhe llojeve t habitateve pr do vend t Natura 2000 si dhe t dhnave t tjera t lidhura.

Kadastri i objekteve speleologjike prfshin nj skedar t objekteve speleologjike me t dhna prkatse pr-shkrimi, duke mbuluar tema t tilla si gjeomorfologjia, hidrologjia, arkeologjia, paleontologjia etj. Gjithashtu prfshin t dhna nga hulumtimi n terren. Idealisht

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

17 Moduli pr florn

Moduli pr faunn

Moduli pr habitatet

Natura 2000Zonat e

mbrojturaModuli pr Objektet

Speleologjike

Natura 2000

CBD

CITES

CDDA

Eurobats

IPA

Ramsar

IBA1

kadastra duhet t prfshij gjithashtu plane dhe vizatime shpellash t nevojshme pr eksplorim dhe planifikim t mtejshm.1

Bazat e t dhnave / katalogt e prbashkt pr-bhen nga bazat e t dhnave t ndryshme n shkall t vogl t cilat ofrojn informata q shoqrojn llojet e biodiversitetit dhe t dhnat e habitateve, si jan referencat e literaturs, skedart multimedial, hu-lumtuesit / ekspertt dhe katalogt e projekteve, listat e lokaliteteve t gjeoreferencuara dhe t ngjashme. Kto t dhna prfaqsojn t dhna t prbashkta t krkuara nga komponent t ndryshm SIB. Pr t siguruar nj menaxhim efikas, t dhnat mbahen dhe prditsohen n nj vend (brenda fushs s nj baze t t dhnave) dhe ndahen ndrmjet komponentve t ndryshm SIB prmes shrbimeve t internetit. sht e

1 Natura 2000 - http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000/index_en.htm

CBD - https://www.cbd.int CITES - https://www.cites.org CDDA - https://www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/

nationally-designated-areas-national-cdda-12 Eurobats - http://www.eurobats.org IPA - http://www.plantlifeipa.org/reports.asp Ramsar - http://www.ramsar.org IBA - http://www.birdlife.org/worldwide/programmes/

sites-habitats-ibas-and-kbas

rndsishme dhe e detyrueshme q kto t planifikohen si pjes integrale dhe e rndsishme e nj SIB.

Secili nga komponentt tematik SIB prfshin informa-cionin e nevojshm pr qllime t ndryshme raportimi. Tabela e mposhtme tregon komponentt SIB q prf-shijn t dhnat e krkuara pr disa nga qllimet m t zakonshme t raportimit.

far t shqyrtojm kur planifikojm t zhvillojm nj SIB?

Zhvillimi dhe planifikimi i sistemeve t informacionit t biodiversitetit sht nj proces kompleks dhe afat-gjat q krkon nj qasje ndrdisiplinore dhe inpute nga ekspert t IT si dhe nga ekspert t biologjis dhe t ruajtjes s natyrs. Seksioni n vijim ofron nj pasqyr t disa aspekteve q duhen marr parasysh kur planifikoni, implementoni dhe menaxhoni nj SIB.

p Tabela 1: Komponentt BIS dhe t dhnat e krkuara pr qllime t ndryshme raportimi

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

18 Faza e Planifikimit

Siguroni nj numr t mjaftueshm t ekspertve t teknologjis s informacionit si dhe ekspert t biodi-versitetit pr t mbshtetur sistemin e informacionit n drejtim t planifikimit t prmbajtjes dhe funk-sionalitetit t tij, dizajnit t sistemit, arkitekturs dhe aspekteve t tjera teknike, financiare dhe operative.

Ndrtimi i nj SIB sht nj proces q krkon nj qasje shum disiplinare. Nga fazat m t hershme t planifi-kimit t SIB sht e nevojshme t sigurohet prfshirja dhe angazhimi i nj numri adekuat i ekspertve t IT-s, t ruajtjes s natyrs dhe biologjis. Ndrsa ekspertt e IT-s jan thelbsor pr procesin sa i prket ofrimit t mbshtetjes pr t gjitha aspektet teknike t zhvillimit t SIB nga arkitektura dhe administrimi i sistemit n planifikimin dhe menaxhimin e resurseve teknike, ekspertt e biologjis jan t nevojshm n procesin e planifikimit t prmbajtjes s SIB dhe prcaktimit t funksionaliteteve dhe shrbimeve q ky i fundit pritet t ofroj. Nj SIB zhvillohet pr t mbshtetur, ndr t tjera, punn e prditshme t punonjsve, puna e t cilve prfshin ruajtjen e natyrs, kshtu q komunikimi dhe t kuptuarit qart t proceseve t tyre t biznesit (q SIB duhet t mbshtes) sht thelbsor pr projektimin e mir t sistemit.

Sigurimi i bashkpunimit t mir midis ekspertve t IT-s dhe biodiversitetit

Pr t ndrtuar nj SIB q mbshtet n mnyr adekuate proceset e biznesit, sht e nevojshme t sigurohet nj bashkpunim i mir mes ekspertve t IT-s, ruajtjes s natyrs dhe biologjis.

Me mbshtetjen e ekspertve t ruajtjes s natyrs dhe biologjis, ekspertt e IT-s duhet t bjn prpjekje pr t kuptuar krkesat specifike dhe proceset e biz-nesit q SIB duhet t mbshtes. Kjo sht esenciale pr parandalimin e neglizhencave dhe gabimeve q mund t rezultojn n nj sistem informacioni q nuk sht n gjendje t prmbush qllimin e tij, pavarsisht prpjekjeve dhe fondeve t investuara.

Sigurimi i bashkpunimit t mir me palt e intere-suara - fakultetet, muzet, institucionet, OJQ-t, etj.

Bashkpunimi i mir duhet t vendoset me palt e interesuara, si fakultetet, muzet, ministrit, institu-tet, OJQ-t dhe t ngjashme, me qllim q t kuptojn krkesat e tyre dhe t sigurojn besim dhe mbshtetje reciproke n ofrimin dhe shkmbimin e t dhnave.

Konsideroni krkesat dhe nevojat e sistemeve t jashtme

Qllimi i SIB nuk sht vetm t mbshtes proceset e brendshme t institucioneve q jan prgjegjse pr themelimin e tij; qllimi i tij sht gjithashtu t ofroj prmbajtje dhe shrbime pr sisteme t ndryshme t informacionit t jashtm. Pr shembull, firmat / institucionet q merren me studimet e vlersimit t ndikimit t mjedisit dhe natyrs krkojn qasje t hapur n t dhnat gjeoreferenciale, t sakta pr speciet dhe habitatet dhe t dhnat e tjera t biodiversitetit, pr ti prfshir n studimet e tyre; Gjeoportalet pr planifikim fizik, pylltarin ose bujqsin mund t ken nevoj pr qasje n kufijt e Natura 2000 dhe zonat e mbrojtura t prcaktuara n nivel kombtar pr ti treguar s bashku me t dhnat dhe shtresat e tjera t disponueshme; Autoritetet e shrbimit t shptimit mund t ken nevoj pr t dhna t sakta pr objektet speleologjike etj. Krkesat e sistemeve t jashtme duhet t merren parasysh gjat planifikimit dhe projektimit t SIB, kshtu q duhet vn theks i veant n sigurimin e qasjes s leht n t dhnat dhe shrbimet.

Sigurimi i projektimit t komponentve t prbashkt (katalogu i specieve, multimedia, referenca...)

Prmbajtje t ndryshme t nj SIB jan t prbashkta n shum komponent SIB. Kjo prfshin bazn e t dhnave t referencave (literaturs), katalogun e spe-cieve ose llojeve t habitatit, dhe t dhna t ngjashme. Pr shembull, baza e t dhnave t habitateve dhe baza e t dhnave t Natura 2000 mund t ken nevoj pr katalogun e specieve dhe nuk sht i nevojshm krijimi

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

19 dhe mirmbajtja e katalogut t specieve aseparate n t dyja bazat e t dhnave. Qllimi sht t sigurohet q kto t dhna t mbahen n vetm nj vend / baze t dhnash dhe se mund t ndahen leht dhe t prdoren nga komponent t ndryshm SIB.

Faza e Implementimit

Konsideroni zbatimin e teknologjive me burim t hapur

Gjat planifikimit t platforms softuerike pr SIB sht e rndsishme t konsideroni teknologjit dhe zgjidhjet e disponueshme me burim t hapur, pasi shum zg-jidhje t tilla shpesh sigurojn mundsi t barabarta, funksione dhe, m e rndsishmja, mbshtetje teknike si zgjidhje prkatse softuerike komerciale. Kalimi tek teknologjit me burim t hapur shpesh krkon koh dhe fonde pr edukimin dhe trajnimin e ekspertve t IT-s prgjegjs pr mirmbajtjen e SIB, pr t msuar teknologjit dhe zgjidhjet softuerike. Megjithat, ky sht nj investim i mir q siguron nj ulje t ndjeshme n koston e mirmbajtjes dhe licencimit t SI. Prve investimit fillestar n zhvillimin e SIB, mirmbajtja e SI krkon financim t qndrueshm afat-gjat pr t mbuluar kostot e softuerve, harduerve dhe t shrbimit, kshtu q sht e nevojshme t merret n konsiderat do mjet q mund t siguroj menaxhimin m kosto-efektiv dhe efikas t SI n afat t gjat.

Konsideroni zbatimin e rregullave t gjeoriferencimit pr regjistrimin e t dhnave

Shum t dhna t biodiversitetit, si jan shfaqjet e llojeve ose habitateve, jan t disponueshme vetm n literatur dhe n koleksionet e muzeut dhe nuk jan as n form dixhitale. Shumica e t dhnave t disponueshme n formatin dixhital nuk jan t gjeoref-erencuara dhe nuk mund t prdoren pr mbivendosje me t dhna t tjera hapsinore t biodiversitetit dhe pr analiza t tjera. Pr m tepr, pjesa m e madhe e t dhnave historike t literaturs prmban informacion rreth lokalitetit ku jan shfaqur disa specie ose lloj

habitatesh, por kto t dhna rrall prmbajn infor-macion t sakt pr vendin, si p.sh. koordinatat e tyre GPS. Lokalitetet jan ose vetm prshkruese, lokalitete t gjera si zonat, qytetet, toponimet, liqenet, lumenjt ose te ngjashme. Megjithse ky informacion sht shpesh shum i prgjithshm, megjithatai megjithat sht shum i vlefshm pr tu prdorur n analiza. Pr t transformuar kto t dhna t vlefshme n t dhna t gjeoreferencuara, duhet t zbatohen rregullat e gjeoreferencimit pr t gjeneruar koordinatat pr nj lokalitet t caktuar s bashku me pasigurin / saktsin e ktyre koordinatave t shprehura n metra.

Siguroni bashkpunim t mir me Administratn Shtetrore Gjeodezike

Shum t dhna pr ruajtjen e biodiversitetit dhe t natyrs krkojn t dhna dhe inpute q lidhen me par-celat kadastrale, njsit administrative, adresat, hartat, modelin e ngritjes dixhitale dhe sistemin referues t koordinatave. Pr shembull, meqense disa zona t mbrojtura ose zona t Natura 2000 shpesh ndajn nj pjes t kufirit t tyre me, pr shembull, qarkun apo shtetin, pr ti prcaktuar kto zona, ekziston nevoja pr informacion rreth njsive administrative (p.sh. kufijt e qarkut). Pr m tepr, ekziston edhe nevoja pr hartat topografike, hartat ortofotike dixhitale dhe kartografi t tjera. T gjitha kto t dhna jan nn prgjegjsin e autoritetit gjeodezik kombtar q sht prgjegjs pr hartografin zyrtare dhe kadastrin, krijimin e bazave t t dhnave topografike, kartografike dhe kadastrale, si dhe koordinimin e Infrastrukturs s t Dhnave Hapsinore Kombtare (SKZHI). sht e rndsishme t sigurohet bashkpunim i mir me autoritetin gjeo-dezik kombtar pr t lehtsuar qasjen n t dhnat e nevojshme gjeodezike dhe kartografike.

Faza e Menaxhimit

Prcaktimi i protokolleve t qart pr mirmbajtjen e t dhnave

T dhnat jan komponenti m i vlefshm i do sistemi

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

20 informacioni, prandaj sht e rndsishme q t bhen prditsime t rregullta t t dhnave pr t siguruar t dhna t cilsis s mir q mund t prdoren pr qllime vendimmarrse. Kjo krkon protokolle t qarta dhe udhzime q mbulojn se kush sht prgjegjs pr mirmbajtjen e t dhnave, sa shpesh mbahen t dhnat, si sigurohet cilsia e t dhnave dhe si dokumentohen ndryshimet (p.sh.metadata).

Sigurimi i administrimit t prmbajtjes nga ekspertt e biologjis

T dhnat e ruajtura brenda fushs s SIB jan t shumllojshme dhe krkojn mirmbajtje nga ekspert t ndryshm t biologjis. Pr shembull, pjesa e SIB q mbulon sistematikn dhe taksonomin e specieve krkon administrimin e prmbajtjes nga ekspertt pr shum grupe taksonomike. N kt drejtim, t dhnat e taksonomis dhe t sistematiks s specieve jan veanrisht sfiduese pr tu ruajtur, pasi krkojn angazhimin e ekspertve pr florn, si dhe ekspertve pr grupe t ndryshme taksonomike t fauns (zogj, gjitar, amfib, etj.). Nse mundsit pr administrimin e rregullt t prmbajtjes nga nj numr adekuat i ek-spertve t biologjis jan t kufizuara ose mungojn, institucionet prgjegjse pr mirmbajtjen e SIB duhet t marrin n konsiderat marrjen dhe lidhjen me kat-alogt specifik t specifikuar ndrkombtarisht, si sht Katalogu i Jets dhe t ngjashme, t cilt mbahen rregullisht nga shum ekspert t taksonomis n mbar botn.

T sigurohet nj numr adekuat i personelit t IT-s pr t mbshtetur teknikisht administratn e SI

Prve administrimit t prmbajtjes, sht e de-tyrueshme t sigurohet nj numr adekuat i ekspertve t IT-s pr t mbuluar aspekte t ndryshme teknike t mirmbajtjes s SIB. Kjo prfshin personelin e IT-s, i cili mund t siguroj mbshtetje teknike n kohn e duhur, si dhe ekspert t IT-s pr tu marr me planifikimin strategjik pr SIB, sigurimin e financimit

afatgjat, prokurimin dhe mirmbajtjen e softuerve dhe pajisjeve, kostot e licencimit etj.

sht gjithmon e rndsishme t merret parasysh angazhimi i t paktn dy ekspertve q mund t mb-ulojn do fush t caktuar, pr t shmangur situatat ku vetm nj punonjs e di se si t kryej nj element ky t mirmbajtjes s sistemit dhe sht, si i till, i pazvendsueshm. Situata t tilla vn n dukje nj dobsi t rndsishme t sistemit duke qen se sht vetm nj person i aft pr t kryer detyra specifike. Nse ky person largohet nga organizata, nuk ka asnj tjetr q mund t marr prsipr detyrat e tyre dhe i gjith sistemi sht i rrezikuar. Prve ksaj, dhe me qllim t zbutjes s ktij rreziku, sht gjithashtu e rndsishme t dokumentohen proceset e biznesit pr t siguruar q njohurit dhe kno-ho-t pr detyrat specifike t disponohen nga m shum punonjs.

Sigurimi i financimit afatgjat t vazhdueshm

Mirmbajtja e do SI krkon fonde t konsiderueshme n lidhje me shum aspekte - nga blerja e harduerve dhe softuerve, kostot e licencimit, tek mbshtetja teknike dhe administrimi i ekspertve. Sistemet e infor-macionit gjithnj evoluojn prmes zhvillimit t kom-ponentve t rinj dhe prmirsimeve n ato ekzistuese, dhe gjithka krkon disponueshmri t vazhdueshme t fondeve pr t mbuluar kostot prkatse.

Shpesh ndodh q fondet pr zhvillimin e komponentve t SIB-it t sigurohen n mnyr sporadike dhe perio-dike kur institucionet prgjegjse pr themelimin e SIB-it marrin fonde t konsiderueshme prmes projekteve t ndryshme t financuara nga fondet e para-pranimit n BE, fondet e ndryshme kombtare ose t ngjashme. Ndrsa financimi i till sigurisht q sht shum i vlef-shm, nuk sht i qndrueshm n planin afatgjat. Shpesh ndodh q disa komponent t SI t ndrtohen dhe krijohen si dhe t blihen pajisjet e nevojshme IT, por kur vjen koha pr t financuar administratn e detyrueshme dhe mirmbajtjen e rregullt t ktyre

TEM

A 1

Ko

mp

on

en

t

t e

SiS

te

mit

t

in

for

ma

cio

nit

t

Bio

div

er

Sit

et

it

21 komponentve, nuk ka fonde n dispozicion dhe situata t tilla rrezikojn seriozisht SI-n. Duhet gjithmon t konsiderohet se nj sistem informacioni gjithnj evolu-on dhe si i till krkon financim t vazhdueshm. Pra, sigurimi i fondeve nga projekte t ndryshme sporadike sht i rndsishm dhe i vlefshm. sht shum m e rndsishme t sigurohet financimi nga nj burim i qndrueshm dhe i vazhdueshm si sht buxheti i shtetit ose t ngjashme.

T dhna t mtejshme

Shembull i sistemeve t ndryshme t informacionit t biodiversitetit

GBIFhttp://www.gbif.org

SIBEhttp://biodiversity.europa.eu

OSIBhttp://www.ioSIB.org
http://www.gbif.orghttp://biodiversity.europa.euhttp://www.iobis.org

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

22

TEMA 2

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

23

Nj nga synimet kryesore t prpjekjeve t tanishme n informatikn e biodiversitetit sht t nxis ndar-jen e informacionit elektronik t disponueshm pr organizmat nga nj shumllojshmri burimesh. Ky informacion sht prodhuar n koh dhe vende t ndryshme dhe pr qllime t ndryshme dhe zakon-isht sht prcaktuar me an t emrit shkencor t organizmit. Emrat e sakt (t pranuar) formohen sipas rregullave t nomenklaturs taksonomike, pa marr parasysh konceptin ose prkufizimin e vet taksonit. Potencialisht, emrat e sakt qndrojn pr koncepte t ndryshme (taksa potenciale), por emrat e prdorur n komunikimin shkencor shpesh nuk japin nj indeks t besueshm pr informacionin mbi biodiversitetin. Pr prdorim efikas dhe t besueshm t t dhnave n bazat e t dhnave t biodiversitetit, sht thelbsor nj indeks autoritar (list taksonomike) pr qasje n informata.

Listat kombtare t kontrollit (katalogt ose inven-tart e specieve n nivel kombtar) jan burime t pamueshme q shrbejn pr t koordinuar, konsol-iduar dhe shprndar informacionet baz taksonomike pr nj ekonomi t caktuar dhe q jan t domosdoshme nga nj numr prdoruesish (jo vetm nga komuniteti akademik) pr krkime dhe aktivitete q lidhen me biodiversitetin. N mnyr ideale, listat kombtare t kontrollit duhet t integrohen, koordinohen dhe shprndahen nga nj platform e vetme e hartuar nga ekspertt taksonomist. Meqense kjo nuk sht gjith-mon e mundur, edhe jo-ekspert me njohuri baz t biologjis mund t kryejn n mnyr adekuate pjesn

m t mir t ksaj detyre. Ekspertt taksonomist m pas mund t kryejn vetm nj rishikim prfundimtar t lists s prpiluar.

far sht baza e t dhnave taksanomike dhe / ose katalogu i specieve?

Baza e t dhnave taksanomike sht nj baz t dhnash e krijuar pr mbajtur informacione q lidhen me taksonet biologjike - pr shembull grupet e orga-nizuara sipas emrave t specieve, emrit ose identifikuesi tjetr taksonomik pr menaxhimin efikas t t dhnave dhe rikuperimin e informacionit t shfaqjes si kr-kohet. Bazat e t dhnave taksonomike prdoren n mnyr t zakonshme pr ndrtimin e automatizuar t listave t kontrollit biologjik, p.sh. pr florn dhe faunn, por ka zbatime t tjera q krkojn nj baz t till t dhnash, ku m t rndsishmet jan bazat e t dhnave t kampioneve t vrejtura n natyr ose t ruajtura n koleksione biologjike. Objektivi kryesor i bazs s t dhnave taksonomike sht t modeloj sakt karakteristikat e interesit pr organizmat q prfshihen brenda gams s mbulimit dhe prdorimit t synuar t SIB.

Bazat e t dhnave taksonomike duhet t kodojn konventat nga Kodi Ndrkombtar i Nomenklaturs Botanike / Kafshve (kodi botanik pr krpudhat, algat, briofitet (myshqet) dhe bim m t larta dhe kodi

TEMA 2: KATALOGU I BAZAVE T T DHNAVE DHE SPECIEVE TAKSONOMIKE

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

24 zoologjik pr kafsht dhe shumica e protistve), pr t modeluar hierarkin taksonomike prkatse pr do takson dhe pr ta prshtatur kt model me modelin relativ t prdorur n sistemet e bazs s t dhnave. Prve kodifikimit t identifikuesve t organizmit (m s shumti, kombinim i emrit shkencor, autorit, dhe - pr taksone zoologjike - vitit t publikimit origjinal), nj baz t dhnash taksonomike shpesh mund t inkorporoj informacione taksonomike shtes t tilla si sinonime dhe mendime t tjera taksonomike, burime t literaturs ose citime , plus nj sr cilsish t dshiru-ara biologjike pr secilin takson, si p.sh. shprndarja gjeografike, ekologjia, informacioni prshkrues, statusi i krcnuar ose i pambrojtur, etj.

Nisma e par ndrkombtare e suksesshme, projektuar pr t siguruar informacion t qndrueshm dhe t besueshm pr taksonomin e specieve biologjike, filloi n mesin e viteve 90 si nj partneritet amerikan i agjencive federale s bashku me agjencit qeveritare kanadeze dhe meksikane. Ky sht Sistemi Informativ Taksonomik i Integruar (ITIS) me nj baz t dhnash e nxjerr nga nj bashksi e madhe ekspertsh tak-sonomik. N vitet 1970 u shfaqen nj numr i bazave t tjera t dhnash taksonomike, t specializuara n grupe t caktuara t organizmave, dhe vazhduan deri tani. Ata kontribuojn bashkrisht n projektin Species 2000, i cili q nga viti 2001 po bashkpunon me ITIS-n pr t prodhuar nj produkt t kombinuar, Katalogu i Jets (CoL). Infrastruktura e Informacionit pr Biodiversitetin Global (GBIF) krijon nj taksonomi themelore, t disponueshme falas, q integron listat kontrolluese globale, t tilla si CoL-n dhe ITIS-n me burime shtes, prfshir trajtimet e reja taksonomike, me qllim organizimin e t dhnave t specieve n mnyr sa m efikase dhe gjithprfshirse, prfshir sinonime dhe nomenklatur t prditsuar (Sekretariati GBIF (2017). Taksonomi themelore GBIF. Checklist Dataset https://doi.org/10.15468/39omei accessed via GBIF.org on 2017-10-16).

Ndrkoh q CoL-a prqendrohet n grumbullimin e informacionit themelor t emrit si nj list kontrolli globale e specieve, projekte t shumta t bazs s t dhnave taksonomike t tilla si Fauna Europaea, Euro+Med dhe Index fungorum jan t prqendruara n nj grup t veant organizmash ose n nj zone t caktuar. Koht e fundit kan dal shum projekte bazash t dhnash taksonomike n nivel kombtar dhe aktualisht u shrbejn infrastrukturave kombtare t biodiversitetit n nj numr vendesh. T gjitha kto baza t dhnash bazohen n disa nga bazat e t dhnave globale / rajonale dhe jan prshtatur mir pr speci-fikat e nj ekonomie t veant n lidhje me speciet endemike dhe interpretimin lokal t taksonomis s tyre.

Nj iniciativ interesante n nivel evropian pr ndr-timin e infrastrukturave kombtare t biodiversitetit n ekonomit e EJL-s sht Infrastruktura Pan Evropiane e Specieve (PESI). PESI sht nj katalog i specieve evropiane (e krkuar edhe nga tema e direktivs INSPIRE - shprndarja e specieve) dhe paraqet hapin e ardhshm n integrimin dhe sigurimin e regjistrave t emrave t specieve, taksonomikisht t autorizuara, q mbshtesin menaxhimin e biodiversitetit n Evrop. PESI integron tre regjistrat kryesor krejtsisht takson n Evrop, konkretisht Regjistri Evropian i Specieve Detare, Fauna Europaea dhe Euro + MedPlantBase, n koordinim me nomenklaturn e bazuar n BE dhe rrjetin e Bazat e t Dhnave t Specieve Globale t BE-s. Ajo sht nj infrastruktur e bazuar n standarde, e kontrolluar nga cilsia, e vrtetuar nga ekspertt, me akses t hapur, pr krkim, edukim dhe menaxhim t t dhnave dhe burimeve.

Pse jan t rndsishm katalogt e specieve?

Emrat shkencor jan etiketa pr taksone q rregullo-hen nga rregulla t formalizuara t nomenklaturs.

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

25 Kto rregulla u futn pr t vendosur qartsi, stabilitet, efikasitet dhe veanti n peizazhin e fragmentuar t nomenklaturs para Lineanit (Lineut). Emrat shkencor shrbejn gjithashtu pr t etiketuar informacionin pr biodiversitetin q lidhet me speciet ose habitatet, d.m.th. me vzhgimet biologjike. T dhnat e biodi-versitetit pr organizmat vijn nga nj gam e gjer burimesh dhe, pr t ruajtur konsistencn e sistemit t informacionit pr biodiversitetin, sht thelbsore t kaprcehen t gjitha dyshimet kur bhet fjal pr nj takson t caktuar. Sistemet e informacionit pr biodi-versitetin shpesh zhvillohen n nivel kombtar, prandaj sht gjithashtu shum e rndsishme pr integruar t gjitha speciet e florave dhe faunave lokale n nj infras-truktur kombtare biodiversiteti. Duket e thjesht, por kjo sht nj detyr komplekse q nnkupton konsensus kombtar pr listn e specieve q jetojn n nj zon t caktuar dhe krkon mbshtetje dhe koordinim nga autoritetet kombtare prgjegjse pr biodiversitetin, p.sh. institucionet prkatse ministrore, akademis s shkencs dhe / ose institucioneve t tjera akademike.

Aspekti teknik dhe organizativ pr krijimin, prdorim-in dhe mirmbajtjen e nj baze t dhnash taksonomike sht nj aspekt vendimtar q duhet t qartsohet n fazat fillestare t planifikimit t infrastrukturs s in-formacionit pr biodiversitetin. Krijimi dhe mirmba-jtja e katalogut t specieve sht nj sfid e rndsishme n kuptimin teknik dhe ekspertit / administrativ. Pr sisteme t tilla sht shum e rndsishme q t siguro-het nj mirmbajtje dhe administrim i rregullt e bazs s t dhnave nga ekspert taksanomik pr shum grupe speciesh. N vija t prgjithshme kjo sht nj detyr sfiduese, si nga ana operacionale dhe financiare, dhe ka disa opsione pr zbatim:

1. Lidhja (nprmjet Ndrfaqes (t hapur) s Aplikimit t Sistemit - API) me sistemet ekzistuese t tilla si CoL-s, Taksonomi themelore GBIF ose PESI (q mirmbahen dhe administrohen rregullisht nga shum ekpert taksonomik n mbar botn);

2. Zhvillimi dhe mirmbajtja e katalogut t personal-izuar t specieve.

N varsi t grupit taksonomik mund t prdoret nj opsion apo nj tjetr. Zhvillimi i nj katalogu t per-sonalizuar rekomandohet pr grupe organizmash q shfaqin nj nivel t lart diversitet taksanomik lokal, t tilla si bimt ose brumbujt, ndrsa zgjidhja e par sht m e mir (dhe m ekonomike) pr grupet taksonomike t njohura globalisht, t till si shumica e vertebrort ose fluturat dhe pilivesat. N rastin e nj katalogu t personalizuar, sht e nevojshme t formohen grupe ekspertsh pr taksanomi t caktuara, t prbr nga prfaqsues t komunitetit akademik (institucione kombtare ose ndrkombtare), t cilt do t punojn sipas nj mandati t qart t marr nga nj vendim-marrs i prgjegjshm n nivel ndrkombtar. sht e rndsishme t arrihet nj konsensus (zyrtar) kombtar lidhur me listn e specieve t zakonshme n nivel shtetror, nprmjet prfshirjes s aktorve ky. Listat pr t cilat sht rn dakord duhet t bhen publike pr shfletim dhe shkarkim pr t rritur shkmbimin e t dhnave t biodiversitetit midis ofruesve t t dhnave n nivel kombtar dhe ndrkombtar.

Prdorimi i katalogve t jashtm, t till si CoL ose PESI, siguron pajtueshmrin me shum sisteme t tjera, t tilla si GBIF, Encyclopedia of Life (EOL), Lista e Kuqe e Specieve t Krcnuara IUCN dhe shum sisteme t tjera q jan gjithashtu t bazuara n CoL. Nse zhvillohet katalogu i personalizuar, sht e nevojshme t sigurohet pajtueshmria e plot me katalogt ndrkombtar dhe t gjendet nj zgjidhje pr futjen e t dhnave pr florn dhe faunn lokale n katalog t pranuar ndrkombtarisht. Listat lokale, kombtare ose tematike t kontrollit t specieve mund t publikohen edhe hapur prmes GBIF-s dhe kshtu t pasurojn informacionin specifik n dispozicion n nivel global, prfshir emrat dialektor, shprndarjet gjeografike dhe karakteristikat t tilla si endemizmi ose karakteri invaziv.

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

26 Kush i prdor bazat e t dhnave taksanomike dhe katalogt e specieve?

Bazat e t dhnave taksonomike (globale, t tilla si CoL-a, si rajonale / kombtare) prdoren gjersisht nga organizatat dhe individt n t gjith botn. Si nj shtyll e do infrastrukture t dhnash biodiversiteti, kto baza t dhnash jan t integruara n SIB n t gjitha nivelet nga stafi teknik i nj SI-je t veant. N nivelin e prdoruesit, individ t till si shkenctart krkimore, politikbrsit dhe vendimmarrsit, shkenctart e qytetarve dhe pjesmarrsit e fardo programi biodiversiteti mund t prdorin kto t dhna n baza ditore pr:

Kontrollin e emrit t pranuar shkencrisht, ger-mzimit, emrave alternativ dhe shprndarjen e

specieve;

Gjetjen e vendit t nj organizimi n nj hierarki taksonomike konsistente dhe t integruar;

Prpilimin e listave t kontrollit t specieve n nj zon t veant ose grup taksonomik nprmjet

shkarkimeve;

Shkarkimin e nj liste elektronike pr prdorim n sistemet dhe portalet personale;

Sigurimin e nj shtylle taksonomike elektronike pr indeksimin dhe prpilimin e informatave t tjera;

Kryerjen e analizave taksonomike.

Nj shembull i mir i mundsimit t t dhnave t specieve pr tu menaxhuar dhe vn n dispozicion n mnyr efikase sht Rrjeti Kombtar i Biodiversitetit (NBN) i Mbretris s Bashkuar. NBN-ja sht nj partneritet bashkpunues i krijuar pr t shkmbyer informacione pr biodiversitetin ndrmjet antarve q prfshijn shum organizata t ruajtjes s kafshve t egra n MB, qeverin, agjencit kombtare, agjencit mjedisore, qendrat lokale t t dhnave mjedisore dhe

shum grupe vullnetare. NBN-ja siguron dy fjalor t kontrolluar (inventar) pr antart esja, q jan t rndsishm pr t mundsuar menaxhimin e t dhnave t specieve dhe habitateve n mjedisin e pr-bashkt: Inventari i Specieve t Mbretris s Bashkuar dhe Fjalori i Habitateve t NBN-s.

Inventari i Specieve i MB-s menaxhohet nga Muzeu i Historis s Natyrs, megjithse shumica e prmbajtjes aktuale sht krijuar dhe ofruar nga t tjert, zakonisht ekspert t pranuar aktualisht n nj zon taksonomike. Inventari prmban gjithashtu lista t kontrollit m t hershme pr grupet taksonomike, t cilat rrjedhin, pr shembull, nga rishikimet taksonomike t publikuara. Muzeu i Historis s Natyrs ruan nj marrveshje raportimi lidhur me statusin aktual t listave t ndryshme taksonomike t kontrollit, t cilave mund tu bhet referenc nprmjet faqes s internetit t Projektit pr Inventarin e Specieve t MB-s.

Fjalori i Habitave t NBN-s mund t aksesohet direkt nga faqja e internetit e NBN-s si nj burim reference dhe prfshin informacion lidhur me 16 klasifikimet q prdoren n MB si nj burim i vetm informacioni i aksesueshm publikisht, dhe i lejon nj prdoruesi ti krahasoj ato dhe t przgjedh nj klasifikim t prshtatshm pr qllimin e tij / saj. Fjalori i Habitave t NBN-s mund t aksesohet direkt nga faqja e internetit e NBN-s si nj burim reference dhe duhet t bhet referenc n klasifikimin e prdorur dhe burimin e faqes s internetit dhe / ose t vet burimit t publikimit pr informacione m t detajuara.

Si mund ta dim se kto t dhna jan t besueshme?

Emrat shkencor t taksonve prdoren zakonisht pr t krkuar, rikuperuar dhe integruar informacionet pr speciet, por prdoruesit e ndryshm shpesh nuk i prdorin emrat n mnyr t qart q t prputhen me

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

27 nj takson t njjt. Pr shkak t subjektivitetit, kta emra dhe prkufizimet taksonomike mbshtetse jan t paqndrueshme, jan objekt i ndryshimit dhe shpesh jan t paqart, duke krijuar n kt mnyr vshtirsi pr integrimin e informacionit nga burime t ndryshme dhe duke ndikuar negativisht n dobin e emrave si indentifikues dhe mjeteve efektive t indeksikimi n informatikn biologjike.

Ka nj numr arsyesh q ndrhyjn me prshtatjen e padyshimt n praktik t emrave shkencor dhe taksonve. M t zakonshmit jan:

Sinonimet - disa emra t shoqruar me nj takson t vetm (zakonisht si rezultat i nj ndryshimi n

kufizim q ndodh kur shkrihen dy t dhna q m

par kan qen t ndara).

Homonimet - dy emra t germzuar n mnyr identike, t cilt u referohen dy taksonve t ndar.

Polisemet (fjal pr fjal shum kuptime) - nj emr i vetm q u referohet dy ose m shum taksonve me

kuptime t ndryshme por t lidhura ndrmjet tyre.

(Ndryshimi midis homonimeve dhe polisemeve sht

i imt dhe shpjegimi i plot sht jasht objektit t

ktij udhzuesi).

Kto vshtirsi mund zgjidhen vetm nga nj person me prvoj dhe njohuri t mir t nj taksoni t veant. Metoda m e shpesht pr t siguruar shkalln e nevojshme t besueshmris dhe vrtetueshmris s emrave n nj list taksonomike sht t jepet emri (dhe viti) i rishikuesit t fundit t referencs s punimeve (ose emri i bazs s t dhnave) kur sht publikuar statusi nomenkltural i do emri shkencor. Nj praktik e mir pr t eliminuar dykuptueshtmrit te emrat shkencor n nj baz t dhnash taksonomike sht t prdoren Identifikuesit e Shkencs s Jets (ISHJ). Lidhja e nj emri t veant n listn taksonomike me interpretimin e tij t pranuar gjersisht t statusit dhe kuptimit siguron prdorim t qart t emrave dhe besueshmrin e krkuar t bazs s t dhnave t

biodiversitetit. Lidhja e nj baze t dhnash taksono-mike n sistemin lokal t informacionit me disa nga bazat e t dhnave t disponueshme publikisht (p.sh. CoL ose PESI) sht gjithashtu nj praktik e mir pr t siguruar besueshmri t fjalorve taksonomik.

Pse mungojn disa nga taksont?

Faqja e internetit e CoL2 sht nj port pr nj baz t dhnash online e T GJITHA specieve t kafshve, bimve, krpudhave dhe mikroorganizmave t njohura n bot dhe sht e disponueshme falas pr t gjitha palt e interesuara. Baza e t dhnave sht rezultat i nj partneriteti t shquar global t mbi 200 bazave t t dhnave taksonomike t ekspertve n mbar botn (Bazat e t Dhnave t Specieve Globale - GSD), prfshir mbi 3000 specialist taksonomik q kontribuojn n prmbajtjen. GSD-t vlersohen pr prfshirje nga rishikimi i pavarur i kolegve, duke siguruar q t bhet identifikimi i burimeve m t mira n dispozicion. Disa nga bashksit e t dhnave prmbajn t dhna vetm pr rajonet specifike, ku mbulimi global nuk sht arritur ende: kto jan identifikuar qart n t dhnat. Plotsia e t dhnave brenda bazave t t dhnave individuale sht treguar n kuadr t bashksive t t dhnave, bazuar n nj vlersim t kontribuuesit. Ekipet e ekspertve i shqyrtojn bazat e t dhnave dhe i integrojn ato n nj katalog koherent, dhe kan krijuar nj klasifikim hierarkik t vetm. CoL-s i duhet shum pr tu br i plot dhe mbulon vetm 84% t diversitetit t njohur n bot. Ajo nuk sht e plot sepse burimet dixhitale nuk jan ende t disponueshme pr t gjith taksont e bots. Partneriteti global n ndrtimin e nj liste gjithprfshirse t t gjitha specieve t njohura t bots sht i hapur dhe po zgjerohet do dit nj list e bashkpuntorve ekspert dhe bazave t t dhnave t prfshira.

2 PESI sht nj burim i ngjashm pr florn, faunn dhe krpudhat evropiane.

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

28 Prpilimi i listave kombtare t kontrollit

Listat kombtare t kontrollit (katalogu ose inven-tari i specieve n nivel ekonomik) jan burime t pamueshme q shrbejn pr t koordinuar, konsol-iduar dhe shprndar informacionet baz taksonomike t krkuara nga nj numr prdoruesish pr aktivitetet krkimore dhe ato t lidhura me biodiversitetin. sht me vend q lista e kontrollit t mos u shrbej vetm taksonomistve, por edhe tu mundsoj t tjerve q t aksesojn n mnyr t gatshme informacionin (ose t krijojn informacionin e vet) pr shfaqjet e specieve. Listat kombtare t kontrollit duhet ti lehtsojn kto aktivitete, prfshir emrin shkencor q duhet prdorur pr do takson t caktuar, pa pasur nevoj t kuptojn ndrlikimet shkencore, nuancat dhe debatet rreth emrave dhe klasifikimeve.

N mnyr ideale, listat kombtare t kontrollit duhet t integrohen, koordinohen dhe shprndahen nga nj platform e vetme e hartuar nga taksonomist ekspert, por kjo nuk sht gjithmon e mundur. Personat q nuk jan ekspert me njohuri t nomenklaturs dhe taksonomis q kan akses n literaturn prkatse dhe burimet e t dhnave online t biodiversitetit, si p.sh. CoL-ja ose GBIF-ja, mund t kryejn gjithashtu n mnyr adekuate shumicn e aktiviteteve. Megjithat, rishikimi i final i lists s prpiluar nga taksonomist ekspert sht shum e rekomanduar.

Listat kombtare t kontrollit mund t publikohen n kopje fizike ose n format elektronik n nj faqe inter-neti. N prgjithsi, listat kombtare ose ekonomike t kontrollit nuk publikohen n revistat shkencore, sepse zakonisht jan shum t gjata, por komponentt e listave kombtare t tilla si listat e kontrollit n nivel rendi ose familje mund t pranohen pr publikim. Avantazhi q vjen nga publikimi i listave n revista sht se ato rishikohen n mnyr kolegjiale dhe, si rrjedhoj, kan m shum besueshmri dhe mund t futen dhe shprndahen prmes nj faqeje kombtare interneti t listave t kontrollit. Versionet e publikuara vjetrohen shpejt si rezultat i shtesave dhe ndryshimeve

n listat e kontrollit, por ende kan dobi si vlersim i statusit t taksonit n nj pik t caktuar n koh. Pr shkak t natyrs dinamike t listave t kontrollit rekomandohet q nj list kombtare e kontrollit t synoj identifikimin e statusit m t prditsuar t emrave t siguruar elektronikisht.

N varsi t kapaciteteve njerzore, organizative dhe materiale t disponueshme, ka disa skenar pr har-timin e listave kombtare t kontrollit. Pr secilin prej ktyre skenarve duhen mbajtur parasysh disa gjra t rndsishme.

Skenari 1: Prdorim i i ekspertve t taksonve pr t hartuar listn e kontrollit

N mnyr ideale, duhet q listn e kontrollit ta hartoj nj taksonomist me njohuri t specializuara pr nj takson relevant, ose t rishikoj nj list kontrolli t prgatitur nga jo ekspert para shprndarjes s saj, ka prbn gjithashtu nj praktik t pranueshme.

Skenari 2: Prdorimi i listave globale t kontrollit pr t ekstrak-tuar nj list taksoni pr nj fush t veant

CoL-ja mund t jet nj pik e dobishme nisjeje pr t hartuar nj list kombtare kontrolli krejtsisht, ose pr nj takson t veant, por duhet pranuar se lista CoL sht ende e paplot.

Skenari 3: Ekstraktimi i nj liste kontrolli nga nj baz e t dhnave kampione

Ekstraktimi i nj liste speciesh nga nj baz t dhnash kampione globale (p.sh. GBIF) ose kombtare t shfaqjes sht nj pik e mir nisjeje pr t prgatitur nj list paraprake t specieve, por duhet marr parasysh se bazat e t dhnave t shfaqjes n format elektronik pr disa rajone jan t rralla dhe tepr t paplota.

Listat kombtare t kontrollit mund t hartohen pa shpenzime t mdha. Shpenzimet kryesore do t jen

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

29 pr t siguruar grante nxitse pr taksonomistt e specializuar, abonime n baza t dhnash pr citim dhe abstrakte, akses n publikime prmes revistave q mund t krkojn blerjen e PDF-ve dhe ndoshta shpenzimet kryesore, pagat pr prpiluesit e lists t kontrollit ku ato jan kontraktuar n mnyr specifike pr t prpiluar listat dhe / ose pr integrimin e listave m t vogla t kontrollit n ato m t mdha dhe m t plota dhe pr formatimin e listave t kontrollit t dorzuara nga kontribuues t ndryshm.

M shum detaje pr hapat q ndrmerren gjat prpilimit t listave kombtare t kontrollit mund t gjenden n nj dokument t veant (shih Referenca).

Si t prdoren t dhnat nga nj katalog online n nj SI?

Nuk ekziston asnj pik t vetme kontakti pr t gjith emrat shkencor (bimt dhe kafsht), prandaj nse krkoni nj list t specieve, klasifikim ose informacion baz t specieve n nj grup t caktuar pr t cilin nuk ka ekspertiz, rekomandohet t konsultoheni me disa indekse globale ose rajonale e specieve. M t rnd-sishmit jan CoL (EiJ) (pr t gjith botn) se PESI (pr speciet evropiane). Administratort e ktyre indekseve sigurojn disa opsione pr akses dhe / ose prdorimin e t dhnave t tyre:

1. Shkarkimi i nj liste t plot (ose t filtru) t specieve

Pr t prdorur listn e specieve n mjedisin lokal, lista aktuale mund t shkarkohet nga CoL-ja. Ka dy versione t veanta t katalogut: Katalogu i jets (edicioni mujor) dhe Lista vjetore e kontrollit. do vit ka nj edicion fiks vjetor q publikohet edhe n DVD. T gjitha edicionet disponohen pr prdorim falas nga t gjith individt dhe nga organizatat, n rast marrveshjeje.http://www.catalogueoflife.org/content/annual-check list-archive

2. Krahasimi i lists personale t kontrollit me nj list t specieve n CoL ose PESI

Nse nj prdorues dshiron t kontrolloj listn e tij t kontrollit dhe ta krahasoj at me disa lista t pran-uara ndrkombtarisht, pr kt ai mund t prdor disa mjete t disponueshme. M t rndsishmet jan shrbimet e prshtatjes CoL, PESI dhe GBIF.

CoL siguron nj mjet pr t krahasur listn e specieve me listn e saj dinamike t kontrollit pr t rikuperuar t dhnat t tilla si emri i pranon, t taksonit dhe si-nonime. Mjeti quhet List Matching Service (Shrbimi i Prshtatjes s Listave). Pr t kontrolluar emrat n listn e specieve t prdoruesit me bazn e t dhnave CoL, sht e mundur q t paraqitet nj skedar i emrave t specieve n nj format t ndar me presje. Shrbimi krahason emrat me bazn e t dhnave t CoL-s dhe kthen nj list emrash shkencor t sakt. Shrbimi i prshtatjes s listave pr CoL-n disponohet n kt adres t faqes s internetit: http://www.catalogueof-life.org/listmatching /

PESI EU Nomen ofron nj mjet t ngjashm, Taxon Match Tool, i cili mund t prshtatur do list speciesh ose taksoni me PESI, pr t prftuar emra, autoritete, klasifikim PESI, GUID, status t taksonit t vlefshm dhe rezultate t tjera t przgjedhura. Ndrfaqja e Taxon Match Tool e PESI-t disponohet n: http: / / www.eu-nomen.eu / portal / taxamatch.php. Pr arsye t performancs, sht vendosur nj limit n 1000 radh. Pr t prshtatur skedar m t mdhenj, burime t dhnash jo-detare ose t shumfishta, prdoruesi mund t prdor shrbimin Lifewatch Taxonomic Backbone q disponohet n: http: /www.lifewatch.be/data-services/

GBIF-ja ofron gjithashtu nj shrbim t prshtatjes s specieve dhe list t krahasimit t specieve me shtylln e GBIF-s. Ky mjet disponohet n: https://www.gbif.org /tools/species-lookup
http://www.catalogueoflife.org/content/annual-checklist-archivehttp://www.catalogueoflife.org/content/annual-checklist-archivehttp://www.catalogueoflife.org/listmatching/http://www.catalogueoflife.org/listmatching/http://www.eu-nomen.eu/portal/taxamatch.phphttp://www.eu-nomen.eu/portal/taxamatch.phphttp://www.lifewatch.be/data-services/http://www.lifewatch.be/data-services/https://www.gbif.org/tools/species-lookuphttps://www.gbif.org/tools/species-lookup

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

30 3. Lidhja direkte me t dhnat e regjistruara nga baza e t dhnave t CoL-s dhe PESI-t

Nse dshironi thjesht t lidhni t dhnat e specieve nga baza juaj e t dhnave me nj t dhn t regjistruar pr at specie n bazn e t dhnave t CoL-s ose PESI-t, thjesht prdorni lidhjen e mposhtme:

http://www.catalogueoflife.org/col/details/species /id/[LSID]

http://w w w.eu-nomen.eu/portal/taxon.php? GUID=[GUID]

dhe zvendsoni nj [LSID] ose [GUID] t caktuar me identifikuesin prkats t nj taksoni t veant nga baza e t dhnave CoL ose PESI.

LSID-t (ose GUID-t) e veanta mund ti gjeni n ndrfaqen e krkimit n faqet e internetit t CoL-s dhe PESI-t.

http://www.catalogueoflife.org/col/search/scientific ose

http://www.eu-nomen.eu/portal/search.php

4. Fusni t dhna nga listat ndrkombtare duke prdorur shrbimet ueb

Catalogue of Life Web Service

CoL-ja siguron mjete pr tu lidhur dhe pr t marr t dhna nprmjet shrbimeve ueb. T dhnat mund t krkohen me emr ose ID dhe mund t merren n disa formate t strukturuar (json, xml, PHP array).

Lidhja siguron nj specifikim t plot shrbimesh ueb dhe kapacitete:

http://webservice.catalogueoflife.org/col/web service

Ktu jepet nj shembull i krkimit t t dhnave me emr dhe pr ti rikuperuar t gjitha t dhnat e disponueshme duke prdorur nj shembull t Viperaammodytes:

ht tp://webser vice .catalogueof l ife .org /col/webservice?name=Vipera+Ammodytes

Kjo thirrje shembull jep 15 rezultate t renditjeve tak-sonomike (specie dhe infraspecie, n kt shembull) q prmbajn ne emrin e tyre ViperaAmmodytes.

do rezultat mund t jet nj emr i pranuar (infra) spe-cieje, nj sinonim (infra) specieje, nj emr i zakonshm pr nj (infra) specie, ose nj takson m i lart.

PESI EU Nomen Web Service

PESI EU Nomen siguron gjithashtu nj shrbim ueb pr t rikuperuar t dhna t taksonomis PESI. Shrbimi ueb mund t prdoret pr t marr GUID-in pr nj takson, pr t kontrolluar grmzimin e taksoneve, pr t gjetur autoritetin pr nj takson, pr t zgjidhur nj emr t papranuar pr nj t pranuar, dhe shum m tepr.

Metoda t disponueshme pr t aksesuar shrbimin prfshijn shrbimet REST dhe SOAP.

Lidhja siguron nj specifikim t plot shrbimesh ueb dhe kapacitete:http://www.eu-nomen.eu/portal/webservices.php

Ky sht nj shembull pr mnyrn e rikuperimit t t dhnave duke specifikuar GUID-in:

d.m.th. GUID-i pr Viperaammodytes sht urn:lsid:-faunaeur.org:taxname:214762: http://www.eu-no-men.eu/portal/taxon.php?GUID=urn:lsid:faunaeur.org:taxname:214762

GUID-i mund t krkohet nprmjet ndrfaqes s krkimit http://www.eu-nomen.eu/portal/search.php.

GBIF Species API

Ka edhe shrbime t tjera ueb t taksonomis s spe-cieve, si p.sh. GBIF Species API (https://www.gbif.org/developer/species), e cila punon me t dhnat e mbajtura
http://www.catalogueoflife.org/col/search/scientific osehttp://www.eu-nomen.eu/portal/search.phphttp://webservice.catalogueoflife.org/col/webservicehttp://webservice.catalogueoflife.org/col/webservicehttp://webservice.catalogueoflife.org/col/webservice?name=Vipera+Ammodyteshttp://webservice.catalogueoflife.org/col/webservice?name=Vipera+Ammodyteshttp://www.eu-nomen.eu/portal/webservices.phphttp://www.eu-nomen.eu/portal/webservices.phphttp://www.eu-nomen.eu/portal/taxon.php?GUID=urn:lsid:faunaeur.org:taxname:214762http://www.eu-nomen.eu/portal/taxon.php?GUID=urn:lsid:faunaeur.org:taxname:214762http://www.eu-nomen.eu/portal/taxon.php?GUID=urn:lsid:faunaeur.org:taxname:214762http://www.eu-nomen.eu/portal/search.phphttps://www.gbif.org/developer/specieshttps://www.gbif.org/developer/species

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

31

n Bankn e Lists s Kontrollit GBIF q indekson n mnyr taksonomike t gjitha bashksit e t dhnave t regjistruara n listn e kontrolit n rrjetin GBIF. Lista e plot e kontrollit mund t gjendet ktu https://www.gbif.org/dataset/search?type=CHECKLIST.

Listat e Kuqe n raport me SIB

Listat e specieve t mbrojtura jan nj mjet themelor n legjislacionin e ruajtjes s specieve n t gjitha shkallt gjeografike. Speciet e mbrojtura jan specie q jan prioritizuar pr ruajtje, bazuar n krcnimet me t cilat prballen. Listat e Kuqe sigurojn nj informacion t till dhe pranohen si nj mjet i rndsishm pr t ndihmuar n prioritizimin e specieve pr ruajtje. Vini re se Lista e Kuqe n vetvete nuk sht nj list

prioriteti pr veprimin e mbrojtjes. Informacioni n Listn e Kuqe prbn vetm nj pjes t informacionit m t gjer t nevojshm pr prioritizim. Faktor t tjer prfshijn endemizmin, rrallsin filogjenetike, shqetsimet praktike pr madhsin e efektit q mund t ken masat e ruajtjes, kostot e prgjithshme pr ru-ajtjen e nj specieje t caktuar, etj. N shum ekonomi, legjislacioni kombtar krkon krijimin e nj List t Kuqe Kombtare (p.sh. n Maqedoni) dhe / ose listat e specieve t mbrojtura q pjesrisht varen nga nj List e Kuqe kombtare. Njohuria pr statusin e ruajtjes s specieve brenda ekonomis dhe veprimet e ndrmarra t ruajtjes sht gjithashtu e nevojshme pr raportimin e konventave ndrkombtare (p.sh. Konventa pr Diversitetin Biologjik, Konventa e Berns) dhe direk-tivat e BE-s (p.sh. Direktiva pr Zogjt dhe Habitatet).Qllimi n nivel kombtar dhe global sht t sigurohet

q Figura 2: Fluksi potencial i t dhnave midis Sistemit t Informacionit t Biodiversitetit dhe Sistemit t Informacionit t Specieve q prmbajn informacion vlersimi t Lists s Kuqe.

KRKIMKOMBTAR

NDRKOMBTAR

LEGJISLACIONI KOMBTAR

RAPORTIMI MBI KONVENTAT

PRIORITETE T RUAJTJES

SISTEMI I INFORMACIONIT T BIODIVERSITETIT

SHRBIMI I INFORMACIONIT T

SPECIEVE

MONITORIMIQEvERIa

OJQ-TQyTETaRT

AUTORITETET LOKALE

PROJEKTET E RUAJTJES

FAUNA Shfaqja e Specieve Taksonomia

Masa e Popullsis

Vargu Gjeografik

Habitati dhe Ekologjia

Krcnimet dhe Prdorimi

Masat e Ruajtjes

Shfaqja e Specieve

Disponueshmria e Habitateve

Vendet Natura 2000

Zonat e Mbrojtura

FLORA

HABITATE

NATURA 2000

ZONAT E MBROJTURA

Llogari t veanta t lidhura
https://www.gbif.org/dataset/search?type=CHECKLISThttps://www.gbif.org/dataset/search?type=CHECKLIST

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

32

informacion shkencor pr ta prcjell urgjencn e shtjeve t ruajtjes te publiku dhe politikbrsit dhe pr t drejtuar prioritetet kombtare dhe globale pr veprimin e ruajtjes.

Informacioni i ruajtur n nj SIB kombtar mund t jet nj piknisje pr vlersimet e Lists s Kuqe, qoft pr krijimin e nj Liste t Kuqe Kombtare, qoft si nj kon-tribut pr nj rajon t gjer (p.sh. EJL) ose edhe pr Listn e Kuqe t IUCN-s. N veanti, nj nga hapat e para pr prcaktimin e statusit t ruajtjes s nj specieje sht mbledhja e informacioneve historike dhe aktuale rreth shfaqjes s saj dhe madhsis s popullsis n ekonomi. Lokaliletet e shfaqjes dhe informacionet e lidhura me to, t ruajtura brenda SIB-it mund t prpilohen leht-sisht pr speciet e interesit pr zonn dhe afatet kohore prkatse, me qllim q kto t dhna baz t bashkohen pr nj vlersim t Lists s Kuqe. Hapa t mtejshme jan grumbullimi i informacionit pr taksonomin, habitatin dhe ekologjin, krcnimet dhe masat aktuale t ruajtjes t specieve. Prsri, informacionet n lidhje me taksonomin, zonat e mbrojtura dhe konventat ndrkombtare t ruajtura n SIB mund t prdoren pr t mbshtetur vlersimet e ruajtjes (shih Figura 2). Informacioni i prpiluar dhe i prmbledhur ruhet n nj baz t dhnash (p.sh. Shrbimi i Informacionit t Specieve IUCN) dhe shrben pr t dokumentuar vlersimet e Lists s Kuqe. N mnyr ideale, kjo baz

t dhnash disponohet dhe aksesohet publikisht online, duke siguruar akses t leht n vlersimin e do specie t veant dhe arsyetimin pas statusit t saj t ruajtjes.

Por, shkmbimi i informacionit mund t ndodh n drejtimin tjetr. Kur n SIB futen t dhna (p.sh. shfaq-jet) pr nj specie t veant, SIB mund t siguroj nj lidhje nga llogaria e specieve SIB pr nj vlersim t disponueshm t Lists s Kuqe pr speciet, n mnyr t till q prdoruesit q po fusin t dhnat t ken akses t menjhershm pr statusin e ruajtjes dhe t dhnave pr habitatin, ekologjin, krcnimet dhe veprimet e ruajtjes. Pr shembull, lidhjet pr Listn e Kuqe globale t IUCN-s sigurohen pr t gjitha speciet n bazn e t dhnave GBIF (shih Figura 3). N nivel kombtar mund t prdoret nj struktur analoge, me kusht q vlersimet e Lists s Kuqe t ruhen n nj baz t dhnash publikisht t aksesueshme.

Ekonomit e interesuara n prpilimin e nj Liste t Kuqe kombtare duhet t shohin faqen e internetit t Lists s Kuqe IUCN pr Speciet e Krcnuara (www.iucnredlist.org) pr informacione t prgjithshme lidhur me Kategorit dhe Kriteret e Lists s Kuqe, si dhe faqen e internetit t National Red List (www.nationalredlist.org) pr informacione m specifike pr procesin kombtar t futjes n Listn e Kuqe.

p Figura 3: Theksimi i lidhjes midis nj llogarie t species n GBIF dhe n Listn e Kuqe pr speciet e krcnuara t IUCN-s (shnimi me t kuqe)
http://www.iucnredlist.org/http://www.iucnredlist.orghttp://www.iucnredlist.orghttp://www.nationalredlist.org/http://www.nationalredlist.orghttp://www.nationalredlist.org

TEM

A 2

Ka

ta

lo

gu

i b

az

av

e t

t

d

h

na

ve

dh

e s

pe

cie

ve

ta

Kso

no

miK

e

33 T dhna t mtejshme

IUCN ECAROhttps://www.iucn.org/regions/eastern-europe and-central-asia

Lista e kuqe kombtare www.nationalredlist.org

KDBhttps://www.KDB.int/convention /

Konventa e Berns https://www.coe.int/en/web/bern-convention

Direktiva e BE-s pr Zogjt-http://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/birdsdirective/index_en.htm

Direktiva e BE-s pr Habitatethttp://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/habitatsdirective/index_en.htm

Fauna Europaea - T gjitha llojet e kafshve evro-piane n internethttps://fauna-eu.org/

Indeksi Fungorumhttp://www.indexfungorum.org/

Euro + MedPlantBasehttp://www.emplantbase.org/home.html

AlgaeBasehttp://www.algaebase.org/

Infrastruktura Pan-Europiane e Udhzimeve mbi Speciethttp://www.eu-nomen.eu/

Species 2000http://www.sp2000.org/

GBIF Global Biodiversity Information Facilityhttps://www.gbif.org/

Katalogu i Jetshttp://www.catalogueoflife.org/content/tools

Faqja e internetit t biodiversitetit kombtarhttps://nbn.org.uk/

Inventari i Specieve t Mbretris s Bashkuarhttp://www.nhm.ac.uk/our-science/data/uk-species.html
http://Listahttp://www.nationalredlist.orghttps://www.cbd.int/convention/https://www.coe.int/en/web/bern-conventionhttp://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/birdsdirective/index_en.htmhttp://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/birdsdirective/index_en.htmhttp://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/habitatsdirective/index_en.htmhttp://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/habitatsdirective/index_en.htmhttps://fauna-eu.org/http://www.indexfungorum.org/http://www.emplantbase.org/home.htmlhttp://www.algaebase.org/http://www.eu-nomen.eu/http://www.sp2000.org/https://nbn.org.uk/http://www.nhm.ac.uk/our-science/data/uk-species.htmlhttp://www.nhm.ac.uk/our-science/data/uk-species.html

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

34

TEMA 3

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

35

T dhnat pr qeniet e gjalla n Tok mund t grum-bullohen dhe ruhen n forma dhe tipe t ndryshme. T dhnat pr taksonomin, speciet sipas shfaqjes (ose t dhna t kampionit), fotot e etiketuara gjeografikisht, ose t dhna specifike biologjike t tilla si filogjenit, sekuencat e gjeneve, sekuencat e proteinave, t dhnat e gjenomiks, etj. zakonisht quhen t dhna t biodi-versitetit, por metodat e prdorura pr grumbullimin, strukturimin, ruajtjen n form dixhitale dhe pr-dorimin e ktyre t dhnave, jan shum t ndryshme. T dhnat e biodiversitetit, informacionet dhe njo-hurit mbahen nga njerz t ndryshm (akademik, menaxher, amator), n kapacitete dhe pr qllime t ndryshme. Ka shum iniciativa ekzistuese q kan t bjn me heqjen e barrierave t aksesit ndaj t dhnave, informacionit dhe njohurive, dhe sht e rndsishme q do iniciativ e re pr menaxhimin e organizuar t biodiversitetit t siguroj koordinim dhe bashkpunim me aktivitetet ekzistuese, duke mbshtetur dhe shtuar at q po bhet.

T dhnat themelore pr hulumtimin, ruajtjen, raportimin, menaxhimin e burimeve natyrore dhe zhvillimin e politikave t ruajtjes s biodiversitetit jan t dhnat pr shprndarjen e specieve (dhe habi-tateve). Standardet pr bashkpunimin ndrkombtar ndrmjet projekteve t bazs s t dhnave biologjike t orientuara drejt shkmbimit t t dhnave biologjike / biodiversitetit (p.sh. Darwin Core dhe Aksesi n t dhnat e koleksioneve biologjike - skema ABCD), meg-jithse n prmirsim t vazhdueshm, tashm jan t pjekura dhe t prdorura gjersisht.

Infrastruktura e Informacionit pr Biodiversitetin Global (GBIF) u krijua n 2001 me objektivin e qart pr t mundsuar akses online falas dhe t hapur pr t dhnat e shfaqjes, dhe, q nga kjo koh, po operon n mnyr shum aktive n kt fush. N sistemin e tyre jan zbatuar t gjith standardet relevante pr menaxhimin e t dhnave t biodiversitetit, ka pr-bn arsyen pse konsiderohet si modeli m i mir dhe piknisja n planifikimin e sistemeve t informacionit pr biodiversitetin.

Llojet e t dhnave pr biodiversitetin

Ka disa kategori t t dhnave t biodiversitetit, d.m.th. nivele n t cilat t dhnat mund t grumbullohen dhe prdoren dhe sht e rndsishme t bhet dallimi midis ktyre niveleve. T dhnat pr biodiversitetin mund t lidhen pr nj fush t veant ose grup organizmash t gjall, informacion n nivel speciesh, informacion n nivel ekosistemi, informacion pr nomenklaturn, ose do kombinim i tyre. Dallimi kryesor duhet br midis t dhnave primare t biodiversitetit (t dhnat e shfaqjeve t specieve), t dhnave taksonomike (listat e kontrollit dhe informacioni pr identitetin e organizmave), dhe t dhnat (treguesit) (sekondare) t sintetizuara ose interpretuese.

T dhna primare (t paprpunuara) biodiversiteti (ose shfaqjet) jan t dhnat nga vzhgimi (n terren ose n nj kampion t vulosur / etiketuar n nj koleksion) t

TEMA 3: STANDARDET E T DHNAVE T BIDODIVERSITETIT

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

36

nj taksoni (ose ekosistemi / komuniteti biologjik) n nj vend t caktuar, n nj dat t caktuar (mundsisht t pasuruara me atribute t tjera t ngjarjes s grum-bullimit / kampionizimit, si p.sh. emri i grumbulluesit, numri i kampioneve, etj).

Listat e kontrollit jan listat e emrave shkencor t organizmave t grupuara n hierarki taksanomike q jan t zakonshme n nj zon t veant.

T dhnat (ose treguesit) e sintetizuara ose interpretuese jan prshkrime statistikore t biodiversitetit q i ndihmojn shkenctart, menaxhert dhe politikant t kuptojn gjendjen e biodiversitetit dhe faktort q ndikojn n t. Treguesit zakonisht jan rezultat i ndonj forme prpunimi, si p.sh. grupimi, kategorizimi,

trheqja ose transformimet matematikore t t dhnave primare t biodiversitetit.

Llojet e tjera t t dhnave t biodiversitetit, t rnd-sishme pr arritjen e konkluzioneve m t mira dhe marrjen e vendimeve t duhura, prfshijn meta t dhna dhe t dhna mjedisore q mund t ndikojn n botn e gjall. Metadata jan prshkrime t struk-turuara t bashksive t tjera t t dhnave d.m.th. informacioni prshkrues q shoqron nj bashksi t dhnash - ato jan t dhna pr t dhnat. T dhna mbshtetse biodiversiteti jan t dhna q nuk lidhen drejtprdrejt me t dhnat e biodiversitetit, por q jan t dobishme pr nj kuptim m t mir t modeleve biologjike, ato shpjegojn proceset biologjike dhe jan nj burim i muar pr monitorimin e gjendjes s

T DHNAT E BIODIVERSITETIT PRIMAR OSE T DHNAT E SHFaQJES

T DHNA TAKSONOMIKE OSE T DHNA T LISTS S KONTROLLIT

T DHNA T SINTETIZUARA OSE INTERPRETUESE

Regjistrime t Shfaqjes s Organizmave

T dhna n lidhje me nj specie t veant t

identifikuar nga emri i saj unik shkencor

List kontrolletInformacion Bio-hapsinorFunksionimi i EkosistemitKrcnime ekzistuese dhe

potenciale

u Figura 4: Kategorit kryesore t t dhnave t biodiversitetit Burimi: GBIF, 2011. Udhzuesi i praktiks m t mir pr publikimin e t dhnave primare t biodiversitetit

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

37 natyrs. Zakonisht, kto t dhna grumbullohen dhe mirmbahen nga institucionet e ngarkuara me me-naxhimin e burimeve natyrore dhe jan n dispozicion n formn e imazheve ose fotove satelitore, hartave t prdorimit t toks, hartave gjeologjike, t dhnave meteorologjike, etj.

far jan standardet e t dhnave t bidodiversitetit (TDWG)?

Standardet e t dhnave t biodiversitetit (TDWG), t njohura edhe si Grupi i Puns s Bazave t t Dhnave Taksonomike, sht nj shoqat shkencore dhe arsimore pa qllim fitimi e antarsuar n Unionin Ndrkombtar t Shkencave Biologjike. TDWG-ja u formua pr t vendosur bashkpunim ndrkombtar midis projekteve t bazs s t dhnave biologjike duke promovuar shprndarjen m t gjer dhe m efektive t informacionit pr trashgimin botrore t organizmave biologjik. Tani TDWG-ja fokusohet n zhvillimin e standardeve pr shkmbimin e t dhnave biologjike / t biodiversitetit. TDWG-ja punon n task grupe q fokusohen n aspekte t ndryshme t strukturimit dhe mirmbajtjes s llojeve t ndryshme t t dhnave t biodiversitetit, si p.sh.: prshkrime biolog-jike, grumbullimet e t dhnave t ngjashme, grum-bullimet dhe / ose t dhnat nga vzhgimet n terren, ilustrimet multimedia t organizmave, filogjenetika, sigurimi i t t dhnave t biodiversitetit pr botn dhe sistemi pr etiketimin e organizmave. Gjat dekadave t fundit, task grupet e TDWG-s zhvilluan nj numr t madh standardesh q lehtsojn strukturimin dhe ndarjen e t dhnave t biodiversitetit pr individt, organizatat, organet qeveritare dhe ndrkombtare. M t rndsishmet jan:

Darwin Core (DwC) sht nj grup standardesh q prfshijn nj fjalor t termave t prdorura pr

atributimin e shfaqjes s taksonve n natyr, pr t

lehtsuar shkmbimin e informacionit pr diversi-

tetin biologjik.

Aksesi n t dhnat e koleksioneve biologjike (skema ABCD), sht nj standard gjithprfshirs n

evoluim pr aksesimin dhe shkmbimin e t dhnave

pr kampionet dhe vzhgimet. Skema ABCD prpiqet

t jet gjithprfshirse dhe tepr e strukturuar, duke

mbshtetur t dhna nga nj gam e gjer bazash t

dhnash. Ajo pajtohet me disa standarde ekzistuese

pr t dhnat. Ekzistojn struktura paralele, n

mnyr q t akomodohen t dhna t atomizuara

(ose t dyja) dhe t dhna pa tekst. Aktualisht prdoren

Versionet 1.2 dhe 2.06 me rrjetet GBIF dhe BioCASe.

Si zgjatim pr ABCD-n sht zhvilluar nj standard

i veant pr ruajtjen e t dhnave sekuenciale t

ADN-s (ABCDDNA).

Prshkrimet n gjuhn natyrore t nj taksoni (ose,

me raste, t nj kampioni individual) jan tekste

gjysm t strukturuara dhe gjysm t formalizuara,

q mund t jen t thjeshta, t shkurtra dhe t

shkruara n gjuh t thjesht (nse prdoren pr nj

udhzues t njohur n terren), ose t gjata, shum

formale dhe q prdorin terminologjin e special-

izuar kur prdoren n nj monografi taksonomike

ose trajtes tjetr. Qllimi i standardit sht t lejoj

kapjen, transportimin, memorizimin specifik dhe

arkivimin e t dhnave prshkruese t prdorura

zakonisht n komunikimin shkencor, duke prdorur

nj standard ndrkombtar t pavarur nga platforma

dhe aplikimi.

Audubon Core (Standardi i Meta t dhnave Biologjike Multimediale) sht nj grup fjalorsh

t projektuar q t prfaqsojn meta t dhna pr

burime dhe koleksione multimediale t biodiversitetit.

Kto fjalor synojn t prfaqsojn informacione

q do t ndihmojn pr t prcaktuar nse nj burim

apo koleksion i caktuar do t jet i prshtatshm pr

nj aplikim t veant t shkencs s biodiversitetit

para blerjes s medias.

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

38 TAPIR, nj protokoll kompjuteri pr zbulimin, krkimin dhe rikuperimin e t dhnave t shprn-

dara n Internet, sht projektuar pr t prmirsuar

dhe standardizuar aspektet teknike t fluksit t t

dhnave midis ofruesve t ndryshm t t dhnave t

biodiversitetit. TAPIR-i prbhet nga nj specifikim

q prcakton mnyrn se si aplikacionet e klientve

q krkojn informacion duhet t komunikojn me

aplikacionet e serverve q hostojn t dhna, d.m.th.

mnyrn se si ofruesit e t dhnave t shprndara

me sisteme t ndryshme t bazs s t dhnave dhe

struktura t ndryshme t t dhnave, por me t

njjtin lloj prmbajtjeje, mund t ndajn t dhnat

e biodiversitetit3.

Prve ktyre standardeve, nj numr i madh i stan-

dardeve jan zhvilluar pr qllime specifike, si sht

Skema e Transferimit t Konceptit Taksonomik, Prshkrimet e Koleksioneve Natyrore - NCD (stan-dardi i t dhnave pr shkmbimin e t dhnave q

prshkruan koleksionet e historis natyrore), si dhe

disa standarde t zhvilluara posarisht pr t dhnat

botanike.

Specifikimet teknike dhe dokumentacioni i prditsuar pr t gjith standardet TDWG disponohen n: http:// www.tdwg.org/standards/

T dhnat e koleksioneve dhe / ose vzhgimeve

N procesin e integrimit global t t dhnave primare t biodiversitetit ishte e nevojshme t standardizohej terminologjia e prdorur pr t modeluar informa-cionin rreth koleksioneve biologjike dhe pr t sigu-ruar nj format t prgjithshm pr shkmbimin dhe

3 Merrni parasysh nj grup muzesh t historis natyrore ose institucioneve shkencore q duan ti vn n dispozicion t dhnat e tyre t kampioneve biologjike nga nj faqe e vetme krkimi n internet. Secila organizat ka bazn e saj t t dhnave n nj mjedis t ndryshm kompjuterik dhe t ruajtura n formate t ndryshme. Krkesa e tyre e prbashkt sht q t gjitha krkimet nprmjet nj faqe t vetme interneti t hyjn n t gjitha bazat e t dhnave dhe ti kthejn krkuesit nj prgjigje t kombinuar dhe t integruar.

rikuperimin e t dhnave pr koleksionet biologjike. M t prdorurat jan Darwin core (DwC) dhe Access to Biological Collections Data (skema ABCD) - nj skem gjithprfshirse dhe e komentuar pr regjistrat e koleksioneve biologjike.

Darwin core

Darwin Core sht standardi m i prdorur q lehtson shkmbimin e informacionit rreth vendndodhjes gjeografike t organizmave dhe kampioneve t kolek-sionit. Ajo prfshin nj fjalor t termave q synojn t lehtsojn ndarjen e informacionit rreth diversitetit biologjik duke ofruar terma standarde referimi q prfshijn prkufizime, shembuj dhe komente. N kontekste t tjera kto terme mund t quhen veorit, elementet, fushat, kolonat, atributet ose konceptet q prshkruajn taksonin dhe shfaqjen e tyre n natyr, si dokumentohen nga vzhgimet, kampionet, mostrat dhe informacionet e lidhura me to.

Nj standard i ratifikuar i meta t dhnave sht nxjerr zyrtarisht m 9 tetor 2009 dhe mbahen nga nj task grup i TDWG-s. N kt moment ai prfaqson nj fjalor me pothuajse 600 (!) terma q prshkruajn as-pekte t ndryshme q mund t prdoren pr t sqaruar shfaqjet n terren t individve t nj taksoni t veant n natyr.

T dhna baz t shfaqjes

Informacion baz ngjarjes s mbledhjes / vzhgimit prshkruan far, kush, ku, kur dhe si jan regjistruar n terren t dhnat pr nj takson t veant.

T dhna t tjera t shfaqjes

Detaje pr identifikimin e kampionit dhe klasifikimin taksonomik:

Detajet e lokalitetit,

T dhna biologjike pr kampionet e mbledhura ose

vzhguara,
http://www.tdwg.org/standards/http://www.tdwg.org/standards/

TEM

A 3

St

an

da

rd

et

e t

d

h

na

ve

t

bid

od

ive

rSi

te

tit

39 Informacion n nivel regjistrimi:

- Katalogimi i t dhnave,

- T dhna pr prpunimin (p.sh. prgatitjen) dhe

ruajtjen e kampioneve,

- Autorsia dhe prdorimi i t dhnave,

Referencat t tilla si imazhet e dhe citimet,

T dhna origjinale fjal pr fjal (t dhna t publi-

kuara n artikuj shkencor dhe / ose katalog).

Simple Darwin core sht e thjesht (simple) pasi ajo nuk merr (dhe nuk lejon) asnj struktur prtej konceptit t rradhve dhe kolonave, t cilat mund t mendohen si atribute dhe vlerat e tyre, ose si fusha dhe regjistrime. Fjalt fush dhe regjistrim prdoren pr tiu referuar dy dimensioneve t strukturs Simple Darwin Core. Mendoni pr emrat e termave si emra t fushs (kolona Excel). Me fjal t tjera, nj regjistrim Simple Darwin Core mund t kapet n nj spreadsheet ose n nj tabel t vetme t bazs s t dhnave.

Arkiva Darwin Core

Darwin Core Archive (DwC-A) sht nj standard i t dhnave t informatiks s biodiversitetit q prdor termat e Darwin Core pr t prodhuar nj grup t vetm t dhnash pr shfaqjen e specieve ose t dhnat e lists s kontrollit. N thelb, ai sht nj bashksi skedarsh teksti (CSV) me nj prshkrues t thjesht (meta.xml) pr ti informuar t tjert se si jan organizuar skedart tuaj. Ideja qendrore e nj arkivi sht q skedart e tij t t dhnave jan t rregulluara logjikisht n nj mnyr t ngjashme me yllin, me nj skedar t dhnash baz t rrethuar nga nj numr fardo skedarsh t t dhnave zgjatim. Skedart baz dhe t zgjatimit prmbajn regjistrime t dhnash, nj pr rresht. do regjistrim zgjerimi (ose radh skedari zgjerimi) tregon tek nj regjistrim n skedarin baz; n kt mnyr mund t ekzistojn shum regjistrime zgjerimi pr do regjis-trim baz.

Prmirsimet e standardit t shkmbimit DwC

Darwin core u zhvillua pr shkmbimin e informa-cionit rreth shfaqjes s organizmave n natyr dhe vetm koht e fundit standardi u zgjerua me terma t rinj pr raportim t detajuar rreth aspekteve t tjera t inventarve, t tilla si biomasa dhe numri i individve si ndrmjets t bollkut. Pr tu lejuar mbajtsve t t dhnave t ndajn t dhnat t strukturuara sondazhi, t tilla si serit kohore t popullsis ose marrja e t dhnave t mungess-pranis pranis s prpjekjeve s kampionit, tani prfshin raportimin dhe identifikuesit q lidhen me marrdhniet prind-fmij ndrmjet ng-jarjeve q prfaqsojn. Sidoqoft, detajet standarde pr metodn dhe prpjekjet pr marrjen e mostrave nuk zbatohen n kto fusha t ngjarjes Darwin Core dhe pr kt arsye jan zhvilluar standarde t tjera unike q plotsojn kt krkes. M t rndsishmit jan Humboldt Core (nj standard i zhvilluar nga ko-muniteti pr paraqitjen e informacioneve kritike rreth fushs, metods dhe trsis s inventareve biologjike) dhe Ecological Metadata Language (EML) - nj grup fjalorsh t kontrolluar (d.m.th. terma t paracaktuara, t autorizuara) t dhnat afatgjata t vzhgimit pr t prshkruar mbulimin hapsinor, kohor dhe taksono-mik t t dhnave.

Identifikimi global i t dhnave t biodiversitetit

Bota jon sht e numruar. Librat kan ISBN dhe pro-duktet kan barkode. Makinat kan VIN (numr shasie), madje edhe njerzit kan numra sigurimesh shoqrore. Numrat na ndihmojn q t bjm referencn e artiku-jve pa mdyshje. Koncepti i Identifikuesit Universal Unik (UID) ose Identifikuesit t Prgjithshm Unik (GUID) sht projektuar pr identifikimin unik t ndonj objekti ose njsie n Internet duke i caktuar nj numr specifik. UUID-ja sht

Documents

MENAXHIMI I INFORMACIONIT TË BIODIVERSITETIT DHE … · se menaxhimit dhe raportimit te informacionit Baza e Vlerësimit Rajonal të MRIB, u përqendrua në situatën aktive të