Embed Size (px)
Citation preview
Prof. Tahir Lazımov
Elektromagnetische Verträglichkeit
2
Inhaltsverzeichnis
1. Zyklen des technischen Bereichs……………… 5
2. Hauptursachen der gefährlichen
elektromagnetischen Wirkungen……………… 9
3. Elektromagnetische Effekte im technischen
Bereich................................................................ 13
4. Das in technischen Anlagen und Geräten
induzierte und leitende Frequenzspektrum der
elektromagnetischen Wirkung von
elektromagnetischen
Störobjekten........................................................ 15
5. Elektromagnetisches Feld…………………… 17
6. Parameter der elektromagnetischen Wirkung.. 21
7. Skin-effekt.......................................................... 24
8. Komplexe Dielektrizitätszahl……………….. 35
9. Durch Blitz verursachte Störprozesse............... 37
10. Die Schaltprozesse ............................................ 40
11. Leistung und Energie der elektromagnetischen
Wirkung.............................................................. 45
12. Die Impedanz in nicht die Monochromeinflüsse 49
12.1. Nicht monochrome Kreisspannungszustand… 50
3
12.2. Aperiodischer Spannungszustand…………….. 53
13. Anschlussströme von Kondensator-Batterien... 56
14. Berechnung der inneren frequenzabhängigen
elektrischen Parameter in zylindrischen
Leitungen............................................................ 58
15. Zylindrische Hohlleitungen................................ 59
16. Berechnung von zylindrischen Stromkabeln
mit ferromagnetischer Beschichtung................ 60
17. Elektrische Berechnung von Leitungen mit
dünner Beschichtung........................................ 66
18. Berechnung der Parameter magnetisch
Interaktion für inhomogene Erde…................... 71
19. Sicherstellung der elektromagnetischen
Verträglichkeit in der Technik........................... 75
20. Berechnung der induzierten
elektromagnetischen Beeinflussung in den
Sekundärkreisen................................................. 79
21. Kurzschlüsse und derer
Ausschaltung...................................................... 83
22. .Kompensation der elektromagnetischen
Beeinflussung in den Sekundärkreisen............ 85
4
MÜNDƏRĠCAT
1. Texnosferada elektromaqnit təsirləri.................... 5
2. Təhlükəli EM təsirlərinin əsas səbəbləri........... 9
3. Texnosferanın dövrələri....................................... 13
4. Texnosferada elektroenergetik obyektləri
tərəfindən yaradılan və ötürülən EM təsirinin
tezlik spektri......................................................... 15
5. EM mühiti............................................................. 17
6. Maqnit təsiri parametrləri..................................... 21
7. Elektromaqnit induksiya. Maxwell tənlikləri
Səth effekti ....................……………………… 24
8. Kompleks dielektrik nüfuzluluğu........................ 35
9. Ġldırım mənĢəli proseslər..................................... 37
10. Komutasiya prosesləri......................................... 40
11. Təsir gücü və təsir enerjisi.................................... 45
12. Qeyri-monoxrom təsirlərdə impedans anlayıĢı.... 49
12.1. 12.1.Dövri qeyri-monoxrom gərginlik halı......... 50
12.2. 12.2.Aperiodik gərginlik halı............................... 53
13. Kondensator batareyalarının qoĢulma
cərəyanları............................................................ 56
14. Bütöv silindrik naqillərin tezlikdən asılı məxsusi
elektrik parametrlərinin hesabı............................ 58
15. ĠçiboĢ en kəsikli silindrik naqillər........................ 59
16. Ferromaqnit örtüklü silindrik güc naqillərinin
hesabı.................................................................... 60
17. Nazik örtüklü naqillərin elektrik hesabı.............. 66
18. Bircins olmayan torpaq üçün qarĢılıqlı maqnit
təsiri parametrlərinin hesabı................................. 71
19. Texnosferada elektromaqnit uyğunluğunun
təmin olunması..................................................... 75
20. Ġkinci dövrələrdə induksiya edilmiĢ e.h.q.-lərin
hesabı.................................................................... 79
21. Qısa qapanmalar və onların açılması................. 83
22. Ġkinci dövrələrdə təsirlərin normalaĢdırılması...... 85
5
1. TEXNOSFERADA ELEKTROMAQNĠT
TƏSĠRLƏRĠ VƏ UYĞUNLUĞU
Texnosfera anlayıĢı nisbətən yeni olduğu üçün
müəyyən tərif verməyə ehtiyac var.
Ġnsan tərəfindən yaradılan texniki qurğular müasir
ətraf mühitin böyük və əhəmiyyətli hissəsinə çevrilmiĢdir.
Bu qurğuların toplusu Ģərti olaraq texnosfera adlanır. Məkan
baxımından texnosfera xarici və daxili ola bilər. Açıq hava
və yarımaçıq Ģəraitdə yerləĢən texniki qurğular xarici
texnosferanı təĢkil edir.
Qeyd edək ki, texnosferanın vacib bir hissəsini
elektrik qurğuları təĢkil edir. Bu qurğuların toplusu isə
elektrotexnosfera adlanır.
Texnosferanı təĢkil edən qurğuların bir qismi
aĢağıdakılardır:
elektrik veriliĢ xətləri, fəza naqilləri və ildırım
ötürücü troslar daxil olmaqla;
elektrik veriliĢ xətlərinin yüksək tezlik kanalları;
rabitə xətləri;
kosmik rabitə stansiyaları və sistemləri;
iĢarəvermə və bloklama dövrələrinə malik olan
elektrikləĢdirilmiĢ dəmir yolu;
dəmir yolu rabitəsi xətləri;
texnosferanın ikinci dövrələri (ölçmə, avtomatika,
rele mühafizəsi, telemexanika və s.). Qeyd edək ki,
bu növ dövrələr həssas cihazlarla zəngindir;
yanacaq və su nəqli kommunikasiyaları və s.
Elektrotexnosferanın güc qurğularının ətraf mühitə
mənfi təsir etməsi məlumdur. Misal üçün, elektrik veriliĢ
xətlərinin faza naqillərindən axan cərəyanlar ətraf mühitdə
elektromaqnit sahələri, torpaqda isə azan cərəyanları əmələ
6
gətirir. Nəticədə texnosferanın digər obyektləri təhlükəli və
pozucu elektromaqnit təsirlərə məruz qalır. Son nəticədə isə
bu həmçinin enerji keyfiyyətinin pisləĢməsinə gətirib çıxara
bilər. Məhz bu səbəbdən texnosfera anlayıĢı mövcud kurs
üçün əhəmiyyətlidir.
Uayta (D.White) görə «Elektromaqnit uyğunluğu texniki
qurğu və cihazların verilmiĢ elektromaqnit Ģəraitdə
keyfiyyət göstəricilərini pisləĢdirmədən iĢləmək
qabiliyyətidir. Qurğu digər qurğuların fəaliyyətinə mənfi
təsir etməməli və eyni zamanda, onların mənfi təsirinə
məruz qalmamalıdır».
Elektromaqnit uyğunluğu xarici və stansiyadaxili EM
uyğunluğuna bölünür.
Birincisi elektrik stansiyaları və yarımstansiyalarına
nəzərən xarici xarakter daĢıyan kommunikasiyalar və
qurğuların qarĢılıqlı elektromaqnit əlaqəsini əhatə edir.
Xarici EM uyğunluğunun tipik məsələləri kimi EVX-in
dəmir yolu avtomatikası, telemexanikası və rabitəsinin
dövrələrinə, hava rabitə xəttlərinə, müxtəlif təyinatlı həssas
elektrik iĢlədicilərinin bəsləyici dövrələrinə təsirini
göstərmək olar. Digər tərəfdən EVX-lərin özləridə
elektromaqnit təsirinə məruz qala bilər, misal üçün daha
yüksək nominal qərqinliyə malik olan EVX-lər tərəfindən,
ildırım boĢalmaları nəticəsində əmələ gələn elektromaqnit
sahələri və dalğaları tərəfindən və s.
Qeyd etmək lazıidır ki, xarici EM uyğunluğu nöqteyi
nəzərindən texnosferada elektromaqnit təsirinin əsas
mənbəyi böyük uzunluğa malik olan yüksək, ifrat yüksək və
ultra yüksək EVX-lərdir. Xarici EM uyğunluğuna aid olan
məsələlərdə məhz EVX-lərin elektrofiziki parametrləri və
onların dalğa sahələri əsas tədqiqat obyekti kimi çıxıĢ edir.
Misal üçün, yüksək nominal gərginlikli böyük elektrik
sistemləri üzrə beynəlxalq konfransın (CĠGRE) «Elektrik
enerji sistemlərinin elektromaqnit uyğunlugu» adlı tədqiqat
7
komitəsinin birinci iĢçi qrupunun fəaliyyət sahəsi rəsmən
aĢağıdakı kimi formalaĢdırılmıĢdır:
«tac boĢalması, qığılcım boĢalmaları və güclü elektrik
avadanlığı tərəfindən yüksək gərginlik ötürücü sistemlərində
yaradılan elektromaqnit təsirinin tədqiq olunması; təsirlərin
məhdudlaĢdırılması metodlarının təhlili; sabit və dəyiĢən
cərəyan sistemlərində elektrik və maqnit sahələrinin
tədqiqi; sahələrin idarə olunması metodlarının
qiymətləndirilməsi».
Stansiyadaxili (geniĢ mənada, müəssisədaxili) EMU
məsələləri əsasən ikinci dövrələrin, xüsusən, ölçmə, rele
mühafizəsi, idarəetmə, daxili rabitə və s. kimi dövrələrin
birinci, yəni qüc dövrələri tərəfindən yaradılan
elektromaqnit təsiri Ģəraitində normal fəaliyyətinin təmin
edilməsindən ibarətdir. Bu növ elektromaqnit uyğunluğu
müxtəlif məxsusi məqamlarla səciyyələnir. Birincisi ondan
ibarətdir ki, stansiyadaxili EMU-nun təmin edilməsi
məhdud məkanda həyata keçirilməlidir. Ġkincisi müasir
açarlar tərəfindən törədilən böyük maqnit təsiridir: misal
üçün yüksək sürətli avtokompression, vakuum və hava
açarlarının qoĢulması nəticəsində qoĢulma ifrat cərəyanları
(daha dəqiq desək, qoĢulma cərəyanının riyazi gözləməsi),
bir qədər də artır, nəticədə ikinci dövrələrdə induksiya
olunan uzununa e.h.q-lərin qiymətləri də yüksəlmiĢ olur.
Bundan əlavə müasir paylayıcı quruluĢlarda istifadə edilən
ikinci dövrələrin naqillərinin heç də hamısı ekranlaĢdırılmıĢ
deyil. Ədəbiyyatda qöstərilən bir çox hallardan birini misal
gətirək: Ġsveçdəki 380 kV-luq yarımstansiyaların birində
ayırıcının iĢləməsi ilə əlaqədar keçid prosesi zamanı
ekranlaĢdırılmamıĢ ikinci dövrə kabellərinin birində 15 kV
maneələr qərginliyi qeydə alınmıĢdır.
Stansiyadaxili EMU CĠGRE çərçivəsində «Elektrik enerji
sistemlərinin elektromaqnit uyğunluğu» tədqiqat
8
komitəsinin üçüncü iĢçi qrupu tərəfindən öyrənilir. Fəaliyyət
sahəsi aĢağıda verildiyi kimi rəsmiləĢdirilib:
«elektrik energetikası obyektlərində EMU-nun
obyektdaxili problemləri; idarəetmə və mühafizə dövrələrinə
və həmçinin köməkçi avadanlığa təsir edən müxtəlif
maneələrin xarakteristikalarının öyrənilməsi; təsirlərin
məhdudlaĢdırılması metodlarının təhlili; avadanlığın
maneələrə qarĢı dayanıqlıq xarakteristikalarının
öyrənilməsi».
Qeyd edək ki, elektromaqnit təsirlərinin yayılması EMU-
nun bu növ təsnifatını bir qədər ĢərtiləĢdirir. Misal üçün,
yarımstansiyada güclü kondensator batareyasının qoĢulması
nəticəsində həmin yarımstansiyanın batareya ilə yaxınlıqda
yerləĢən ikinci dövrələrdə təhlükəli e.h.q.-lər aĢılana bilər.
Digər tərəfdən isə, batareyanın qoĢulması nəticəsində
yaranan kommutasiya dalğaları xarici dövrələrə yayılaraq
ətraf mühitdə elektromaqnit təsirini gücləndirə bilər.
Gördüyümüz kimi EMU ilə bağlı bir çox təsnifatlar
mövcuddur. Onların biri də obyektlərin maqnit təsirlərinə
məruz qalması səviyyəsi ilə əlaqədardır. Bu yanaĢma
elektromaqnit mühiti anlayıĢı ilə bağlıdır.
9
2. Elektromaqnit təsirlərin və təhriflərin mənbələri
Elmi ədəbiyyatda göstərilən təbii və texnogen mənĢəli
elektromaqnit sahələrinin təsnifatında maneələrin əsas
mənbələri kimi ildırım boĢalmaları, nüvə silahının
partlayıĢları, yüksək gərginlik elektrik qurğularında qövslə
əlaqədar proseslər, idarə olunan yarımkeçirici qurğular,
elektrik sistemlərində plan üzrə keçirilən və qəzalarla
əlaqədar olan kommutasiyalar və s. adları çəkilir.
Elektromaqnit təsirlərin xarakteri müxtəlif formalı çox dik
impulslardan geniĢ amplitud və tezlik spektrinə malik olan
harmonik rəqslərədək dəyiĢə bilər.
ġək 2.1. Elektromaqnit maneələrin texnogen mənĢəli mənbələrinin
təsnifatı.
10
Texnosferada elektromaqnit maneələrin texnogen
mənĢəli mənbələrə görə təsnifatı 3.1. Ģəklində verilmiĢdir.
Elektromaqnit təsirlərin digər təsnifatlarıda mövcuddur.
Elektrik Ģəbəkələrinin texnosferaya təsirinin təsnifatı 3.2
Ģəklində verilmiĢdir.
Elektromaqnit təsirinin digər təsnifatı onların təhlükəlilik
dərəcəsinə əsaslanır.
Elektromaqnit təsirləri bəzən iki böyük qrupa-təhlükəli
və pozucu təsirlərə bölünür. Bu təsnifat həm Ģərti, həm də
(bəzi ölkələrdə) normativ xarakteri daĢıyır.
Kostenkonun (M.V.Kostenko) tərifinə görə elektromaqnit
təsiri o halda təhlükəli sayılır ki, texnosfera qurğularında
induksiya olunan gərginliklər, elektrik Ģəbəkələrinin
torpaqlama naqillərindəki gərginlik və cərəyanlar insanların
sağlamlığı və həyatı üçün təhlükə kəsb edir, aparat və
cihazların korlanması, yüksək tezlikli rele mühafizəsi və
dəmir yolu iĢarəvermə sistemlərində yalnıĢ iĢləmələrə
gətirib çıxarır.
Təhlükəli elektromaqnit təsirlərinin əsas səbəbləri
yüksək, ifrat yüksək və ultra yüksək gərginlikli elektrik
qurğularında baĢ verən müxtəlif mənĢəli keçid prosesləridir,
o cümlədən:
- ildırımın hava xəttinin dayağı, ildırımötürücü trosu
və ya faza naqilinə boĢalması;
- effektiv torpaqlanmıĢ elektrik Ģəbəkələrində qeyri-
simmetrik və simmetrik qısa qapanmalar;
- elektrik qurğularının qəza açılmaları;
- elektrik qurğularının plan kommutasiyaları
(açılmaları və qoĢulmaları);
- elektrik veriliĢ xətlərinin avtomatik təkrar
qoĢulmaları (ATQ), xüsusən, müvəffəqiyyətsiz
ATQ;
- boĢaldıcıların iĢləməsi və s.
11
ġək
.2.2
. E
lek
trik
Ģəb
əkəl
ərin
in t
exn
osf
eray
a tə
siri
nin
təs
nif
atı
12
Qeyd edək ki, təhlükəli elektromaqnit təsiri qısamüddətli
olur, yəni impuls xarakterli olur. Bəzi xüsusi hallarda, misal
üçün, qövsün təkrar yanmaları ilə müĢayiət olunan
kommutasiyalar həyata keçirildikdə elektromaqnit təsiri
impuls silsiləsi xarakteri daĢıyır.
Təhlükəli elektromaqnit təsirlərindən fərqli olaraq,
pozucu təsirlər uzunmüddətli olur və qurğuların iĢçi
(stasionar) rejimlərini müĢayiət edir. Pozucu təsirlər
texnosfera qurğularının iĢinə birbaĢa təhlükə gətirməsədə,
onların etibarlılıq və keyfiyyət göstəricilərinə xələl gətirə
bilər. Misal üçün, yüksək gərginlik elektrik qurğuları və
veriliĢ xətləri (xüsusən, pis hava Ģəraitində) və ifrat yüksək
gərginlik qurğuları və xətlərində baĢ verən tac boĢalması
radio, televiziya yayımı və rabitə keyfiyyətini pisləĢdirir.
Pozucu elektromaqnit təsirlərinin mənbələri kimi
aĢağıdakıları göstərmək olar:
- elektrik qurğularının (xüsusən ifrat yüksək və ultra
yüksək gərginliklərdə) fəaliyyətini müĢayiət edən tac
boĢalması;
- yarımkeçirici çevirici qurğular;
- avtotransformator və transformatorların polad
içliklərinin maqnit doyması ilə əlaqədar olan ali
harmonikalar;
- elektrik stansiyalarında generatorların diĢ
harmonikaları;
- metallurgiya müəssisələrində istifadə olunan elektrik
sobaları;
- qaynaq aparatları və s.
Pozucu elektromaqnit təsirləri xüsusən enerji keyfiyyətinə
xələl gətirən əsas faktorlardandır.
13
3. Texnosferanın dövrələri
EMU və texnosferada EM- təsiri nəzəriyyəsində I və II
dövrə məfhumları olduqca əhəmiyyətlidir. Bu məfhumları
iki cür müəyyən edilir. I və II dövrə məfhumlarını istifadə
edildiyi hər iki mənada nəzərdən keçirək .
Birinci mənada I və II dövrə məfhumları ixtiyari və bu
səbəbdən Ģərtidirlər. Hansı dövrənin I və hansının isə II
dövrə kimi təsvir edilməsi məsələnin qoyuluĢundan asılı
olur. Dövrə EM təsirinin mənbəyi kimi təsvir edilirsə o
baxılan məsələdə I dövrə kimi çıxıĢ edir. Əksinə, dövrəyə
xarici EM sahəsi tərəfindən edilə biləcək təsirlər tədqiq
edildiyi məsələlərdə bu dövrə II dövrə kimi iĢtirak edir.
Təbii ki, birinci mənada eyni dövrə öyrənilən məsələdən
asılı olaraq həm I və həm də II dövrə kimi təsir edilə bilər.
Təsəvvür edək ki, hansısa kommunikasiya dəhlizində bir-
biri ilə yanaĢı mühafizə zonaları ilə ayrılmıĢ 500 kV-luq
EVX və hava rabitə xətti keçir.
Təsvir edək ki,500 kV-luq xəttin C fazası vasitəsilə yüksək
tezlikli rele mühafizəsi və sistem avtomatikası iĢarələri
ötürülür. Öyrənilən məsələ A və B fazaların əlavə təyinatına
görə çox həssas olan C fazasına maqnit təsiri olarsa (misal
üçün A və B fazalarında baĢ verən tac boĢalmalarının C
fazasındakı yüksək tezlik kanalına pozucu təsiri) onda C
fazası bu məsələdə II dövrə kimi iĢtirak etməlidir. ġəkil
3.1.-də göstərilən kommunikasiya dəhlizi üçün digər vacib
məsələlər 500kV-luq EVX-nin hava rabitə xəttinə və EVX-
nin C fazasındakı yüksək tezlik kanalının rabitə xəttinin eyni
təyinatlı kanallarına maqnit təsirinin tədqiqidir. Əlbəttə, növ
məsələlərdə C fazası I dövrə kimi iĢtirak etməlidir.
Ġkinci mənada götürülən I və II dövrə məfhumları daha
müəyyəndir. Adətən güc kommunikasiyaları I dövrələr kimi
təsvir edilir. II dövrlər rolunu isə müxtəlif alçaq nominal
14
ġəkil 3.1. Kommutasiya dəhlizinin Ģərti sxemi
enerjisi mənbələri ilə halvanik əlaqələri olmayan gərginlikli
kommunikasiyalar və qurğular, hətta elektrik ommunikasiya
və qurğular (neft və su boru xətləri) oynayır.
Bu cür təsnifat enerji sistemlərinin elektrik stansiyaları və
yarımstansiyaları üçün məqsəduyğundur. Adı çəkilən ener-
getika müəssisələrinin elektrik hissəsi funksional
baxımından və həmçinin nominal gərginlik səviyyəsinə görə
asanlıqla həm texnoloji, həm də təsnifat baxımından güc II
dövrələr hissələrinə ayrılır.
15
4. Texnosferada elektrik-energetik obyektləri
tərəfindən yaradılan və ötürülən EM
təsirinin tezlik spektri
Texnosferada EM sahələrin əsas mənbələrindən olan yüksək
və ultra yüksək nominal gərginliyə malik olan EVX
vasitəsilə çox geniĢ tezlik diapozonunda EM enerji nəql
edilir və Ģüalanır. Müvafiq tezlik diapazonları mənĢələrinə
görə təsnif edilmiĢ və 4.1 Ģəklində göstərilmiĢdir.
ġəkil 4.1-dən göründüyü kimi tac boĢalmasını müĢayət edən
radio tezlikləri diapozonuna mənsub olan maneələr enerji
sistemləri üçün, xüsusən onların dinamiki dayanıqlığı və
əks qəza avtomatikasının etibarlı iĢləməsi üçün böyük
əhəmiyyət kəsb edən rele mühafizəsi və yüksək tezlikli
rabitə kanallarının iĢçi tezliklər diapozonunu tamamilə örtür.
Məhz bu səbəbdən bir sıra ölkələrdə 10 MHS (meqahers)-
dən yüksək tezliklə, yəni artıq televiziya tezlikləri
diapozonunda adı çəkilən kanalların iĢi təĢkil olunur.
Digər vacib məqam ondan ibarətdir ki, cərəyan və gərgin-
liyin ali harmonikalarının əsas mənbələrindən olan çevirici
qurğuların (elektrik nəqliyyatında dartı yarımstansiyaları)
bəzi digər tələbatçıların – metallurgiya müəssisələrində
istifadə edilən elektrik sobalarının və ya qaynaq qurğularının
istismarı zamanı əmələ gələn təhrifedici harmonikaların
tezliklər diapozonu az öyrənildiyindən 4.1 Ģəklində
göstərilməyib.
Elektrik-energetik qurğuların istismarı zamanı cərəyan
naqillərin də yaranan yüksək potensiallar onlardan axan
böyük cərəyanlar (xüsusilə, qısa qapanma və qısa
qapanmadan sonra sinxron generatorların rejimlərində),
elektrik və maqnit sahələri intensivliklərinin məkan və
zaman üzrə törəmələrinin böyük qiymətləri onu deməyə əsas
verir ki, elektrik Ģəbəkə və sistemlərinin qurğuları və
16
xüsusilə EVX-rı O-dan 10 MHs-dək tezlik diapazonunda
yüksək intensiıvliyə malik olan EM sahələrinin məhbəyidir.
ġək. 4.1. Elektrik-energetika sistemlərində
nəql edilən EM təsirlərin tezlikləri
17
5. Elektromaqnit mühiti
Elektrik stansiyaları və yarımstansiyalarına nəzərən xarici
xarakter daĢıyan komunikasiyalar və qurğuların qarĢılıqlı
EM əlaqəsini əhatə edir. Xarici EMU-nun tipik məsələləri
kimi EVX-nin dəmir yolu avtomatikası, telemexanikası və
rabitəsinin dövrələrinə, hava rabitə xətlərinə, müxtəlif
təyinatlı həssas elenktrik tələbatçılarının bəsləyici
dövrələrinə təsirini göstərmək olar. Digər tərəfdən EVX-rin
özləri də, məsələn daha yüksək nominal gərginliyə malik
olan EVX-lər tərəfindən, ildırım boĢalması nəticəsində
yaranan en sahələri və dalğaları tərəfindən EM təsirinə
məruz qala bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, EMU baxımından texnosferada
EM təsirinin əsas mənbəyi böyük uzunluğa malik olan
yüksək ifrat yüksək və ultra yüksək EVX-dir.
Xarici EMU-na aid olan məsələlərdə məhz EVX-in
elektrofiziki parametrləri və onların dalğa sahələri əsas
tədqiqat obyektləri kimi çıxıĢ edir.
Misal üçün, yüksək nominal gərginlikli böyük elektrik
sistemləri üzrə beynəlxalq konfransın (CĠGRE) «Elektrik
enerji sistemlərinin EMU» adlı tədqiqat komitəsinin birinci
iĢçi qrupunun fəaliyyət sahəsi rəsmən aĢağıdakı kimi
formalaĢdırılmıĢdır.
«Tac boĢalması, qığılcım boĢalması və güclü elektrik ava-
danlığı tərəfindən yüksək gərginlik ötürücüsü sistemlərində
yaradılan EM təsirinin tədqiq olunması, təsirlərin
məhdudlaĢdırılması üsullarının təhlili, sabit və dəyiĢən
cərəyan sistemlərində elektrik və maqnit sahələrinin tədqiqi,
sahələrin idarə olunması metodlarının qiymətləndirilməsi».
Elektrik müəssisə daxili EMU məsələləri əsasən II
dövrələrin xüsusən ölçmə rele mühafizəsi, idarəetmə daxili
rabitə və sair kimi dövrələrin birinci, yəni güc dövrələri
18
tərəfindən yaradılan EM təsiri Ģəraitində normal
fəaliyyətinin təmin edilməsindən ibarətdir.
Bu növ EMU müxtəlif məxsusi məqamlarda səciyyələnir.
Birincisi ondan ibarətdir ki, müəssisə daxili EMU-nun təmin
edilməsi məhdud məkanda həyata keçirilməlidir. Ġkincisi,
müasir açarlar tərəfindən törədilən böyük maqnit təsiridir:
misal üçün yüksək sürətli avtokompression, vakuum və hava
açarlarının qoĢulması nəticəsində qoĢulma ifrat cərəyanları
(qoĢulma cərəyanlarının riyazi gözləməsi, bir qədər də artır,
nəticədə ikinci dövrələrdə induksiya olunan e.h.q –
qiymətləri də yüksəlmiĢ olur.) Bundan baĢqa müasir
paylayıcı quruluĢlarda istifadə edilən ikinci dövrələrin
naqillərinin heç də hamısı ekranlaĢdırılmıĢ deyil.
Ədəbiyyatda göstərilən bir çox hallardan birini misal
gətirək: Ġsveçdəki 380kV-luq yarımstansiyaların birində
ayırıcının iĢləməsi ilə əlaqədar keçid prosesi zamanı
ekranlaĢdarılmıĢ ikinci dövrə kabellərinin birində 15kV
maneələr gərginliyi qeydə alınmıĢdır.
Stansiyadaxili EMU CĠGRE çərçivəsində «Elektrik enerji
sistemlərinin EMU» tədqiqat komitəsinin üçüncü iĢçi qrupu
tərəfindən öyrənilir.
Fəaliyyət sahəsi aĢağıdakı verildiyi kimi rəsmiləĢdirilib:
«Elektrik energetikası obyektlərində EMU-nun obyektdaxili
problemləri; idarəetmə və mühafizə dövrələrinə və həmçinin
köməkçi avadanlığa təsir edən müxtəlif maneələrin
xarakteristikalarının öyrənilməsi; təsirlərin
məhdudlaĢdırılması üsullarının təhlili; avadanlığın
maneələrə qarĢı dayanaqlıq xarakteristikalarının
öyrənilməsi».
EM təsirlərinin yayılması EMU-nun bu növ siniflərə
ayrılması bir qədər ĢərtləĢdirilir. Misal üçün, yarıistansiyada
(YS) güclü kondensator batareyasının qoĢulması
nəticəsində həmin YS-nın batareya ilə yaxınlıqda yerləĢən
ikinci dövrələrdə təhlükəli e.h.q-lər aĢılana bilər.
19
Digər tərəfdən isə, batareyanın qoĢulması nəticəsində
yaranan komutasiya dalğaları xarici dövrələrə yayılaraq
ətraf mühitdə EM təsirini gücləndirə bilər.
Beləliklə EMU ilə bağlı bir çox siniflərə ayrılma mövcud-
dur. Onların biri də obyektlərin maqnit təsirinə məruz
qalması səviyyəsi ilə əlaqədardır. Bu yanaĢma EM mühiti
anlayıĢı ilə bağlıdır.
EM mühiti anlayıĢı məskan anlayıĢı ilə eyni deyil və çox
spesifikdir. Mühiti müəyyən edən əlamətlər hansısa bir
tezlik diapozonu üçün verilən EM, o cümlədən induksiya
olunmuĢ (maqnit) rejim parametrləridir.
EM mühitinin siniflərə ayrılmalarından biri 6 növdür.
I sinif. YaxĢı mühafizə olunmuĢ məkan. Maneələrin
səviyyəsi 1 Voltadək, tezlik diapazonu isə 100kHs-dəkdir.
100MHs-dən yüksək olan tezliklər üçün maneələrin
gərginliyi 500Voltadək yüksələ bilər.
II sinif. Elektrik stansiyalarının elektron avadanlığı. Ġcazə
verilən uzununa induksiya edilmiĢ e.h.q 1v/m həddində,
gərginlik səviyyəsi 100 Voltadək 10 MHs-dən yüksək olan
tezlik diapazonu üçün maneələrin səviyyəsi 1 kilovolta
yüksələrə bilər.
III sinif. II sinfə bənzəyir. Məhdud məkandır. Yüksək
tezlikli maneələrin səviyyəsi 2 kilovoltadəkdir.
IV sinif. Konduktiv maneələr. Həssas sistemlər maqnit
sahəsi intensivliyi 103 A/m olan güc dövrələrinin
yaxınlığında yerləĢə bilər. Maneələrin səviyyəsi 5÷10
kilovoltadək ola bilər.
V sinif. Yarımstansiyaların avadanlığı.
Yüksək keyfiyyətli torpaqlamanın zəruri olması.
EkranlaĢmıĢ kabel vasitəsilə torpaqlanma. Torpaqlanma
konturunda icazə verilən induksiya edilmiĢ gərginliyin
səviyyəsi 20 kV-dək.
VI sinif. Stansiya və y/stansiyaların torpaqlama konturunun
kənarda olan avadanlıqla birləĢdirilmiĢ avadanlıqları.
20
Elektromaqnit mühitinin I-7-ci sinifləri stansiyadaxili EMU
xarakterizə edir.
VII sinif isə həm də daxili obyektləri birinci növbədə hava
və kabel xətləri avadanlığını özündə birləĢdirir.
EM mühitinin siniflərə ayrılması aĢağıdakı vacib
məsələləri həll etməyə imkan verir:
- EMU-nun qiymətləndirilməsində fərqli yanaĢmanın
mümkünlüyü;
- Ġkinci dövrələrin ünsürlərinin onların həssaslığını nəzərə
almaqla fəzada yerləĢməsinin optimallaĢdırılması;
- Fərqli standart sınaqların iĢlənməsi;
- EMU-nun təmin olunması üçün fərqli tədbirlərin
iĢlənməsi.
EM mühiti anlayıĢının güc və ikinci dövrələr və onların
ünsürlərinin EM cəhətdən uyğunluğunun layihələndirilməsi
üçün müstəsna rolu vardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, daha təkmilləĢdirilmiĢ siniflərə
ayrılmalarda təsir enerjisi və təsir gücü amilləri də nəzərə
alınmalıdır.
21
6. Maqnit təsiri parametrləri.
Texnosferada EM təsiri, xüsusən induksiya olunmuĢ
təsirlərini kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün maqnit
təsiri parametrlərindən (MTP) istifadə edilir. Ayrı-ayrı
müəlliflər MTP-lərdən istifadə edir və ümumiyyətlə MTP
dairəsinə müxtəlif parametrləri daxil edirlər.
MTP siniflərə ayrılması ilə əlaqədar olaraq apardığımız
təhlilin nəticəsi aĢağıdakı parametrlərin qəbulunu
məqsədəuyğun hesab edirik:
- birinci dövrələrin tam müqaviməti;
- birinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı müqavimət;
- birinci və ikinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı müqavimət;
- ikinci dövrələrdə induksiya edilən uzununa e.h.q.
Bəzi müəlliflər ikinci bənddəki parametri MTP hesab
edirlər. Digər müəlliflər üçüncü bənddə göstərilən birinci və
ikinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı müqavimətlə yanaĢı
qarĢılıqlı induksiya əmsalını da MTP kimi qəbul edir.
MTP-lərin siniflərə ayrılması Ģək.6.1-də göstərilir.
Məlum olduğu kimi, ikinci dövrələrdə birinci dövrələr
tərəfindən induksiya edilən uzununa e.h.q. aĢağıdakı
düsturla müəyyən edilir:
mKZIE 121
.
2
.
(6.1)
burada 1
.
I - birinci dövrədən axan kompleks cərəyan; Z12 -
birinci və ikinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı müqavimət;
Km – torpaqlanmıĢ naqillərin mühafizə təsiri əmsalı; 2E -
ikinci dövrədə induksiya edilmiĢ kompleks uzununa e.h.q.
(6.1) düsturundakı cərəyan və qarĢılıqlı müqavimət müvafiq
olaraq A və Om/m-lə ölçüldüyü üçün (km ölçüsüz
kəmiyyətdir) E2 - kompleks uzununa e.h.q. V/m-lə ölçülür.
Öyrənilən parametrlər həll olunan məsələlərin xüsusiyyətləri
ilə müəyyənləĢdirilən tələblər və məhdudiyyətlər
çərçivəsində müxtəlif metodlar vasitəsilə təyin edilir.
22
ġəkil 6.1. Maqnit təsiri parametrlərinin təsnifatı
EMU məsələlərində MTP-nin tədqiqatı və hesabat
metodlarına qoyulan tələbləri Ģərtləndirən spesifik
xüsusiyyətləri aĢağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:
1) geniĢ tezlik diapazonları üçün hesabat modelləri,
metodları və metodikalarının iĢlənməsi zəruriliyi;
2) öyrənilən tezlik diapazonunun yarı həddinin yüksək
olduğu üçün (10 meqahers tərtibində (4-cü paraqrafına bax)
parametrlərin tezlikdən asılılıqlarının mümkün qədər dolğun
nəzərə alınması və kompleks nüfuzluluqlar (8-ci paraqlafına
bax);
3) MTP-in hesablanmasında yüksək tədqiqatın təmin
edilməsi zəruriliyi.
Bunun bir sıra səbəbləri vardır:
- birinci texnoloji tələblərdir (yüksək tezlikli rele mühafizəsi
əks-qəza avtomatikası və yüksək tezlik rabitə kanalları ilə
əlaqədar olan). Məlum olduğu kimi, yüksək tezlik kanalları
ilə bağlı məsələlər yüksək dəqiqlik tələb edir, xüsusilə də
EMU problemlərində adı çəkilən kanallar vasitəsilə ötürülən
23
iĢarələrin iĢçi amplitudları çox kiçik olduğundan onlarda
induksiya edilmiĢ e.h.q-lərin hesabı çox dəqiq olmalıdır;
- ikinci iqtisadi tələb olaraq nəcib və qiymətli metal və
ərintilərdən hazırlanan ekran və digər örtüklərin
qalınlıqlarının optimallaĢdırılması ilə bağlıdır;
- üçüncüsü MTP-in təcrübi yolla müəyyənləĢdirilməsinin
çətin, bəzən isə prinsipial səbəblərə görə, olduqca mürəkkəb
olmasıdır.
24
7. Elektromaqnit induksiya. Maxwell tənlikləri. Səth
effekti
Elektrotexnikanın dəyiĢən cərəyan elektromaqnit
sahəsinə aid olan bütün məsələlərində olduğu kimi, enerji
keyfiyyəti məsələləri və ümumilikdə elektromaqnit
uyğunluğu sahəsində elektromaqnit induksiyası qanunu
müstəsna rol oynayır. Bu yol onunla əsaslandırıla bilər ki,
dəyiĢən sahələr vasitəsilə texnosfera qurğularında qeyri-
konduktiv yolla, maneə və təhrif xarakteri daĢıyan elektrik
hərəkət qüvvələri aĢılanır, bu isə, öz növbəsində enerji
keyfiyyətinin pisləĢməsinə gətirib çıxarır. Əlavə edək ki,
elektromaqnit induksiyası hətta dövrənin daxilində belə
(qeyri-xətti ünsürlərə malik olan dövrələrdə) özü-özünə
induksiya vasitəsilə maneələr yarada bilər.
Ən sadə halda elektromaqnit induksiyası əks iĢarə ilə
götürülən maqnit selinin zaman üzrə dəyiĢməsi nəticəsində
e.h.q.-nin əmələ gəlməsi kimi tərif edilir, yəni
dtdeind / , (7.1)
harada ki, eind- induksiya olunan e.h.q.;
Φ- maqnit seli;
t- zamandır.
PaylanmıĢ parametrli dövrələr üçün induksiya edilən
e.h.q. maqnit selinin artıq xüsusi törəməsi kimi ifadə edilir,
yəni
teind / . (7.2)
E.h.q. və elektrik sahəsi intensivliyi arasında xətti asılılıq
mövcud olduğuna görə elektrik sahəsinin burulğanı (rotoru)
üçün aĢağıdakı məlum ifadə mövcud olur:
./ tBErot (7.3)
Burada B - maqnit sahəsi induksiyasının vektorudur.
25
Qeyd edək ki, (7.3) ifadəsi elektromaqnit induksiyası
qanununun diferensial Ģəkildə yazılıĢının universal
formasıdır.
(7.3) ifadəsi Maxwell’in elektromaqnit sahəsi nəzəriyyəsinin
əsaslarından biridir. O, həm də Maxwell tənliklərindən
biridir. Məlum olduğu kimi, bütün elektromaqnit
hadisələri kainat üçün universal xarakter daĢıyan Makswell
tənlikləri vasitəsilə ifadə edilir. Differensial formada bu
tənliklər aĢağıdakılardır:
,t
DHrot
(7.4)
,t
BErot
(7.5)
,0Bdiv (7.6)
.Ddiv (7.7)
Bu tənliklər elektromaqnit sahəsinin yayıldığı mühiti
xarakterizə edən aĢağıdakı ifadələrlə tamamlanır:
,ED (7.8)
,HB (7.9)
.xEE (7.10)
(7.4) – (7.10) tənliklərində:
H və E - müvafiq olaraq maqnit və elektrik sahəsinin
26
intensivlikləri;
B və D - müvafiq olaraq maqnit və elektrik sahəsinin
induksiyaları;
- elektrik cərəyanının sıxlığı;
- elektrik yükünün sıxlığı;
və - müvafiq olaraq mühitin dielektriki və maqnit
nüfuzluluqları;
- mühitin xüsusi elektrik keçiriciliyi;
xE - e.h.q.-nin yaranmasına cavabdeh olan elektrik
sahəsinin kənar mənbələri tərəfindən
yaradılan mürəkkəbəsi.
Qeyd edək ki, (7.4) tənliyi tam cərəyan qanununu, (7.5)
tənliyi Faradeyin (M.Faraday) elektromaqnit induksiyası
qanununu, (7.7) tənliyi isə Qauss (K.Gauss) teoremini ifadə
edir.
(7.8) – (7.10) tənliklərini (7.4) – (7.7) tənliklərinə qoysaq
aĢağıdakı tənliklər sistemini almıĢ olarıq:
,t
EEEHrot x
(7.11)
,t
HErot
(7.12)
,0Hdiv (7.13)
.
Ediv (7.14)
Elektromaqnit uyğunluğu və texnosferada maqnit təsiri
nöqteyi nəzərdən (7.11) – (7.14) Maxwell tənlikləri
sistemini xarakterizə edək.
27
0/ tE qəbul etsək sabit cərəyan sistemlərini
xarakterizə edən
xx EEEEHrot (7.15)
tənliyini almıĢ olarıq. Qeyd edək ki, bu ifadə sadəcə olaraq
sabit cərəyanlar üçün G.Ohm qanunudur. (7.15) tənliyi
halvanik birləĢmələr vasitəsilə yayılan keçiricilik
cərəyanlarını xarakterizə edir. Təbii ki, konduktiv maneələr
də xE intensivliyi vasitəsilə (7.15) tənliyində nəzərə alınır.
(7.15) ifadəsinin azan cərəyanların təyin olunmasında
rolunu vurğuluya bilərik.
(7.11) tənliyindəki tE / mürəkkəbəsi dəyiĢmə
cərəyanının sıxlığını xarakterizə edir. Enerji keyfiyyəti və
bütövlükdə elektromaqnit uyğunluğu məsələlərində bu
mürəkkəbənin rolu ondan ibarətdir ki o, polyarlaĢan
mühitlərdə (misal üçün, kvazikeçirici torpaqda) yayılan
yüksək tezlikli elektrik dəyiĢmə cərəyanı sıxlığını nəzərə alır
və təyin edir.
Maxwellin ikinci tənliyi də ((7.5) və (7.12)) öyrənilən
məsələdə müstəsna rol oynayır. O, elektromaqnit
induksiyası vasitəsilə texnosfera obyektlərində aĢılanan
induksiya e.h.q.-lərini xarakterizə etməklə birinci dövrələrin
ikinci dövrələrə təsirini müəyyən edir.
Bəzi müəlliflər, misal üçün K.ġimoni K.Simonyi və
Ġ.Tamm (İ.E.Tamm) Maxwell tənliklərini təhlil edərək
onlarla yanaĢı eletktromaqnit sahəsinin enerjisini xarakterizə
edən Poyntinq teoremini də göstərirlər. Məlum olduğu kimi
bu teoremə görə elektromaqnit sahədə enerji sıxlığı
BHDEw2
1
2
1 (7.16)
kimi ifadə edilir.
28
Harmonik qanun üzrə dəyiĢən elektromaqnit sahələri
üçün Maxwellin birinci və ikinci tənlikləri
,EjHrot (7.17)
HjErot (7.18)
kimi verilir (j xəyali vahiddir). Bu ifadələrdə sahə
intensivliklərinin kompleks amplitudları iĢtirak edir.
Səht effekti elektromaqnit sahəsinin xüsusi elektrik
keçiriciliyi 0 olduğu (və ya xüsusi elektrik
müqaviməti sonlu olduğu) mühitdə fundamental
xassələrindən biridir. EMU skin-effekt nəzəriyyəsi və
elektrik enerjisi keyfiyyəti göstəricilərinin təyin
olunmasında əsas rollardan birini oynayır: belə ki, bütün
tezlikdən asılı olan parametrlərin hesabında bu hadisə
əhəmiyyətli dərəcədə nəzərə alınır, həm keçiricilər üçün
(birinci dövrələrin məxsusi parametrləri), həm də
kvazikeçiricilər üçün (birinci və ikinci dövrələr arasında
qarĢılıqlı parametrlər).
Skin-effekt termini ingilis «skin» (dəri) sözündən əmələ
gəlib. Bu onunla əlaqədardır ki, keçiricilərdə yüksək
tezliklərdə cərəyan naqilin üzərinə sıxılır və nazik skin-
layından axır. Naqilin daxili parametrləri dəyiĢməyə məruz
qalır.
Səth effektini təhlil edək.
Həcmində elektrik yükü olmayan (yəni, =0 olduqda)
qeyri-ferromaqnit mühit üçün Maxwell tənliklərini
,t
EEHrot
29
,t
HErot
,0Hdiv
.0Ediv
Ģəklində yaza bilərik.
Müəyyən çevirmələrdən sonra aĢağıdakı iki tənliyi almıĢ
oluruq:
,02
22
t
H
t
HH (7.19)
.02
22
t
E
t
EE (7.20)
Burada -nabla-operator və ya Hamilton operatorudur.
Nabla-operator aĢağıdakı kimi ifadə edilir
,z
ky
jx
i
harada ki ji, və k ortoqonal koordinat sisteminin vahid
vektorlarıdır. Misal üçün, elektriki potensialının nabla-
operatoru
z
ky
jx
i
kimi yazılır.
30
(7.19) və (7.20) tənliklərinin həllərini müstəvi monoxrom
dalğa halı üçün tapaq.
Həlləri
tjxHtxH exp, 0 ,
tjxEtxE exp, 0
Ģəklində axtarırıq.
Sonuncu iki tənliyin məlum həlləri aĢağıdakılardır:
tjjkxHtxH expexp, 0 , (7.21)
tjjkxEtxE expexp, 0 . (7.22)
Elektromaqnit sahəsi nəhəriyyəsində istifadə olunan bir
neçə kəmiyyəti göstərək:
(7.21), (7.22) düsturlarına daxil olan k dalğa ədədi (və ya
dalğa əmsalı)
; jjk (7.23)
- dalğa ədədinin həqiqi hissəsi olan sönmə əmsalı
;112 22
2
(7.24)
- dalğa ədədinin xəyali hissəsi olan faza əmsalı
31
.112 22
2
(7.25)
(7.24) və (7.25) düsturlarını nəzərə alaraq (7.21) və
(7.22) ifadələrini
xtjxHtxH expexp, 0 , (7.26)
xtjxEtxE expexp, 0 (7.27)
kimi yaza bilərik.
Axırıncı düsturlardan göründüyü kimi elektromaqnit
sahəsində yerləĢən cismin üzərindəki 0H və 0E sahə
intensivlikləri x koordinantı artdıqca sönməyə məruz qalır.
Məhz bu hadisə skin-effekt adlanır.
Metallar üçün
(7.28)
bərabərsizliyi Ģəksiz ödənilir. (7.28)-in fiziki mənası
keçiricilərdə dəyiĢmə sərəyanının müstəsna dərəcədə kiçik
olmasıdır. (7.28)-i nəzərə aldıqda metallar üçün
jk , (7.29)
2/ (7.30)
AĢağıdakı Ģəkildə metalda elektrik və maqnit sahələrinin
paylanması göstərilmiĢdir.
Mühitdə elektromaqnit sahəsini xarakterizə edən
fundamental parametr nüfuz etmə dərinliyidir. Ən ümumi
halda o, -1
kimi təyin edilir. (5.24) ifadəsini nəzərə alsaq
nüfuz etmə dərinliyi üçün
32
1
22
2
112
(7.31)
düsturunu almıĢ olarıq. (7.28) Ģərtini nəzərə alsaq yüksək
elektrik keçiriciliyinə malik olan mühitlər üçün
ġəkil 7.1.Keçiricidə elektrik və maqnit sahələrinin
paylanması
2 (7.32)
ifadəsini alarıq.
Qeyd edək ki, bəzi müəlliflər nüfuz etmə dərinliyini
effektiv nüfuz etmə dərinliyi adlandırır. Bu onunla
əlaqədardır ki, dərinliyində intensivliklər vektorları yalnız
718,2e … dəfə sönür.
33
Texnosferada maqnit təsiri nəzəriyyəsində uzun elektrik
xətlərin dalğa sahələrinin hesabı çox böyük əhəmiyyət kəsb
edir. Bu növ hesabatlarda torpağın təsiri əhəmiyyətli olur və
hansısa bir adekvatlığa iddia edən modeldə nəzərə
alınmalıdır. Bu səbəbdən torpağa elektromaqnit sahəsinin
nüfuz etmə dərinliyini nəzərdən keçirək .
Məlumdur ki, tezlik artdıqda dəyiĢmə cərəyanı
keçiricilik cərəyanına nəzərən yüksəlir. Bununla belə
metallarda Ģərti pozulmur. Eynilə tipik
dielektriklərdə hətta alçaq tezliklər üçün c Ģərti
ödənilir. Ancaq torpaq üçün vəziyyət fərqlidir. Torpaq alçaq
tezliklərdə pis keçirici, yüksək tezliklərdə isə pis
dielektrikdir. Bu fakt onunla bağlıdır ki, tezlik alçaq
tezliklərdən baĢlayaraq yüksəldilsə (7.28) Ģərti Ģərti
ilə əvəz olunur.
Elektromaqnit sahəsinin torpağa nüfuz etmə dərinliyini
bir neçə praktiki əhəmiyyətə malik olan hal üçün
hesablayaq.
Torpağın parametrlərini aĢağıdakı kimi götürək:
12103,33 mSm , 97/ 0 ;
Hn7
0 104 .
Qeyd edək ki, bu parametrlər AbĢeron yarımadası üçün
xarakterikdir.
Elektromaqnit dalğasının nüfuz etmə dərinliyini
hesablasaq aĢağıdakı qiymətləri almıĢ olarıq:
-50 Hs sənaye tezliyi üçün 300m;
-yüksək tezlikli rele mühafizəsi kanalının 50 kHs tezliyi
üçün 10m;
-tac boĢalmasının 1 MHs tezliyində 1m
EMU və texnosferada maqnit təsiri nəzəriyyəsində
baxılan məsələlərin xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarətdir
ki, elektroenergetika qurğuları tərəfindən yaradılan və (və
ya) ötürülən elektromaqnit dalğalarının tezliklər spektrinin
34
yuxarı həddi müxtəlif mənbələrə görə 210MHs-ə
bərabərdir (bax birinci fəsilə). Bəzi tədqiqatların nəticələrinə
görə bu qiymət hətta 10 MHs-dən də əhəmiyyətli dərəcədə
böyük ola bilər.
Təbii ki, bu tezliklərdə cərəyanın (və ya cərəyan
sıxlığının) tutum mürəkkəbəsinin nəzərə alınması bir qayda
olaraq vacibdir.
Maksvellin birinci tənliyinə nəzər yetirək:
t
EE
t
EHrot
.
Müstəvi monoxrom dalğalar üçün
Ejt
E
.
Onda
EjHrot . (7.33)
35
8. Kompleks dielektrik nüfuzluluğu
Sonuncu düsturda mötərizələrdə yerləĢən ifadəni aĢağıdakı
kimi çevirək
).( 1 jjj (8.1)
(8.1) ifadəsində
1 j (8.2)
kompleks dielektriki nüfuzluluqdur.
(8.2)-ni nəzərə alsaq müstəvi monoxrom dalğa üçün
Maksvellin birinci tənliyini
EjHrot (8.3)
kimi yaza bilərik.
Tezlik artdıqca kompleks dielektriki nüfuzluluğunun
xəyali hissəsi alçalır, cərəyan sıxlığının (yəni Hr o t ) isə
xəyali hissəsi artır, dəyiĢmə cərəyanı sıxlığının Hr o t -da
nisbi payı artır.
Qeyd edək ki, ultra yüksək tezliklərdə dielektriki
nüfuzluluq hətta dispersiyaya, yəni tezlikdən asılılığa, məruz
qala bilər. XoĢbəxtlikdən, baxılan tezliklərdə elektromaqnit
dalğasının uzunluğu hətta 10100 MHs tezliklərində
atomlararası məsafələrdən çox böyükdür (bir neçə tərtib) və
bu səbəbdən dispersiya nəzərə alınmaya bilər.
YazılıĢlarında kompleks dielektriki nüfuzluluq iĢtirak
edən bir neçə vacib ifadəni göstərək:
-mühitin dalğa müqaviməti
36
1 d
, (8.4)
-mühitdə dielektromaqnit dalğasının yayılma əmsalı
j , (8.5)
-mühitin dalğa ədədi (əmsalı)
K , (8.6)
Təbii ki, hər bir mühit üçün elə bir tezlik mövcuddur ki,
bu tezlikdə keçiricilik və tutum (dəyiĢmə) cərəyanlarının
sıxlıqları bərabərləĢir. Monoxrom elektromaqnit dalğası
üçün bu hal kompleks dielektriki nüfuzluğunun
mürəkkəbələrinin bərabər olmasına təsadüf edir. Elementar
hesablamaları aparsaq bu tezliyin əhəng daĢı suxurları üçün
100 MHs tərtibində, quru torpaq üçün 1 MHs tərtibində,
nəm torpaq üçün 10 MHs tərtibində, Ģirin və dəniz suları
üçün isə müvafiq olaraq 100 kHs və 1GHs tərtiblərində
olduğunu müəyyən etmiĢ olarıq.
Bu paraqrafın materialı texnosferada EMU və maqnit
təsiri nəzəriyyəsinin özəyini təĢkil edən torpağı nəzərə
almaqla müqavimətlərin hesabında istifadə olunacaqdır.
37
9. Ġldırım mənşəli təsirlər
Texnosferanın birinci dövrələrində baĢ verən keçid
prosesləri müxtəlif mənĢəli olaraq ikinci dövrələrə
keyfiyyətcə eyni təsir göstərir. Bu təsirlər aĢağıdakı
xassələrə malikdir:
-qısa zamanda baĢ vermə. Bu zaman sənaye tezlikli
cərəyanın periodindən ən uzun zaman sürən blok
sxemlərindəki (xüsusən sinxron generator – transformator –
elektrik veriliĢ xətti bloku) ferrorezonans hadisəsinin
0,51,5 saniyə sürəkliliyinədək dəyiĢir. Bu növ təsirin
təhlükəsi həm də ondan ibarətdir ki, subharmonik
diapazonuna malik olan tezliklər gərginlik və cərəyan
əyrilərini əhəmiyyətli dərəcədə təhrif edir. Qeyd edək ki,
maneənin tezliyi azaldıqca onun enerji tutumu artır;
-rejim kəmiyyətləri olan cərəyan və gərginliklərin və
həmçinin onların zaman üzrə birinci törəmələrinin yüksək
qiymətləri;
-EMU və maqnit təsiri nəzəriyyəsi baxımından təhlükəli
təsir kimi təsnif edilməsi.
Öyrənilən hadisələri mənĢəyini ayırmaqla ardıcıl olaraq
nəzərdən keçirək.
Məlum olduğu kimi ildırım qığılcım xarakterli qaz
boĢalmasının növüdür. Ġldırım qığılcımın çox böyük
uzunluğuna təsadüf edir.
Ġldırım kanalının dalğa müqavimətinin orta qiyməti
250300 Om, kanaldan axan cərəyanların ən böyük (qeydə
alınan) qiymətləri 300350 kiloamperə bərabərdir.
Fərz edək ki orta asılma hündürlüyü hor olan, xətdən b
məsafəsində yerləĢən yer üzərindəki nöqtəyə kanalından Iied
cərəyanı axan ildırım boĢalması baĢ verir. Bu halda xətdə
induksiya edilmiĢ gərginliyin ədədi qiyməti
ildorind IbhU 130 .
38
Ġldırım ötürücü troslara malik olmayan xəttin naqilinə
ildırım zərbəsi dəydikdə gərginliyin maksimal qiyməti
ildZ IU 100 . (9.1)
Zərbə yerində gərginlik və cərəyan dalğaları eyni
formaya malikdirlər.
Ġldırım boĢalması EVX dayağının zirvəsinə dəydikdə
dayaqdan axan cərəyan və onun dikliyi müvafiq olaraq
aĢağıdakı düsturlarla hesablanır:
t
d eLL
hLai
dTR
TRTR
1
2 , (9.2)
td eLL
hLa
dt
di
dTR
TRTR
2 . (9.3)
Burada a - ildırım cərəyanının dikliyi;
TR
L -trosun induktivliyi;
TR
h - trosun asılma hündürlüyü;
Ld - dayağın induktivliyi;
);5,0/( dLLrTR
r -torpaqlaĢdırıcıının aktiv müqavimətidir.
Ġldırım boĢalması ilə əlaqədar birinci dövrələrdə əmələ
gələn keçid prosesləri nəticəsində ikinci dövrələrdə
induksiya edilmiĢ cərəyan və gərginliklər dalğalarının
sıçrayıĢı baĢ verir. BoĢalma nəticəsində birinci dövrədə
izolyasiyanın deĢilməsi baĢ verdiyi halda prosesin müxtəlif
39
inkiĢaf ssenariləri mümkündür. Ən təhlükəli variantlar
aĢağıdakılardır:
- xətt birdəfəli avtomatik təkrar qoĢulma (ATQ)
sistemi ilə təchiz olunduqda və ATQ
müvəfəqiyyətsiz olduqda birinci dövrədən ikinci
dövrədə induksiya edilmiĢ cərəyan və gərginliklərin
təkrar sıçrayıĢı olur;
- xətt ikidəfəli ATQ sistemi ilə təchiz olunduqda və
ATQ hər iki dəfə müvəffəqiyyətsiz olduqda birinci
dövrədən ikinci dövrəyə induksiya edilmiĢ cərəyan
və gərginliklərin iki təkrar sıçrayıĢı olur (bax Ģəkil
9.1-ə).
40
10.Kommutasiya mənşəli təsirlər
Kommutasiya prosesləri ildırım mənĢəli keçid
proseslərinə nəzərən daha sürəklidir.
Rejim kəmiyyətləri və onların birinci törəmələri
baxımından kommutasiya və ildırım mənĢəli proseslərin
müqayisəsi birmənalı deyil. Bu fakt ildırım boĢalmasının
enerjisinin kifayət qədər kiçik olması ilə əlaqədardır. Digər
tərəfdən də ifrat yüksək və ultra yüksək gərginlikli uzun
EVX-lərin eninə paylanmıĢ tutumunda böyük elektrik sahəsi
enerjisi cəmlənir.
Kommutasiya prosesləri həm planlı sürətdə həm də
qəzalarla əlaqədar əmələ gəlir.
EMU və texnosferada maqnit təsiri baxımından daha
təhlükəli kommutasiya proseslərini sadalayaq:
- xətlərdə baĢ verən qısa qapanmanın açılması
prosesində müvəfəqiyyətli ATQ;
- birdəfəli ATQ qurğusu ilə təchiz olunan xətdə qısa
qapanmanın açılması prosesində müvəfəqiyyətsiz
ATQ (bax Ģək. 9.1 və 10.1-in a bəndinə);
- ikidəfəli ATQ qurğusu ilə təchiz olunan xətdə qısa
qapanmanın açılması prosesində müvəfəqiyyətsiz
ATQ (bax Ģək. 9.1 və 10.1-in b bəndinə). Ġkinci
dövrələrə təsiri baxımından Ģəkillərdə göstərilən
impulslar silsiləsi daha böyük təsirə malikdir. Qeyd
edək ki, müvəfəqiyyətli ATQ halında ən ağır
vəziyyət bu əməliyyat əks fazada baĢ verəndə olur.
Müvəfəqiyyətsiz ATQ-lərin təhlükəsi isə həm də
silsilə impulsların ikinci dövrələrdə dağadıcı
qabiliyyətinin artması ilə bağlıdır (tək impulslarla
müqayisədə);
41
ġək
. 9
.1 B
ir v
ə ik
idəf
əli
müv
əffə
qiy
yət
siz A
TQ
hal
ları
üçü
n i
ldır
ımın
xət
tə b
oĢa
lmas
ınd
a
hes
abi
təsi
rlər
42
ġək
. 1
0.1
. B
ir v
ə ik
idəf
əli
müv
əffə
qiy
yət
siz
AT
Q h
alla
rı ü
çün
EV
X-d
ə q
ısaq
apan
man
ın a
çılm
ası
ilə
əlaq
ədar
ola
n h
eab
i tə
sirl
ər
43
- planlı stansiyadaxili kommutasiyalar. Bunlardan
daha təĢlükəlisi güclü kondensator batareyalarının
qoĢulması ola bilər. Böyük qoĢulma cərəyanları ilə
xarakterizə edilən bu növ kommutasiyada ikinci
dövrələrdə yüksək e.h.q.-lər induksiya oluna bilər.
Qapalı paylayıcı quruluĢlardakı məhdud məkanlar
üçün bu hal xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və mühafizə,
ölçmə və digər təyinatlı ikinci dövrələrin
layihələndirilməsində nəzərə alınmalıdır.
Müvafiq tədqiqatların nəticəsində ikinci dövrələrin
səciyyələrinə görə onlara olan təsirin təhlükəlilik dərəcəsi
araĢdırılmıĢdır. Belə ki, rəqəmli iĢarələr üçün birinci dövrə
gərginliyinin zaman üzrə törəməsinin, analoq siqnalları üçün
isə silsilə xarakterli təsirlərin daha təhlükəli olması müəyyən
edilmiĢdir.
Təklif edilən və 9.1, 10.1 Ģəkillərində göstərilən hesabat
impulsları, ildırım impulsu istisna olmaqla, sinusoidal
tərkibli düzbucaqlı impuls adlanır. Sinusoidal tərkibli tək bir
düzbucaqlı impulsun Furye inteqralına ayırmasının amplitud
spektri aĢağıdakı düsturla verilir:
.sin2)(1
22
1
1
NjF
(10.1)
Burada - dövri tezliyin cari qiyməti;
1 – düzbucaqlı impulsu formalaĢdıran sinusoidlərin
dövri tezliyi;
N – düzbucaqlı impulsu formalaĢdıran sinusoidlərin
sayıdır.
9.1 və 10.1 Ģəkillərində göstərilən impuls silsiləsinin
sürəkliliyi
ATQtnnt )1(
44
kimi hesablanır.
Burada - bir impulsun sürəkliliyi;
n –impulsun dəfəliliyi;
tatq- ATQ-nin cərəyansız pauzasıdır.
45
11. Təsir gücü və təsir enerjisi
Uzun müddət ərzində elektrik energetikası
komutasiyalarının ikinci dövrələrə təsiri yalnız bir göstərici -
uzununa induksiya olunmuĢ e.h.q. vasitəsilə kəmiyyətcə
qiymətləndirilmiĢdir. Bu yanaĢma iĢçi gərginliklərin və
induksiya olunmuĢ e.h.q.-lərin amplitudlarının müqayisəsi
və bununla maqnit təsirinin və EMU-nun
qiymətləndirilməsinə imkan yaradırdı.
Sonralar, ikinci dövrələrdə aĢılanmıĢ uzununa e.l.q. qiyməti
ilə yanaĢı elektromaqnit təsirin dərəcəsini P(t) ani təsir gücü
və W(t) təsir enerjisi vasitəsilə qiymətləndirilməsi məsələsi
ortaya çıxmıĢdır.
Təsir enerjisi vasitəsilə qiymətləndirilməsi məsələsi ortaya
çıxmıĢdır.
Təsir enerjisi
dttitutW
tk
o
)()()( (11.1)
kimi müəyyən edilir.
Burada u(t) və i(t) müvafiq olaraq gərginlik və cərəyanın ani
qiymətidir, tk zamanı isə (11.1) inteqralının yuxarı həddi
olaraq konkret fiziki Ģərtlərlə müəyyənləĢir. Misal üçün,
birinci dövrədə qısa qapanma baĢ verdikdə tk, cərəyanın
açarda qırılması anınadək sürən qısa qapanmanın mövcud
olduğu zamandır.
Qeyd edək ki, uzununa induksiya olunmuĢ e.h.q.-nin
qiyməti yalnız maneələrin səviyyəsini qiymətləndirməyə
imkan verirsə, təsir enerjisinin qiyməti vasitəsilə birinci
dövrələrdə baĢ verən prosesləri nəticəsində ikinci dövrələrin
cihaz və elementlərinin etibarlılığının pozulmasının ehtimal
edilən dərəcəsini müəyyənləĢdirir.
Mütəxəsislər tərəfindən iĢlənmiĢ xüsusi cədvəllərdə
müxtəlif təyinatlı qurğu və elementlər üçün pozucu və
dağıdıcı enerjilərin qiymətləri verilmiĢdir. Misal üçün
46
transformator və mikro dalğa diodları üçün pozucu enerji
müvafiq olaraq 10-4
və 10-7
coula bərabərdir.
Öyrənilən yanaĢma hətta güc dövrələri üçün tətbiq edilə
bilər. Xarici (misal üçün ildırım) mənĢəli təsirlərdə sinxron
generator, güc transformatorları və digər avadanlıq üçün
pozucu enerji 10 kC tərtibindədir.
Beləliklə, birinci dövrələrin ikinci dövrələrə elektromaqnit
təsiri ikinci göstərici, yəni:
- uzununa induksiya olunmuĢ e.h.q.;
- ikinci dövrədə təsir enerjisi vasitəsilə daha dolğun
xarakterizə edilir.
Təsir enerjisi və onun ikinci dövrə ünsürləri arasında
paylanmasının hesabı mürəkkəb məsələdir. Ancaq bir fakta
görə məsələnin qoyuluĢ Ģərtlərini sadələĢdirmək mümkün
olur. Bu fakt ondan ibarətdir ki, ikinci dövrə ünsürlərinin
pozucu və dağıdıcı enerjiləri yalnız tərtib dəqiqliyi ilə
məlumdur.
Bu Ģərt müəyyən sadələĢdirilmiĢ metodların iĢlənməsini
əsaslandırılmıĢ olur.
Təsir gücünün hesabı üçün aĢağıdakı düsturlar mövcuddur;
- alçaq tezliklərdə (akustik diopazon)
)()/(
)/(2/3
22/322
ишиш
ишиш
Z
UUUS
m
mmm
; (11.2)
- yüksək tezliklərdə
)(/
/ 222
ишиш
ишиш
Z
UUUS
m
mmm (11.3)
Burada UiĢ və Um – ikinci dövrədə müvafiq olaraq iĢçi siqnal
və maneə gərginlikləri; iĢ və m –müvafiq olaraq iĢçi və
47
maneə dövrü tezlikləri; Z ( iĢ) – iĢçi tezlikdə ikinci
dövrənin impedansıdır.
Ġxtiyari tezlik üçün
))(
222
иш
м
м
миш
З(
U
Z
UUS
(11.4)
Təsir gücü və təsir enerjisi aĢağıdakı misalda kəmiyyətcə
qiymətləndirək. Real Ģərait üçün səciyyəvi olan aĢağıdakı
verilənləri qəbul edək:
- rabitə xəttinin iĢçi gərginliyi ишU = 100V;
- EVX-də baĢ verən qısa qapanma nəticəsində rabitə
xəttində induksiya edilmiĢ uzununa e.h.q. Um=200V;
- maneə və iĢçi siqnalların tezlikləri nisbəti m/ iĢ= 10;
- rabitə xəttinin inpedansı Z = ( iĢ) = 100m akustik
diapazonda və Z ( iĢ) = 20 Om yüksək tezlik
diapozonunda.
Rabitə xəttində induksiya edilmiĢ 200 voltluq uzununa e.h.q.
EVX-dəki 20 kilometrlik qısa qapanma cərəyanı (q.q.c) və
xətlərin 3÷4 km uzunluğunda paralel yaxınlaĢması Ģəraitinə
uyğundur.
Ġki hala nəzər yetirək.
Akustik diapazon üçün (11.2) düsturundan istifadə edərək
təsir gücü üçün VAS 4200 qiymətini alırıq. Yüksək
tezlik diapazonu üçün (11.3) ifadəsi vasitəsilə
VAS 2800 olduğunu tapırıq.
Qısa qapanma mövcudluğu zamanını 0,25 san qəbul edərək
təsir enerjisi üçün müvafiq olaraq 1000C və 700 C qiymətini
almıĢ oluruq.
Alınan təsir enerjisinin qiyməti mütləq mənada kiçik olsa
da, o, ikinci dövrə ünsürlərin (xüsusən, mikrodalğa diodları,
inteqral sxemləri, tranzistor və s. iĢlərinin pozulması və ya
onların dağıdılması baxımından çox böyük kimi qəbul oluna
48
bilər. Misal üçün 1 kC tərtibli enerji, demək olar ki, ikinci
dövrələrin əksər ünsürləri üçün (bəzi rezistor növlərini
çıxmaq Ģərtilə) dağıdıcıdır.
Qeyd edək ki, hətta əzəmətli dərəcədə kiçik təsir enerjisi də
ikinci dövrə ünsürləri üçün müxtəlif dərəcədə (pozucudan
dağıdıcıyadək) təhlükəli ola bilər.
49
12. Qeyri-monoxrom təsirlərdə impedans anlayışı
Elektrik dövrələrinin rejim parametrləri əksər hallarda qeyri
monoxrom formaya malik olur. Bunun səbəbləri ətraflı
öyrənilmiĢdir. Qeyri-monoxromluğun mənĢələri kimi güc
transformator və avtotransformatorların doymuĢ nüvələri,
tac boĢalması, sinxron generatorların diĢ harmonikaları,
çevrici qurğular və sairələri göstərilə bilər.
Deyilənlərə əsasən elektrik energetikası, elektrik rabitəsi,
radiontexnika, avtomatika və telemexanika
komutasiyalarının fəaliyyəti zamanı onlar qeyri-monoxrom
təsirlərə məruz qalır. Eyni zamanda elektrik dövrələrinin
analizi və sintezi məsələlərində geniĢ istifadə olunan
impedans anlayıĢı bir qayda olaraq monoxrom gərginlik və
cərəyanlar üçün verilir və onların təsiredici qiymətlərinin
nisbəti kimi təyin olunur. Bu halda impedans hər harmonika
üçün ayrıca götürdüyü üçün dövrənin bütövlükdə qeyri-
monoxrom təsirə qarĢı müqavimətini xarakterizə etmir.
Dövrənin vahid reaksiyasını əks etdirmək üçün
ümumiləĢmiĢ impedans anlayıĢından istifadə olunur.
Bu anlayıĢı iki mümkün hal üçün təhlil edək (bax 13 və 14
paraqraflarına)
50
12.1. Dövri qeyri-monoxrom gərginlik halı
Fərz edək ki, elektrik dövrəsi və ya onun ayrıca bir hissəsinə
Dirixle Ģərtlərini ödəyən dövri qeyri-monoxrom gərginlik
tətbiq edilib. Onda cərəyanın n-ci harmonikası bərabərdir.
)( nZ
UI n
n (13.1)
Burada Un – gərginliyin n-ci harmonikası; - birinci
harmonikasının dövri tezliyi; )( nZ -n-ci harmonikada
impedansın qiyməti.
Məlum olduğu kimi qeyri-monoxrom gərginlik 2/1
2
n
on
UU (13.2)
kimi istifadə edilir.
Qeyri-monoxrom cərəyan (14.1) ifadəsi nəzərə alındıqda
2/12
nz
UI n
on
(13.3)
Nəhayət, ümumiləĢdirilmiĢ impedansın modulu bərabərdir. 2/1
22/1
21
)(
nZ
UUUIZ n
onn
on
(13.4)
Gərginliyin n-ci harmonikasının birinci harmonikaya
nisbətini nU , n-ci harmonikadakı impedansın birinci
harmonikadakı impedansa nisbətini Z kimi iĢarələsək və
müəyyən çevrilmələri aparsaq,
51
)()(
1
)(22
1
2
1
2
1
1
mZПUmZ
U
mZZZ
nmom
n
non
nom
n
non
mom
(13.5)
kimi göstərə bilərik.
Nisbi ümumiləĢdirilmiĢ impedans
)()(
1
22
1
2
1
2
1
1
mZПUmZΠ
U
mZΠZ
nmom
n
non
nom
n
non
mom
(13.6)
düsturu ilə verilir. Bu kəmiyyət tətbiq olunan gərginliyin
qeyri-monoxromluğu ilə əlaqədar olan dövrə impedansının
birinci harmonikası impedansa nəzərən dəyiĢmə dərəcəsini
xarakterizə edir.
Misal üçün, R=10m, L=0,02Hn parametrlərinə malik olan
RL konturuna 50HS tezlikli dövrü düzbucaqlı bipolyar
gərginlik tətbiq edildikdə (13.5) ifadəsi vasitəsilə Z≈6,87
Om qiymətini almıĢ oluruq. Gərginliyin ali harmonikaları
düzbucaqlı təsirin məlum Furye ayırmasından ayrı-ayrı
harmonikalarda dövrənin impedansı
2222)( LmRmZ
düsturundan tapılır.
Baxılan dövrə üçün birinci harmonikadakı impedans
52
08,1)(/
362,602,014,311)( 2222
ZZZ
OmZ
qiymətini alır.
Deməli, tətbiq olunan gərginliyin qeyrimonoxromluğu ilə
əlaqədar olaraq dövrənin impedansı birinci harmonikadakı
impedansa nəzərən 8% artmıĢ olur.
53
12.2. Aperiodik gərginlik halı
Fərz edək ki, elektrik dövrəsi və ya onun ayrıca bir hissəsinə
t=0 anında Dirixle Ģərtinə cavab verən a periodik gərginlik
tətbiq edilir. Məlumdur ki. Furyenin diskret ayırmasındakı
gərginlik və ya cərəyan harmonikası amplitudunun kəsilməz
ayırmadakı analoqu həmin kəmiyyətlərin ampilitud
sıxlığının moduludur. Bu səbəbdən gərginlik və cərəyan
təsir edici qiymətləri üçün
,)(2
1 2 dFU
2
1I
,)(
2
d
Z
F (14.1)
ifadələrini yaza bilərik. Onda ümumləĢdirilmiĢ impedansın
modulunu
dZF
dF
Z2
2
)(
)(
(14.2)
kimi ifadə edə bilərik. Burada Z impedansın cari tezlikdə
moduludur.
RL konturuna (R=1Om, L=0,02Hn) t=0 anınıda
sürəkliliyinə malik olan impedansın tətbiq edildiyi halı üçün
ümumiləĢdirilmiĢ düzbucaqlı impulsun modulunu
hesablayaq.
Düzbucaqlı impedansın Furye çevirməsi məlum olduğu kimi
54
2sin
2)(
F (14.3)
ifadəsi ilə verilir.
Bu düstur (14.2) ifadəsində gərginliyi əks etdirir. Cərəyan
üçün müvafiq Furye çevrilməsi
2sin
2)(
222
LRZ
F
(14.4)
kimi olacaq.
(14.3) və (14.4) düsturlarını (14.2) ifadəsinə qoysaq və
müvafiq inteqralları açıb lazimi cəbri çevrilməsi aparsaq
RLe
RZ
L
R
/)1(
(14.5)
düsturunu almıĢ oluruq. -nu sonsuzluğa yönəltsək, onda
Zlim
qiymətini alırıq. Bu nəticə asanlıqla yazıla bilər: -nu
sonsuzluğa yönəlməsi fiziki baxımdan kontura sabit
gərginliyin tətbiq olunması deməkdir.
-nu sonsuzluğa yönəltsək və L optimal qaydasını bir dəfə
tətbiq etsək, aĢağıdakı nəticəni alırıq.
Zlim
Alınan nəticə ideal, yəni sonsuz dikliyə malik olan
impulsun, RL dövrəsinə tətbiq edildiyi halda reaktansın
sonsuzluğa yönəlməsi ilə əlaqələnir.
55
Cədvəl 14.1-də RL konturunun verilimĢ parametrləri və -
nun müxtəlif qiymətləri üçün ümumiləĢdirilmiĢ impedansın
modulları verilmiĢdir.
Cədvəl 14.1 -nu sürəkliliyinə malik olan düzbucaqlı impulsun RL
konturuna (R=1 Om L=0,02 Hn) tətbiq edildiyi halda
ümumiləĢdirilmiĢ impedansın modulları
Ġmpulsun
sürəkliliyi
san
Z ,
Om
0,000005
0,00001
0,00002
0,00005
0,0001
0,0002
0,0005
0,001
0,002
0,005
0,01
0,02
89,5
63,3
44,7
283
20,0
14,2
8,98
6,38
4,55
2,95
2,17
1,65
ÜmuliĢdirilmiĢ impedanslar vasitəsilə EMU
qiymətləndirilməsində əhəmiyyətli rol oynayan
texnosferanın ikinci dövrələrində induksiya edilmiĢ
gərginlik və cərəyan sıçrayıĢlarının və induksiya edilmiĢ
dalğaların yayılmasının hesabı aparıla bilər və həmçinin
təsir enerjisinin ikinci dövrələrinin ünsürləri arasında
paylanması və adı çəkilən ünsürlərin etibarlılığı
qiymətləndirilə bilər.
56
13. Kondensator batareyalarının qoşulma
cərəyanları
Beləliklə, elektroenergetikada yüksək gücə malik olan
kondensator batareyalarından inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə geniĢ
istifadə olunur. Yüksək gərginlik kondensator batareyaları
müxtəlif təyinatlara malikdir. Bunlar həm xətlərdə ötürülən
gücün yuxarı həddinin artırılması (uzununa tutum
kompensasiya qurğuları vasitəsilə) həm də sistem
əhəmiyyətli enerji qovĢaqlarında gərginliyin
tənzimlənməsindən ibarətdir (eninə kompensasiya
qurğularında). Bəzi hallarda güclü kondensator batareyaları
statik tiristor kompensatorlarında əsas funksional ünsür kimi
çıxıĢ edir.
Bu paraqrafda biz eninə tutum kompensasiyası
qurğularının qoĢulma cərəyanlarını nəzərdən keçirək.
Nəzəri elektrotexnikadan məlum oduğu kimi tutumun
sinusoidal gərginlik mənbəyinə qoĢulan cərəyan
t
mxmx
m etIi
sincossinsin 2
2
22 (15.1)
ifadəsi ilə müəyyən edilir.
Burada mI - ardıcıl rəqs konturunda qərarlaĢmıĢ cərə-
yanın amplitud qiyməti; -mənbəyin dövrü tezliyi; -
mənbəyin e.h.q.-nin ilkin fazası; mx - məxsusi dövri tezlik;
- gərginlik və cərəyanın sərbəst rəqsləri arasında fazalar
fərqi; - məxsusi rəqslərin sönmə dekrementi.
Sadə fərziyyələr və çevirmələr vasitəsilə qoĢulma
cərəyanın K dəfəliyinin ən əlveriĢli halda
2
2
22 cossinsin mxtK (15.2)
kimi ifadə olunduğunu göstərmək olar.
57
(15.2) ifadəsinin ardıcıl təhlili nəticəsində qoĢulma
cərəyanının ən böyük dəfəliliyinin
11
mxmx K (15.3)
kimi müəyyən edildiyini göstərmək olar.
Misal üçün məxsusi tezlik 300 və 500 Hs olduğu
halda ifrat qoĢulma cərəyanının dəfəliliyi müvafiq olaraq 7
və 11-ə bərabərdir. Kondensator batareyasının nominal
cərəyanının 1 kiloamper hüdudunda olduğunu nəzərə alsaq
qoĢulma cərəyanının bir neçə kiloamper qiymətinə
çatmasını müəyyən etmiĢ olarıq.
Bir çox hallarda güclü kondensator batareyalarının
qapalı paylayıcı quruluĢlarında yerləĢdirilməsi praktikasını
nəzərə alsaq, bu növ qurğuların qoĢulmalarının ikinci
dövrələr üçün xüsusi təhlükə kəsb etdiyini görərik.
Bir vacib və maraqlı məqama diqqət yetirək. Məlum
olduğu kimi kondensator batareyalarının açılması açarlarda
qövsün təkrar yanması ehtimalı ilə bağlıdır. Qövsün təkrar
yanması isə öz növbəsində, kondensator batareyasının
Ģəbəkəyə qoĢulması deməkdir. Prinsipcə təkrar qoĢulmada
əmələ gələn komutasiya cərəyanı planlı qoĢulma
cərəyanından daha böyük qiymətə malik ola bilər.
Qeyd edək ki, güclü kondensator batareyasının qövsün
təkrar yanmaları ilə müəyyən olunan açılması nəticəsində
ikinci dövrələrdə induksiya edilmiĢ e.h.q.–lərin sıçrayıĢları
silsiləsi əmələ gəlir.
EMU baxımından kondensator batareyalarının
kommutasiyaları o dərəcədə əhəmiyyətlidir ki, bu məsələ
CĠĞRE – nin «Enerji sistemlərinin elektromaqnit
uyğunluğu» tədqiqat komitəsində tədqiqat mövzusu kimi
rəsmiləĢdirilmiĢdir.
58
14. Bütöv silindrik naqillərin tezlikdən asılı
məxsusi elektrik parametrlərinin hesabı
Məlum olduğu kimi, silindrik naqillərin kompleks daxili tam
müqaviməti
)()(
)()(
2 yijbeyrbe
yjbeiyber
yJZ
(16.1)
düsturu ilə təyin edilir.
Burada 2/1)( mjry (16.1) ifadəsinə daxil olan ber, bei
Bessel funksiyaları və onların ber, bei birinci törəmələrinin
arqumenti; və j-müvaliq olaraq naqil materialının mütləq
maqnit nüfuzluluğu və xüsusi keçiriciliyi; r-naqillərin
radiusu; -elektromaqnit sahəsinin dairəvi tezliyi; j-xəyali vahiddir.
Qeyd edək ki, (16.1) düsturu vasitəsilə bütöv silindrik
naqillərin məhz daxili impedansı müəyyən edilir. Təbii ki,
daxili impedans tam impedansın tərkib hissəsi və
mürəkkəbəsi kimi bir çox hesabatlarda iĢtirak edir.
Real (həqiqi) və xəyali mürəkkəbələrə ayrıldıqda (16.1)
ifadəsi uzununa aktiv müqavimət və uzununa induktivliyi
təyin edən düsturlara parçalanır, yəni
R=Re(Z); L= )Im(1 Z
olduqda
,)()(
)()()()(
2 22ybeiyrbe
yrbeybeiyibeyber
yR
(16.2)
22 )]([)]([
)()()()(
2 yibeyrbe
yybeybeiyrbeyber
yL
(16.3)
59
15. Ġçiboş en kəsikli silindrik naqillər
ĠçiboĢ məftillər misdən yaxud alüminiumdan hazırlanır,
əsasən 330 kV və daha artıq gərginlikli yarımstansiyaları
Ģinləmək üçün iĢlədilir. Məftillə iri təĢkil edən ayrı-ayrı
tellər bir-biri ilə oyuq Ģəklində birləĢdiyi üçün məftil
konstruksiya cəhətdən möhkəm və dairəvi formada olur.
ĠçiboĢ en kəsikli silindrik naqillər kompleks daxili
impedansı
)]()([)()(2
)]()([)()(
yrjheyiheTyijbeyrbey
yjheryheiTybeijyberjZ
(17.1)
ifadəsi vasitəsilə hesablanır.
Burada 2/1)(xry (17.1) düsturuna daxil ola bilən
bütün Kelvin funksiyalarının arqumenti; rx –naqilin xarici
radiusudur.
(17.1) düsturundakı, T funksiyası
)()(
)()(
qrjheqihe
qijbeqrbeT
(17.2)
kimi müəyyən edilir.
T funksiyasının q arqumenti daxili radiusun rd qiymətində
2/1jrq d
kimi hesablanır.
60
16. Ferromaqnit örtüklü silindrik güc
naqillərinin hesabı
Maqnit nüfuzluğu çox böyük olan 1 cisimlərə
ferromaqnit cisimlər deyilir. Dəmir, polad, çuqun, kobalt,
nikel və bir sıra xəlitələr ferromaqnit materiallara aiddir.
Praktik elektrotexnikada ferromaqnit materiallar çox böyük
əhəmiyyətə malikdir. Sənaye elektrik maĢınları,
elektromaqnitlər, transformatorlar, relelər, çoxlu sayda ölçü
cihazları və digər qurğular polad içliyə malikdir. Nisbətən
kiçik cərəyanlarda güclü maqnit sahəsi almaq lazım gələn
bütün hallarda belə içliklərdən istifadə olunur.
Deməli maqnit sahəsinə ferromaqnit material daxil etdikdə,
sahənin maqnit induksiyası xeyli artır. Bu mənada qəbul
olunmuĢdur ki, ferromaqnit materiallar «maqnitlənmə»
xassəsinə malikdir.
Maqnitlənmə prosesinin mahiyyəti aĢağıdakılardan
ibarətdir.
Ferromaqnit cisim öz-özünə (spontan) maqnitlənmiĢ çox
kiçik oblastlara bölünür (hər bir oblastın həcmi təxminən 10-
8sm
3-ə yaxındır). Oblastın maqnit momenti molekulyar
elementar elektrik cərəyanları nəticəsində alınır. Xarici
maqnit sahəsi olmadıqda ferromaqnit cisimdə elementar
maqnit momentləri müxtəlif istiqamətlərdə yönəlir və bir-
birini kompensə edir. Ona görə də cismin tam maqnit
momenti sıfra bərabər olur.
Xarici maqnit sahəsinin təsiri ilə, məsələn, polad içliyə
salınmıĢ makaradan cərəyan keçdikdə yaranan maqnit
sahəsinin təsiri ilə elementar maqnit momentlərinin istiqa-
mətləri dəyiĢir və xarici sahə gücləndikdə cismin maqnit
momenti, yəni maqnitlənən makaranın maqnit sahəsi
istiqaməti ilə üst-üstə düĢən elementar maqnit
momentlərinin cəmi artır. Beləliklə, əlavə maqnit sahəsi
yaranır və xarici sahə ilə toplanaraq onu gücləndirir.
61
Qeyri ferromaqnit mühitdə 1 xarici maqnit sahəsinin
verilmiĢ H intensivliyində maqnit induksiyası
H00 (18.1)
olar.
Ferromaqnit mühitdə isə bu induksiyaya əlavə maqnit
sahəsinin 0 J induksiyası da əlavə olunur. Burada J –
ferromaqnitin maqnitlənməsidir.
Ferromaqnit materialda yekun maqnit induksiyası
JHB 0 (18.2)
alınar.
Digər tərəfdən bilirik ki, maqnit induksiyası maqnit
sahəsinin intensivliyi ilə
HHB a 0
münasibəti ilə əlaqədardır.
Buradan
H
Jaa 1
alınır.
Ferromaqnit materiallarının maqnitlənməsi sonsuz sayda
arta bilməz. Əgər bütün oblastlarda öz-özünə maqnitlənmə
sahəsinin istiqaməti xarici maqnit sahəsinin istiqaməti ilə
üst-üstə düĢürsə, onda mühitin maqnitliyi özünün hüdud
qiymətinə doyJ çatır. Bu qiymət doyma maqnitliyi adlanır.
J-nun H-dan asılılıq əyrisinin xarakteri Ģəkil 18.1-də qırıq
xətlə verilmiĢdir. Burada da (18.1) düsturuna uyğun olaraq
H-ın artması ilə B0 induksiyasının düzxətli artması
verilmiĢdir.
J əyrisi və B0 düz xəttinin ordinatlarını toplayaraq yeni
B(H) asılılıq əyrisini alarıq. Bu maqnitlənmə əyrisidir. Bu
əyrini 3 hissəyə bölmək olar: Oa hissəsi. Bu hissədə maqnit
induksiyası sahənin intensivliyi ilə təxminən mütənasib
olaraq artır. ab hissəsində maqnit induksiyasının artması
62
nisbətən yavaĢıyır. Bu hissə çox vaxt maqnitlənmə əyrisinin
dizi (dirsəyi) adlanır. b nöqtəsindən sonra gələn hissə. Bu
hissədə b-nin H-dan asılılığı təxminən yenə də düz xətli
olur. Lakin bu düz xətt absis oxu ilə kiçik bucaq əmələ
gətirir.
Hər bir ferromaqnit material xarakterik maqnitlənmə
əyrisinə malikdir. ġəkil 18.2-də müxtəlif növ polad və
çuqun üçün maqnitlənmə əyrisi verilmiĢdir.
Maqnitlənmə əyrisi, ilk dəfə 1872-ci ildə Moskva
universitetinin professoru A.Q. Stoletov tərəfindən
verilmiĢdir.
ġəkil 18.1-də verilmiĢ J-nin H-dan asılılıq əyrisini düzxətli
olmaması xarakteri göstərir ki, H
J nisbəti sabit kəmiyyət
deyildir. Bu nisbət H artdıqca əvvəlcə çox sürətlə artır,
sonra isə onun artması yavaĢıyır və H-ın kiçik intervalında
praktik olaraq sabit qalır və nəhayət azalmağa baĢlayaraq
asimptotik olaraq sıfıra yaxınlaĢır. Mütləq maqnit
nüfuzluğunun H-dan asılılığını xarakteri də
H
Ja 10
Ona oxĢardır. Lakin olduqda a asimptotik olaraq
a -a yaxınlaĢır. Sonuncu münasibətin hər iki tərəfini 0 -a
bölərək maqnit nüfuzluğu üçün
H
J1
ifadəsini alarıq.
Həssas elektromaqnit mühitində yerləĢək və ya həssas
elektrik və elektron qurğularını qidalandıran hava xətləri
63
bəzi hallarda ferromaqnit örtüklü silindrik güc naqilləri
vasitəsi ilə yerinə yetirilir. Müvafiq ixtiralar ABġ və
Almaniyada potentləĢdirilmiĢdir.
Bu paraqraf EMU nöqteyi nəzərindən çox böyük əhəmiyyət
kəsb edən ferromaqnit örtüklü silindrik güc naqilinin
elektriki hesabına həsr edilmiĢdir. Bu növ naqillər bəzən
manelərdən mühafizə olunmuĢ (MMO) naqillər adlandırılır.
MMO naqillərin 2 əsas növü mövcuddur:
1. ferromaqnit (bir qayda olaraq, polad) məftildən
hazırlanmıĢ xarici laya malik olanlar;
2. ferromaqnit (bir qayda olaraq, permallay)
lentdən hazırlanmıĢ xarici laya malik olanlar.
Məlum olduğu kimi elektromaqnit dalğasının keçirici
mühitə nüfuz etmə dərinliyi
2
1
/2 d (18.4)
düsturu ilə verilir, harada ki, bütün parametrlər naqilin xarici
layına aiddir.
Təbii ki, böyük nisbi maqnit nüfuzluluğuna malik olan
ferromaqnit materialda bu dərinlik alüminium və misə
nəzərən daha kiçik olaraq, xüsusən nisbətən kiçik
cərəyanlarda. Fiziki cəhətdən bu fakt elektromaqnit dalğası
enerjisinin bir hissəsini ferromaqtekin maqnitlənməsinə sərf
olunması ilə bağlıdır.
Hesabat nöqteyi nəzərindən ferromaqnit örtüklü naqillərin
elektriki hesabı ənənəvi polad-alüminium naqillərinin
hesabından prinsipial dərəcədə fərqlənir. Bu onunla
əlaqədardır ki, ferromaqnit örtük skin-layla əhatə olunur və
artıq örtük materiallarının qeyri-xətti doymasını nəzərə
almamaq böyük xətalarla nəticələnə bilər. Aydındır ki, kafi
dəqiqliyi təmin etmək üçün hesabat alqoritmi iterasiya
tsiklinə malik olmalıdır.
Qeyd edək ki, elektromaqnit dalğalarının ferromaqnit
mühitə nüfuz etmə dərinliyi, yəni skin-layın qalınlığı, üst
64
örtüyün qalınlığından kiçikdir. Skin-layın qalınlıqları tezlik
və maqniti nüfuzluğunun bir sıra qiymətləri üçün 18.1
cədvəlində verilmiĢdir.
18.1 cədvəlindən göründüyü kimi əksər hallarda
(10÷30)·10-1
mm qalınlığına malik olan xarici layda
dalğanın nüfuz etməsi məhdudlaĢır. Bu onu deməyə əsas
verir ki, öyrənilən naqildən axan cərəyanın böyük hissəsi
skin-laydan axır, bu isə, öz növbəsində, aparılan
hesabatlarda skin-laydan axan cərəyanın ilkin iterasiyasını
bütün naqildən axan cərəyana bərabər götürməyə əsas verir.
Cədvəl 18.1
Elektromaqnit sahəsinin polad naqilə nüfuzetmə
dərinliyi, 10-1
mm-lə
f, Hs 0/
10 100 1000
1000
5000
10000
50000
100000
500000
1000000
17,8
7,99
5,63
2,52
1,78
0,80
0,56
5,63
2,52
1,78
0,80
0,56
0,25
0,18
1,78
0.80
0.56
0.25
0.18
0.08
0.06
Bütün cərəyanın skin-layından axması Ģərti aĢağıda
verilmiĢdir:
2)( tHff s (18.5)
Tezlik fs sərhəd tezliyindən böyük olduqda skin-laydakı
cərəyan naqildən axan cərəyana bərabər olur.
Cədvəl 18.2-də üzərində 1,5 mm diametri polad məftillir
burulmuĢ ACO-400 naqilinin aktiv müqavimətlərinin tezlik
xarakteristikaları verilmiĢdir. Müqayisə üçün diametri
65
alınan naqilin diametrinə bərabər olan ACO-500 naqilinin
R(f) xarakteristikaları da həmin cədvəldə verilmiĢdir.
Cədvəldən göründüyü kimi:
- MMO naqillərin xassələri daha aĢkar Ģəkildə
böyük maqnit nüfuzluqluqları və müvafiq olaraq, axan
cərəyanların kiçik qiymətləri üçün səciyyəvidir;
Cədvəl 18.2
ACO-500 və üzərinə 1,5 mm diametrli polad məftil
burulmuĢ ACO-400 naqilinin aktiv müqavimətləri,
10-4
Om· m-1
f, Hs 0/ ACO-
500 1 10 100 1000
103
104
105
106
1,64
5,41
16.1
53,0
5,24
16,0
52,2
169
15,8
53,8
170
536
53,7
168
529
1750
1,48
4.78
15,1
18.6
- MMO naqillərdən axan cərəyanların
qiymətləri böyük və müvafiq olaraq, maqnit
nüfuzluluqlarının qiymətləri kiçik olduqda MMO naqili
və diametri onun diametrinə bərabər olan adi ACO tipli
naqilin tezlik xarakteristikaları əhəmiyyətli dərəcədə
yaxınlaĢır.
66
17. Nazik örtüklü naqillərin
elektrik hesabı
Nazik örtüklü naqillərdən müxtəlif təyinatlı texniki
obyektlərdə istifadə olunur. Nazik örtüklərin əsas növləri
aĢağıdakılardır:
- gümüĢ örtüklər. Hava və yerüstü nəqliyyatı
vasitələrinin bort Ģəbəkələrində alçaq gərginlik naqillərinin,
radio tezlikli koaksial kabellərdə isə daxili cərəyan keçirici
naqillərin örtüyü kimi istifadə olunur;
- qalay örtükləri. Hava və yerüstü nəqliyyatı
vasitələrinin yüksək gərginlik sistemlərindəki və alçaq
gərginlik bort Ģəbəkələrindəki naqillər və həmçinin yüksək
tezlik kabellərinin bəzi növlərində cərəyan daĢıyıcı
naqillərdə istifadə olunur.
- Ferromaqnit örtüklər. Sönmə dekrementinin
alçaldılması məqsədilə induktivlikləri süni yolla
yüksəldilmiĢ kabellərdə istifadə olunur.
Baxılan növ naqillərdən müasir texnosferada daha çox
istifadə olunanları bimetal naqillərdir. Bimetal naqillərdəki
örtüklər onların həm texnoloji məqsədlərlə (gümüĢ örtükləri
vasitəsilə), həm də korroziyaya qarĢı (qalay örtükləri
vasitəsilə) istifadə olunur.
Bimetal naqillərin əsas parametrlərindən biri örtük
əmsalıdır. Z, , və k kimi müvafiq olaraq bimetal naqilin
uzununa ımpedansı (Om· m-1
), xüsusi keçiriciliyi (Sm· m-
1), maqnit nüfuzluluğu (Hn·m
-1) və dairəvi tezliyi üçün
k= 2
1
-ə bərabər olan burulğan cərəyanları əmsalını
qəbul etsək, 1 indeksi ilə naqilin əsasına, 2 indeksi ilə isə
örtüklü naqilə aid olan kəmiyyətləri iĢarələndirsək,
aĢağıdakı düsturları göstərə bilərik:
- örtük əmsalı
67
12 Re/Re ZZ (19.1)
- örtüksüz naqilin impedansı
akjI
akjI
akjZ
11
10
1
11
2
(19.2)
- örtüklü naqilin impedansı
42
31
2
22
2 qSS
qSS
bkjZ
(19.3)
harada ki
akjIakjIq 21102
1
1221 // (19.4)
bkjkakjIbkjIakjkS 202020201 (19.5)
bkjIakjkbkjkakjIS 212021202 (19.6)
bkjkakjIbkjIakjkS 202120213 (19.7)
bkjIakjkbkjkakjIS 212121214 (19.8)
(19.2)- (19.8) düsturlarında:
a və b- müvafiq olaraq örtüksüz və örtüklü naqillərin
radiusları;
I0və I1 -müfaviq olaraq sıfır və birinci tərtibli xəyalı
arqumentli Bessel funksiyaları;
68
K0 və K1 müvafiq olaraq sıfır və birinci tərtibli Makdonald
funksiyaları.
Nazik örtüklü naqillərin elektriki hesabı bir neçə
xüsusiyyətə malikdir. Misal üçün, bu naqillərlə örtürülən
tezliklərin iĢçi diapazonları bir çox halda çətin hesablanan
ara arqumentlər oblastına təsadüf edir. Digər xüsusiyyət
ondan ibarətdir ki, örtüyün qalınlığı çox kiçik olduqdan və
bu səbəbdən qalınlığı çox kiçik olduqdan və bu səbəbdən a
və b bir-birinə çox yaxın olduqdan (19.5) və (19.8)
ifadələrində verilən S1 və S4 kəmiyyətləri olduqca böyük
dəqiqliklə hesablanmalıdır. Əks halda mütləq qiymətləri çox
kiçik olan bu kəmiyyətlərin hesabında yol verilə biləcək
xətalar δ örtük əmsalının qiymətlərinin qeyri dəqiq
hesablanmasına gətirib çıxara bilər.
Bu çətinlikləri dəf etmək üçün müəyyən üsullar mövcud-
dur.
Məlum olduğu kimi xəyalı arqumentli Bessel funksiyaları
və Makdonald funksiyaları, Kelvin funksiyaları və onların
birinci törəmələri vasitəsilə aĢağıdakı kimi ifadə edilir
(həqiqi U arqumenti üçün):
ujIubeijuber 0 , (19.9)
ujIjubeijuber 111 , (19.10)
ujkuherjuhei 0
2
, (19.11)
ujkjuherjuhei 111 2
. (19.12)
69
Kelvin funksiyaları həqiqi arqumentli funksiyalardır.
Onların geniĢ arqumentlər diapazonunda cədvəlləri mövcud
olduğundan nazik örtüklü naqillərin elektriki naqillərin
elektriki hesabı onlardan istifadə etməklə həyata keçirilə
bilər.
Digər tərəfdən, Kelvin funksiyalarından istifadə edərək biz
Eylərə görə qamma-funksiya
111
111
1znn
zz
z
n (19.13)
VeyerĢtrassa görə qamma-funksiya
nz
n
z eznze
z/1
11
1
(19.14)
və
zzz 1 (19.15)
düsturlarından həqiqi hissələri asanlıqla ayıra bilərik.
Bununla biz -nin qiymətini kompleks cəbrin istifadəsinə
ola biləcək məhdudiyyətlərdən asılı olmayaraq hesablaya
bilərik. Və nəhayət, həqiqi kəmiyyətlərin birbaĢa hesabı
onların kompleks formasından ayırma vasitəsilə
alınmasından daha kiçik xəta ilə müĢayət olunur.
Qeyd edək ki, texnosferada həm də nazik ferromaqnit
örtüklərindən də istifadə olunur, misal üçün, rabitə
kabellərində induktivliyin süni yolla artırılması və müvafiq
olaraq sönmə dekrementinin alçaldılması məqsədilə. Bu növ
örtüklərə malik olan naqillərin elektriki hesabatında örtüyün
qeyri-xətti maqnit xassələri prinsipcə nəzərə alınmalıdır.
70
Təbii ki, bu halda hesabat alqoritmləri özlərinə iterasiya
tsiklini daxil etməlidir. Ancaq böyük maqnit nüfuzluqları
və yüksək tezliklər Ģəraitində skin-effekt özünü çox kəskin
Ģəkildə biruzə verir, skin-layın qalınlığı kiçik olur.
Hesabatlar isə adı çəkilən səbəbdən asanlaĢır və iterasiya
tsikllərinin sayı çox kiçik, bəzən cəmi 1 ÷ 2 olur.
71
18. Bircins olmayan torpaq üçün qarşılıqlı maqnit
təsiri parametrlərinin hesabı
Öyrənilən Karson inteqralı və onun həlləri elektriki
cəhətdən bircins torpaq üçün verilmiĢdir. Təbii ki, yerin
quruluĢu heç də bircins deyil və müxtəlif fiziki modellərdə
o, üfüqi qatlardan ibarət olan mühit kimi təsvir edilir. Ən
ümumi halda bu layların əsas elektrofiziki parametrləri olan
γ xüsusi elektrik keçiriciliyi, ε dielektriki nüfuzluluğu və μ
maqnit nüfuzluluğu və həndəsi parametr olan layların
qalınlıqları müxtəlif qiymətlərə malik ola bilər.
AĢağıda verilən materialda hesab edilir ki, torpaq
maqnit xassələrinə malik deyil, yəni
μ1= μ2 = . . . = μn = μ0.
Kvarikeçiricilik diapazonu üçün (yəni, nisbətən alçaq
tezliklərdə)
ε1 = ε2= . . . = εn= ε0
Daha yüksək tezliklərdə isə
εi = var
qəbul edilir.
Qeyri-bircins torpağın qətirdiyi qarĢılıqlı
impedansının təyini bizi iki aspektdə maraqlandıracaq.
Bunlara ardıcıl olaraq nəzər yetirək.
Torpaqların laylı olması
72
Tədqiq olunan AbĢeron yarımadasında torpaqların bir
yaxud çox laylı olması barədə tədqiqatlar ararılmıĢdır.
AbĢeron yarımadasının torpaqlarının bir, iki və uçlaylı
strukturları müəyyən edilmiĢdir. Uzun illər torpaqların
strukturları haqqında tədqiqatlar aparıldıqdan sonra AbĢeron
yarımadasının torpaqlarının lay xəritəsi tərtib edilmiĢdir. Bu
xəritədə birlaylı torpaqlar yarımadanın Ģimal, Ģərq və
cənubi-Ģərq, cənubi-qərb sahələrində, ikilaylı torpaqlar
Ģimalı-qərb, orta, Ģərq sahələrdə və üçlaylı torpaqlar qərb,
Ģimal, Ģərq, cənub sahələrində olmaları göstərilmiĢdir.
ġimal və Ģərq, cənubi Ģərq sahələrdə birlaylı torpaqlar
dəniz kənarı qumlardan ibarətdir, bəzi yerlərdə isə qumlar
hərəkət edən olub qalınlığı 4m-ə çatır.
Yarımadanın Ģərq sahəsində olan torpaqlar üst layda
qalınlığı 0,4÷1,2m olub, qumlardan ibarətdir, alt layda isə
əhəngləĢdirilmiĢ strukturaya malikdir.
AbĢeron yarımadasının mərkəzində olan iki laylı
torpaqlar iri dənəli və qalınlığı 0,3÷0,8m-dir, alt laylar gilli
torpaqlardan ibarətdir. Yarımadanın Ģimal, qərb, cənubi-Ģərq
sahələrindəki üçlaylı torpaqlar, qalınlığı 0,3÷0,8 m olan gilli
qumlardan ibarətdir və qalınlığı 0,8÷2,5m olan
qumluqlardan ibarətdir.
Aparılın elmi analizlərə görə iki və üçlaylı strukturaya
malik olan torpaqlarda, torpaqlayıcıları zədələnən
yarımstansiyaların 70%-i ikilaylı və üçlaylı torpaqların
sahələrinə düĢür.
Beləliklə, AbĢeron yarımadasının torpaqlarının bir
neçə laylı olması ilə əlaqədar, torpaqlayıcı naqillərin
zədələnmələri, əsasən yer səthindən 20-50 sm aĢağıda, yəni
sıxlığı çox az olan yuxarı laydan, sıxlığı çox olan laydan
keçdiyi zaman baĢ verir. Bu müĢahidələr göstərir ki,
torpaqlayıcıların Ģaquli elementlərinin zədələnməsi layların
sərhədində müxtəlif fiziki-kimyəvi tərkibi diferensial
aerasiya cütünün yaranması ilə əlaqədardır.
73
Torpaqlayıcı naqillərin zədələnməsi istismar zamanı 5
il sonra aĢkar edilir.
Aqressiv torpaqlarda, xüsusilə lay strukturlu
torpaqlarda, torpaqlayıcıların elementlərinin istismar
etibarlılığı, yarımstansiyaların layihələndirilməsi və
istismarı zamanı nəzərə alınmalıdır.
İkilaylı yerin bircins mühit kimi təsvir olunmasının
mümkünlüyü haqqında
Ən sadə və mənbələrdə daha çox təhlil olunan halda
yer ikilaylı mühit kimi təsvir edilir. Təbii ki, skin-effektin
mövcüdluğu ilə əlaqədar tezlik artdıqda sahənin torpağa
nüfuz etmə dərinliyi azalaraq və müəyyən tezlikdən
baĢlayaraq H və E vektoralarının effektiv nüfuz etməsi
yerin üst qatı ilə məhdudlaĢacaq. Bu halda yeri bircins mühit
kimi təsvir edilə bilər.
Baxılan məsələdə ən əhəmiyyətlisi yuxarıda adı
çəkilən sərhəd tezliyinin təyin edilməsidir.
Aparılan təqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki,
fS sərhəd tezliyi KS sərhəd əmsalı vasitəsilə aĢağıdakı kimi
ifadə edilir:
2
1
2
7
16
10SS K
df
(20.1)
burada: d – üst qatın qalınlığıdır; KS – əmsalının ədədi qiy-
mətləri aĢağıdakı cədvəllərdə verilir.
Cədvəl 20.1
21 olduqda KS-in qiymətləri
0,1 0,5 1,0 5,0
4 6,501 4,890 4,190 2,565
74
10 6.911 5,338 4,645 3,012
50 7,313 5,701 5,006 3,376
100 7,402 5,791 5,095 3,465
Cədvəl 20.2
21 olduqda KS-in qiymətləri
0,1 0,5 1,0 5,0
4 6,503 4,898 4,205 2,615
10 6.912 5,343 4,654 3,065
50 7,314 5,706 5,016 3,426
100 7,403 5,796 5,105 3,515
Aydındır ki, ffS olduqda ikilaylı torpaq bircins mühit
kimi təsvir edilə bilər.
(20.1) ifadəsi kvazikeçiricisi torpaq halı üçün
düsturdur. fS sərhəd tezliyini ədədi cəhətdən qiymətləndirək.
Qəbul edək ki, mdmSm 10;/10;10/ 2121 .
Onda
F 6,37104 2
SK .
Baxılan hal üçün müvafiq cədvəldən sərhəd əmsalının
6,503; 4,898; 4.205 və 2,615 qiymətlərini tapırıq. Onda
sərhəd tezlikləri bərabərdir:
2,7 MHs – xəta 0,1%-dən artıq olmayanda;
1,53 MHs- xəta 0,5%-dən artıq olmayanda;
1,13 MHs – xəta 1%-dən artıq olmayanda;
453 MHs- xəta 5%-dən artıq olmayanda.
75
19.Texnosferada elektromaqnit uyğunluğunun
təmin olunması
Texnosferada maqnit təsirinin
məhdudlaşdırılması
Bir neçə terminoloji xüsusiyyətə nəzər yetirək. Elmi-texniki
ədəbiyyatda «maqnit təsirinin məhdudlaĢdırılması» və
«maqnit təsirindən» mühafizə terminləri iĢlədilir. Bu termin-
ləri aydınlaĢdıraq.
«Maqnit təsirinin məhdudlaĢdırılması» termini müstəsna
olaraq enerji sistemlərinin elektrik Ģəbəkələrinə və onlarda
baĢ verən proseslərə aiddir. Bundan fərqli olaraq «maqnit
təsirindən mühafizə» termini əsasən ikinci dövrələrin birinci
dövrələrin məhdudlaĢdırılmamıĢ maqnit təsirindən bir baĢa
mühafizə tədbirlərinə bağlıdır. Demək olar ki, maqnit
təsirinin məhdudlaĢdırılmasına görə enerji birlikləri
cavabdehlik daĢıyır.
Qeyd edək ki, elektrik Ģəbəkələrinin texnosfera obyektlərinə
maqnit təsirinin məhdudlaĢdırılmasının məxsusi üsulları
azdır və bir qayda olaraq, müstəqil xarakterə malik deyil.
Yada salaq ki, EMU problemi EVX-lərdə enerji təxhizatının
etibarlılıq məsələlərindən çox sonra əmələ gəlmiĢdir. Eyni
zamanda sxem, rejim və aparatura xarakterli tədbirlərin bir-
birinə bağlı olan EVX-lərdəki proseslərə təsiri çox Ģaxəli və
çox funksiyalıdır. Misal üçün, EVX-lərdən axan qısa
qapanma cərəyanlarını məhdudlaĢdıran tədbir eyni zamanda
maqnit təsirini məhdudlaĢdıran və EMU-nu yaxĢılaĢdıran
vasitədir. Digər misal. Hava EVX-lərin faz naqillərinin par
alınması iki məqsədə qulluq edir. Birincisi EVX-lərin
buraxıla biləcəyi gücün artırılması, ikincisi isə xətt
tərəfindən yaradılan radio maneələrin azaldılmasıdır.
76
.
77
ġək
il 2
1.1
. T
exnosf
erad
a E
MU
-nu t
əmin
edən
təd
bir
lər
təsn
ifat
ı
78
Elektrik Ģəbəkələrinin texnosferaya maqnit təsirinin
məhdudlaĢdırılması təmin edən tədbirlərin təsnifatı 21.1
Ģəklində verilmiĢdir.
Trosların, naqillərin və dayaqların seçilməsi
Elektrik Ģəbəkələrinin maqnit təsiri və son nəticədə EMU
EVX dayaqları və naqillərin həndəsi ölçüləri və həmçinin
trassaboyu yerin elektrofiziki parametrlərindən əhəmiyyətli
dərəcədə asılıdır. Ən ümumi halda xəttin həndəsi ölçüləri və
trasın yerləĢməsi (6.1) düsturundakı bütün vuruqlara təsir
edir. Misal üçün yerin trassa boyu parametrləri faz
naqillərinin orta asılma hündürlükləri və aralarındakı
məsafələr birinci və ikinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı
müqavimətləri müəyyən edir. Eyni zamanda faz naqillərinin
qarĢılıqlı yerləĢməsi düz ardıcıllıq cərəyanlarına, yerin
parametrləri isə sıfır ardıcıllıq cərəyanlarına təsir edir.
Bundan əlavə, torpağın elektrik keçiriciliyi torpaqlanmıĢ
naqillərin mühafizə əmsallarına təsir göstərir.
Bəzən, Ģəbəkələrin rejimləri ilə maqnit təsirinin
məhdudlaĢdırılması və EMU-nun təmin olunması məsələləri
arasında ziddiyyət ola bilər. Misal üçün, xətlə ötürülən
gücün yuxarı həddini artırmaq üçün faz naqilləirni
yaxınlaĢdırmaq məqsədə uyğundur. Bu isə, digər tərəfdən,
qısa qapanma cərəyanlarının və müvafiq olaraq, ikinci
dövrələrdə induksiya olunan e.h.q.-lərin artmasına səbəb
olur.
Öyrənilən tədbirlər növü (6.1) düsturundakı ikinci vuruq
üçün, yəni birinci və ikinci dövrələr arasındakı qarĢılıqlı
impedans üçün daha əhəmiyyətlidir. Bu kəmiyyətin qiyməti
birinci və ikinci dövrələrin məkanda qarĢılıqlı yerləĢməsi
birinci və ikinci dövrələrin yenə nəzərən yerləĢməsi, yerin
elektrofiziki parametrləri və təsir edən elektromaqnit
sahəsinin tezliyindən asılıdır.
79
Birinci üç faktor qarĢılıqlı induksiya əmsalını, birlikdə isə
qarĢılıqlı tam impedansı müəyyən edir.
Qeyd edək ki, baxılan tədbirlər qrupu EMU-nun təmin
olunması nöqteyi nəzərindən pozucu təsirlərin məhdudlaĢ-
dırılması üçün daha üstündür.
80
20. Ġkinci dövrələrdə induksiya edilmiş e.h.q.-lərin
hesabı
Birinci dövrədə Ġ1 cərəyanı axdıqda ikinci dövrədə
induksiya edilən 2E uzununa e.h.q. Z12 uzununa qarĢılıqlı
impedans və torpaqlanmıĢ naqillərin Km mühafizə əmsalı
vasitəsilə
KZIE 1212
kimi hesablanır.
Burada
ZMjZ 1212 .
Artıq bildiyimiz kimi öyrənilən problemdə ən
mürəkkəb məsələ torpağın təsirini əks etdirən Z
impedansının hesabıdır. Əvvəlki paraqraflarda verilən
düsturlar vasitəsilə Z impedansını hesablamaq mümkündür.
Ġnduksiya edilmiĢ e.h.q. qiymətinin praktiki
məsələlərdə təyin olunması birinci və ikinci dövrələrin
yaxınlaĢması xüsusiyyətlərini nəzərə almalıdır. Misal üçün
dövrələrin yaxınlaĢma bucaqları fərqlənən bir neçə hissədən
ibarət ola bilər. Ümumi halda induksiya edilmiĢ e.h.q. – nin
E2∑ mütləq cəm qiyməti
i
n
i
mii lKZIE
1
1212 (22.1)
haradakı, Z12i –i-ci yaxınlaĢma hissəsidə qarĢılıqlı uzununa
impedansın modulu; Kmi - i-ci yaxınlaĢma hissəsində
torpaqlanmıĢ naqillərin mühafizə əmsalı; li- sahələrin
yaxınlaĢma uzunluğunun proyeksiyasıdır.
(22.1) düsturundan istifadə olunması misalı kimi
aĢağıdakı Ģəkilə nəzər yetirək (Ģəkil 22.1).
Hesab etsək ki, uzununa impedans bütün sahələr üçün
eynidir, yəni
81
ġəkil 22.1. Birinci və ikinci dövrələrin
yaxınlaĢma sxemi
124,123,122,121,12 ZZZZZ
onda ayrı-ayrı hissələr üçün yaza bilərik:
;0011211 mKZIE
;221212 lKZIE m
;cos 3331213 lKZIE m
.0041214 mKZIE
Baxılan hal üçün birinci dövrə tərəfindən ikinci
dövrədə induksiya edilmiĢ e.h.q.-nin mütləq cəm qiyməti:
.cos 333221212 lKlKZIE mm
Cərəyanın qiyməti rejim kəmiyyəti olduğu üçün ayrıca
verilməlidir. Təhlükəli təsirlərin hesabatı üçün bu cərəyan
kimi baxılan birinci dövrədə baĢ verə biləcək ən təhlükəli
qısa qapanmanın cərəyanı götürülməlidir.
82
(22.1) düsturunda iZ12 kimi bu kəmiyyətin modulu
götürdüyü üçün hesablanan e.h.q.-lər bir qədər yüksəlmiĢ
olur. Bir qayda olaraq xəta 1015%-dən artıq olmur. Təbii
ki, yüksək dəqiqlik tələb edən hesabatlarda
n
i
imiii lKZMjIE1
121212 (22.2)
düsturundan istifadə edilməlidir.
Keçək torpaqlanmıĢ naqillərin mühafizə əmsallarına.
Bu əmsalların aĢağıdakı qiymətləri qəbul olunur:
- mis, alüminium və polad-alüminium məftillərindən
hazırlanmıĢ ildırımötürücüsü troslar üçün en kəsiyi 120mm2
–dan çox olduqda
Km =0,5 0,6 ;
az olduqda isə
Km =0,6 0,7 ;
- poladdan istehsal olunmuĢ ildırımötürücüsü troslar
üçün en kəsiyi 120mm2-dan artıq olduqda
Km =0,8 1,0 ;
- elektrikləĢdirilmiĢ biryollu dəmir yolu üçün
Km =0,560,8 ;
- elektrikləĢdirilmiĢ ikiyollu dəmir yolu üçün
Km = 0,460,7;
- elektrikləĢdirilmiĢ biryollu dəmir yolu üçün
83
Km =0,91,0 ;
- elektrikləĢdirilmiĢ ikiyollu dəmir yolu üçün
Km =0,8 0,9.
Dəmir yolları üçün K əmsalı EVX və ya rabitə
xətlərin ən yaxın dəmir yolunadək olan məsafəsinin 100
metrdən artıq olmadığı halı üçün verilmiĢdir.
Qeyd edək ki, kabellərin metal örtükləri də müəyyən
mühafizə əmsallarına malikdirlər. Misal üçün, qurğunun
örtüklü polad zirehi olan rabitə kabellərində K=0,61;
qurğuĢun örtüklü polad zirehli olan rabitə kabellərində
K=0,10,36; aliminium örtüklü zirehsiz rabitə kabellərin də
K=0,21. Rabitə kabelləri üçün biz K kimi ekranlaĢdırma
əmsallarını göstərmiĢik. Baxılan məsələdə adı çəkilən
əmsallar eyni fiziki təsirə malikdir və yalnız adlarına görə
fərqlənir.
84
21.Qısa qapanmalar və onların açılması
Formal olaraq, qısa qapanma cərəyanlarının bütün
mövcud məhdudlaĢdırma vasitələri və üsulları elektrik
Ģəbəkələrinin texnosferaya təhlükəli təsirini məhdudlaĢdıran
tədbirlər kimi də çıxıĢ edə bilər.
Xətlərdə qısaqapanmaların azalması maqnit təsiri və
EMU baxımından çox spesifikdir. Bunun səbəbləri
aĢağıdakılardır:
-açarların təkrar qoĢulmaların ehtimalı .
Fiziki mənasına görə açılma cərəyan sıçrayıĢının
silsiləsi və həmin silsilənin ikinci dövrədə induksiya edilmiĢ
e.h.q-lər Ģəklində təkrar alınması deməkdir;
-hətta təkrar qoĢulmaların olmadığı halda dayanıqlı
qısa qapanmalar açıldıqda silsilə xarakterli təhlükəli təsirlər
əmələ gələ bilər. Bu halda təsirin xarakteri xəttin avtomatik
təkrar qoĢulması qurğusu ilə təchiz olunması, bu qurğunun
dəfəliliyi və qısa qapanmanın sürəkliliyindən asılıdır;
-34 km uzunluğuna malik olan «kilometrlik» effekti
zonasının mövcudluğu məlumdur ki, bu zonda yerləĢən hər
bir nöqtədə baĢ verən qısa qapanma xətti açarlar üçün böyük
təhlükə kəsb edir;
-uzununa kompensasiya edilmiĢ ifrat yüksək və ultura
yüksək gərginlik hava EVX-də qısa qapanmaların açılması
ilə əlaqədar olan ağır rejimlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, böyük gücə malik olan eninə
konpensasiya qurğularının kommutasiaylarının müĢayət
edən birinci dövrələrdəki cərəyan silsiləsi və ikinci dövrdə
induksiya olunan uzununa e.h.q. silsiləsi EMU baxımından
çox təhlükəlidir.
85
İdarə olunan kommitasiyalar.
Kommutasiyalar müxtəlif üsullarla idarə oluna bilər.
Bunların bir neçəsini sadalayaq:
-EVX-dəki qısaqapanmanın iki tərəfdən açan xətti
açarların iĢlənməsinin zamana görə idarəsi;
-Üçfazalı qurğuların kommutasiyalarında fazalar üzrə
idarə. Bu növ idarənin həyata keçrilməsi açarın hər fazasının
ayrıca intiqala malik olmasını tələb edir;
-statik tiristor kompensatorlarına malik olan xətlərdə
kommutasiyalardan bir qədər tez reaktiv güc hasili
prosesinin məqsədyönlü tənzimlənməsi;
-adaptiv ATQ. Bu üsulda açarın təkrar qoĢulması
yalnız qısaqapanma qövsünün sönməsindən sonra həyata
keçirilir.
86
22.Ġkinci dövrələrə təsirlərin normallaşdırılması
Texnosforanın ikinci dövrələrində təsirlərin
normallaĢdırılmasına müxtəlif yanaĢmalar
mövcuddur.Ənənəvi yanaĢmalarda yalnız bir kəmiyyət-
induksiya edilmiĢ uzununa e.h.q- normalaĢdırılır, bəzən təsir
müddəti də nəzərə alınır. Bu cür yanaĢma sovet normalarına
xasdır.
Müasir dövrdə inkiĢaf eləmiĢ ölkələrdə birinci
dövrələrin ikinci dövrələrə təsiri enerji göstəricilərinə görə
də normalaĢdırılır. Bu göstəricilər təsir gücü və təsir enerjisi
anlayıĢlarıdır.
Ġkinci dövrələrin ünsürləri üçün (misal üçün,
tranzistorlar relelər, inteqral sxemləri, EHM-lərin müxtəlif
təyinatlı həssas ünsürləri, mikrosxemlər və s.) Wpoz
pozucu
enerji və Wdağ
dağıdıcı enerjilərin qiymətləri məlumdur.Bu
qiymətlər 24.1 cədvəlində göstərilmiĢdir.
Fərz edək ki, ikinci dövrənin hansısa bir ünsüründə
ayrılan təsir enerjisinin W qiyməti bizə məlumdur. Onda, üç
hal mümkündür.
Birinci
W<Wpoz
(24.1)
Bu halda ikinci dövrə ünsürü yüksək etibarlılığa
malikdir. Birinci dövrə tərəfindən törədilən maneələr bu
ünsürə mənfi təsir göstəmir.
Ġkinci
Wpoz
<W<Wdağ
(24.2)
Bu halda ikinci dövrə ünsürü fəaliyyətini davam
etdirsədə, onun etibarlığı azalır. Çox yüksək etibarlılığı tələb
87
edən ikinci kommunikasiyalar üçün (24.2) Ģərti qəbul oluna
bilməz.
Cədvəl 24.1
Bəzi avadanlıq və ünsürlərin enerjiyə görə etibarlılıq
səciyyələri
№
Avadanlıq və ya ünsü-
rün növü
Enerjinin qiyməti, C
Etibarlı
iĢləmə
Pozucu
təsir
Dağıdıcı
təsir
1. Sinxron generatorlar və
avtotransformatorlar,
güclü mühərriklər
<103
103÷10
6
-
2. Relelər, ölçü cihazları,
kiçik güclü
mühərriklər, iĢlə-
dicilərin
transformatorları
<10-3
10-3
÷100
≥100
3. Ölçü rezistorları <10-3
10-3
÷102
≥102
4. Metal plyonkasından
hazırlanmıĢ rezistorlar
<10-4
10-4
÷10-2
≥10-2
5. Kondensatorlar <10-4
10-4
÷10-3
≥10-3
6. Süzgəclərin sarğıları <10-2
10-2
÷10-1
≥10-1
7. Tranzistorlar <10-7
10-7
÷10-2
≥10-2
8. Ġcazə və kommutasiya
diodları
<10-6
10-6
÷10-2
≥10-2
9. Ġnteqral seçmələr <10-7
10-7
÷10-3
≥10-3
10 Mikrodalğa diodları <10-10
10-10
÷10-4
≥10-3
11 EHM-lərin həssas
ünsürləri
<10-7
10-7
÷10-3
≥10-3
12 Elektrik detonatorları <10-5
10-5
÷10-3
≥10-3
88
Üçüncü Ģərt olan
W<Wdağ
Ģərti bütün növ kommunikasiyalar üçün məqbul deyil. Bu
Ģərtin ödənilməsi müvafiq ünsürün tam sıradan çıxması
deməkdir.
89
ƏDƏBĠYYAT
1. E. Acha, M. Madrigal. Power system harmonics,
computer modelling and analysis. Wiley Chichester,
2001
2. G.J. Vakileh. Power systems harmonics –
fundamentals, analysis and filter design. Springer,
2002
3. Handbook of Mathematical Functions. Edited by
Milton Abramovitz and Iren Stegun. New-York:
National Bureau of Standards. 1964
4. Handbook on Electromagnetic Compatibility, By
Reinaldo Perez. First Edition. Academic Press. 1995
5. J. Arrillaga, D. Bradley, P.S. Bodger. Power system
harmonics. Wiley. London, 1985
6. J.R. Carson. The Bell System Technical Journal,
1926, vol. 5, №4
7. T.M. Lazimov. Electrical parameters of shielded
wires. Russian Electrical Engineering, 1999, vol.69,
3, New-York
8. M.H.J. Bollen. Electric Power System Research.
2003, 66, (1), 5-14
9. M.H.J.Bollen. Understanding power quality
problems: voltage sags and interruptions. New-York,
IEEE Press, 2006
10. T. M. Lazımov. Elektromaqnit uyğunluğunun nəzəri
əsasları və elektrik enerjisinin keyfiyyəti. Bakı,
Təhsil NPM. 2005
11. T. M. Lazımov. Power Quality. Bakı, “STX-Print”,
2007
90
12. T.M. Lazimov, A.Nayir, S.Gahramanova, T.Cetin
Akinci. Proceedings of the ICTTE International
Conference, 2013, Yambol, Bulgaria
13. Wise W.H. Proceeding IRE, 1934, vol.22, №4
14. Ümumi təyinatlı elektrik təchizatı sistemlərində
elektrik enerjisinin keyfiyyət normaları. DST 13109-
97 dövlətlərarası standartı. Prof. O. S.
Məmmədyarovun redaktəsi ilə, 1999, Bakı
15. W. Prasad Kodali. Engineering Electromagnetic
Compatibility: Principles, Measurements,
Technologies and Computer Models. Second
Edition. Wiley-IEEE Press. 2001
16. Т. М. Лазимов, С. Г. Гаграманова. Известия НАН
Азербайджана. Серия физико-технических и
математических наук, 2001, том XXI, 3, Баку
17. Харлов Н.Н. Электромагнитная совместимость в
электроэнергетике: Учебное пособие. Томск:
Изд-во ТПУ, 2007, 207 с.
