21
669/if ‘44.42 1411- ,g2L i 6e4 Cz• vie -c" M7 (14.4,2íit.b.c.c.u4,.cr‘44.Gteic s?UELLEN UND FORSCHUNGEN AUS ITALIENISCHEN ARCHIVEN UND BIBLIOTHEKEN HERAUSOEGEBEN VOM DEUTSCHEN HISTORISCHEN INSTITUT IN ROM ANDXXX V, 2sko2a049 220 0004 MAX NIEMEYER VERLAG TOBINGEN 1955 AUSLIEFERUNO FOR ITALIEN DURCH W. REGENBERO, ROM (715)

s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

  • Upload
    ngodang

  • View
    221

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

669/if ‘44.42 1411-

,g2L • i 6e4 — Cz• vie -c" M 7(14.4,2íit.b.c.c.u4,.cr‘44.Gteic

s?UELLEN UND FORSCHUNGENAU S IT ALIE N IS C H E N AR C H IV E N U N D B IB LIO T H E K E N

HERAUSOEGEBEN VOM

D E U T S C H E N

H I S T O R I S C H E N I N S T I T U T I N R O M

A N D X X X V ,

2sko2a049220 0004

M A X N I E M E Y E R V E R L A G T O B I N G E N

1 9 5 5

AUSLIEFERUNO FOR ITALIEN DURCH W. REGENBERO, ROM (715)

Page 2: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

PAPST-, KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN

AUS UNTERITALIEN

von

WALTHER HOLTZMANN

Die Vorarbeiten zum 9. Bande der Italia pontifici:, welcher dieKirchenprovinzen des italienischen Festlands von Benevent ab slid-wiirts umfassen soll, haben mich auf einige Probleme gefillírt, dieumfangreichere Vorstudien erfordern. Vor allem gewann íoh aus denillteren Entwarfen von Caspar, Vehse, Klewitz und Schlechte, die miraus dem NachlaB Kehrs vorliegen, den Eindruck, daB hier im Siidendie Durchforsehung der Arehive, die nunmehr nahezu 60 Jahre zuriick-liegt, noch nicht 'Liberali die wiinschenswerte Vollstolndigkeit erreicht.hat. Gliicklicherweise hat Klewitz in Kehrs Auftrag in der Mitte der30er Jahre die tilteren Besttinde des Staatsarchivs Neapel vor ihrerbeklagenswerten Verniehtung im letzten Kriege durehgesehen undKehrs Aufzeiehnungen ergiinzt ; aber versehiedene Materialien, die auskleineren Archiven in den letzten Jahrzehnten bekannt geworden sind,zeigen, daB anderwarts in dem groBen Gebiet doeh noeh eine Nachlesemóglich ist. Da es eine alte, noci liingst nicht erledigte Aufgabe unseres.Instituts ist, die italienisehen Archive auf Kaiserurkunden und so-genannte Reichssachen durchzusehen, und in Unteritalien die Urkundender normalmisehen Vorgiinger der Staufer nicht entbehrt werden k6n-n9n, kommen Studien, wie ich sie hier im Interesse des Papsturkunden-werkes vorzulegen beginne, auch der allgemeirien und der Reichs-gesehichte zugute, und ich hoffe, dal) die mitgeteilten Texte und dieauf das Nititigste besehrtinkten Bemerkungen dazu auch anderenr orsenern emige Menate leisten werden.

r

4

PAPST-, KAISER- UNI) NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 47

I.

SAN FILIPPO — S. MARIA LATINA IN AGIRA

Agira ist ein hachst malerisch auf einem iiber 800 m aufsteigendenBerge gelegenes Stiidtchen in der Provinz Enna (deren HauptstadtEnna den Historikern besser békannt ist unter dem friiheren NamenCaatrogiovanni). Es riihmt sich, die Geburtsstkitte dee HistorikersDiodor zu Beffi. In phantasievollen Lebensbesehreibungen griechischerHeiliger aus dem 10. und 11. Jahrhundert wird Agira als Zentrumbasilianisehen M6nchstums mitten in der Araberzeit mehrfach erwiihrit,aber es ist schwer, das Glaubwiirdige von der Legende zu scheiden1).Wiihrend der normannischen Eroberung wurde das benachbarte, noehweniger leicht zugangliche Felsennest Castrogiovanni melir als 20 Jahrebekiimpft, bis es schlialich 1086 in die HS,nde des Grafen Roger fiel ;aber von Agira ist dabei nicht die Rede.

Im lateinischen Mittelalter beherbergte das Stii.dtchen ein PrioratS. Filippo, iiber das die iilteren sizilisehen Kirehenhistoriker Pirro,Amico und im 18. Jalutundert Attardi einiges zusammengetragenhaben2). Im Februar 1911 stiirzte die Front der Kirche S. Filippo ein;bald darauf erschien von Mons. G. Pietro Sinopoli, dasin starker Benutzung dea Siteren Attardi die nur schleeht verhiillteAbsieht erkennen lieB, fur den Wiederaufbau der Kirche die niitigenMittel zu beschaffen. Da die Kirche friiher eine kiinigliche Abtei ge-wesen sei, die der neue italienische Staat zu Unrecht stikularisierthabe, liege auch dem Staat wenigstens die Baulast ob3). Dabei griff derVerfaaser in die Geschichte zurilek und stattete sein Bueh mit urkund-lichen Belegen aus. Man konnte daraus erkennen — wenn das auch

1) Ub e r d ie Be d e u tu n g vo n S . F ilip p o d i Agir a a la Ba s ilia n e r k lo s t e r vgl. z u le t z t

Ly n n T o w n s e n d Wh it e , La t in mo n a s t ic is m in N o r r n a n S ic ily ( Ca mb r id ge M a s s . 1 9 3 8 )

S . 3 2 f . u n d M . Sc a d u t o , I l m o n a c h is m o b a s il ia n o n e lla S ic il ia m e d ie va le , r in a s c it a e

d e c a d e n z a s e c . X I — X I V ( R o m a 1 9 4 7 ) S . X X V I , X X I X f . 2) V i t o M . A m i c o

in d e n N o t i t ia e z u r 3 . Au f l . vo n F t . P ir r o , S ic i l ia S a c r a 2 ( P a n o r m i 1 7 3 3 ) S . 1 2 4 8 f f .

m a c h t r e ic h l ic h e r e n Ge b r a u c h vo n d e m Ur k u n d e n vo r r a t vo n Agir a a ls B o n a ve n t u r a

At t a r d i , S t o r ia d e l l ' in t e gr a c i t t à d i S . F i l ip p o d i Aggir a ( P a le r m o 1 7 4 2 ) , d e r in d e n

wenigen Texten , d ie e r b ie te t , te ils Amico benutz t , te ils s ich auf e in reggistro del la nostra

reale abbazia ( S . 1 3 3 ) a t t it z t , ge le ge n t lic h a b e r a u c h s e me D r u c k vo r la ge ve r s c h w e igt .

2) G. P ie t r o S in o p o l i d i Giu n t a , La b a d ia r e gia d i S . M a r ia La t in a in Agir a ( Ac ir e a le

Page 3: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

48 WALTHER HOLTZMANN

nicht deutlich gesagt war dal3 in der Kirche noch alte Archivalienerhalten sein muBten. Ein so hervorragender Forscher wie C. A. Garufihatte schon friiher versueht, sie zu sehen, aber man hatte ihm bei einemBesuch von Agira das Vorhandensein eines Archivs bestritten4). EinWechsel in der Leitung der Kirche gab schliefflich den Weg frei zurLiaftung des Geheimnisses, und im Jahre 1926 ver5ffentlichte derselbeSinopoli Regesten von iiber 400 Urkunden, welche die Kirche heutenoch besitzt8). Es wurde inzwischen auch etwas fiir ilare sorgféltigeAufbewahrung getan : In eíner unbenutzten Kapelle neben dem rechtenSeitenschiff sind sie heute gegliittet in den Schubladen einer groBenTheke untergebracht.

Dal3 die Regesten von Sinopoli, so verdienstlich der Hinweis aufden grol3en Schatz ist, ihre besitzen, wurde schon friiher be-merkt8). Auch die Ordnung, die er dem Archiv gegeben hat, zeigt, daBsie von einem Nichtfachmann gemacht ist. Er bildete einige gro13eAbteilungen : Atti di Romani pontefici, Atti regi, Atti vescovili edabbaziali, Donazioni usw. und begann — ganz abgesehen davon, dal3manche Urkunde nicht in die richtige Abteilung eingelegt ist — beijeder von ihnen mit einer Nunniaerierung von 1 ab, ohne die Ober-abteilung zu vermerken. Ob or gleichzeitig ein Inventar anlegte — inseinen gedruckten Regesten hat or die Urkunden von 1 bis 420 durch-gezithlt, aber diese Zniulung findet sich nicht auf den Stlicken ent-zieht sich meiner Kenntnis. Nach seinem Tode hat Dr. GioachinoGreco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mitroten Nummern auf die Urkunden geklebt ; aber auch sie beginnenmehrfach bei Nr.1 ohne Kenntlichmachung der Oberabteilung. ImKriege wurde das Arehiv verlagert und dann zuriickgebracht ; dabeikam es durcheinander, und ala ich es im Frtihjahr 1954 mit Dr. Elzebesuchte, blieb una nichts anderes iibrig, ala aus dem durcheinandergeratenen Bestand 'dita Stticke herauszusuehen, die una interessierten.Dar, war nur mliglich dureh die Erlaubnis, die der gegenwiirtige Prior,Sac. Beniamino Giudice, uns erteilte und durch die Fiirsprache, dieDr. Greco, der auch sonst in riilvendster Weise um una besorgt war,ftir una einlegte. Beiden Herren sind wir zu tiefstem Dank verpflichtet.

1 9 1 1 ) , z i t i e r t S i n o p o l i , B a d i a .4 ) Ar c h . e t o r . S i c i l i a n o 4 9 ( 1 9 2 8 ) 3 7 2 - 7 3 .

9 P i e t ro Si n opol i , Tabu l ari o di S. M ari a Lat i n a di Agi ra , i n Ardi . e tor. pe r l a Si c i l i a

orientale 22 ( 1928 ) 135 - 190 ; z i t i e r t S i n opo l i , Tab. m i t de r N u m rn e r . 9 Vgl .

PAPST., KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 49

Die Schlitze, welche in diesem einsamen Winkel dea innerenSizilien verborgen sind, haben schon friihere Forscher angelockt, nach-dem Sinopoli ihre Existenz verraten hatte. AuBer Mr. Lynn TownsendWhite jr. hat auch Miss D. Clementi das Archiv, allerdings nur in denAbsehriften, dia Dr. Greco im Elinblick auf eine Edition angefertigt hat,benutzt. Ich ging vor allem nach Agira, um mir von der Diplomatik herein Bild von den Papst- und Kaiserurkunden zu machen : Es kam aufdie iluaere Kritik an, denn die Texte hatte mir Dr. Greco schon vorvier Jahren in liebenswiirdigster Weise mitgeteilt. Aber dariiber hinausergab die Durchsicht der Bestlinde doch noch einige weitere Ein-sichten.

Zunliast ist festzustellen, daB in Agira Resto des Arehivs desBenediktinerklosters S. Maria Latina in Jerusalem) erhalten sind, daBes also eine weit iiber das Lokale hinausgehende Bedeutung hat. Geradedie lilterenPapsturkunden bis Celestin III. — soweit habe ich sie gepraft— betreffen nicht etwa das sizilische Agira, sondern das Mutterklosterin Jerusalem, dem Roger II. noch ala Graf im Jahre 1126 die von einemPrior R. geleitete ecelesia S. Filippi schenkte. AuBer den Papsturkun-den gibt es hier einige libere das HI. Land betreffende Urkunden, soein Blatt mit Kopien von einer Urkunde des Grafen Raimund vonToulouse und Tripolis von 1103 und zwei Urkunden eines EnkelsPontius (eine von 1116, die andere ohne Datum, Sinop. Tab. n.eine Schenkung eines gewissen Adam an S. Maria in Jerusalem inpresentia Galterii principis Sydoniorum, laudante rege Balduinoa. 1129, ind. 7, regn. Balduino 2, Stephan,o autem Jerusalem episcopante(Sinop. Tab. n. 126)8), endlieh einen Hilferuf des Abtes Facundus ausJerusalem an Bischlife und Fiirsten des Abendlandes (Sinop. Tab. n.51). Diese Stticke zu publizieren hat sich ein franziisischer Gelehrter,wohl Mr. Jean Richard, vorbehalten ; ich habe mich daher mit ihnennicht abgegeben.

W h i t e S . 2 1 4 n o t . 4 . 7 ) A u s d e r i i l t e r e n L i t e r a t u r t i b e r d i e s e s K lo s t e r

e r w i lh n e ic h n u r : U. B e r l iè r e , D io a l t e n B e n e d ik t in e r k k is t e r im H e i l ige n La n d e , in '

S tud ie n und Mit t e ilu n ge n a us de m Be ne d ik t ine r - und de m Cis te r c ie nse r o r de n 9 ( 1888 )

1 2 4 - 1 3 0 , 2 8 0 - 2 8 5 u n d d i e A n m . 3 1 g e n a n n t o n A r b e i t e n vo n R i a n t u n d F a l c e .

° ) H ie r a u s m a c h t S in o p o l i a . a . 0 . „ 1 1 2 8 in d iz . V I . A va n c o n t e d i P u g l i a d o n a al l a

B adi a di Ag i re du e c a s a li c o n le lo r o d ip e n d e n z e , e r e d it a t i d e ll 'Avo s u o E n ge lr a n n o ,

r e gn a n t e B a ld o vin o I I e ve s c o vo d i Ap u lia S t e fa n o I I I " ; d ie s n u r e ls B e is p ie l far di e

4 (bonen ti. Fachgn. 35

Page 4: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

50 WALTHER HOLTZMANN

Mein Hauptinteresse erstreckte sich zunachst auf die Papst-urkunden9). Da ist an erster Stelle das Privileg Paschalis' II. l'OrS.Maria Latina, allerdings nur eine Kopie, aber anscheinend eine voll-~diga und zuver15,ssige, bis auf den Abtnamen. Der Passus derAdresse (Dile)cto ... abbati steht auf Rasur, vor abbati ein Buchstabe,der wie Majuskel h aussieht ; davor von anderer Hand und Tinte etwasunterhalb Zeile : am. Damit ist nichts anzufangen, und wir wissennicht, wer dieser frlihe Abt von S.Maria Latina war. Das Privilegenthalt ausschlieBlich rechtliche Bestimmungen, von denen in densp5,teren Bestatigungen nur wenige wiederkehren. Aber gerade dieBesonderheit in der Formulierung spricht fiir die Glaubwtirdigkeit derKopie; denn wenn der Papst auch sagt, das Kloster habe semper subiure et prote,ctione s. sedi‘s apostolice gestanden, so ist das vorliegendedoch wohl das erste Privileg, in dem seme Rechtsstellung nach derEroberung Jerusalems durch die Kreuzfahrer festgelegt wird. Inter-essant ist in der Einleitung die Aussage, dal3 S.Maria Latina in der Zeitder Sarazenen und Ttirken ein hospicium fiir Lateiner, Italiener undLombarden gewesen sei. Damit gewinnt die Auffassung eine gewisseStiitze, dal3 die bekannte Griindung der Amalfitaner eine Erneuerungdes zu Anfang des 11. Jahrhunderts zerstarten alteren LateinerklostersS.Maria gewesen sei. Bekanntlich hangt diese Frage mit der Ent-stehung des Johanniterordens eng zusammen"). 1112 scheint alier nachdiesem Privileg schon eine klare Scheidung von dem Hospital voll-zogen gewesen zu sein.

1.

Paschalis Il. nimmt dal. Kloster S.Maria Latina in der Stadt Jeru-salem in den pdpstlichen Schutz, bestittigt seme Rechte, erlaubt die Weihe deaneugewdhlten Abtes durch den Patriarchen von Jerusalem und bestdtigt dieRechte dea Abtes in den Kirch,en von Jerusalem und Bethlehem.

Laterano 1112 Juni 19

Unzuverlassigkeit seiner Angaben. 1) Die bei Sinopoli, Tab. n. I genannteUrkunde Clemens' IL ist in Wirklioldceit ein Clemens VI. Dela vi l lele Roulx, Leo Hospitaliers en Terre Sainte età Chipre (Paris 1904) 3ff.

PAP8T-, KAISER- UN» NORMANNENURE UN DEN AUS UNTERITALIEN51

Kopie 8.111 Agire, Arch. di S. Filippo. — Reg. Pirro 1248 A.Sinopoli, Tab. n. 2.

t Paschalis episcopus seruus seruorum Dei. Dilecto ...... '11) abbatiuenerabilis monasterii, quod intra ciuitatem Ierusalem in honore beateMario situm est, que et Latina dieitur, et eius fratribus tam presentibusquam futuris in perpetuum. Apostolico sedis auetoritate debitoque com-pellimur pro uniuersarum ecelesiarum statu satagere et earum m axime, queeidem sedi aklherent ae tamquam iure proprio subiecte sunt, quieti auxiliantedomino prouidere. Eapropter uestris, o filii in Christo, precibus annuentesmonasterium uestrum sanete sedie apostolice auctoritate munimus. Ipsumsiquidem monasterium Sarracenorum Turcorumque temporibus Latinortnnuel Italicorum seu Langobardorum hospicium fuit et eorum maxime obla-tionibus sustentatum. Unde et[iam] ecelesia eaclem Latina dieta est et exIersolimitanorum pontificum deliberatione sub") iure semper et protectionesancte sedia apostolico permansit et permanet. Statuimus itaque, ut uetusordinis monastici eonsuetudo uel disciplina in uestro monasteri° conseruetur,sicut a Cassinensi cenobio assumpta cognoseitur, in quo uidelicet per beatumBenedietum monastici ordinis est instituta (lirectio. Psalmorum etiam modu-latio sic apud uose) teneatur, sicut Romana psallit ecclesia. Omnes autemuel laicorum uiolentiaa aut iniurias a eonuentu uestro etd) monasteriod)omnino repellimus, ut nomini illuc eorum preter uoluntatem uestramingredi aut quicquam disponere sit facultas, salua confratris nostri Iero-solimitani patriarche honorificentía, cui tamen monasterium grauare nonliceat. Porro abbatis electionem liberam uobis semper iuxta beati Benedictiregulam seruari precipimus, ut nullae) omnino Latinis, id est Italicis, fratri-bus super hoc uiolentia ingeratur. Eleetum uero uiee nostra confrater nosterIerosolimitane ecclesie patriarcha ordinet, si ei ad apostolice sedia et Romaneecelesie presentiam uenire difficile fuerit. De fructibus autem laborumuestrorum, quos per uos uel per familiares uestros exercetisf), de oblationibusuel redditibus uestris, qui uestro monasterio eonferuntur, nulle ab episcopisuel episeoporum ministris decime exigantur. Ut enim beatus GregoriusscribitI) „communi uita uitientibus iam de faciendisg) porcionibus uelexhibenda hospitalitate et4a4implenda misericordia nobis [qui]d erit loquen-dum, cum omne quod superest in causis piis et religiosis erogandum est

e) h, davor halb unter der Zeile: am , alles auf Ratrur; vielleicht stand vorher Uher-haupt nur filio da. b) davor: subuenire. e) nos. d) aiber der Zeile. e) flui-i..., •oarozum401.15. 9 rumena us.

') Gregor I. Reg. XI 68a, ed. MG. Epist. 2, 333 Z. 22ff.

4 .

Page 5: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

52 WALTHER HOLTZMANN

Domino magistro omnium docente: quod superest, date helemosinam, etecce omnia munda sunt uobis". Cimiterium quoque, quod uel in ipso mo-nasteriih) claustro uel in ecclesiis ad ipsum pertinentibus habetur, omninoliberum esse decernimusi), ut eorum, qui illic sepeliri deliberauerint, petitioniet extreme uoluntati, nisi forte excommunicati sint, nullus obsistat. Sanequascumque ecclesias, quascumque possessiones in Ierosolimitanis partibusuel in aliis parrochiis prope aut longe possidetis aut in futurum prestanteDomino iuste adquisieritis, quietas uobis uestrisque successoribus etbatash) cum omnibus possessionibus mia et pertinentiis manere sancimus.Nulli ergo liceat idem cenobium temere perturbare aut eius possessionesauferre uel ablatasi) retinere, minuere vel temerariis uexationibus fatigare,sed omnia integra conseruentur eorum, prom) quorum/o) sustentationeo) etgubernationeo) concessa") sunt, usibus omnimodis profutura. Si quas pre-terea dignitatis consuetudines ex patriarcharum institutione uestri mons-sterii abbas in Ierosolimitana seu Bethleemitica ecelesia optinet, nosquoque ratas uobis uolumus in posterum custodiri. Dignum est enim, utidem locus et Romane ecclesie semper protectione congaudeat et libere etquiete licentius perfruatur remotis quorumlibet mortalium contradictionibuset molestiis, sicut et uenerabilibus fratribus nostris, qui Ierosolimitaneecclesie prefuerunt, placuisse et eorum scriptis statutum et confu.matumagnoscitur. Si qua igitur ecclesiastica secularisue persona hanc nostre con-stitutionis paginam sciane contra eam temere uenire temptauerit, secundotercioue commonita, si non satisfactione congrua emendauerit, potestatishonoris[que sui] dignitate careat reamque se diuino iudicio existere deperpetrata iniquitate cognoscat [et a sacra]tissimo corpore ac sanguine Deiet domini nostri Iesu Christi aliena fiat atque in extremo [exami]ne districteultioni subiaceat. Cunctis autem) eidem loco iusta seruantibus sit paxdomini nostri Iesu Christi, quatinus et hic fructum bone aetionis percipiantet apud districtum iudicem premia eterne pacis inueniant. Amen.

Scriptum per manum Rainerii scriniarii regionarii et notarii sacripalacii.

Ego Paschalis catholice ecclesie episcopus sa.Ego Crescentius Sauiniensis") episcopus ss.Ego Cono Prenestine ecclesie episcopus ss.

Ego Petrus card. presb. sancte Romane ecclesie tit. sancti Xisti ss.Ago Albericus") presb. card. tit. sancte Sauine ss.Ego Diuizo sancte Romane ecclesie card. presb. tit. sancti Grisogoni ss.

k) monasteri°. 1) decreuimus. k) illibata. 1) ablatos.propinquorum. sustentationem. O) gubernationem. P) commissa.

q) fehlt. r) sic!

PAPSIT-, KAISER- UND NORMANNENURRUNDEN AUS UNTERITALIEN 53

Ego Leo diac. card. ecclesie sancti Viti ss.Ego Aldo diac. card. sanctorum Sergii et Bachi ss.Ego Hugo card. diac. sanctorum Cosme et Damiani sa.

Data Laterani per ,manum Iohannis sancte Romane ecclesie diaconicardinalis ac bibliotecarii XIII° kal. mlii, indictione V, incarnationis domi-nice anno MCXII, pontificatus autem domni Paschalis secundi pape annoXIII.

Das zweite Papstprivileg fiir S. Maria Latina stammt von Ha-drian IV. Es ist im Archiv von Agira in zwei Exemplaren erhalten,beides Originale, beide offenbar von demselben Notar geschrieben ;sogar die Verteilung auf die Zei len stimmt wenigstens anfangs in beideniiberein. Das eine Exemplar, Nr. 3, ist vollstiindig, 58 cm breit und811/2cm hoch, wozu noch 2 cm Plica kommen. Es ist stark verblal3t,in den Falten oft unleserlich. Das andere, Nr. 4, ist unvollstiindig; dasEschatokoll ist weggeschnitten, nur die obere Schlinge des E von Egoin der Papstunterschrift schaut am unteren Rande noch heraus. Daserhaltene Pergament ist 58 V., cm breit und 54 cm hoch ; auller vierdurch MiiusefraB entstandenen Ltichern ist dieses Stiick vorzliglicherhalten. Die Urkunde ist ein normales Benediktinerprivileg, nach denum die Mitte des 12. Jahrhunderts schon fest ausgebildeten Formelnstilisiert, mit nur geringfiigigen Abweichungen im Formular, die durchdie geographische Lage des Empfkngers in einem so fernen Landebegriindet sind. Gegeniiber der Urkunde Paschals II. entlitilt sie aucheine ausfiihrliche Besitzliste. Die beiden erhaltenen Exemplare weichendadurch voneinander ab, dal3 in Nr. 4 die Formel Licet autem vobisclericos vel laicos fehlt. Dieser Mangel scheint der Anlall gewesenzu sein, dall man sofort ein zweites Exemplar, Nr. 3, anfertigte. Dabeiwurde der Name des Abtes AMELINO (Nr. 4) getindert in AMELIO(Nr. 3), wobei aber der Notar zuerst offenbar AMELIN schrieb, danndas N wegradierte und durch O ersetzte. Ferner findet sich in Nr. 3 einZusatz in der Sepulturformel : Sepulturam, quoque ipsius loci liberamesse concedimus ...; nach loci ist eingeschaltet : et baptismalium eccle-siarum eiva. Endlich findet sich in Nr. 3 eine Rasur. Die eben erw51nteFormel: Liceat autem nobis fidlt auf dem breiten Pergament nahezueine Zeile aus. Sie endet mit den Worten : . . . et eos absque contra-dictione aliqua .; dann sind zwei Worte ausradiert, die neue Zeilebegin n t mit : . . . nero te nunc eiwdem loci abbate, also mit der Forme!

Page 6: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

64 WALTHER HOLTZMANN

liber die Abtswahl. Die fehlenden Worte sind nach dem Formular ohneweiteres zu ergénzen : . . . retinere. Obeunte .. Unter dar Rasur istaber ala letztes Wort des Liceat-Satzes noch deutlich zu erkennen :8epelire. Vielleicht hat der Notar, der Nr. 3 mundierte, hinterher denFehler bemerkt und die Rasur selbst vorgenommen, ohne das richtigeWort einzusetzen. Denn mit sepelire am SchluB wurde der Satz besagen,daB das Kloster das Aufnahme- und fiir seme Mitglieder auch dattiSepulturrecht haben soli. Aber das Recht des Begritbnisses fiir Kloster-insassen verstand sich von selbst und wurde nie besonders verliehen;die Bestattung Klosterfremder aber war ja durch die vorausgehendeBestimmung Sepulturam quoque geregelt.

In Nr. 4, der illteren Ausfertigung des Privilegs, fehlt — wiegesagt — im urspriinglichen Text dia Liceat autem-Formel. Aber sie istvon einer anderen Hand am Schluf3 der Sepulturformel (assumuntur)iiber der Zeile nachgetragen, und zwar bis zum Rande des Pergaments:Liceat autem nobis clericos vel laicos liberos et absolutos in monasteriouestro (folgt : reci pere durchstrichen, dariiber) ad religionem suscipereet eos absque contradictione aliqua ...; das letzte in Nr. 3 ausradierteWort sepelire hat der Kopist weggelassen. Derselbe unbekannte Schrei-ber hat in der Sepulturformel dia im Original von Nr. 4 nach beifehlenden Worte: et baptismalium ecclesiarum eiva iiber der Zeile nach-getragen ; sie sind durchstrichen und dariiber ersetzt durch: et bab-tismalium, was wiederum durchstrichen ist. Endlich hat derselbe Mannin der Besitzliste nach: centum bizantios Neapoli singulis annis ilberder Zeile vermerkt : in Accon ecclesiam sancte Marie cura omnibusappendiciis suis et tres ortos, duas carrucatas terre et decimas earum.Man gewinnt daraus den Eindruck, daB das Exemplar Nr. 4 unterBenutzung von Nr. 3 durchkorrigiert und ergé.nzt worden ist, um alaVorlage fiir eine neue Urkunde zu dienen, und diese Vermutung wirdzur Sicherheit erhoben durch weitere Korrekturen, dia an Nr. 4 voneiner anderen feinen Schrift mit hellbrauner Tinte vorgenommenworden sind. Diese Hand 1tiBt sich unschwer ala die eines Notars derpé.pstlichen Kanzlei erkennen. Die Veriinderungen, die sie vornahm,sind folgende : In der Schutzformel am Anfang: Eapropter . pastula-tionibua clementer annuimus et prelatam ecclesiam sub beati Petriet nostra prote,ctione suscipimus sind die Worte sub beati Petri durch-strichen und iiber der Zeile ersetzt durch: que specialiter beati Petri

PAPST, KAISER- ND NORMANNENURRUNDEN AUS UNTERITALIEN 55

et nostri iuris existit, sub Romane ecclesie. In der Bestimmung iiber dieWeihe des Abtes durch den Patriarchen von Jerusalem heiBt es inNr. (3 und) 4: electum uero .. patriarcha ordinet. Das Wort ordinet istdurchstrichen, dartiber : benedicat. Endlich sind am Schlua der Dekret-formel im Vorbehalt : salua in omnibus apostolice sedie auctoritate diefolgenden Worte: et Ierosolimitani patriarche canonica iustitia durch-strichen. Die so hergerichtete Urkunde hat dann ala Vorlage gedientfiir das Privileg Alexanders III., das uns allerdings nur in einer Kopiedea ausgehenden 12. Jahrhunderts erhalten ist. Aber ihr Text ist, vonkleinen Schreibfehlern abgesehen, zuverlitissig: Alle Anderungen, sowohldie des Notare aus der Kanzlei Alexanders III. wie die offenbar vomEmpfanger vorgenommenen, sind darin beriicksichtigt.

Das Privileg Hadrians IV. ist schon mehrmals gedruckt : vonAttardi S. 134-139 aus einem reggi stro della nostra Reale Abazia, vonRtihricht im NA. 15, 403ff. nach der Abschrift Amicos in der Bibl.Comunale in Palermo ( Qq. H 10 fol. 22) und von Sinopoli, Badiap. 107ff. aus einem Pergm. in caratteri gotici e neri, in Wirklichkeit aberaus Attardi mit allen seinen Fehlern. Von der Urkunde Alexanders III.hat Rtihricht die Lesarten gegeben. Aber die Namenformen in den Ab-schriften Amicos (dieser hat in Qq. H 10 f. 29 auch das Privileg Ale-xanders III. kopiert) sind so fehlerhaft, da13 sich ein voller Abdruckdes Alexanderprivilegs wohl rechtfertigen 1iiI3t. Ich habe dabei in einembesonderen Apparat das VerhAltnis zu der Vorlage, Hadrian IV. Nr. 3,kenntlich gemacht und auf3erdem die abweichenden Ortsnamenformenbeider Ausfertigungen der Hadriansurkunde mitgeteilt. Daf3 ein fehler-haftes Privileg schon vom Empftinger ala Konzept filr eine neue Ur-kunde umgearbeitet und dann weiter in der Kanzlei dea Ausstellersdurchkorrigiert wurde, ist m. W. bisher noch nicht beobachtet worden.Die wenigen bisher bekannten Beispiele ftir Konzepte bei Papstprivi-legien hat Kehrn) zusammengestellt. Ftir die Diplomatiker hat dieserneue Sonderfall ein besonderes Interesse, denn der Fall líegt hier dochnoch anders ala bei der aus Brackmanns Abbildung'2) bekannten Kopieeines Privilegs Benedikts IX. ftir den Dom von Florenz, die durch

") Die Minuten von Passignano, Quellen und Forschungen 7 (1904) 10f.") Urkunden und Siegel in Nachbildungen fiir den akademischen Unterrioht, Heft 2(Leipzig 1914) Taf. 2. Vgl. auch H. Bralau, Hdb. d. Urkundenlehre '2, 152 ff.

Page 7: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

56 WALTHER HOLTZMANN

den Kanzler Leott IX. als Vorlage fiir eine Urkunde dieses Papstesdurchkortigiert wurde.

2.

A le xander III. nimmt clas Kloster S. Maria Latina (in Jerusalern)wnkr dem Abte Richard in den apostolischen Schutz und bestdtigt mine Be-sitzungen und Rechte.

Segni 1173 Mdrz 8•Kopie 8.111 ex. Agira, Arch. di S. Filippo; Kopie A. Arnicos (s. XVII)

Palermo Bibl. Com. Qq. H 10 fol. 29. — Zit. Pirro 311 1249; Attardi S. 140-141, der nur das Proto- und Eschatokoll rnit vielen Fehlern abdruckt; R5hrichtN. Arch. 15, 203: Kehr Gbtt. Nachr. 1899, 294; Sinopoli Tab. n. 5 zu 1164.

Alexander episcopus seruus seruorum Dei. Dilectis fihiis Ricardo abbatimonasterii de Latina eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regu-larem uitam professis in perpetuum.

Religiosis uotis armuere et ea operis exhibition° compiere officium non inuitatsuseepti regirninis et ordo uidetur exigere rationis. Eapropter, dilecti in domino filii,uestris iustis postulationibus elernenter annuimus et prefatam ecolesiam, in qua diuinomancipati estisobsequio et') que specialiter beati Petri et nostri iuris existit, subRomane ecclesie et nostra protectione') suscipimus et presentie scripti priuilegiocommunimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo monaaticue, qui secundurn Deumet beati Benedicti regulam in ipea ecclesia institutus esse dinoecitur, perpetui, ibidemtemporibus inuiolabiliter obseruetur. Preterea quascumque possessiones, quecumquebone eadem ecologia inpresentiarum iuste et canonico possidet aut in futurum con.cessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium sou aliis iustiemodis prestante domino poterit adipisci, firma uobis uestrisque auccessoribus et illibato,permaneant. In quibus heo propriis duximus exprirnenda uocabulis : stationes uidelicet,que Latine sunt contigue, furnum, palatium iuxta') portam sancti Stephani, a plagaaustrali quasdam domos post illud palatiurn, domo, supra murum urbie iuxta idempalatium usque ad sectmdam turrem murorurn eta) ex altera parte porte ecclesiamsanati Stephani iuxta uiam, que a Ierusalem ducit Neapolim, hospitale iuxta eandemuiam, orturn inter eandem ecclesiam et Ieruealem, alio@ ortoa et uineas, quas habetig in

a) iusta. b) A i a

'- ') sub beati Petri et nostra Nr. 3; sub b. Petri durchatrichen; dart -iber vonNotar Alexanclero que specialiter beati Patri et nostri iurie existit, sub Romaneecolesie: Nt. 4.

PAPST-, KA1SER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 57

territorio Ierusalem, curar decimi, eorum, rasale Belfacir cum uineis suis, terris etdecimi, earum, dimidium casale sancti Euchimii iuxta Bettleem cum terris *mia et cum

decimi, earum, casale unum in territorio Blancegarde, quod') priuilegiog) comitisAmarrici uobis est confirmatum, in Lidia') sex carrucatas terre, domos, ortos, ecclesiamlatinam in Ioppen cum domibus et uno orto et coni tr ibus carrucatis terre et cumdecimi, earum, turrem Latine in territorio Cesaree cum pertinentiis suis, in eodemterritorio (male, quod fuit Eustachii, cum pertinentiis suis, terram in Cadi°, termequoque et possessionee, quas priuilegiis dominorum Cesare° confirmataag) legitime posai-detis, centum bizantios Neapolimg) singulis annis, in,) Acon ecclesiam sancte Mariecum omnibus appendiciis suis et tres ortos, duas carrucatas terre cume)decimis earume") et?) domos quas Oddobrandus Pinch Latine contulit'),unam ecclesiam in Berito cum ortis suis, terra et decimis eorum, unam ecclesiam inGibelletog) et ortum, ecclesiam latinam in Monte Peregrino cum orto uno, terris, uineiset decimis earum, campum unum Tripoli et maceram unam, ecclesiam latinam par.rochialem in Lauodociag) et ecclesiam sancti Nicholay curn possessionibus earum,dimidiam partem teatri et orti, qui in eo est, duo casella in territorio Antiochie Scotiethet Iouarn cum molendinis i5W3dam iuxta territoria illorum casalium et pertinentiiset terme eorum cum decimi, suis, Latinarn in Antiochia cum orto uno et decimas illiusorti, in Scie unam ecclesiam sancti Iohannis, ortum et terreni cum decimi, eorum,casale unum Farias curo possessionibus suis et decimis, unum casale Valcorrentin")curo possessionibus suis, decern listra piscium in piscaria Agresti, quadraginta solidosin porta Emme singulie mensibus"), in Sidonia") duo casalia cum pertinentiis suis, incastello Arabia quatuor carrucatas terre et domos et in Gerain sex carrucatas terre etdomos; in Sicilia ecclesiam sanati Phylippi de Argino cum parrochiali iure totius castelliet decimi, territorii castelli, decimas Scarpelli, ecclesiam sancti Petri de Uacaria curauuila et parrochiali iure et decimis, ecclesiam sancti Phylippi de Capitio cum decimi»posaessionum suarum, ecclesiam et villam sancti Petri de Rasacamara") cum decimispossessionurn suarum, eclesism sancti Nichelai de Sacco cum decimi, possessiontunsuarum, casale Sanati Galogeri cum pertinentiis suis; in Calabria ecclesiam sancti Petride Tachina"), ecclesiam sancti Helie cum pertinentiis") et decimi, possessionumsuarum, ecclesiam sancti Laurentii iuxta Licium cum decimi, possessionurn suarum,abbatiarn sanati Sepulchri Aquependentis. Preterea presenti decreto sancimus,

e -e) tiber dir Zeile von anderer Hand.

' ) Aul Rasar Nt. 3. ' ) Lyda Nt. 3, Lida Nt. 4. ,) So auch Nt. 4, con-firmati, Nt. 3. Neapoli Nt. 3. 4. 1-1 ) Fehlt Nt. 3, iiber dir Zeile von frena-dir Hand nachgegragen Nr.4. 1-1) Fehlt Nt. 3. 4. 8) Gibeleto Nt. 3, GibiletoNt. 4. °) Laodicia Nr. 3. 4. ") ualcorentin Nt. 3. 4. ") annis vornSchreiber durchstrichen, &trae?: mensibus (wie Nt. 3): Nt. 4. ' 1) Sydonia Nt. 3.4.") so auch Nt. 3, Resa camera Nt. 4. ") Tachena Nt. 3, in Nt. 4 zerstórt.") obodiontiis Nt. 3. 4.

Page 8: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

58 WALTHER HOLTZMANN

ut nulli liceat in monachos et fratres uestros excommunicationis uel inter-dicti sententiarn promulgare. P r o h ib e m u e etiam"), u t n u lli ecc les ias t ico u e l s eo u lar ip e r s o n e l ic e a t in d e b i t a s e t in iu s t a s e x a o t io n e s in p r e f a t a e c o le s ia e x e r o e r e . S a n e n o u a -

n u m u e e t ro ru m , q u e p ro p r i is m a n ib u s a u t s u rn p t ib u s c o l i t ie , o h m d e n u t r im e n t ie u e s t ro -

r u r n a n im a l iu m n u l lu s a u o b ie d e c im a s p r e s u m a t e x ig e r e . S e p u l t u r a m q u [ o q u e ] ip a iu s

l o c i " ) l i b e r a m e s s e decernimus"), ut eurum d e u o t i o n i e t e x t r e m a u o l u n t a t i , q u i s ei l l ic s e p e l l i r i d e l ib e r a u e r in t , n is i f o r t e e x c o m m u n ic a t i u e l in t e rd io t i s in t n u l lu s o b e is t a t ,

s a l u a tamen iu e t i t i a p t w r o c h ia l iu m e é o le s ia r u m , d e q u ib u s m o r t u o r u m o o r p o r a a e s u -

m u n t u r . L ic e a t " ) a u t e m u o b is c le r ic o s u e l la ic o s l ib e ro s e t a b s o lu t o s in m o n a s t e r i° u e s t ro

a d re l ig io n e m s u s o ip e re e t e o e a b s q u e c o n t ra d ie t io n e a l iq u a sepelire"). O b e u n t e " ) n e r ot e n u n c e i u s d e m l o c i a b b a t e u e l t u o r u m q u o l i b e t s u e o e s s o r u m n u l l u s i b i q u a l i b e t

s u b r e p t io n ie a s t u t ia s e u u io le n t ia p r e p o n a t u r , n i s i q u e m f r a t r e s c o m m u n i c o n s e n e u u e l

f r a t r u m p a r e c o n e i l i i s a n i o r i e s e c u n d u m D e i t i m o r e m e t b e a t i B e n e d i c t i r e g u l a m

p r e u id e r in t d ) e l ige n d u m ; e le c t u m u e r o u e n e r a b i l i s f r a t e r n o s t e r I e r o s o l im i t a n e e c o le s ie

p a t r i a r c h a benedicatn), s i e i a d a p o s t o lic e ' t e d io e t R o m a n e e o c le s ie p re s e n t ia m u e n ire

d i f f ic i le e ) f u e r i t . D e c e r n im u s e r go , u t n u l l i o m n in o h o m in u m l ic e a t p r e f a t a m e c o le s ia m

t e m e r e p e r t u r b a r e a u t e i u s p o s e e s e i o n e s f ) a u f e r r e u e l a b l a t a s r e t i n e r e , m i n u e r e REMI

q u ib u s l ib e t u e x a t io n ib u s f a t ig a r e , s e d illibata o m n i a et in t e g r a o o n s e r u e n t u r e o r u r n ,p r o q u o r u m g u b e r n a t io n e e t s u s t e n t a t io n e c o n c e s s a s u n t , u s ib u s o m n im o d is p r o f u t u r a ,

s a lu a " ) s e d ie a p o s t o l ic o a u c t o r i t a t e " ) . S i q u a ig i t u r in f u t u r u m e c c le s ia s t ic a s e c u la r is u e

p e r s o n a h a n o n o s t r e c o n s t i t u t i o n i s p a g i n a m s c i e n s c o n t r a e a m t e m e r e v e n i r e t e m p -

t a u e r i t , @ s o u n d ° t e r t io u e c o n u n o n it a , nisi presumptionem suam digna s a t is f a c t io n ecorrexerit, p o t e s t a t i e h o n o r i s q u e s u i d i g n i t a t e c a r e a t r e a m q u e s e d i u i n o i u d i o i o

e x i s t e r e d e p e r p e t r a t a i n iq u i t a t e c o g n o s c a t e t a s a o r a t i e s im o o o r p o r e a o s a n g u in e D e i

e t d o m in i r e d e m p t o r is n o s t r i I e s u C h r is t i a l ie n a f ia t a t q u e in e x t r e m o e x a m ir t e districteu l t io n i s u b ia c e a t . C u n c t i s a u t e m e id e m lo c o s u a iu r a s e r u a n t ib u e s i t p a x d o m in i nostriTARU ( Yh r ie t i , q u a t in u s e t h ic f r u c t u m b o n e a c t io n is p e r c ip ia n t e t a p u d d is t r ic t u m iu d i -

o e m p r e m ia e t e r n e p a c i s in u e n ia n t . AMEN.

d ) p r o u i d e r i n t . 0) d if ic ile . ' ) p o s s e s s io n e m .

'° ) S o a u c h N r . 4 , N r . 3 : a u t e m . " ) Fo lg t : e t b a p t i s m a l i u m e o e l e e i a r u me in e N r . 3 ; i n N r . 4 e i n Au e la es u n g s z e i ch en , d ber d e r Ze i le vo n / r e m d e r H a n d : e t b a p t ie -

m a l iu m e o c le s ia r u m e iu s durchst richen, d,arriber : e t b a b t i s m a l iu m , eben falle durchet ri chen." ) c o n c e d i m u s N r . 3 . 4 . " - " ) Di e .g e Fo r mel f eh lt u r ep r a n g li ch i n N r . 4 , i .« h i e r

a be r : L i e e a t . . . a b e q u e c o n t r a d i c t i o n e a l . v o n f r e m d e r H a n d a b e r d e r Z e i le ergelnd.

/ n N r . 3 i st dae let zt e Wort s ep e lire , d e e ab er noch zu erkennen i e(, ausrad i er t . ao ) I n

N r . 3 i e t a r n E n d e d e r Z e i le a u c h d a r W o r t O b e u n t e n i ch t meh r e r lcen n ba r a u w a d ie r t .

" ) o r d i n e t N r . 3 u n d N r . 4 , i n N r . 4 vo n N o t a r Alexa n d e r s I I I . d u r c lu d r i ch en , d a r a b er :b e n e d ic a t . 22) Fo lg t : i n o m n i b u s N r . 3 . 4 . 23) Fo lg t : e t k r o s o l i m i -

t a n i p a t r i a r c h e c a n o n i c a i u s t i t i a N r . 3 . 4 , i n N r . 4 von N o t a r Alexa n d e r a I I I . d u r ch -

etrich,en.

PAPST-, KAISER. UNI) NORMANNENURRUNDEN A US UNTERITALIEN 59

R. Ego Alexander catholice ecclesie episcopus se. BV.t Ego Hvbaldus Hostiensis episcopus se.

Ego Gualterus Albanensis episcopus sa.t Ego Guillelmus presb. card. tit.«) sancti Petri ad uincula se.t Ego Boso presb. card. sancte Pudentiane tit. Pastoris se.t Ego Petrus presb. card. tit. sancti Laurentii in Damaso sa.t Ego Iohannes presb. card. tit. sancti Marci se.

t Ego Oddo diac. card. sancti Nicholai in carcere Tullianoh) sa.t Ego Cinthyus diac. card. sancti Adriani se.t Ego Manfridus (liac. card. sancti Georgii ad Uelum aureum sa.t Ego Hugo diac. card. sancti Eustachii iuxta templum Agrippe se.t Ego Vitellius diac. card. sanctorum Sergii et Bachi se.t Ego Petrus diac. card. sancte Marie in Aquiro se.t Ego Hugo diac. card. sancti Angeli se.

Dat. Signie per manusi) Gratiani sancte Romane ecelesie subdiaeonik)et notarii VIII. id. martii, indictione VI, incarnationis dominice annoM°.C°.LXX°II°, pontificatus nero domni Alexandri pape III anno

Von einem anderen Privileg Alexanders III. haben wir nur Nach-rich t in der h ier folgenden Urkunde des Erzbischofs Richard vonMessina von 1192. Sie regelt den Besitz und das Begriibnisrecht einerKirche auBerhalb der Stadt Messina, welche der Erzbischof Nicolausvon Messina den Briidern von S. Maria Latina geschenkt hatte. (Yberall das, also auch ilber die niiher beschriebenen Rechte, habe — sosagt die Urkunde — der Prior Facundinus von S. Maria Latina aucheine Urkunde Papst Alexanders III. vorgelegt . In dem erhaltenenPrivileg Nr. 2 steht davon nichts"), und so darf man wohl annehmen,daI3 hier auf eine heute verlorene Urkunde angespielt wird").

e) d e . k) t u f f in o . I ) m a n u . k s u b d ia n i .

" ) E s s e i d e n n , m a n b e z i e h e h i e r a u f d i a L i c e a t - F o r m e l d e e A l e x a n d e r p r i v i l e g sN r . 2 m it d e m u n ge w if f in lic h e n eepeli re a m S c h lu f f i d e s s e n Be gla u b igu n g in d e r V o r la ge ,

d e m H a d r ia n s p r iv i le g , z w e if e lh a f t i s t , w i t h r e n d d a s A le x a n d e r p r iv i le g n u r in K o p ie vo r -

l i e g t ; v g l . S . 1 3 , A n r n . 1 9 . M a n k i i n n t e v e r m u t e n , d e , 1 3 d i e M a n i p u l a t i o n e n a n d e m

H a d r ia n p r iv i le g a n d ie s e r S t e l le m i t d e m in M e s s in a o f f e n b a r s t r i t t ig e n Be g r h b n ie r e c h t

z u s a m m e n h h n g t . A b e r e n t s c h e id e n d f ú r d ie A n n a h m e e in e s D e p e r d i t u m s is t d o c h w o h l ,

daB in d e m e r h a l t e n e n A le x a n d e r p r iv i l e g v o n e in e m B e s i t z in M e s s in a n ic h t d io R o d e

9 4 . " ) C h e r d ie A n f i f f ige d ie s e r K ir c h e vo n S . M a r ia L a t in a in M e s s in a vg l . autter

P i r r o ' 2 , 1131f f . W h i t e S . 227f . D ie e rw h h n t e Urku n d e d e e E rz b is c h o fe N ic o la u s vo n

M e s s i n a i s t S i n o p o l i , T a b . n . 5 0 .

Page 9: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

60 WALTHER HOLTZMANN

3.

Erzbischof Richard von Messina besteitigt dem Prior Facundinusvon S. Maria Latina nach dem Vorgang des verstorbenen Erzbischofs Nikolausund der Bestittigung durch, Papa Alexand,er III. die Kirche der Hl.Jungfrauextra muros (von Messina) mit ihrem Kirchh,of und cicm Begrtibnisrecht daselbst.

1192 Oktober•Orig. Agira Arch. di S.Filippo. — Reg. Sinopoli, Tab. n. 52.

Armo dominice inearnationis millesimo centesimo nonagesimo se-cundo, mense oetobris, inclicione undecima. Ne ea que ratione preuia con-ceduntur et iustis supplicationibus exhibentur, longi prolapsu temporisincommodum obliuionis incurrant, de quo aliqua posset in posterum litigandipestis oriri, in cautelam recordationis annotati° seripture successa, que etpreterita recolit et presentia memoriter tenet. Indo est quod nos Ricc(ardus)diuina gratia Messan(ensis) archiepiscopus tam presentium quam futurorumduximus memorie declarandum : uolentes inhibere Facundinn uenerabilipriori sancte Marie de Latina et cappellanis siue clericis eiusdem ecclesie, utintra urbis Mess(ane) menia cum processione ecclesie sue ingredi non au-derent, ostenderunt nobis quoddam priuilegium a predecessore nostro nane-rabili archiepiscopo Nicholao felieis memorie ecclesie prephate indultum, incuius serie expressius continetur, quod fratribus sancte Marie de Latinaecclesiam in honorem Dei et beate uirginis extra muros eiuitatis concessitconstruere et eam cimiterio pro anis confratribus tam in urbe quam extraurbem degentibus gratuite preditauit. Concessit etiam clericis in memorataecclesia Deo militantibus uel in posterum militaturis confratres ecclesie,cum decesserint, eum processione ab urbe extrahere et infirmis suis con-fratribus communionem offerre, saluo tamen in omnibus et per omnia iuregemete metropolitane Messanensis ecclesie et parrochie, cui prefati fratres inuita attitulati fuerint, ita quoque, quod cappellani iam prenominate ecclesietam sibi quam omnibus canonico eisa) succedentibus sub iuramento spon-deant obedientiam. De quibus omnibus priuilegium confirmationis dominipape Alex(andri) beatissime recordationis nostris iterum optutibus presen-tarunt, quod diligenti oculo perspeximus et perlegimus seriatim. Quia neropriuilegia antecessoris nostri pauperculis ecclesiis dignius exhibita et con-cessa, que priuilegii domini pape confirmatione roborata esse noseuntur,tenemur modis omnibus et debemus inuiolabiliter obseruare, ideo presensscriptum ad eonfirmationem predicti priuilegii antecessoris nostri per manna

a ) e i.

PAPST-, KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 61

Clari notarii nostri fieri iussimus et testimonio sigilli nostri expressiusinsigniri, saluis tamen tar(enis) uiginti, quos pro censu ecclesia prefata tene-tur Mess(anensi) ecclesie soluere annuatim.

Die dritte Papsturkunde, ein kleines Privileg Celestins III„ bietetsogar etwas fiir unsere deutsche mittelalterliche Geschichte. Es werdendarin dem Kloster S. Maria Latina in Jerusalem drei Besitzungenbesonders bestittigt, rAmlich die Kirchen de Haselendorph et de Hor-nere, quas in Saxonia, et de sancto Sepulcro, quam in Aquapendentehabetis. San Sepolcro in Aquapendente steht auch schon in den Privi-legien Hadrians IV. und Alexanders III. , aber die Besitzungen inSachsen sind neu, offenbar erst spitter erworben. Die Kirche von Hasel-dorf, eine Wiistung am Ascherslebener See, ist eine Schenkung desGrafen Dietrich, eines Sohnes Albrechts des Bàren. Urspriinglich hatteer die Kirche in Werben (an der Elbe) geschenkt, diese aber dann gegendie ertragreichere in Haseldorf umgetauscht. Das erfahren wir auseiner Urkunde des Herzogs Bernhard von Sachsen, der dabei erzithlt,sein Bruder Dietrich habe einmal das Heilige Land besucht"). Dadieses Stiick schon lange bekannt ist, hat man sich iiberlegt, wannDietrich seme Pilgerreise gemacht haben klinnte, und ist dabei ohnenithere Begriindung auf das Jahr 1158 verfallen"). Aber da das Pri-

") D i e Ur k u n d e B e r n h a r d s , C o d . d i p l . A n h a l t i n . 1 , 4 7 5 n . 6 t 8 , i s t n u r e r .

h a l t e n a la T r a n s s u m p t in e in e r B e s t i t t igu n g d e s F a r s t e n H e in r ic h I V . vo n i A n h a l t

vo n 1 3 5 9 D e z . 6 , C o d . d ip l . An h a l t in . 4 , 1 5 5 n . 2 3 3 , i m S t a a t e a r c h i v i n W o l f e n -

b a t t e i . S i e s c h e i n t n i c h t g a n z e i n w a n d f r e i z u s e i n ; i m D a t u m s t i m m t d a s J a h r

1186 z u r Ind ik t ion 4 n u r , w e nn ma n Umse tz ung de r J a h r e sz a h l a m 25 . D e z e mbe r ode r

n o e h f r iih e r , e tw a im Se p te mb t7,- -a nn immt, Zum Ja hr e 1185 w ilr de a uc h d ie Cone ur r e ns

1 und d io N onnung P a ps t Luc ius ' I I F. (ge st . 1185 Nov. 25) s t itnmen. Audi fehlt in t Texte in H in w e is d a r a u f , d a l3 D ie t r ic h d a t n a ls s c h o n ve r s t o r b e n w a r . N a e h 0 . v. 1 { e i n e -

ma n n , Alb r e c h t de r Bkr ( D a r ms ta d t 1864 ) S . 287 s t a r b e r 1183 ; se ine le t z te u r kund -

be lle E r withnung is t a us d ie se r n Ja hr , vgl. O . D o be n e c k e r , Re ge s ta h is t . d ip l. Thu-

r ingiae 2 ( Jena 1900) 126f. n . 657/8 . Vor a lle rn abor nennt d io Urkunde a la Schenkungs-

o b je k t : ecelesiasn suam de Haseldorp eum suis pertinenti i s, si lv i s, paseuis, ecelesiam eumvinea in Erreesleve. N u n h a t a b e r d o r P r io r Fr ie d r ic h vo n H a s e ld o r f im J a h r e 1 3 3 4 d ie

K ir c h e vo n H a se ld o r f vo r d e in Bise h o f Alb r e c h t vo n H a lb e r s t a d t ge ge n d io K ir e h e n in

Erke s love , Va lle r s le ve und Da ldorp (Da lldor f be i G'r t in inge n , d io a nde re n Or te w iis t be i

Ase he r s le be n) e inge ta use h t ; vgl. d io Urkunde n da i-Obe r im ( J13 . de s Hoc hst ift s Ha lbe r -

s ta d t 3 , 357ff. n . 2253 , 2254 , 2255 , 2259 . Da s s ie h t so a us , a la ha be ma n na c h t r itglic h

n o c h ( ) M o n An s p r u c h a u f H a s e ld o r f a u fr e e h t e r h a lt e n w o lle n . In d e r Be s t r I t igu n g d e a

F f ir s t e n H e in r ic h IV . vo n An h a lt vo n 1 3 5 9 w e r d e n d io E m p f r in ge r i ib r ige n s prior et

fratres de val le Josaphat ge n a n n t . " ) R . R i ih r ic h t , 1 3 e i t r 5 ge z u r Ge s c h ic h t e d e r

Page 10: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

62 WALTHER HOLTZMANN

vileg Alexanders III. von 1173 den stichsischen Besítz noch nichterwtihnt, werden die sitchsischen Giiter doch wohl erst nach diesemJahr in den Besitz von S. Maria Latina gekommen sein. Die Kirchevon Haseldorf bildete ein kleines Priorat, und auch im 13. Jahrhundert1a13t sich der Zusammenhang mit dem ehemals palastinensischen Klo-ster aus deutschen Urkunden noch belegen Im Jahre 1294, also als dasHeilige Land schon vollig verloren war, vepftindete Johannes monachusordinis 8. Mariae de Latina in Ierusalem, prior in Haselendorp diecuria in Haselendorp an den Abt von Michaelstein im Harz").

Nicht mit gleicher Sicherheit kann das Sohicksal der anderen inCelestins Urkunde genannten Kirche von Hornere nachgewiesen wer-den. Es scheint sich dabei aber um den Kern des Marienklosters inMansfeld zu handeln, und Hornere ist Gro13- oder Burgórner zwischenHettstedt und Klostermansfeld"). Die urkundliche nberlieferung furKlostermansfeld ist allerdings hlichst diirftig ; unsero Hauptquelle istim wesentfichen die „Historie von Ankunfft, Stifftung und anderenSachen dee Klosters Mansfelt" (Eisleben 1574) des alten Cyr. Spangen-berg, der das inzwischen verlorengegangene Archiv noch gekannthat"). Klostermansfeld soli die Kirche von Burgórner besessen haben20) ;Spangenberg berichtet von einem Brief des Abtes Reinerus von S. MariaLatina an den Konvent von Klostermansfeld aus dem Jahre 1309,worin er mittefit, dal3 er die Kirche von Haseldorf des geringen Nutzenswegen den „briidern im thal Josaphat" zugeschlagen habe22), und amadem Jahre 1357 ist eine Urkunde erhalten, in der Johannes priortotumgue c,ollegium ecclesiae s. Mariae virg. in Mansfelt, ordini., 8. Bene-dicti de valle Josafat eine Hufe an das. Kloster Reinsdorf verkauft22).Das sieht ganz darnach aus, als witre in der Zwischenzeit (nach 1309)auch Klostermansfeld an das Kloster S. Maria in valle Josafat, das seit

1 Cr e u z z iige 2 ( Be r lin 1 8 7 8 ) S . 3 2 2 u n d D ie D e u t s c h e n im FIe ilige n La n d e ( In n s b r u o k

1894) S. 46 , wo e r da s Ja hr 1158 z u r E r w ligu n g s t e llt ; s . a n e li An m. 2 5 . D ie Ur k u n d e

w u r d e z u e r s t g e d r u o k t vo n 0 . v . H e i n e m a n n , A l b r e c h t d e r B i t r , S . 4 9 1 N r . 5 4 .

") D ie Ur kunde n de r uba r in Cod . d ip l. Anha lt in . 2 , 541 ff . n . 768 , 771 , 772 , 774 und

3 1 4 n . 7 7 2 a . Im J a h r e 1 2 6 7 h a b e n f ib r ige n s An h a lt in e r Gr a fe n e in e a n d e r e K ir o h e in

As te r e ndor p ( he u te w ila t , ean Asc he r s le be r See) de m K los te r 8 . Ma r ia La t ina ge sc he nk t(ebenda 2,235 n. 323) . " ) Ic h ve r d a n k e d ie s e Id e n t if iz ie r u n g H e r r n Amh ivd ir e k to r

D r . S c h w i n e k t i p e r i n M a g d e b u r g . 19) D ie u r k u n d l io h e n B e s t a n d t e i le h a t M .

K r iih n e , UB. d e r K lo s t e r d e r Gr a fs c h a f t M a n s fe ld ( H a lle 1 8 8 8 ) S . 3 1 9 ff . a u s ge z o ge n .19) K r a h n e S . X I . 91) K r i ih n e a . a . 0 . S . 3 2 4 n . 8 . " ) E b d a . S . 3 2 5 n . 1 2 .

PAPST-, KAISER. UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 63

dem Verlust des Heiligen Landes sein Haupthaus in Messina hatte,iibergegangen. Denn in den Privilegien des 12. und 13. Jahrhunderts,die wir fiir S. Maria in valle Josafat besitzen, werden Giiter in Sachsennicht erwiihnt23); im Jahre 1359 wird aber auch der Prior vola Hasel-dorf de valle Josafat genannt"). Nach Mansfelder Klostertiberlieferungsoli Albrecht der Bar der Griinder sein und Mónche aus dem HeiligenLand mitgebracht haben"). Wenn dabei Miinche von S. Maria in valleJosafat genannt werden, so kann das leicht eine Riickprojizierung derVerhitltnisse dea 14. Jahrhunderts in das 12. Jahrhundert sein. Mehrala eine Mtiglichkeit wollen diese Andeutungen nicht darstellen; viel-leicht gelingt es der deutschen Lokalforschung, den Sachverhalt weiteraufzuklitren.

4.

C elestin III. nimrnt das Kloster S. Maria Latina mit seinen Besit-zungen in den piipstlichen Schutz und besttitigt besonders die Kirchen Haseld,orf(witst bei Aschersieben) und (Grop- oder Burg-)0erner (bei Hettstedt) inSazhsen und S. Sepolcro in Aguapendente.

Lateran,o 1197 Miirz 5Kopie s. XIII in. Agira, Arch. di S. Filippo. — Reg. Sino- poli,

Tab. n. 6.

Celestinus episeopue seruus seruorum Dei. Dilectis filiis abbati etconuentui sancte Marie in Latina Ierusalem salutem et apostolicam bene-dictionem. Sacrosancta Romana ecclesia deuotos et humiles filios ex assuetepietatis officio propensine diligere consueuit et, ne prauorum hominummolestiis agitentur, eos tamquam pia mater sue protectionis munimineconfouere. Eapropter, dilecti in domino filii, deuocionem, quam erga beatumPetrum et nos ipsos habere noscimini, attendentes persona., et monasterium

11) D a s Ar c h iv b is 1 2 6 6 h a t z u s a m m e n ge s t e l l t C . A . Ga r u f i , I l t a b u la r io d i S . M a r ia

in Va lle Giosa fa t , Ar c h . s to r . pe r la Sic ilia o r ie n ta le 5 ( 1908) 315-337 . Da s le tz te gro lle

P r ivi l e g ( A le x a n d e r s I V . ) m i t A u f z i t h lu n g d e a B e s i t z e s o . b e i H . - F . D e la b o r d e ,

C h a r t e s d e T e r r e S a in t e p r o ve n a n t d e l ' a b b a y e d e N . - D . d e J o s a p h a t ( P a r is 1 8 8 0 )

100 n . 49 . " ) In d e m T r a n s s u r n p t Co d . d ip l. An h a lt in . 4 , 1 5 5 n . 2 3 3 , vgl. S . 1 6

Anm. 15 . " ) S ie h e d ie An m . K r i ih n e s S . 3 2 1 z u n . 1 . Au c h H . K r a b b o , R e ge s t e n

de r Ma r kgr a fe n von Br a nde nbur g a us a ska n isc he m H a use , 1 . Lie fe r ung ( Le ipz ig 1910 )

n . 2 9 3 h & lt d ie e b e r l ie f e r u n g f i l r g la u b w iir d ig u n d s e t z t d ie S t i f t u n g in s J a h r 1 1 5 8 .

Page 11: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

64 WALTHER HOLTZMANN

uestrum, quod ad sacrosanetam Romanam eeclesiam nullo mediante diciturpertinere, cum omnibus bonis tam ecclesiasticis quam mundanis, que inpresenciarum racionabiliter possidetis aut in futurum iustis modis prestantedomino poteritis adipisei, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus,specialiter autem ecclesiasa) de Haselendorph et de Hornere, guaii in Saxonia,et de sancto Sepukro, quam in Aquapendenti habetis, sicut eas iuste etpaoifice possidetis, deuocioni uestre auctoritateh) apostolica confirmamuset nresentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino etc. Siquis autem etc. Dat. Lateran. III non. martii, pontificatus nostr i annosexto.

Nun zu den Her r scheru rkunden . Die . l t es te erha lt ene, welchenun das Priorat S. Filippo in Agira betrifft, ist eine Urkunde Rogers II.aus seiner Grafenzeit , schon von Pir ro gedruckt und von K. A. Kehrund Caspar richtig auf das Jahr 1126 datiert"). Der Graf verfiigt darindie Ubereignung des Priorats von 5. Filippo an die ecclesia transmarinas . Mar iae q . d . La t ina und bes t iit igt d ie Schenkungen des BischofsAn s ger von Ca t a n ia ( ges t . 1 1 2 4 /5 ) u n d s ein es Va t er s , d es Gr a fenRoger I. , an das s izilische Priorat . Diese beiden Urkunden s ind nichterha lten , und damit b leiben wir iiber d ie Anfiinge von S. Filippo inAgira in normannischer Zeit im Dunkel. Leider ist der Name des Prioremit R. abgekiirzt und aus anderen Quellen nicht zu erganzen. Oh dasim Archiv von S. Filippo erhaltene St iick ein Original is t , is t schwerzu sagen. Da die Unterschriften offensichtlich von der Hand des Kon-textschreibers und die Kreuze gleichmtiffig gemacht s ind, glaube icheher, dan es eine Kopie, aber noch aus dem 12. Jahrhundert, ist . Diesetberlieferung ist demnach wesentlich tater ala die in den Kopialbiichernd es Staa t s a rch ivs in P a lermo, in d en Cap ib revi d es Lu ca Ba rb er i Ifol . 115 , dem Liber P raela t ia e fol . 567 und dem Liber Mona rch iaefol. 191, in denen das Stiick als tbersetzung aus dem Griechischen mitvielfa ch k or ru p ten Da ten er sch ein t . Da a u ch d ie ged ru ck ten Textebei P ir ro, At ta rd i und Sinopoli n ich t feh ler frei s ind , d ie neue Kopieaber alle bisher erhobenen Anstiinde beseit igt , lasse ich den Text hierfolgen.

a) ecelesiam. b) auotoritati.

") K. A. Kehr, Die Urkunden der normannieoh-eiziliechen Kginige (Innabruok 1902)8. 71 noi. 6; Caspar, Roger II. (Innsbruck 1904) Reg. 49.

PAPST-, KAISER- UND NORMANNENURRUNDEN AUS UNTERITALIEN

5.

65

araf Roger (17.) vonSicilien undCalabrien schenkt der Kirche S. MariaLatina itber See die Kirche S.Filippo (in Agira) mit allen ihr vom Bisch.ofAnsger von Catania und Vart seinem Vater ( Roger) geschenkten Zubehbr.

1126 Juli 10Kop. s. XII, Agira, Arch. di S. Filippo. — Edcl. Pirro, Sic. sacra '2,1248; Attardi S. 127-129; Sinopoli, Badia 97 n. 1 — Reg. Caspar n. 49.Sinopoli Tab. n. 28.

t *In nomine* domini Dei eterni ac saluatoris nostri Iesu Christi. Annoab incarnatione eius M°.C°.XX°.VI'a), indictione lilla. Ego R. Dei gratiaSieilie et Calabri e cornee Christiane religionis auctore Deo defensor et clipeusR. magni comitis heres et filino. Ad hoc disponente domino materiali gladiodominari conspicimur, ut eius ecelesiis et seruis auxilium et tuitionem postu-lantibus subuenire nostra protectione efficaciter debeamus. Cum igittrruniuersis Deo deuote famulantibus patrocinii merito debitores existamus,tibi R. prior sancti Filippi propensiori studio tarn pro religionis quam etliberalitatis tueb) gratia assistere uolumus. [Eapropter] tue peticioni de-menter annuentes pro anima patri mei R. edebris memorie magni comitismatrisque me e pie memorie ac nostra etiam et filiorum nostrorum saluteconeedimus et presenti priuilegio confirmamus ecclesie transmarine sancteMario, que dieitur de Latina, ecclesiam sancti Filippi, cui Deo auctore priorpresides, cum omnibus illis decimationibus, quas donatione Ansgerii vene-rabilis memorie Cathaniensium episcopi hodie canonice possides in ea liber-tate, qua a prefato episcopo constat fuisse concessum. Nostra etiam sue-toritate statuimus, ut quiequid pater meus sino barones Sicilie, uel quilibetalii fideles in casalibus, villania, uineis, silvis, terris cultis et ineultis, fontibus,ortis, molendinis uel quibuslibet rebus aliis de strie facultatibus prefateecclysie iuste eontulerunt uel quecumque in posterum nostra concessionepoterit adipisci, saluo per omnia nostre dignitatis rigoreb), firma et incon-cussa eine alicuius persone contrarietate permaneat. Si quis uero quod absitsciens huius nostre concessionis decretum temere uiolare aut perturbaretemp[tauerit], non solurn diuina sententia se puniendum inueniat, sed et[iamiudicio nostre curie ta]mquam revs subiaceat. Porro ad inditivm et corro-borationemo) huius nostre confirmationis presentis privfiegii paginam • permanum Guarnerii nostri capellani scribered) et sigillo nostro plumbeoVI. idus iulii precepimus insigniri.

a) zuereg: ein I ist expungiert. b) etc! e) eorroboratione.d ) seriberere.

5 Quelle, u. Irschgn. 85

Page 12: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

66 WALTIIER HOLTZMANN

t Ego Petrus Panormitanus archiepiscopus huius rei testis sum.. t Ego magister Guarinus dorrmi comitis capefianus subscripsi. t Ego Rober-

tus Auenella subscribo. t Ego Matheus de Creona subseribo. t Ego Iohannesdomni comitis dapifer subscribo.

Eine zweite Urkunde Rogers II., Caspar Reg. 232, habe iohleider nicht gefunden. Es ist ein interessantes Sttick, aus dem Grie-chischen tibersetzt, ein grol3es Privileg fiir den Abt Petrus von S. MariaLatina, das dieser erbeten hatte, wie erzithlt wird, weil die Urkundendea Klosters S. Filippo di Agira durch einen Brand vernichtet wordenseien. Da die Besitzverhilltnisse unsicher geworden waren, ordneteder Konig im Dezember 1150 eine Untersuchung an, die durch zweiJustiziare vorgenommen werden sollte. Ein Jahr spitter, im Dezember1151, brachten sie die fertigen Grenzbeschreibungen ftir die einzelnenGiiterkomplexe: Agira, Scarpello, Rasacambra, Capizzi, Polizzi undSciacca, die in ein groBes Privileg aufgenommen wurden. Dieses Pri-vileg hat Attardi ohne Quellenangabe gedruckt, und Sinopoli hatseinen Druck mit vielen Fehlern wiederholt"); ala Quelle gibt Sinopolian : „Pergamena 0,80-0,70" —, aber das Sttick war nicht zu finden,so daB ich auf seine Wiedergabe verziehten muB. Aul3er diesem Gesamt-privileg, das man mit einem bei uns weniger gebrituchlichen diplo-matischen Fachausdruck richtiger als Pancarte bineichnen muB, sehei-nen auch besondere Ausfertigungen fur die eínzelnen Gtiterkomplexeexistiert zu haben. Ftir den Kern, Agira, besitzen wir die Grenz-

37) A t t a r d i S . 1 6 9 - 1 7 8 , S i n o p o l i , B a d i a 8 . 9 8 - 1 0 5 ; R e g e s t S i n o p o l i , T a b . n . 1 0 ?

V gl. d a z u a r ia Wh i t e S . 2 1 9 m it An m . 5 . D ie Ur k u n d e is t e in T r a n s s u m p t vo n 1 3 1 9 ,

in de a d ie P a nc a r te Roge r s vo lls ta nd ig e inge r iic k t is t . D ie se be ginn t mit de m Da tum : m.

deeembria , ind. 14, a. 6659 ( s o A t t a r d i r i c h t i g ; S i n o p o l i : 6651) , daa &eh auf die von dem

Abte P e trus vorge bra c hte Bit te be z ie ht . Da nn he iBt e s we lte r : in secundo vero anno, mens eVI I I de c e mbri s , i nc l . 15 , anno se x mi l l e s i mo se x c e nte s i mo ( fe h lt : sexagesimo, n a m lic h

6 6 8 0 = 1 1 5 1 ) h a t t e Ab t P e t r u s d ia vo n d e n Ju s t iz ia r e n ve r fa 8 te n Gr e n z b e sc h r e ib u n ge n

vo r g e l e g t . D e r S c h l u B i s t s e h r k o r r u p t u n d l a u t e t b e i A t t a r d i ( u n d S i n o p o l i ) :

s c r i p t u m M e s s a n a e e t i n d i c t , s e c u n d a , s e r i p t u m i n c l i e t a B u l l a p l u m be a m u n i t u m e troboratum datum est Pe tro Abbati . Sta t t de sse n is t s ic he r lic h z u le se n : Sc ri ptum mense e ti nd i c t i one p re sc r i p t i s e t p l um be a bu t ta m un i tum e t robora tum , da tum e s t Pe t ro abba t i .D a n a c h w a r e d ie Ur k u n d e z u d a t ie r e n : P a le r m o 1 1 5 1 D e z e m b e r . N u n e r w a h n t a b e r

P i r r o 32 , 1 2 4 8 d io P a n c a r t e in e in e r t r b e r se t z u n g vo n 1 4 8 4 z u 6 6 8 1 = 1 1 5 3 , u n d ve r -

mutlic h me int e r d ie se lbe Urkunde '1 , 590 z u 8641 ind . 1 m. a pr ii. und '2 , 1131 mit de m-

se lb e n D a tu m, w o b e i 6 8 4 1 o ffe n s ic h t lic h e in D r u c k fe h le r s t a t t 6 8 6 1 is t ; d a n n w a r e sie,

PAPST-, KAISER- UN» NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN67

beschreibung in einer etwas spitteren Urkunde des Justiziars Ane-hellus von 1170, die noch im Original in Agira vorhanden und vonGarufi aus einer Abschrift in Palermo gedruckt ist"). Eìne Ausferti-gung Rogers Il. ftir den Besitz in Scarpello ist ebenfalls, und zwar ineiner Kopie von 1252, in Agira erhalten ; sie ist schon dreimal gedruckt,so daB eine Wiederholung liberfliissig sein d13rfte29). Der Besitz desKlosters am Monte Scarpello, stidlich von Agira, ist aber bald von denBewohnern von Caltagirone bestritten worden, und hiertiber unter-richtet eine Gerichtsurkunde, deren Mitteilung vielleicht nicht iiber-fliissig ist.

6.

Die Justiziare Rogerius Busella und Philippus de Parisio entscheidenau/ Grund de s Privilegs K iinig Rogers II. in dem Prozel3 zwischen demPrior Fa,cunclinus von S.Filippo di Agira und den Leuten von Caltagirone

iiber den Besitz in Scarpello zugunsten des Klosters.

1183 FebruarOrig. Agira, Arch. di S.Filippo. Reg. Sinopoli, Tab. n. 181.

t In nomine Dei eterni ac saluatoris nostri Iesu Christi amen.

Nos Rogerius Busella et Philippus de Parisio regii iusticiarii per hocpresens scripturn tam apsentibus quam presentibus notum fieri uolumus,quod frater Facundinus ecclesie san cti Philippi de Argino uenerabilis priorregie curie de hominibus Calatigir(onis) conquestus fuit dicens, quod cum

von Apr ii 1153 . Sie he r he it is t n ic h t z u ge w innon . 33) C . A . Ga r u f i , I d o c u m e n t i

in e d it i d e ll ' e p o c a n o r ma n n a in S ic ilia l ( Duo . p . s . a lla s to r ia d i Sic ilia , 1 . se r ie 18 ,

P a le r mo 1 8 9 9 ) 1 1 8 n . LI a u s P a le r mo , B ib l. Co m. Q q . I I 1 0 f . 7 3 ? . D e a O r igin a i is t i nAgir a , S in o p o l j , T a b . n . 1 8 0 , m i t d e m f a ls c h e n W e l t ja h r 6 6 8 4 a m An f a n g . D ie d e n

Be sitz P oliz z i be t r e ffe nde Gre nz be sc hre ibung is t a Li de in Tra nssurnpt von 1316 wie de r -

h o l t i n e in e r Ur k u n d e vo n 1 3 4 7 A p r i i 2 7 b e i S a lv. G i a m b r u n o , I l t a b u la r io d e l

mona s te r o d i S . Ma r ghe r it a d i P o liz z i Doc . s to r . S.M. 1. se r io 20, Pa le rmo 1909) 117

n . LIX . E s ha nde lt s ic h h io r n ic h t inn e ine Sonde r a us fo r t igung w ie im Fa llo Sc a r pone ,

8 . 0 . ; ( le mn a c h is t Wh ito 1 4 . 2 1 9 n . 5 ZII b e r ic h t igo n . 33) A t t a r d i S . 1 3 0 - 1 3 3 ,

S a lv, n e n d a z z i i r i , I l m o n t o $t'ar1ttIJ,, o la s t ia s t o r ia ( Ca lt a gir o n o 1 8 9 4 ) 1 5 - 1 9 u n d

da ra us — in Unke nntn is de s Alte ro / i I ) r i io lc , ‘ s A t ta r c l is , de r R a n da z z in is Que llew a r K. A. Ke hr S. 430 n . 14 . D ir ilite ll Ca s p a r Rog. 232 . Mbglic he r we ise is t d ie se

„Ausfe r t igung" nur e in auf den Besitz SOtL r jt bo hf,RCluitnIctor Ausz ug a us dor P a nc a r te .

E in s ic he r e s Ur te il is t n ic h t r r f f iglie li, d a nu r K op ion e r ha lt e n s ind .

5 .

Page 13: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

68 WALTHER HOLTZHANN

dominus quondam gloriosus rex Rogerius beate ac felicis memorie ipsiecclesie superne pietatis amore quasdam terras, que nunc sunt in tenimentoScarpelli, transacto magno spacio temporum dederit et priuilegium ipsarumterrarum diuisas seriatim continentem fecerit, homines Calatig(ironis) eorumuiolencia ao stulta presumpcionea) diuisas ipsarum ingredientes ex terriseiusdem ecclesie ocupauerant et ad opus suum detinebant. Cuffia priuilegiitenorem cum domini magne regie curie inspicerent, per eundem predictumpriorem Facundinum nobis litteras preceptorias miserunt, quatinus ipsishominibus Calatig(ironis) aduocatis super diuisaa ipsas accederemus et, siquam iniuriam in ipsis tenia ecclesia pateretur, ut secundum priuilegiitenorem eidem ecclesie in integrum terras cum diuisis restituissemus. Nositaque iuxta dominorum mandata hominibus Calatig(ironis) ex regia parteprecipientes super ipsas diuisas uenire noluerunt et, ne uideretur iniustum,Chi apsentibus nichil inde facere ualuimus. Post spacium uero temporis idemprior Facundinus ulterius ab hominibus Calatig(ironis) iniurias ecclesie sueet rebus infertasb) nullatenus cum tollerare ualuisset, sancte regie magestatinobis presentibus super eandem causam de hominibus (Jalatig(ironis) iteratoclamore erexit. Unde ex preceptis regiis a dominis magne regie curie nobisiniunctuma) fuit, uteonuo catis contrate et Calatigironis bonis hominibussuper diuisas prAdictas euntes intuitu iustieie studuissemus hane altercacio-nem diuidere et ecclesie ius suum secundum priuilegii tenorem prestare.Nos autem tanta precepta adimplere cupientes cum probi homines Calati-g(ironis) XII mensis februarii, indictionis prime in villa Aydonis essent pronegocio Uguicionis de Calatog(irone) et nepotis sui, ipsis ex regia parte etdominorum regie curie firmiter precepimus, ut nobiscum super diuisasiamdicte ecclesie accederent, quas iniuste ingressi fuerant. Qui regia proy-bicione uilipensa uenire neglexerunt. Unde nos timentes ne regia curiainde ulterius clarnorem audiret et nobis ad crimen redundaret, cum probisac sapientibus hominibus (Jastriiohannis, Aydonis et Ville sancti Philippisuper terras eiusdem ecclesie iuimus et seriatim priuilegium beati regieRogerii legare fecimus et secundum ipsius tenorem de diuisa in diuisa euntesterras, quas homines Calatig(ironis) occuparant, in diuisas ecclesie intro-clusimus et comperta ueritate ratam arbitrati sumus et racionabilem pro-clamacionem prioris existere. Unde nos coram subscriptis testibus eidempriori Facundino ad opus ecclesie sancti Philippi terTasd) assignauimusprestantes sibi licenciam, ut ade) modoe) ipSas terras cum monachis eiusdemecclesie libere possideat neo non hominibus Calatig(ironis) supra decem miliatar(enorutn) ex parte regia et dominorum curie magne proybuimus, utterras, quas ecclesie iusticia restituimus, nequaquam ingredi presumant.

e) presupoione. e) eicl e) iniuctum. d) ?Me? der Zeile. e) = amodo.

PAPST-, KAISER- UNI? NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN69

Et ad huius facti memoriam et maiorem confirmacionem hoc scriptumpresene testimonio nostro et proborum hominum eorroboratum ecclesiesancti Philippi de Argino fieri fecimus per manus notarii Bartholomei, annoincarnati uerbi Millesimo Centesimo Octogesimo tercio, mense februario,indictionis prime, regni domni nostri gloriosist) regia Wfilelmi secundi annosextodecimo feliciter. Amen.

(SN)g) Signum manna Philippii de Parisio tune temporis regii iusti-ciarii. Ego Rogerius Bussella tune temporis regius iusticiarius predictaconfirmo.

t No-r(c')p(t.o.g) 'Io.)(dcvvyr) inòg govoix(5N) xTÒ xeca-rp(o) lo(divvou)

(e(FruP) tt Ego Gualterius Sfronciatus testis sum de Castri Johannis.t Ego Iacobus de Ragusia tune temporis iusticiaratus Castri Iohannis

notarius inde testis sum.t Ego Enrieus miles de Aydon testis suoi.t Ego Rollandus de Pet,ro orco testis sum.t Ego Ansaldus de Moro testis sum.t Ego Guido de Meliore testis sum.t Ego Martinus Pisanus testis sum.t Ego Girardus senes testis sum.t Ego Girardus Turcus testis sum.t Ego Obertus Corbellarius testis sum.t Ego Robertus de Castana testis sum.t Ego Dionisius miles Castri Iohannis testis sum.

t VEY]ch T(5S) aEr3(exa)1•11(0(q) 13.0(v ) -r()3g) 0(so-r6)xou -r(9jg)Exec?1/4(ocq)1Iocr(é)pv(ou) x[upcic leo] compc(ioc)x aN7?)yougé)v(n) 7rcepc.73v p.(cip--ro)p úrr(k)ypac(4ioc) dxciii zet[g].

1- Ego Guarnerius miles de sancto Philippo testis sum.t Ego Philippus de Galato testis sum.t Ego Ranaldus de Penna testis sun].t Ego Iohannes de Anastasio testis sum.t Ego Ranaldus de Limata testis sum.t Ego Basilius de Anastasio testis sum.t Ego Arcudius de Castellacio testis sum.t Ego Sanguineus de Sancto Philippo testis sum.t Ego Nicolaus uicecomes de Scarpello testis sum.t Ego Iohannes de Paternico testis sum.

1) /tic/ e) 1>HAHIMOIE.

Page 14: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

7 0 WALTHER HOLTZMANN

Von Wilhelm II. besitzt das Archiv ein schónes Origina!, leiderohne Bulle, und eine nahezu gleiehzeitige Kopie davon, auBerdem vomselben Jahre 1168 eine Bestittigung der Kirchen S. Petri de Vaccaraund S. Nicolai in Lampada in Calabrien, die angeblieh sehon HerzogRobert (Guiskard) und sein Sohn (Herzog) Roger geschenkt hatten.Diese Herzogsurkunden sind nicht erhalten. Weitere Urkunden Wil-helms von 1172, 1173 und 1185, clie Pirro") aus dem Klosterarchivzitiert, haben sich dort nicht gefunden, aber die beiden neuen Textewerden willkommen sein.

7.

W ilhelm 11. gewtihrt der Kirche S. Maria Latina in Jerusalem Zoll-freiheit filr die Ausfuhr bestimmter Warenmengen von Messina nach Jerusalem.

Messina 1168 MdrzOrig. Agira, Arch. di S.Filippo (== A); Kopie s. XII ebenda (

Pirro 32, 1131 n. 1249 zu 1166. — Reg. Sinopoli, Tab. n. 29 u. 30.

W. diuirta fauente clementia rex Sicilie ducatus Apulie et principatusCapue una cum domna Margareta gloriosa regina matre sua per hoc presenescriptum notum faeimus omnibus baiulis et portulartis Messane tam presen-tibus quam futuris, quod intuitu Dei et pro salute anime dorarti quondamregio Willelmi patria nostri dine memorie concedimus ecclesie sanete Mariede Latina, que est in Ierusalem, et cunctis in ea prelatis, ut singulis annis inperpetuum libere et absque ullo plateatico uel portatico possint heo sub.scripta immittere in Messanam et educere de Messana et mittere Jerusalempro predicte ecelesie necessitatibus: baccones ducentos, barrilia tumunecentum, indumenta de agninis pellibus centum, cuniculorum eoria quattuormilia, boum coria triginta, caseos septingentos, seutellas quingentas, canabicantaraia quattuor, panni linei cannas ducentas, lanei panni totidem adusum fratrum ipsius ecclesie, vegetes quattuor et duodecim pannos deJerusalem Messanam ferendos. Ad huius autem nostre concessionis memo-riam et perpetuam firmitatem presene priuilegium per manus Iohannisa)nostrib) notarii scribi et bulla plumbea nostro tipario impressa iussimusroborari: Anno mense et indietione subscriptis.

a) Ionh(ann)ie B.

" ) 32, 1249.

b) Iehlt B.

P AP ST- , RAISFAI- UN!) NORMANNE NURKUNDE N AUS UNTE RITAL IE N71

Dat. Messanee) per manne Stephani Panormitane ecclesie electi etregii cancellarli()) anno dominice incarnationis millesimo centesimo sexa-gesimo oetauo, mense martio, indietionis prime, regni uero domni Will-elmi Dei gratia magnifici et gloriosissimi regie Sicilie, ducatus Apulie etprincipatus Capue anno secundo feliciter. Amen.

(B. dep.)

8.W ilhelm lI. bestiitigt dem Abt Petrus van S. Maria Latina in Jerusalem

die von Herzog Robert (Guiskard) und seinem Sohn Roger geschenkten KirchenS. Petri de Vaccara und S. Nicolai de Lampada und die Abgabenfreiheit ihrerLeute in den Domdnen Calabriens.

1168 MdrzKopie 8. XIII, Agira, Arch. di S.Filippo. — Reg. Sinopoli, Tab. n. 138.

In nomine Dei et eterni saluatoris nostri Iesu Christi amen.W. diuina fauente clemeneia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus

Capue una cum domna Marg(arita) gloriosa matre sua. Clementie nostrefauorem, quo pias cunctorum nostrorum fidelium preces misericorditer etliberaliter admittimus, . . concessionibus tanto debemus clemencius ad-hibere, quanto fili gra[tioreis residere cognoscimus, per quem regni mo-deramina et feliciter sumpsimus et rnagnifice gubernamus. Proinde peticio-nem tuam, Petre uenerabilis abbas sancte Marie de Latina, benigne susci-pienteF3 prediete ecclesie sancte Marie ecclesiam sancti Petri de Vacara etecclesiam sancti Nicholai de Lampada cum earum obedienciis et pertinenciis,quas eidem ecclesie sancte Marie Latine bone recordationis dux Robertusdonauerat, sicut in priuilegio ducis [et] confirmationis Rogerii filii eius ipsiecclesie inde facto [et] curie nostre °stens° continetur, conce(limus et con-firmamus, quatinus semper eas cum domibus, tenimentis et pertinenciisearum predicta ecclesia sancte Marie teneat sine aliqua nostra nostrorumqueuel heredum uel alicuius nostri baiuli seruicii exactione. Concedimus eciam,ut homines predictarum ecclesiarum sancti Petri et sancti Nicholai herbati-°Jim uel plateaticum in terris demanii nostri in Calabria non tribuant. Adhuius autem nostre concessionis et confirmationis nostre memoriam et per-petuam firmitatem presens priuilegium per manne Johannis nostri notarliscribi et bulla plumbea nostro tipario inpressa iussimus roborari, anno,mense et indictione infrascrip[tis].

e) in B folgt: in manibus venerabili habatis potri cle latina; per manus—can-oellarii lehlt B.

Page 15: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

72 WALTHER HOLTZMANN

Datum per manne Stephani Panormitane ecclesie electi et regii can-cellarli anno dominice incarnationis millesimo centesimo sexagesimo octauo,mense marcio, indictionis prime, regni uero domai nostri W(illelm)i Deigratia et magnifici et gloriosissimi regia Sicilie, ducatus Apulie et principatusCapue anno secundo. Feliciter amen.

Das Archiv von S.Filippo in Agira ist aueh reich an Staufer-urkunden. Da ist zunachst das Privileg Heinrichs VI. vom 30. Dezem-ber 1194, ein ausgezeichnet erhaltenes von dem nicht wenigerala 4 Kopien vorhanden sind. Das Stilek ist schon seit Pirro, der aberArenga und SchluB weggelassen hat, und nicht ganz fehlerfrei aus denAbsehriften in Palermo gedruckt, so dal3 ein Abdruck nach dem Ori-ginai nicht nutzlos sein wird. Eine zweite Urkunde vom 25. Aprii 1197,ebenfalls in einem scheinen Original erhalten, bestiitigt dem KlosterS. Maria Latina besonders das Kloster S. Sepolcro in Aquapendenteund sagt dabei , daB dieses Kloster vom Markgrafen Hugo, vomKaiser Heinrich III. und seiner Gemahlin Agnes und ihrem Sohne,dem rómischen KSnig Heinrich IV. dem Kloster im Heiligen Landegeschenkt worden sei . Von diesen Vorurkunden ist nur diejenigedes Markgrafen Hugo von Toscana von 993 erhalten, und zwar imArchiv von S. Victor in Marseille. Das interessante Stilek ist vomGrafen Riant ausfahrlich besprochen und als echt nachgewiesen wor-den31); es ist einer der wenigen sicheren Belege ftir die Existenz deslateinischen Marienklosters in Jerusalem vor den Kreuzzligen. Leidersind die Diplome Heinrichs IV. und Heinrichs V. verloren ; aber daBAquapendente Besitz von S. Maria Latina war, ist aueh dureh diePapsturkunden dee 12. Jahrhunderts bezeugt. Ein drittes OriginalHeinrichs VI. vom 4. August 1197 endlich verleiht dem Kloster Zoll-freiheit fur bestimmte Warenmengen.

9.

B einrich VI. bestiitigt dem Kloster S. Maria Latina in Jerusalemunter dem Abt Facun,dus die Privilegien seiner Vorgdnger Rogers lI. undWilhelms Il., «seinen Beeitz und Sizilien., Calabrien und Apulien, erlaubt den

n) Vgl. dazu P. Riant, La donation de Huguee marquie de Toscano au Saint Sepuloreet les établiesemente latine de Jérusalem au Re siècle, in: Mémoiree de l'academie deainecriptione 31 b (1884) 151-195; Ant. Falce, Il marchese Ugo di Tuecia (Firenze1921) 107-113 n. 28.

PAPST-, UND NORMANNE NURRUNDE N AUS UNTE RITAL IE N73

Wiederaulbau zerstOrter Geli:ritte und die zollfreie Ausfuhr von 200 LastenGetreide aus den Hdlen Syracus, Catania und Messina.

Palermo 1194 Dezember 30Orig. und vier Kopien A gira, Arch. di S.Filippo. — Edd. Pireo 811 1132

aus Lib. reg..Mon. (p. 207) und Lib. Praelat. f. 563. Attardi p. 156. Sino poli,Badia p. III n. 5 atm pergamena in calligrafia gotica. — Reg. Stumpf 4894.Sinopoli Tab. n. 32-35. Clementi unten, S. 131 n. 39.

*Henricus sextus diuina fauente clementia Romanorum imperator etsemper augustus et rex Sicilie*. Imperialis clementie nostre fauorem, quopia uota et iustas supplicationes cunctorum fidelium nostrorum misericor-diter ac liberaliter admittere consueuimus, ecclesiasticis necessitatibus tantodebemus propensius ac benignius adhibere, quanto hoc illi gratius existerecongnoscimus, per quem et imperii nostri et omnium regnorum moderaminaet feliciter sumuntur et potenter atque magnifice gubernantur. Qua sanecosideratione habita ad noticiam uniuersorum fidelium nostrorum tamfuturorum quam presentium uolumus peruenire, quod nos intuitu diuineretributionis et ad interuentum fidelis nostri Facundi abbatis ecclesie sancteMARIE de Latina, que fuit in Ierusalem prima ecclesia Latinorum, presentipagina divali confirmamus et perpetuo roboramus omnia priuilegia a regibuspredecessoribus nostris pie recordationis, a rege scilicet Rogerio et regeWillelmo prememorato monasterio sancte Marie de Latina super uniuersistenia, casalibus, hominibus et cunctis possessionibus, quas idem monaste-rium tenet in Sicilia, Calabria et Apulia, tradita et concessa, in Sicilia nomi-natim apud Messanam ecclesiam sancte Marie de Latina, apud sanctumPhilippum casale Corneti, casale Scarpelli et Castellaci, apud Ragusiamcasale sancte Cruda de Rasacambra, apud Sicli ecclesiam sancti Laurentii,apud Capitium ecclesiam sancti Philippi, casale sancti Petri de Vaccaria,ecclesiam sancti Petri de Taue, ecclesiam sancte Marie de Pulicio, ecclesiamsancti Nicolai de Sacca cum omnibus earum pertinentiis, in Calabria eccle-siam sancti Petri de Tacina, ecclesiam sancti Nicolai de Lampada, ecclesiamsancti Helie cum omnibus earum obedientiis et pertinentiis, in Apuliaecclesiam sancti Laurentii cum casali Uernule cum omnibus ipsarum per-tinentiis, hoc misericorditer addentes, ut omnes homines et possessionespredicti monasterii et obedientie omnes atque casalia semper sint in manunostra imperiali et eorum, qui nobis in regno successerint, sicut in manibuspredictorum regum felicium esse consueuerunt, nec aliud umquam dominiumhabeant. Ad hec abbati et fratribus sepedicte ecclesie concedimus, ut liceateis reedificare et construere casalia sua, que occasione werre post obitumregia Willelmi sunt destructa Bine alicuius contradictione. Hoc quoque beni-

Page 16: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

74 WALTHER HOLTZMANN

gnitate imperiali sepedicto largimur et confirmamus monasterio, ut homines,qui casalia sua inhabitant et in futuro inhabitaturi simt, easdem libertates,consuetudines et bonos usus habeant in lignis, pascuis eta) eta) aquis et cunctiealiis, quos scilicet mena temporibus predictorum regum habere consueuerunt.De imperiali insuper benignitate abbati et fratribus ecclesie sancte Mariede Latina perpetuo concedimus et scripto presenti eonfirmamus, ut liceateis singulis annis in perpetuum ducentas salmas frumenti in quoslibet portusregni nostri libere sine aliquo portatico aut plateatico mittere et abstraheremittendas ad terram Ierosolimitanam pro sustarnentob) fratrum ecclesiesancte Marie de Latina et nominatim in portum Siracusie, Cathanie etMessane. Insuper omnia in specialem nostre maiestatis protectionem rece-pimus, que in presenti habent aut in futuro iusto acquisitionis titulo poteruntadipisci. Statuimus itaque et imperiali sancimus edicto, ut nulla omninopersona alta uel humilis, ecclesiastica uel secularis, nullus baiulus aut portu-lanus contra hane nostre confirmationis, concessionis atque protectionispaginam uenire audeat uel eam modo aliquo perturbare. Quod qui facereattemptauerit, in ultionem sue temeritatis .xxx. libras auri pro pena com-ponat, quarum media pare camere nostre, reliqua iniuriam passis persoluatur.

Dat. in palatio Pannormit(ano) anno inearnationis dominino M°.C°.XC°V. indietione XIII, tercio kaln. ianuarii, per manum Alberti imperialisaule prothonotarii.

(S. dep.)

10.Heinrich VI. nimmt das Kloster 5. Maria Latina in Jeru.salem unter

clessen Abt Facundinus in den kaiserlichen Schutz und bestdtigt semeBesit-zungen und Rechte, besonders das Kloster San Sepolcro in Aguapendente.

Palermo 1197 Aprii 25Orig. Agira, Arch. di S. Filippo.— Reg. Sinopoli, Tab. n. 37.— Clementi

unten S. 197 n . 110.

* Heinricus sextus diuina fauente clemtiab) Romanorum imperatorsemper augustus et rex Sicilie. * Ad eterni regni meritum et temporalisimperii incrementum apud regem regum nobis plurimum proficere nonambigimus, si ecclesiis Dei et ecclesiasticis personis iura sua illesa con-seruantes pacem quietam et tranquillam studemus prouidere. Quapropternotum facimus vniuersis imperii nostri et regni Sicilie fidelibus, quod nosob reuerentiam et honorem beatissime Dei genitricis Marie nostramquesalutem fideles et deuotos nostros abbatem nomine Faeundinum et conuen-

a) &jet erstes et tironieche Note. t ) siel a) aie! ohneKarzung.

PAPST-, KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 75

tum sancte Marie Latinorum, que sita est in Ierosolimis et fundatione primaest, cum omnibus ecclesiis, monasteriis, personis et bonis per totum im-periurn et regnum nostrum ubicumque ipsis pertinentibus, que nunc habentuel imposterum domino concedente poterunt iuste obtinere, in specialitera)maiestatis nostre protectionem recepimus confirmantes eis priuilegia anta-cessorum nostrorum imperatorum sine regum et concessiones ac iura , quein ipsis priuilegiis continentur predicte ecclesie sancte Marie, abbati etconuentui ipsius laudabiliter concessa, specialiter exprimentes ecelesiamsiue monasterium sancti Sepulcri apud Aquampendentem cum omnibusad illud pertinentibus, sicut ex donatione antecessorum nostrorum Hugonisducis et rnarchionis et imperatoris Heinriciib) tertii et uxoris sue dominoAgnetis et filii sui regis Romanorum Henrici quarti inuenitur ipsi ecclesiesancte Marie Latinorum iuste eontraditum. Statuimus igitur et imperialiauctoritate sanccimus, ut nulla omnino persona alta uel humilis, ecclesiasticauel secularis predictum abbatem et conuentum sancte Marie Latinorum inhae nostre maiestatis concessione et confirmatione grauare audeat uelaliquatenus perturbare. Quod qui fecero attemptauerit, in ultionem temeri-tatis sue LXa libras auri pro pena componat, medietatem camere nostre etreliquam iniuriam passis. Ad urina rei certam imposterum euideneiampresentem paginam inde conscribi et maiestatis nostre sigillo iussimuscommuniri. Anno dorninice incarnationis M°. C°. XC°.VII°, indictionis XVa.Dat. Panormi VII°, kalendas maii.

(S. dep.)

11.Heinrich VI. gestattet dem Kloster S. Maria Latina in Jerusalem unter demAbt Facundu,s zustitzlich die jdhrliche zollfreie Ausfuhr von 200 Lasten Wein.

In silva Linaria 1197 Aug. 4•Orig. Agira, Arch. d i S.Filippo. — Reg. Sinopoli, Tab. n. 36 (3).

Clementi unten 5.208 n. 125.

* Henricus sextus diuina fauente clemencia Romanorum imperatorsemper augustus et rex Slillte.* Per hoc presens scriptum notum fieri uolu-mus vniuersis imperii nostri et regni Sicilie fidelibus presentibus et futuris,quod sicut pridem inter alia bona, que ad interuentum fidelis nostri Facundivenerabilis abbatis sancte Marie de Latina ipsi monasterio sancte Marie denostra liberalitate contulimus, concessimus, ut singulis annis pro sustenta-mento fratrum ducentas salmas frumenti de regno extraheret et libere sinedatione tram; mare mitteret, ita et num de imperiali benignitate nostra

a) tic/ b) tic/

Page 17: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

76 WALTHER HOLTZMA NN

eiusdem abbatis interuentu memorate ecelesie perpetuo concedimus et con-firmamus, ut similiter licenkt predicto abbati et eius suecessoribus et fratribuseiusdem ecelesie unoquoque anno de regno extrahere et trans mare mittereducentas tantum salmas vini libere et 'eine aliqua datione et iure portus seuterre ad fratrum ipsius ecelesie sustentamentuma). Confirmantes eidemmonasterio omnia priuilegia, que ab anteeessoribus nostris regibus Sieilienoscitur habere. Statuimus itaque, ut nulla omnino persona alta uel humilis,ecclesiastica seu emularle, nullus baiulus seu portulanus contra hano nostreconcessionis et confirmationis paginam uenire audeat uel eam modolibetperturbare. Quod qui facere attemptauerit, iram et indignationem nostriculminis se nouerit ineursurum. Ad cuius rei notitiam [prese]ntem indepaginam conscribi et nostro sigillo iussimus communiri. Data in silua Li-natie anno dominice incarnationis millesimo centesimo nonagesimo septimo,quarto mensis augusti, quinte decime indietionis.

(S. dep.)Auch d ie Urkunde de r Ka ise r in Cons t anze , d ie s chon P ir ro

gedruckt und Winkelmann nach einer Abschrif t Amieos in der Com-munalbiblio thek in Pa lermo wiederholt ha t (Ries Reg. 116) , is t inAgira in einem pritchtig erhaltenen Originai vorhanden. Sie gibt z. T.wextlich das groBe Privileg Heinrichs VI. (St. 4894) wieder ; die Ab-schrift Amicos ist zuverhissig, so daB der Druck WinIceimanns gentigt.Das gleiohe gilt von dem kleinen Privileg Friedriohs II. , BFW. 565,das in Agira im Originai vorliegt. Eine weitere Urkunde Friedrichs II.ist nur in einer Kopie erhaltèn. Es ist eine fast weirtliche Wiederholungdes Privilegs Heinrichs VI., (hier Nr. 9), aber mit einem Zusatz, der dasStt ick verdttchtig macht. War dort dem Kloster S. Maria Latina dasRecht verliehen worden, jithrlich ducentas ,salmaer frumenti in quoalibetportuer regni zollfrei an- und abzufahren, und hatte Heinrich VI. dieseVergiinstigung um 200 Last Wein vermehrt (s. Nr. 11), so sind in derErneuerung Ft iedr ichs II. nach frumenti die Worte : et omnia quevoluerint eingesohoben, die im Grunde die genaue Angabe der Mengeund der Warenart aufheben. Auch das Datum ist fraglich und unvoll-stiindig ; es lautet : Data in palatio Panormi anno ab inc. d . n. IesuChrist i 1223, ind . 12. Das wiirde auf September—Dezember 1223weisen. Aus dieser Zeit ist aber bisher m. W. kein Brief Friedrichs II.aus Palermo nachgewiesen32) . Sonst h ie lt s ich der Kaiser in d iesen

a) suatentaifi.SI) Bei Vittorio Poggi, Cronotassi del comune di Savona, in MifIC. di stor. ital. 3. ger.

PAPBT-, KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTER1TALIEN 77

Monaten in Trapani (BFW. 1508) und Catania (BFW. 1509-10) auf.Man wird a lso der Urkunde, d ie ich hier folgen lasse , mit Reservegegenitberstehen, zumt-vich der sachliche Zusatz auch in der jtingerenUrkunde Constpzes (Ries Reg. 116) nicht findet. Mindestens der Ein-sohub ist sieher Interpolation, aber mtiglicherweise ist das ganze Sttiokeine Falschung.

12.

Fr ied r ich 11 . bestatigt dem Abte Pacundus von S. Maria Latina inJerusalem die Besitzungen seines Klosters im sizilischen Reich, seine altenGewohnheiten und die Ausfuhr von 200 Lasten (letreide nach Palitstina.

Palermo 1223 (Sept.—Dez.)Kopie 8. XIII in einfach,er Buchschrift, Agira, Arch. di S.Pilippo. —Wahrscheinlich Fdlschung.

FREdericus diuina fauente clementia Romanorum imperator et sem-per augustus et rex Sicilie. Imperialis elementie nostre fauorem, quo pia uota etivataa supplieationes cunetorum fidelium nostrorum misericorditer ae liberaliter ad-mittere consueuimus, ecelesiasticis necessitatibus tanto debemus propensine ac benig-nius adhibere, quanto hoo illi gratius existere cognoscimus, per quem et imperii nostriet omnium regnorum moderamina et feliciter sumuntur et potenter atquee) magnificagubernantur. Qua sane consideratione habita ad noticiam uniuersorum fidelium nostro.rum tam futurorum quam pre[senti]um uolumus peruenire, quod nos intuitu diuineretributionis ad interuentum fidelis nostri Facundib) abbatis ecclesie sancte Mario deLati[na, quei fuit in Ierusalem prima ecclesia Latinorum, presenti pagina divali confirmamus et perpetuo roboramus omnia privilegia a") regibus predecessoribus nostrispie reeordationis, a rogo Sidiie scilieet Rogorio et rege Villelmo prememorato monaateriosancte Maria de Latina supor uniuersis tenia, casalibus, hominibus et cunotia possessi°.nibus, quaa idem monasterium tenet in Sicilia, Calabria et Apulia, tradita et concessa,in Sicilia nominatim apud Messanam ecclesiam sancte Mario de Latina, apud sanctumPhilippum casale Corneti, casale Searpelli et Castellaci, apud Ragusiam casale sancteCrucis de Rasacambra, apud Sicli ecclesiam sancti Laurencii, apud Capicium ecclesiam

e) adque.e) lehlt.

b) anacheinend mit achwiirzerer Tinte in Likke nachgetragen.

10 (1905) 354 ist eine Kopie eines Mandates Friedrichs II. mit dem Datum Palermo1223 Sept. 28 im Regest gegeben; aber dea Mandat ist von (1223) Juli 18, vgl. denDruck bei C. Cipolla, Atti dell'Accademia di Rovereto ser. III, (1900) 205. Poggi gabirrtiimlich dea Datum der Beglaubigung. Demnach ist das Regest n. 153 bei P. Z ins -m aier, Zeitschr. f. Geseh. d. Oberrheins 102 (1954) 211 zu streichen.

Page 18: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

7 8 WALTHER HOLTZUANN

eanoti Philippi, casale sancti Petri de Uaccaria, ecclesiam sancti Petri de Taue, ecclesiam, sanote Marie de Pulitio, ecclesiarn eanoti Nicolai de Sacca cum omnibus eorumd)

pertinentfis; in Calabria ecelesia sancti Petri de Tachina, ecclesia sancti Nieolai deLampada, ecclesia sancti Helie cum omnibus eorurnd) pertinentiis et obedientiis; inApulia ecclesia sancti Laurentii cum cereale Vernule cum omnibus ipeorum pertinentiis,hoc misericorditer addentee, ut omnes homines et possessiones predicti monasterii et.obedientie omnes semper sint in manu nostra imperiali et eorum, qui nobis in regnosucoesserint, sicut in manibue prediotorum regum feliciurn esse coneueuertmt, neo aliudunquam dominium habeant. Ad hec abbati et fratribus supradicte ecclesie coneedimus,ut licest eie rehedifioare et construere caaalia sua, que occasione guerre post obitumregie Villelmi sunt destructa, sine alicuius contradictione. Hoo quoque benignitateimperiali sepedicto largimur et confirmamua monasterio, ut homines, qui casalia suainhabitant et in futuro eunt inhabitaturi, easdem libertates, consuetudines et bonos11/3118 habeant in lignie, pascuis et aquis et cunctis alfie, quos scilicet unire temporiburtpredietorurn regum habere consueuerunt. De imperiali insuper benignitate abbati etfratribue sancte Marie de Latina perpetuo concedimus et scripto presenti confirmamus,ut liceat eie singulis manie in perpetuum ducentaa salmae frumenti

<et omnia q u euoluerint> in quoslibet portile regni nostri libere sine aliquo portatico aut plateaticomittere et abetrahere mittendaa ad terram Ierosolimitanarn pro suatentarnento fratrumecclesie eanete Marie de Latina, et norninatim in porte Siracusie, Cathanie et Messane.Insuper omnia in specialem nostre maiestatis protectionem recepimus, que in

presentihabent aut in futuro ivato acquisitionia titulo poterunt adipiaci. Statuimus itaque etimperiali aancimua edicto, ut nulla onmino persona alta uel hurnilis, ecclesiastica uelseoularis, nullus baiulue aut portulanus eontra hanc nostre confirmationie, concessioni*atqued) proteetionie paginarn uenire audeat uel earn modo aliquo perturbare. Quodqui facere attemptauerit, in ultionem sue temeritatie XXX librae auri pro pena com-ponat, quarum media pare camere nostre, reliqua iniuriam poesie persoluatur.

Data in palatio Panormi anno ab inearnatione domini nostri IesuChristi millesimo ducentesimo uicesimo tercio, indictione duodecima.

Ein einwanclfreies Original hingegen ist wiederum die UrkundeFriedriehs II. vom Dezember 1224. Da der Druck von Sinopoli fehler-haft ist, muB ich das Stilek hier wiederholen.

13.

Friedrich Il. bestittigt dem Abt Paganu,s die von seinen VorgtingernRoger II. und anderen K5nigen und seinem Vater Heinrich VI. erteilten Privi-legien des Klosters S. Maria Latina in Jerusalem.

d ) a k i

PAPST, KAISER- UNI) NORMANNENURRUNDEN AUS UNTER1TALIEN 7P

Palermo 1224 Dezember (25-30)

Orig. Agira, Arch. di S.Filippo; Kopie s. XIII ebenda. — Ed. Sinopoli,Badia p. 129 n. 9. — Zit. Pirro 11 1250. Huillard-Bréholles II 1, 466. —Reg. BFW . 1547. — Sinopoli, Tab. n. 41 u. 43.

FREDERICUS Dei gratia Romanorum imperator semper augustuset rex Sicilie. Etsi iustis postulationibus supplicantium imperialis benigni-tatis debeat fauor adesse, illas tamen precum instantias decet fauorabiliusexaudire, que a personis religiosis deuote porrecte non solum pietatem con-tinent, set etiam equitatem, de quibus, dum effectu proseguente complentur,et laudem apud homines et meritum sibi conparant apud Deum. Indo est,quod, cum Paganus uenerabilis abbas sanate Marie de Latina Ierusalem,fidelis noster, transmisso ad curiam nostram fratre Symone nuntio suonobis humiliter supplicasset, ut priuilegia quondam regis Rogerii aui nostriet aliorum regum predecessorum nostrorum necnon et priuilegium dominiimperatoris pe,tris nostri recolende memorie monasterio suo sanate Mariede Latina Ierusalem pia deliberatione concessa confirmare benignius dig-naremur, Nos considerantes uitam honestam et laudabilem conuersationempredicti abbatis et fratrum suorum in predicto monasterio deuote famulan-tium supplicationes suas hilariter admisimus et benigne et illius intuitu, perquem feliciter uiuimus et regnamus, et ob reuerentiam gloriose dominigenetricis, ad cuius honorem ipsum monasterium est constructum, proremedio quoque peccatorum nostrorum et salute animarum dictorum regumac diuorum augustorum parentum nostrorum inclite recordationis predictapriuilegia, quemadmodum eorum temporibus et usque ad obitum dominoimperatricis matris nostre eis ipsum monasterium uti consueuit, rationa-biliter et quiete et utítur in presenti, (lieto abbati, suceessoribus suis etprefato monasterio suo de nostra gratia eonfirmamus, saluo mandato etordinatione nostra. Ad cmus autem eonfirmationis nostre memoriam et roburperpetuo ualiturum presens priuilegium per manus Marchisii de Aydon(e),notarii et fidelis nostri, scribi et maiestatis nostre sigillo iussimus communiri,anno, mense et indictione subscriptis.

Datum in ciuitate Panormi anno dominice incarnationis millesimoducentesimo vicesimo quinto, mense decembris, tertie decime indictionis,imperii dormii nostri Friderici Dei grafia Itomattorum itnperatoris semperangusti et regie Sicilie anno quinto, regni nero Sieilie uicesimo septimofeliciter. Amen.

(S. dep.)

Page 19: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

80 WALTHER HOLTZRANN

Dann ist schlieBlich noch ein Fragment eines Originala Fried-richs II. erhalten, dem leider die rechte Hillfte fehlt und damit dieElemento, welche eine genauere Datierung ermóglichten. Der Aus-stellungsort Messina wtirde das Stiick in die Zeit von August—Sep-tember 1209 (BFW. 609-613), April—Juli 1210 (BFW. 834), Novem-ber 1210 (NA. 27, 120), April 1211 (BFW. 643-645), Februar—Mitrz1212 (BFW. 652-857) verweisen; wiirde im Titel der Zusatz inRomanorum imperatorem electus stehen, dann wre die Datierung aufFebruar—Mitrz 1212 eingeengt. Leider kann ich die Arenga sonst nichtfinden; mit ihrer Hilfe ktinnte man den Umfang des Fehlenden an-ntihernd bestimmen. So bleiben meine ErgAnzungen auch der formel-haften Bestandteile der Urkunde einigermaBen problematisch.

14.

Friedrich Il. rdumt dem Kloster S. Maria Latina in Jerusalem einRechi im Ha/en von Milazzo ein und macht ihm eine Schenkung in Messina.

Messina (1209-1212)Orig. Fragment Agita, Arch. di S.Filippo.— Reg. Sinopoli, Tab. n. 42.

FREDERICUS diuina fauente clementia rex Sicilie, ducatus A[pulieet principatus Capue. Regie munificentie gratia] i diffusa benignius insubiectos sceptri gloriam clariori fama concel[ebrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ...... ] I laudibus glotiosis accinta que felici comercio pro temporalibuseterna merrita . . . . . . . . . . . . . . . . ......] i Hae igitur ducti eonsiderationelaudabili considera,ntes religion[is conuersationem tuam ..... abbas.

•.] i sancte Marie de Latina et aliorum fratrum tuorum pro animabusdiuorum augustorum [parentum nostrorum . . . . . . . . . . . . . . . ] I s t a t i s t esuccessores tuos et ipsum monasterium cum fratribus hominibus et omnibus[possessionibus suis . . . . . . . . . . . . . . . ......] i et eonfirmantes ipsi mona-steri° in perpetuurn libertatem in portu Melacii ad ex[ . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ...... ] I co neo non omnes eoncessiones libertates et omnia priuilegiaeidem monasteri° a felic[ibus regibus predeoessoribus nostris regia li] i bara-litate indu[l]ta. De habundantiori etiam munificentia nostra perpe[tuoconcedimus donamus et confirmainus tibi et suo] cessoribus tuis et prefatomonasteri° in tenimento Messane in pertinentiis Turret[ . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . ...... ] i ex alia parte terre Gyrardi de Alinburga et terre Octa-uiani ciuium Mes[sanensium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] I ne nostre

PAYST-, KAISER- UNO NORMANNENURKUNDEN Ali S UNTERITALIEN81

de secretis in excambium terre ipsius monasterii, que sita est in pede [ . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ] gie prefatum monasterium perpetuo pacificoteneat et nullus ipsum exinde [molestare uel impedire presumat. Ad huiusautem dona] itionia nostre memoriam et robur perpetuo valiturum preseneprivi[legium inde factum scribi et maiestatis nostre sigillo pre] i cepimuscommuniri. Anno, mense et indictione [subscriptis].

DATA in ciuitate Messane anno dominice inearnationis millesimoduc[entesimo regni uero domini nostri Frederici Dei] I gratiagloriosi regie Sicilie, ducatus Apulie et principatus Capue anno [ . . . . . . . . . . . . ] .

(S. dep.)Ich ergtinze meine kleine Sammlung 5Iterer Urkunden aus Agira

durch einen interessanten kirchlichen Schiedsspruch des ErzbischofsWalter von Palermo gegen den Stadtherrn Goffredus Francigena33),aus dem wir einen bisher-unbekannten Bischof Tomas von Cassanokennenlernen.

15.

Gollredus Francigena bestatigt auf Grumi ein,es von Erzbischof Waltervon Palermo befohlenen Schiedsspruches der Kirche S.Filippo di Agira die vonihr beanspruchte Kirche von S. Giovanni.

1174 ApriiOrig. Agira, Arch. di S.Filippo. — Reg. Sinopoli, Tab. n. 49.t Salutifere incarnationis Dei eterni domini nostri Iesu Christi anno

M'CLXXIIII, mense aprili, indietione VI i. Nos Goffredus Francigenadominus sancti Filipi una cum domna Perna karissima uxore nostra fatemurde ecclesia sancti Iohannis, quam Iohannes de Rocaforte ad honorem Dei etsancti Iohannis edificauit, cum fratribus ecclesie sancti Filipi de Arginolongo tempore altercationem habuisse, quod tenentibus eandem ecelesiamin nostra sagina prenominati fratres rkobis in suam perquirebant priuilegio,quod a Robertoa) venerabili episcopo Cathanensi optinebant. Nobis itaquein talibus discordia ac errore permanentibus tempore Facundi uenerabilisprioris eiusdem ecelesie sancti Filipi accidit sola Dei misericordia domnumPanormitanum uenerabilem arehiepiscopum et domai regis excellentissimumfamiliarem a Panormo Messanam feliciter proficissentem per uillam sanctiFilipi transisse, cuius pie dominaeioni Facundinus mm dictus prior cum suis

a) durch Korrektur gelindert in re Beatus.

S inopoli macht aus Run in seinen Regesten stata einen Francipane.

6 Quellen u. Feehgn. 35

Page 20: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

82 WALTHER HOLTZMANN

fratribus de nobis conquesti sunt rei huius seriem distincte demonetrantes.Qui solita pietate motus de discordia inter nos habita plurimum condoluitac melliftuis ammonicionibus nos corrigendo ad concordiam cupilme prouo-cari precepittg uiris Dei honestissimis domno Tome uenerabili dassaniensiepiscopo et domno Dionisio Abrutino presuli uenerabili neo non domnoIohanni fratri suo et domno Rbg(erio) de Tirona et domno Danieli deLupino tune tempored) iusticiariis Castri Iohannis nos cum ipsis fratribus adbonam et conuenientem deduci concordiam, quorum pia ammonitione precesdomni uenerabilis Panormitani archiepiscopi gratanter suscepimus et suiamoris afectu et dominorum episcoporum uenerabilium patrum nostrorumspiritualium ecclesiam ipsam sancti Iohannis ecclesie sancti Filipi optulimuset ipsi fratres sancti Filipi hae occasione nullas possessiones occlesie eidempertinered) dicentes possinte) perquirere. Ad huius autem confirmationiscartule nostre memoriam et inuiolabile firmamentum subscriptorum testiurridominorum nostrorum fecimus et per manne W(illelm)i notarli domniRogerii de Tirona scribi precepimus.

Ego Gualterius Panormitanus archiepiscopus iussi ex parte domninostri regia hanc confirmacionem in perpetuum manere et nullus presumatinfringere. t Ego episcopus Tomas Cassaniensid) huius rei testis sum. t EgoDionisius Abruntinid) episcopus huius rei testis sum.

Ego Ricardus Triphili prior Castri Iohannis testis sum. t Ego Iohannesfrater domni archiepiscopi Panormitani.

. Wie diese meine Ausztige lehren, findet man in dem Archiv vonS. Filippo in Agira ein reiches Material, schon fur das 12. und nochmehr nattirlich fiir die folgenden Jahrhunderte, das von sehr erheb-liohem Interesse nicht nur fiir die sizilische Lokalgeschichte, sondernbesonders auch fitr die Geschichte der italienischen Besitzungen undBeziehungen eines Klosters in Jerusalem ist, das die Geschichte derKreuzzugsepoche geteilt hat. Erat wenn diese Schittze gehoben sind,wird man an eine Geschichte von S. Maria Latina in Jerusalem gehenklinnen. Fiir seinen Hauptettitzpunkt in Sizilien , eben S.Filippo inAgira, hat White die Entwicklung in der Normannenzeit gezeiohnet —mit ellen Reserven, die den irrefiihrenden Angaben seiner HauptquelleSinopoli gegeniiber am Platze sind. Nur eine Berichtigung zu seinenkritischen Bemerkungen mlichte ich mir zum Schlull noci erlauben.Im letzten Drittel des 12. und zu Anfang dea 13. Jahrhunderts erscheint

b) precepit doppelt. e) tpe korr. aue. d) pertinenere. e ) mi t

1176 August1180 Sept.—Dez.

1183 Februar

1184 Mai

1185 Januar

1185 Januar

1185 Januar

1187 Juni

1187 ?

1192 Oktober

PAPBT-, KAISER, UND NORMANNENURKUNDEN AUB UNTERITALIEN 83

in den Urkunden von Agira ein Leiter Facundinus oder Faoundus,einmal ala Prior von 5. Filippo in Agira oder von S. Maria Latina, dannala Abt von S. Maria Latina bezeichnet. White") glaubt, diese beidenNamen voneinander scheiden und zwei verschiedene Personen an-nehmen zu miissen, von denen Facundus von Dezember 1173 bis ca.1180, Facundinus seit Januar 1183 Prior gewesen sei. Aber die zuletztmitgeteilte Urkunde Nr. 15 leSt erkennen , dall die beiden Namendieselbe Person bezeichnen : denn es ist darin von Meinungsverschieden-heiten tempore Facundi venerabilis prioris ... 8. Filipi und dann vonFacundinus iamdictus prior die Rede. Ich stelle hier zusammen, wasich mir tiber ihn aus den Urkunden von Agira notiert habedd):

117/t Aprii Facundinus und Facundus prior s. Filippi — obenNr. 15.Facundinus prior — Sinopoli, Tab. n. 130.Facundinus ecclesiarum s. Marie de Latina in Siciliaprior — Sinopoli, Tab. n. 50.Facundinus ecc). s. Philippi de Argino prior — obenDIr. 6.Facundinus prior eccl. s. Philippi — Sinopoli, Tabn. 380.Facundinus prior eccl. s. Phil. de Argino, que suffra-ganea esse videtur s. Marie Latinensis de Jerusalem— Sinopoli, Tab. n. 134.Facundinue monacus s. Marie de Latina et apudSioiliam eccl. a. Philippi de Argino... prior — Sino-poli, Tab. n. 133.prior Facundinus eccl. s . Marie de Lat in a —Sinopoli, Tab. n. 132.Facundus prior s. Philippi de Argino — Sinopoli,Tab. n. 182.Facundus abbas s. Marie de Latina, ama Jerusalem,— Sinopoli, Tab. n. 51.Facundinus prior e. Marie de Latina — oben Nr. 3

54) S. 222 und in der Liste der Prioren S. 224. ") Wo die Ident i fiz ierungmit den Regeaten Sinopolis unsicher ie t , gebe ich die Archivaignaturen. Die Lesungder Namen nach den Originalen.

8 '

Page 21: s?UELLEN UND FORSCHUNGEN - mgh-bibliothek.de0001.pdf · Nach seinem Tode hat Dr. Gioachino Greco in Agira die Ordnung revidiert, verbessert und neue Zettel mit roten Nummern auf die

84 WALTHER HOLTZMANN

1194 Dezember 30Faeundus abbas s. Marie de Latina — oben Nr. 9.1197 April 25 abbas Facundinus s. Marie Latinorum — oben Nr.

10.Facundus abbas s. Marie de Latina — oben Nr. 11.Facundus abbas eccl. s. Marie de Latina — Sinopoli,Tab. n. 394.Robertus monachus s. Marie, de Latina, que est inIerusalem pro parte Facundini venerabilis abbatis— Constanze, Ries Reg. 116.abbas Facundus s. Philippi de Argiro, ubi ecclesias. Philippi ad honorem s. Marie de Latina fundataest — Sinopoli, Tab. n. 137.Facundinus abbas eccl. s. Marie de Latina — 4(rot 12).Facundinus abbas ... — 8 (rot 2).Facundinus ecc!. et domus s. Marie de Latina abbas— 6 (rot 15).Facundus Dei gratia abbas Latin. eccl. abbas —Sinopoli, Tab. n. 396.Facundus abbas — Sinopoli, Tab. n. 397.... abbatis Facundini — Sinopoli, Tab. n. 382.Paganus abbas eccl. s. Marie de Latina.Facundus olim abbas (Zeuge) — Sinopoli, Tab. n.238:

Aus Nr. 15 und den Originalen Heinrichs VI. Nr. 9-11 sowieConstanzens, Ries Reg. 116, wird zuniichst ganz deutlich, daB man denNamen Facundus und Faeundinus far dieselbe Person gebrauchte.Fraglich kann nur sein, ob mit diesen beiden Namen in der iiber 50 Jahrelangen Zeit ein und dieselbe Persònlichkeit gemeint ist, oder ob man eineniilteren Facundus-Facundinus, der Prior von S. Filippo in Agira gewe-sen ist, von einem jiingeren Facundus-Facundinus, dem Abt von S.Maria Latina in Jerusalem unterseheiden muti, der dann auf sein Amtverzichtet und es an den Abt Paganus abgetreten hat"). Nun mul3

1197 August 41198 September

1198 Oktober

1199 Januar

1202 Juli

1203 Februar 81203 Mai 3

1206 Juni

1208 Juli1218 Mai1226 Mitrz

") P a ga n u a e r s c h e in t z u e r s t in N r . 1 3 , F r ie d r ic h I I . , 1 2 2 4 D e z e mb e r . D a s f r a g-

vr iir d ige P r ivile g F r ie d r ic h s IL N r . 1 2 , d e a n o c h Fa c u n d u a a la E m p a n ge r n e n n t , la m e

ic h be ise ite .

PAPST-, KAISER- UND NORMANNENURKUNDEN AUS UNTERITALIEN 85

man sich erinnern, dal3 1187 Jerusalem in die H5,nde der Muslim fiel.Leider ist der Brief, den Facundus abbas s. Mariae de Latina iiberdieses Ereignis, angeblich aus Jerusalem, schrieb (Sinopoli, Tab. n. 51),noch nicht bekannt und ebensowenig wissen wir etwas Sicheres iiberdas Schicksal der paltistinensischen Klóster nach dieser Katastrophe.Der letzte namentlich bekannte Abt von S. Maria Latina in Jerusalem,Ribaldus, kommt 1176 in einer Urkunde v0r37). Es ware durchausmógfich, dafi der friihere Prior von Agira, das ja, wie die vorstehendeListe zeigt, schon seit 1180 gelegentlich den Namen S.Maiia Latinaiibernommen hatte, nach der Katastrophe zum Abt aufriickte und dieTradition des Mutterhauses in der Fremde fortfiihrte. Solange einschliissiger Gegenbeweis nicht vorliegt, bin ich daher geneigt, in diesemFacundus-Facundinus trotz seiner langen Amtszeit, die nicht ohneParallele ist, dieselbe Person zu erblicken.

" ) R . R t ih r i e h t , Re ge s t a r e gn i H ie r o s o ly m it a n i ( O e n ip o n t i 1 8 9 3 ) 1 4 3 n . 5 3 8 .