8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
1/31
W O L F E N B Ü T T E L E R
F O R S C H U N G E N
D i e A l c h e m i e
i n der e u r op ä i sc h e n K u l t u r - und
W i s s e n s c h a f t s g e s c h i c h t e
Herausgegeben
von
Christoph Meinel
S O N D E R D R U C K
B A N D
32
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
2/31
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
3/31
I N H A L T
C h r i s t o p h
M e i n e l : E i n f ü h r u n g 7
H a r r y J . S h e p p a r d : E u r o p e a n A l c h e m y in the C o n t e x t of a U n i v e r s a l
D e f i n i t i o n 13
H a r t m u t
B r o s z i n s k i : D i e K a t a l o g i s i e r u n g der K a s se l e r a l c h e m i s t i s c h e n
H a n d s c h r i f t e n . E i n B e r i c h t 19
B a r b a r a O b r i s t : Di e A l c h e m i e in der m i t t e l a l t e r l i c h e n G e s e l l s c h a f t . . 33
K a r l H o h e i s e l : C h r i s t u s un d der p h i l o s o p h i s c h e S t e i n . A l c h e m i e als
ü b e r - und n i c h t c h r i s t l i c h e r H e i l s w e g 61
Peter M o r y s : L e o n h a r d T h u r n e i s s e r s
De transmutatione
veneris
in
so lern 85
Jost
W e y e r : G r a f W o l f g a n g II. von H o h e n l o h e (1546-1610) u n d die
A l c h e m i e
- Ein A r b e i t s b e r i c h t 99
C l a u s
P r i e s n e r : J o h a n n T h o e l d e u n d die S c h r i f t e n des B a s i l i u s V a l e n t i n u s 107
J o a c h i m T e i l e : Z u m „ F i l i u s S e n d i v o g i i " J o h a n n H a r t p r e c h t 119
B e t t y J. T. D o b b s : A l c h e m i s c h e K o s m o g o n i e u nd a r i a n i s c h e T h e o l o g i e
b e i Isaac N e w t o n 137
M a r i e l e n e P u t s c h e r :
Das
Buch derbeiligen Dreifaltigkeit
u n d
seine
B i l d e r
i n H a n d s c h r i f t e n des 15. J a h r h u n d e r t s 151
A c h i m A u r n h a m m e r : Z u m H e r m a p h r o d i t e n in der S i n n b i l d k u n s t der
A l c h e m i s t e n
179
C h r i s t o p h
M e i n e l :
A l c h e m i e u n d M u s i k 201
W o l f - D i e t e r
M ü l l e r - J a h n c k e
un d
J o a c h i m T e i l e : N u m i s m a t i k
und
A l c h e m i e .
M i t t e i l u n g e n z u M ü n z e n u nd M e d a i l l e n des 17. u n d
1 8 . J a h r h u n d e r t s
229
R o b e r t H a l l e u x : L ' a l c h e m i s t e et l ' e s s a y e u r 277
L o t h a r S u h l i n g : „ P h i l o s o p h i s c h e s " i n der f r ü h n e u z e i t l i c h e n B e r g - und
H ü t t e n k u n d e - M e t a l l o g e n e s e u n d T r a n s m u t a t i o n aus der S i c h t m o n t a
n i s t i s c h e n E r f a h r u n g s w i s s e n s 293
G a d F r e u d e n t h a l : Di e e l e k t r i s c h e A n z i e h u n g i m 1 7 . J a h r h u n d e r t z w i
s c h e n k o r p u s k u l a r e r u n d a l c h e m i s c h e r D e u t u n g 315
H e r w i g
B u n t z : A l c h e m i e
u n d
A u f k l ä r u n g :
D i e
D i s k u s s i o n
i n der
Z e i t
s c h r i f t
Pernassus Boicus
(1722-1740) 327
P e r s o n e n r e g i s t e r 345
V e r z e i c h n i s
der A u t o r e n u n d T e i l n e h m e r 355
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
4/31
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
5/31
C H R I S T O P H M E I N E L
Alchemie und Musik
Die
Problemstellung
F o l g t m a n e i n i g e n j ü n g e r e n D a r s t e l l u n g e n z u r G e s c h i c h t e d e r A l c h e m i e , so
k a n n
d e r E i n d r u c k e n t s t e h e n , M u s i k habe i m L e b e n d e s A l c h e m i s t e n , j a
s og a r b e i d e r A r b e i t i m L a b o r a t o r i u m , e i n e g e w i c h t i g e R o l l e g e s p i e l t , d e r e n
F u n k t i o n u n d B e d e u t u n g u n s f r e i l i c h n i c h t m e h r b e k a n n t i s t . S o s c h r e i b t
A l l i s o n C o u d e r t n o c h 1 98 0, " i t
seems
t h a t s o m e a l c h e m i s t s e i t h e r p l a y e d
m u s i c , o r h i r e d o t h e r s t o p l a y , as t h e y w o r k e d o n t h e p h i l o s o p h e r ' s s t o n e " ,
u n d i st g ar d e r A n s i c h t , " m u s i c p l a y e d a n i m p o r t a n t p a r t i n a l c h e m i c a l
t h e o r y "
1
. D a b e i k a n n si e s i c h n i c h t n u r a u f J o h n R e a d b e r u f e n , d e s s e n
Prelude
to Chemistry
d e m " m u s i k a l i s c h e n A l c h e m i s t e n " M i c h a e l M a i e r e i n g an z e s
K a p i t e l s a m t N o t e n a n h a n g w i d m e t
2
, s o n d e r n a u c h a u f b i l d l i c h e Z e u g n i s s e ,
d i e e i n e V e r b i n d u n g v o n p r a k t i s c h e r M u s i k u n d h e r m e t i s c h e r K u n s t h e r z u
s t e l l e n s c h e i n e n . D a s e i n d r u c k s v o l l s t e d i e s e r B e i s p i e l e i st z w e i f e l l o s d e r
b e k a n n t e K u p f e r s t i c h d e s A r c h i t e k t u r - u n d O r n a m e n t z e i c h n e r s H a n s V r e -
d e m a n d e V r i e s , d e n P e t e r v a n d e r D o o r t 1 59 5 i n H a m b u r g f ü r H e i n r i c h
K h u n r a t h s
Amphitheatrum
Sapientiae Aeternae
g e s t o c h e n h a t
3
. Z w i s c h e n
O r a t o r i u m
u n d L a b o r a t o r i u m , g e n a u i m Z e n t r u m d e s a l l e g o r i s c h e n I n t e r -
1
A l l i s o n
C o u d e r t :
A l c h e m y :
T h e P h i l o s o p h e r 's S t o n e , L o n d o n / S y d n e y 19 80, S .56 u n d
9 2; d e r ar ti g e Z u sa m m e n h ä n g e n i c h t au ss c h li e ß e n d a u c h J o a c h i m T e i l e : D e r A l c h e -
m i s t i m R o s e n g a rt e n , i n : E u p h o r i o n 71
(1977), S.283-305,
b es .
S.295-296.
S o a u c h
n o c h i m k ü rz li c h e r s c h ie n e n e n K a t a l o g v o n
Jacques
v a n L e n n e p :
A l c h i m i e .
C o n -
t r i b u t i o n a l ' h i s t o i r e d e P a r t a l c h i m i q u e , B r u x e l l e s 1 9 8 4 , S.171: " L ' a l c h i m i s t e p o u r -
su i va i t
se s e x p e r i e n c e s n o n s e u l e m e n t e n i n v o q u a n t l e s e c ou r s de D i e u m a i s e n
p r a t i q u a n t l a m u s i q u e . "
2 J o h n R e a d : P r e lu d e t o C h e m i s t r y . A n O u t l i n e of A l c h e m y , i ts L it e r a tu r e a n d
R e l a t i o n s h i p s , L o n d o n 1 9 3 6 , c h a p . 6 , S.212-254, v g l . a u c h S.281-288.
3 H e i n r i c h K h u n r a t h : A m p h i t h e a t r u m S a pi e n t ia e A e t e r n a e , [ H a m b u r g ?] 1595 ( E x p l .
D u v e e n ,
31 9). R e p r o d u k t i o n e n d i e s e r T a f e l s i n d L e g i o n , z . B . E m i l E r n s t P lo s s, H e i n z
R o o s e n - R u n g e , H e i n r i c h S c h ip p e rg e s u n d H e r w i g B u n t z :
A l c h i m i a .
I d e o l o g i e u n d
T e c h n o l o g i e , M ü n c h e n 1 970 , S.120; H . M . E . d e J o n g : M i c h a e l M a i e r ' s A t a l a n t a
F u g i e n s . S o u rc e s o f an A l c h e m i c a l B o o k o f E m b l e m s , L e i d e n 1 969 (Janus S u p p l e
m e n t s, B d . V I I I ) , F i g . 82 . D i e V e r m u t u n g v o n G . F . H a r t l a u b : D e r S t e i n d e r W e i s e n .
W e s e n u n d B i l d w e l t d e r A l c h e m i e , M ü n c h e n 1959 ( B i b l i o t h e k de s G e r m a n i s c h e n
N a t i o n a l - M u s e u m s , B d . 1 2 ) , S . 5 0 , e s h a n d e l e s i c h d a b e i u m d i e W i e d e r g a b e eines
v e r s c h o l l e n e n G e m ä l d e s o d e r W a n d b i l d e s , b e r u h t a u g e n s c h e i n l i c h a uf D a t i e r u n g s
f e h l e r n ; s o w o h l H a n s V r e d e m a n d e V r i e s (1527-1604/23) a ls a uch Pe te r [ i n d er P la t t e
" P a u l l u s " ] v a n d e r D o o r t w a r e n u m 1595 i n H a m b u r g t ät i g.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
6/31
i e u r s , steht
d e r A r b e i t s t i s c h d e s A l c h e m i s t e n , b e d e c k t v o n a l l e r h a n d G e r ä t .
N e b e n W a a g e , S c h m e l z t i e g e l n , M ö r s e r u n d S c h r e i b u t e n s i l i e n f i n d e n s i c h
h i e r ,
d e m B e t r a c h t e r u n m i t t e l b a r z u g e w a n d t , a u c h
z w e i
L a u t e n , H a r f e u n d
V i o l a .
A u f d e m h e r a b h ä n g e n d e n T i s c h t u c h l i e s t m a n ,
fast
a l s s e i e b e n d i e s d i e
z e n t r a l e B o t s c h a f t d e s B i l d e s , d e n S a t z :
Musica
sancta, tristitiae spirituumque
malignorum
fuga
y
quia
Spiritus
Jehova
libenter
psallit
in cor de
gaudio
pio
perfuso.
E i n e fast w ö r t l i c h e W i e d e r a u f n a h m e d i e s e s G e d a n k e n s b i e t e t e i n K u p f e r
s t i c h
v o n
Jacques
d e S e n l e c q u e d a r , d e r , v o m V e r l e g e r
w o h l
e i g e n s f ü r d i e
f r a n z ö s i s c h e U b e r s e t z u n g e i n e r B a s i l i u s - V a l e n t i n u s - S c h r i f t e n t w o r f e n , ä l t e r e
B i l d e l e m e n t e n e u k o m b i n i e r t (s. A b b . I )
4
: H e r m e s T r i s m e g i s t o s , e i n e
A r m i l -
l a r sp h ä r e a ls S i n n b i l d d e s M a k r o k o s m o s i n d e r H a n d , ü b e r w a c h t e i n e
D e s t i l l a t i o n . D a n e b e n s i e b e n S y r i n x - o d e r O r g e l p f e i f e n m i t d e n P l a n e t e n
s y m b o l e n
- d as S i g n e t v o n S e n l e c q u e
5
- u n d e i n S t r e i c h i n s t r u m e n t m i t s i e b e n
e i g e n s b e z i f f e r t e n S a i t e n . D i e B e i s c h r i f t
Harmonia
sancta
spirituum
maligno
ru m
fuga
se u Saturnali
intemperiei Medicina
es t v e r w e i s t a u f d e n t e m p e r i e r e n
d e n , a n t i m e l a n c h o l i s c h e n E i n f l u ß d e r M u s i k , d e s s e n d e r A l c h e m i s t i n b e s o n
d e r e m M a ß e z u b e d ü r f e n s c h i e n . D a r ü b e r h i n a u s f a n d d i e M u s i k
aber
a u c h
4 D a s K u p f e r , d as e i n e g a n z ä h n l i c h k o m p o n i e r t e D a r s t e l l u n g d e s B a s i li u s V a l e n t i n u s
f l a n k i e r t ( z u s a m m e n 7 1 x 8 1 m m ) ,
v g l .
d i e
A b b i ld u n g
i n L e n n e p :
A l c h i m i e
(s. A n m .
1 ), S . 1 7 1, w a r v o n d e m P a r i s e r V e r l e g e r Jacques d e S e n l e c q u e [ o d e r S a n l e c q u e ] d e r
e r st e n A u s g a b e d i e s e r U b e r s e t z u n g b e i g e g e b e n w o r d e n : B a si l e
V a le n t i n :
R e v e l a t i o n
d e s m y s t e r e s d e s t e i n t u r e s e s s e n t i e l l e s d e s s e p t m e t a u x , P a r i s : J . d e S e n l e c q u e u n d J .
H e n a u l t 1 645 ( E x p l . D u v e e n , 4 7) . E s f i n d e t s ic h w i e d e r i n d e n A u s g a b e n P a r i s 1 64 6
u n d
1 668 ( E x p l . B S t B M ü n c h e n ) s o w i e i n
Jean
B r o u a u t : T r a i t e d e l ' e a u d e v i e o u
a n a t o m i e t h e o r i q u e e t p r a t i q u e d u v i n , P a r i s : J . d e S e n l e c q u e u n d I . H e n a u l t 1646
( E x p l .
D u v e e n , 1 02 ; R e p r i n t P a r is 1977). D e n i k o n o g r a p h i sc h e n N a c h w e i s v e r d an k e
i c h J o a c h i m T e i l e . D e r T y p u s d e s H e r m e s m i t A r m i l la rs p h är e u n d S o n n e e r s c h e i n t
fast
i d e n t i s c h b e i D a n i e l S t o l t z iu s v o n S t o l t z e n b e r g : C h y m i s c h e s L u st g är tl e in ,
F r a n k f u r t
1 6 2 4 ( R e p r i n t D a r m s t a d t
1964),
F i g . X V I , u n d g e h t z u r ü ck a u f M a t t h ä u s
M e r i a n s S t i ch i n M i c h a e l M a i e r : S y m b o l a A u r e ae M e n s a e d u o d e c i m N a t i o n u m ,
F r a n k f u r t : L . I e n n i s 1 61 7, S .5 ( E x p l . S U B H a m b u r g ) .
5 I n d e r V o r r e d e d e s D r u c k e r s a n d e n L e s e r d e r g e n a n n t e n B a s i l i u s - V a l e n t i n u s - S c h r i f t
(s .
A n m .
4 ,
S . A i i i j
v
- B i i j )
s o w i e i m zw e i t e n
T e i l
v o n B r o u a u t s T r a i t e ( s.
A n m .
4 ) f i n d e t
s i c h e i n e e i n g e h e n d e E r k l ä r u n g d i e s e s t y p o g r a p h i s c h e n " e c u s s o n h e r m e t i q u e " , i n
d e r S e n l e c q ue s e i g e n w i l l i g e n u m e r o lo g i s ch e S p e k u l a t i o n e n d e m " c u r i e u x l e ct e u r
m e d i t a t i f " e in e n M e r c u r i u s - H e r m e s als d e n E r f i n d e r d e r
M u s i k
g e m e i n s a m m i t
B a s i l i u s V a l e n t i n u s a l s D i r i g e n t e n e i n e s v o n C l a v e c i n u n d s i e b e n s a i t i g e r Basse d e
V i o l e an g e f ü h rt e n w e s t - ö st l i c h e n D o p p e l k o n z e r t e s v o r st e l l t. D a b e i b e z e i c h n e t e
" m u s i c a " f ü r d e n D r u c k e r S e n l e cq u e n i c h t n u r d i e A b f o l g e v o n T ö n e n , s o n d e r n a u c h
d i e " r e l a t i o n s e t j u s t i f i c a t i o n s exactes d e
characteres
e t p l a n c h e s d ' u n e b e l l e e t
c o rr e c t e i m p r e s s i o n " ( S . B i j
v
) ; v g l . d a z u F r a n c o i s
Secret:
L i t t e r a t u r e e t a l c h i m i e a u
X V I I e s i e c l e : ' L ' e c u s s o n h a r m o n i q u e ' d e
Jacques
S a n l e c q u e , i n : S t u d i F r a n c e s i 16
(1972), S.338-436.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
7/31
d e s h a l b
i n die
B i l d w e l t
der
A l c h e m i e E i n g a n g , w e i l
sie i m
P h ä n o m e n
der
R e s o n a n z vo n K l a n g k ö r p e r n e i n e n e m p i r i s c h e n B e l e g für die M a n i f e s t a t i o n
s y m p a t h e t i s c h e r W i r k u n g e n in der N a t u r l i e f e r t e
6
.
A l s A n a l o g o n u n d M e t a p h e r t a u c h e n m u s i k t h e o r e t i s c h e Ü b e r l e g u n g e n i m
a l c h e m i s c h e n S c h r i f t t u m r e l a t i v f r ü h
auf.
Z u A n f a n g
des
z w e i t e n B u c h e s v o n
De Magna et Sacra Arte
aus de m 7.
J a h r h u n d e r t v e r w i e s S t e p h a n o s
von
A l e x a n d r i a
i m
S i n n e
der
p y t h a g o rä i s c h e n Z a h l e n t h e o r i e
auf die
E i n h e i t ,
die
E i n s ,
als G r u n d e l e m e n t s ä m t l i c h e r Z a h l e n u n d v e r g l i c h die m a t h e m a t i s c h e
R e l a t i o n
vo n
E i n h e i t
u n d
V i e l f a l t
mit den
M e l o d i e n
des
O r p h e u s ,
die
s i c h
g l e i c h f a l l s als W i d e r h a l l der e n t s p re c h e n d e n h a r m o n i s c h e n E l e m e n t a r b e w e
g u n g e n a uf fa ss e n l i e ß e n
7
. M u s i k
w i r d
so zum G l e i c h n i s u n d M o d e l l für das
V e r h ä l t n i s
der
w e n i g e n , d i s k r e t e n E l e m e n t e
zur
V i e l z a h l
der
n a t ü r l i c h e n
Stoffe
u n d
U m w a n d l u n g s p r o z e s s e .
In
e i n e r P s e u d o - Z o s i m o s - S t e l l e
aus der
g l e i c h e n Z e i t , die an n e u p y t h a g o r ä i s c h e M u s i k t h e o r i e n des 1. J a h r h u n d e r t s
a n k n ü p f t e u n d z u g l e i c h a l c h e m i s c h e s T r a d i t i o n s g u t k o m p i l i e r t e , w e r d e n die
v i e r
E l e m e n t e ,
di e das
p h i l o s o p h i s c h e
E i
a u s m a c h e n ,
den
v i e r T ö n e n
des
T e t r a c h o r d s v e r g l i c h e n . A u s j e w e i l s d r e i m a l z w e i f a l l e n d e n V i e r t o n r e i h e n
e r g e b e n s i c h n ä m l i c h die d r e i H a u p t t o n a r t e n u n d e n t s p r e c h e n d a u c h die
sechs N e b e n t o n a r t e n
des
g r i e c h i s c h e n T o n s y s t e m s u n d s o m i t
die
S k a l e n a l le r
6
V g l .
das
F r o n t i s p i z d es T h e a t r u m S y m p a t h e t i c u m , N ü r n b e r g
1660,
i d e n t i s c h m i t
der
T a f e l
in
T h e a t r u m S y m p a t h e t i c um A u c t u m , N ü r n b e r g
1662, S.125;
r e p r o d u z i e r t
in
A l l e n
G . D e b u s : The C h e m i c a l P h i l o s o p h y . P a ra c e ls ia n Science an d M e d i c i n e in the
S i x t e e n t h
and
S e v e n t e e n t h C e n t u r i e s ,
2 Bde., N e w
Y o r k
1977, S.105.
W e i t e r e
b i l d l i c h e Belege bietet das M u s a e u m H e r m e t i c u m R e f or m a tu m et A m p l i f i c a t u m ,
F r a n k f u r t / M . :
H . a S a n d e 1677/78 ( R e p r i n t G r a z 1970): Der K u p f e rs t i c h -R a h m e n
d es V o r t i t e l s , n a c h M . M e r i a n
der
F r a n k f u r t e r E r s t a u s g a b e
von 1625,
z e i g t
in der
o b e r s t e n K a r t u s c h e e i n e M u s i k a n t e n g r u p p e mit dem l e i e r s p i e l e n d e n Sol in der
M i t t e .
Das
a l le g o r i sc h e F r o n t i s p i z
des
gl e i ch e n W e r k e s
mit dem
u n t e r i rd i s c h e n
' C h o r '
der
s ie b e n M e t a l l e
ist
i k o n o g r a p h i s c h v e r w a n d t
mit der
G r u p p e
um den
h a r f e n s p i e l e n d e n Sol aus S t o l t z i u s : L u s t g ä r t le i n (s. A n m . 5), F i g . L. Auffä l l ig is t , daß
d e r b i b l i s c h e S c h m i e d T u b a l k a i n
(Gen. 4, 22), den
O l a u s B o r r i c h i u s :
De
o r t u
et
p r o g r e s s u c h e m i a e , K o p e n h a g e n 1668, S.9 ( E x p l . U B M a r b u r g) , als A h n h e r r e n der
C h e m i e r e k l a m i e r t , u n d der im M i t t e l a l t e r n a c h der p y t h ag o rä is c he n S c h m i e d e l e
g e n d e
als
E r f i n d e r
der
M u s i k
galt
und
d i ese
in
h ä u f i g e r b i l d l i c h e r D a r s t e l l u n g
a l l e g o r i s c h v e r t r i t t , für e i n e V e r k n ü p f u n g von A l c h e m i e und p y t h a g o r ä i s c h e r
M u s i k t r a d i t i o n
m. W.
n i c h t
in
A n s p ru c h g e n o m m e n w u r d e ;
vgl.
a uch Ba rb a ra
M ü n x e l h a u s: P y t h a g or as m u s ic u s . Z u r R e z e p t i o n d e r p y t h ag o rä is ch e n M u s i k t h e o r i e
als q u a d r i v i a l e r W i s s e n s c h a ft i m la t e i n i s c h e n M i t t e l a l t e r , B o n n - B a d G o d e s b e r g 1976
( O r p h e u s - S c h r i f t e n r e i h e
zu
G r u n d f r ag e n
der M u s i k , Bd. 19), bes. S.46-50.
7
F.
S h e r w o o d T a y l o r :
The
A l c h e m i c a l W o r k s
of
S t e p h an o s
of
A l e x a n d r i a, i n : A m b i x
1
(1937), S . l 16-139; z u m an a l o g is c h e n A s p e k t d e r M u s ik i n A n t i k e u n d M i t t e l al t e r vg l .
b es . Jamie C r o y K a s sl e r : M u s i c as a M o d e l i n E a r ly S c i en c e , i n : H i s t o r y of Science 20
(1982), S.103-139; für die
E i n f lü s s e
der
p l at o n i s c h e n Z a h l e n t h e o r ie
auf die
b y z a n
t i n i s c h e A l c h e m i e v g l . n o c h M i c h a e l S t e p h a n i d e s : M o o a i K r j K a i X ßu ao rc oi fa
K o r e a
TOÜC, B o
^ a v T i v o u c ,
xuusuxae, , i n : JLnEi i \ Q
\q
E ia io f i i a c , Bo^ a vt ivcöv
LTC O Ü 5 C D V 4 (1927),
S.39-45.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
8/31
m ö g l i c h e n M e l o d i e n . E b e n s o , w i e d e r M u s i k e r
seine
K o m p o s i t i o n h a r m o
n i s c h aus T e t r a c h o r d e n z u s a m m e n f ü g e , e m p f i e h l t d e r
Text
d e m A l c h e m i
s t e n , d ie e i n z e l n e n S t u f e n des a l c h e m i s c h e n W e r k e s z u v e r b i n d e n
8
. E g o n
W e l l e s z h a t f r e i l i c h z e i g e n k ö n n e n , d a ß d e r V e r f a s s e r w e d e r m i t d e r M u s i k
t h e o r i e n o c h m i t d e r p r a k t i s c h e n M u s i k s e i n e r Z e i t h i n r e i c h e n d v e r t r a u t w a r
u n d
es
i h m b l o ß d a r u m g i n g , d i e w e s e n s m ä ß i g e E i n h e i t v o n a l c h e m i s c h e m
P r o z e ß u n d k o s m i s c h e r H a r m o n i e
i n der
Sprache
p y t h a g o r ä i s c h e r L e h r e
a u s z u s a g e n
9
.
I n g e n a u
der
g l e i c h e n T r a d i t i o n steht a u c h jene bekannte Stelle
aus
T h o m a s N o r t o n s Ordinal of
Alchemy
aus d e m l e t z t e n D r i t t e l des 15. Jahr
h u n d e r t s ,
d ie
e x p l i z i t
d e n Rat
e r t e i l t ,
z u r
H e r s t e l l u n g
d er
T i n k t u r
die
E l e m e n t e " g r a m m a t i c a l l y " , " r h e t o r i c a l l y " , " a r i t h m e t i c a l l y " u n d s c h l i e ß l i c h
a u c h " m u s i c a l l y " z u v e r b i n d e n :
I o y n e y o u r e l e m e n t i s M u s i c a l l y e ,
fo r ij caus i s : on e is f o r m e l o d y e
w h i c h e t h e i r e a c c o r d i s w i l m a k e
to
y o u r m y n d e
T h e t r e w e
effecte
w h e n that ye s h a ll e f y n d e ;
A n d a l - so for l i ke
as
D y a p a s o n ,
w i t h d i a p e n t e
&
w i t h d i a t e s s e r o n ,
w i t h
y p a t e y p a t o n & l e k an o s M u s e d ,
w i t h
a c c o r d i s w h i c h in m u s ik e be v s e d ,
w i t h t h e i r e p r o p o r c i o n s c a w s e n A r m o n y e ,
M o c h
l i k e p r o p o r c i o n s be in A l c h y m y e ,
A s
fo r
the
grete
n o m b r e s a c t u al l e ;
B u t f o r the
secrete
n o m b r e s i n t e l l e c t u a l l . . .
1 0
H a t M u s i k d e m n a c h
w i r k l i c h
eine R o l l e
i m
L a b o r a t o r i u m g e s p i e l t , o d e r
w a r sie d o c h b l o ß A l l e g o r i e u n d
M o d e l l
des h e r m e t i s c h e n W e r k s , d a s , w i e
h i e r b e i N o r t o n , a l s I n b e g r i f f d e r artes liberales e r s c h i e n , w o b e i d a n n f r e i l i c h
d i e M u s i k n i c h t f e h l e n d u r f t e
1 1
? G a l t d i e A u f m e r k s a m k e i t d e s A d e p t e n , d e r
d i e m a k r o k o s m i s c h e B e s t i m m u n g e i n e r musica
mundana,
d e r H a r m o n i e d e r
S p h ä r e n , i n d e r M a t e r i e z u v e r w i r k l i c h e n s u c h t e , n e b e n F a r b e u n d Beschaf-
8 E g o n W e l l e s z : M u s i c i n th e Treatises o f G r e e k G n o s t i c s an d A l c h e m i s t s, i n : A m b i x
4
(1951), S.145-158,
bes .
S.154-156;
v g l . d i e e n t s p re c h e n d e n
Texte
i n M . B e r t h e lo t
u n d M . C h . - E m . R u e l le : C o l le c t i o n des a n c i e n s a l c h i m i s t e s grecs, P a r i s 1888
( R e p r i n t L o n d o n
1963),
T e i l III, S . 21 9 u n d S.433-441.
9 W e l l e s z : M u s i c (s. A n m . 8), S .
157-158.
Für
eine
ä h n li ch e A n a l o g i s i e r u n g v o n
T r a n s m u t a t i o n u n d M u s i k i n m i t t e l a l t e r li c h e n a lc h e m i s c h e n T e x t e n u n t e r s t oi s ch -
c h r i s t l i c h e m E i n f l u ß s. B a r b a r a O b r i s t : L e s d e b u t s d e l ' im a g e r i e a l c h i m i q u e , P a ri s
1982, S.233-234.
1 0 T h o m a s N o r t o n ' s O r d i n a l of A l c h e m y .
H r s g.
v o n J o h n R e i d y , L o n d o n / O x f o r d /
N e w
Y o r k 1 9 7 5 ( E a r l y E n g l i s h
Text
S o c i e t y , N o . 2 7 2) , S . 5 3, v e r s .
1659-1670;
v g l .
d a z u R e a d : P r e l u d e (s. A n m . 3), S.250-251.
11 Siehe au c h d i e E i n b e z i e h u n g d e r M u s i k in d i e artes liberales b e i M i c h a e l M a i e r :
A t a l a n t a
F u g i e n s , h o c est E m b l e m a t a n o v a d e
Secretis
N at u ra e C h y m i c a , O p p e n
h e i m :
J . T h . d e B r y 1618 ( E x p l . S U B H a m b u r g ; R e p r i n t m i t e i n e m N a c h w o r t v o n
L u ca s H e i n r i c h W ü t h r i c h , K a s se l / B as e l
1964),
D i s c u r s u s I, S.14.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
9/31
f e n h e i t des
Stoffes,
an dem er
arbeitete,
am E n d e a u c h den k l i n g e n d e n
H a r m o n i e n
e i n e r musica instrumentalis> u m i n der musica humana, der e i g e n e n
l e i b - s e e l i s c h e n H a r m o n i e , m i k r o k o s m i s c h e E n t s p r e c h u n g u n d l e t z t e s Z i e l z u
f i n d e n ? So j e d e n f a l ls s e h e n es g e w i s s e , m e h r C a r l G u s t a v J u n g als den
a l c h e m i s c h e n T e x t e n v e r p f l i c h t e t e V e r s u c h e , auf p s y c h o l o g i s c h e r G r u n d l a g e
d i e w e s e n s m ä ß i g e E i n h e i t v on M u s i k u n d A l c h e m i e z u e r w e i s e n
1 2
.
A u s den Q u e l l e n u n d d er S e k u n d ä r l i t e r a t u r l as se n s i c h , n i m m t ma n n e u e r e
esoterische M y s t i f i k a t i o n e n aus, k e i n e h i s t o r i s c h e n
Belege
d a fü r e r b r i n g e n ,
d a ß M u s i k t h e o r i e o d e r M u s i z i e r p r a x i s i m L e b e n des A l c h e m i s t e n o d e r in der
T h e o r i e s e i n e r K u n s t e i n e n n e n n e n s w e r t e n R a u m e i n g e n o m m e n h ä t t e n . Die
I n d i c e s des
Theatrum Chemicum
w e i s e n u n t e r d e m S t i c h w o r t " m u s i c a " nur
e i n e n e i n z i g e n , k u r z e n A b s c h n i t t aus dem
Aureum Vellus
des W i l h e l m von
M e n n e n s (1604) n a c h , w o i n d e s b l o ß a n t i k e B e l e g s t e l l e n für die t h e r a p e u t i
sche
W i r k u n g v o n M u s i k als
remedium spirituale
z u s a m m e n g e s t e l l t s i n d
1 3
.
D i e
F r a g e n a c h
M u s i k
u n d A l c h e m i e l i e ß e s i c h d a h e r als h i s t o r i s c h i r r e l e v a n t
a b t u n , g ä b e
es
n i c h t e i n i g e w e n i g e B e i s p i e l e
v o n
K o m p o s i t i o n e n , d e n e n
i n
d e r Tat
Texte
a l c h e m i s c h e n I n h a l t s z u g r u n d e l i e g e n . D i e s e r B e f u n d ist
i n s o f e r n b e m e r k e n s w e r t , als w e d e r die l an g e p y t h a g o r ä i s c h - m a t h e m a t i s c h e
T r a d i t i o n
1 4
n o c h die in d i e s e r H i n s i c h t g ut u n t e r s u c h t e m e d i z i n i s c h e
T r a d i
t i o n
1 5
e t w a s V e r g l e i c h b a r e s a u fz u w e i s e n h a b e n .
L e d i g l i c h
die M u s i k t h e o r i e
d e r R e n a i s s a n c e - M a g i e s c h e i n t h i e r e i n e A u s n a h m e z u m a c h e n
1 6
. D i e S o n
d e r s t e l l u n g ' a l c h e m i s t i s c h e r M u s i k ' r e c h t f e r t i g t d a h e r , n a c h i h r e r H e r k u n f t
u n d n a c h i h r e m W e s e n z u f r a g e n .
12 So in
t i e fe n p s y c h o lo g is c h e r D e u t u n g
mit
s e hr w e i t r e i c h e n d e n S c h l u ß fo lg e r u n g e n
v o r a l l e m
H i l d e m a r ie
S t r e ic h : M u s i k al i sc h e u n d p s y c h ol og i sc h e E n t s p re c h u n g e n i n
d e r A t a l a n t a F u g i e n s von M i c h a e l M a i e r , in: E r a n o s J a h r b u c h 1973 42 (1975),
S.361-426; u n d d ie s .:
M u s i k ,
A l c h e m i e u n d Ps y c h ol og i e ,
i n :
D i e P sy c h o l o g ie des 20.
J a h rh u n d e r t s, B d . X V : T r a n s z e n d e n z , Im a g i n a t i o n u n d K r e a t i v it ät .
H r s g .
v o n
G i o n
C o n d r a u , Z ü r i c h 1979, S.l 117-1124.
13 G u i le l m u s M e n n e n s : A u r e i V e l l e n s l i b r i t r e s , in: T h e at ru m C h e m i c u m , Bd. V,
S t r a ß b u r g 1660 ( R e p r i n t T o r i n o 1981), S.240-428, h i e r S.358-359.
14 V g l . e t w a R u d o l f H a a se : G e s c h i c h t e des h a r m o n i k a l e n P y t h a g or e i sm u s , W i e n 1969
( P u b l i k a t i o n e n
d e r W i e n e r M u s i k a k ad e m i e , B d . 3); D . P . W a l k e r : S t u d i e s i n
M u s i c a l
Science in the L at e Re n a issa n c e , L o n d o n / L e i d e n 1978 ( S t u d i e s of the W a r b u r g
I n s t i t u t e , Bd. 37). De n H e r r e n P r of e ss or e n R. H a a s e , W i e n , und H. F. C o h e n ,
T w e n t e , ve r d an k e ich b e r e i t w i l l i g g e w ä hr te A u s k u n f t .
15
H i e r
b e so n d e rs W e r n e r F r i e d r i c h K ü m m e l :
M u s i k
u n d
M e d i z i n . Ihre
W e c h s e l b e
z i e h u n g e n in T h e o r i e und P r a x i s von 800 bis 1800, F r e i b u r g / M ü n c h e n 1977
( F r e i b u r g e r B e i t r ä g e
zur
W i s s e n s c h a f t s-
und
U n i v e r s i t ät s ge s c h i c h t e ,
Bd. 2).
16 D . P . W a l k e r : S p i r i t u a l and D e m o n i c M a g i c f ro m F i c i n o to C a m p a n e l l a , L o n d o n
1958 ( S t u d i e s of the W a r b u r g I n s t i t u t e , Bd. 22), bes. S.19-20, 137-138.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
10/31
D ie
Traditionen
D i e ä l t e s t e n W u r z e l n l i e g e n z w e i f e l l o s i m a r c h a i s c h e n D e n k e n , d as M u s i k
w i e S p r a c h e m i t m a g i s c h e n V o r s t e l l u n g e n v e r b a n d
1 7
. I m K u l t h a t s i c h d e r
G e s a n g a l s ü b e r h ö h t e S p r a c h f o r m b i s heute b e w a h r t . A l s R e s t b e s t ä n d e
eines
a r c h a i s c h e n , m a g i s c h - s p e k u l a t i v e n D e n k s y s t e m s h a t W e l l e s z d i e i n g r i e c h i
s c h e n Z a u b e r p a p y r i ü b e r l i e f e r t e n V o k a l f o l g e n i d e n t i f i z i e r t , d i e a u f g r u n d
i h r e r N o t a t i o n s o w o h l T o n - a l s a u c h Z a h l e n w e r t e b e z e i c h n e n u n d d e n
P l a n e t e n u n d H i m m e l s s p h ä r e n z u g e o r d n e t w a r e n
1 8
. A n d e r e M u s i k h i s t o r i k e r
h a b e n d i e E n t s t e h u n g d e r
M u s i k
i n A r b e i t s r h y t h m u s u n d A r b e i t s r u f d e r
F r ü h z e i t l o k a l i s i e r e n w o l l e n
1 9
, u n d w i r w i s s e n v o n j a p a n i s c h e n S c h m i e d e n ,
d e n e n d i e A b f o l g e r i t u e l l e r R e z i t a t i o n e n d a s Z e i t m a ß f ü r d i e F o l g e u n d
D a u e r b e s t i m m t e r , w i e d e r k e h r e n d e r A r b e i t s g ä n g e v o r g a b
2 0
. O b s i c h d i e
S p u r e n s o l c h e r a r c h a i s c h e n B e r u f s b r ä u c h e b i s i n d i e h i s t o r i s c h e Z e i t d e r
A l c h e m i e
v e r f o l g e n l a s s e n , d ü r f t e i n d e s z w e i f e l h a f t s e i n .
F ü r d i e a b e n d l ä n d i s c h e M u s i k t h e o r i e w a r b i s i n s 17 . J a h r h u n d e r t h i n e i n
d i e p l a t o n i s c h - p y t h a g o r ä i s c h e A u f f a s s u n g m a ß g e b e n d , n a c h d e r d as W e s e n
d e s S e i n s i n h a r m o n i s c h e n P r o p o r t i o n e n b e g r i f f e n l i e g t , w i e s i e s i c h d u r c h
g a n z z a h l i g e L ä n g e n v e r h ä l t n i s s e s c h w i n g e n d e r S a i t e n d a r s t e l l e n l as se n . D e r
a rt i g e V o r s t e l l u n g e n b e h e r r sc h t e n d i e M u s i k t h e o r i e d e s M i t t e l a l t e r s b i s u m
1 20 0, n i c h t z u l e t z t d a n k d e r S y s t e m a t i s i e r u n g , d i e d i e s e L e h r e d u r c h B o e t h i u s
e r f a h r e n hatte. D a b e i w u r d e i n s b e s o n d e r e d e r H a r m o n i e g e d a n k e s p e k u l a t i v
e r w e i t e r t . M i t A r i t h m e t i k , G e o m e t r i e u n d A s t r o n o m i e g e h ö r t e M u s i k t h e o
r i e - n i c h t f r e i l i c h d i e m u s i k a l i s c h e P r a x i s - i m Q u a d r i v i u m z u m f e st e n
B i l d u n g s g u t .
I n d e r R e n a i s s a n c e g e w a n n d a n n d i e p l a t o n i s c h - p y t h a g o r ä i s c h e
T r a d i t i o n e r n e u t a n B e d e u t u n g f ü r d i e
musica scientia
u n d e r r e i c h t e m i t
R o b e r t
F l u d d ,
Johannes K e p l e r u n d A t h a n a s i u s K i r c h e r i m 17 . J a h r h u n d e r t
i h r e n K u l m i n a t i o n s p u n k t
2 1
, o h n e aber e i n e
eigene
K o m p o s i t i o n s l e h r e o d e r
17 V g l . K a r l H . W ö r n e r : G e s c h i c h te d e r M u s i k , 4 . A u f l . , G ö t t i n g e n 1 96 5, S.17-23;
Jules
C o m b a r i e u :
£ t u d e s u r l e s o r i g i n e s p o p u l a i r e s d e P a r t m u s i c a l , s o n i n f l u e n c e , e t s a
f o n c t i o n d a n s l e s
societes,
P a r i s 1 9 0 9 ( R e p r i n t G e n e v e 1972); s o w i e , m i t V o r b e
h a l t e n , F r i t z
Stege:
D a s O k k u l t e i n d e r
M u s i k .
B e i t r äg e z u e i n e r M e t a p h y s i k d e r
M u s i k , M ü n s t e r 1 925. L i e d h a f t e F o r m e n a l c h e m i s c h e r D i c h t u n g , d i e m i t i h r e r
B e z e i c h n u n g Carmen o d e r Cantilena a n i h r e H e r k u n f t aus d e r m a g i s c h e n T r a d i t i o n
e r i n n e r n , s i n d f r e i l i c h i n g r o ß e r Z a h l v o r h a n d e n , d o c h a u c h f ü r d a s
bekannteste
B e i s p i e l , G e o r g e R i p l e y s v i e l f a c h ü b e r li e f e rt e Cantilena {E n philosophantium hac in
cantilena...), i st m i r e i n e V e r t o n u n g n i c h t b e k a n n t .
18 W e l l e s z : M u s i c (s. A n m . 8 ),
S.146-153.
19 Bes . K a r l B ü c h e r: A r b e i t u n d R h y t h m u s [1896], 6. A u f l . , L e i p z i g 1924.
20
N i n a
G o c k e r e l l : Z e i t m e s s un g o h n e U h r , i n : D i e W e l t als U h r . D e u t sc h e U h r e n u n d
A u t o m a t e n 1550-1650. H r sg . v o n K l au s M a u r i c e u n d O t t o M a y r , M ü n c h e n / B e r l i n
1980,
S.133-145,
h i e r
S.144;
v g l . d a z u a u ch M i r c e a E l i a d e : S c h m i e d e u n d
A l c h e m i
s t e n , S t u t t g a r t
[1960],
S.117.
21 V g l . C l a u d e V . P a li s ca : S c i e n t i f i c E m p i r i c i s m i n M u s i c a l T h o u g h t , i n : S e v e n t e e n t h
C e n t u r y
Science a n d t h e
A r t s .
H r s g . v o n H e d l e y H o w e l l R h y s , P r i n c e t o n , N . J .
1961 , S.91-137; P e te r J . A m m a n n : T h e M u s i c a l T h e o r y a n d P h i l o s o p h y o f R o b e r t
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
11/31
g a r s p e z i f i s c h e M u s i k w e r k e h e r v o r z u b r i n g e n ; d e n n M u s i k t h e o r i e u n d p r a k
t i s c h e M u s i k a u s ü b u n g w a r e n n o c h i m m e r w e i t g e h e n d
getrennte
B e r e i c h e .
R e c h t v e r b re i t e t w a r e n h i n g e g e n n u m e r o l o g i s c h e u n d k o s m o l o g i s c h e S p e
k u l a t i o n e n ü b e r m u s i k a l i s c h - h a r m o n i s c h e V e r h ä l t n i s s e z w i s c h e n d e n v i e r
E l e m e n t e n o d e r d e n M e t a l l e n , d i e aber, w i e s c h o n i n d e r
A n t i k e ,
b l o ß
m e t a p h o r i s c h o d e r m o d e l l h a f t - a n a l o g g e d a c h t w a r e n u n d i n k e i n e m e i n z i g e n
m i r
b e k a n n t e n F a l l a u c h n u r a n s a t z w e i se z u e i n e r w i r k l i c h e n M a t e r i e l e n r e
o d e r g a r z u e i n e r T h e o r i e d e s a l c h e m i s c h e n P r o z e s se s a u s ge b a u t w o r d e n s i n d .
A m w e i t e s t e n g i n g i n d i e se r H i n s i c h t
w o h l
A t h a n a s i u s K i r c h e r i n s e i n e r
Musurgia Universalis v o n 16 5 0, w e n n e r i m 1 0 . B u c h , d e m d e r W e l t e n h a r
m o n i e g e w i d m e t e n
Liber Analogicus,
a u f d i e k n a p p e n A u s f ü h r u n g e n F l u d d s
a u f b a u e n d , G o t t e i n e m O r g a n i s t e n v e r g l i c h , d e r d i e W e l t w i e e i n e O r g e l
s p i e l t , d e r e n e i n z e l n e R e g i s t e r d i e E l e m e n t e , d i e H i m m e l e t c . d a r s t e l l e n . H i e r
h e i ß t e s i m
Canon
II I Chymicus:
Q u i c u n q u e i n c h y m i c o n e g o t i o
caute
e t c u m d e s i d e r a t o e f fe c t u p r o c e d e r e
v o l u e r i t , is ante o m n i a d i s s on i e t c o n s o n i s c i e n t i a m habere necesse e st . C o n s i s t i t
a u t e m h o c d i s s o n u m e t c o n s o n u m i n h o c , u t q u ae m i n e r a l i a s i b i c o n s o n a , q u ae
d i s s o n a s i n t , q u i b u s i n t e r m e d i j s l i g e n t u r , e t i n c o n c o r d i a m r e v o c e n t u r , c o g n o s -
c as. [...] V e r u m h a r m o n i c u m n a t u ra e e x e m p l a r , u t h a r m o n i c u m e ff e c t u m asse-
q u ar is , i n o m n i b u s p r o p o n e n d u m est.
22
E i n S o n d e r g e b i e t d e r a n t i k e n M u s i k t h e o r i e , d i e E t h o s l e h r e , e n t w i c k e l t e
s i c h i m M i t t e l a l t e r u n d d e r f r ü h e n N e u z e i t i n V e r b i n d u n g m i t d e r L e h r e v o n
d e n
m e n s c h l i c h e n K o n s t i t u t i o n e n u n d d e r H u m o r a l p a t h o l o g i e z u d e r f ü r d i e
m e d i z i n i s c h e D i ä t e t i k w i c h t i g e n m u s i k a l i s c h e n A r f e k t e n l e h r e . D e r s a t u r
n i s c h - m e l a n c h o l i s c h e T y p u s , z u d e m m a n a u c h d e n A l c h e m i s t e n
rechnete,
g a l t o f t a l s b e s o n d e r s e m p f ä n g l i c h f ü r d i e p s y c h o s o m a t i s c h e U m s t i m m u n g
d u r c h
M u s i k
2 3
.
A u f e b e n d i e se n A s p e k t i m L e b e n d e s A l c h e m i s t e n z i e l e n
a u c h d i e b i l d l i c h e n D a r s t e l l u n g e n , v o m
S a u l - u n d - D a v i d - M o t i v
a u s H i e r o n y
m u s B r u n s c h w i g s
Liber de Arte Distulandi
1
*
b i s h i n z u K h u n r a t h s M u s i k i n -
F l u d d , i n : J o u r n a l o f t h e W a r b u r g a n d C o u r t a u l d I n s t i t u te s 3 0 (1967), S .
198-227;
W a l k e r :
S t u d i e s (s. A n m . 1 4), s ow i e a u c h n o c h D . P . W a l k e r : D e r m u s i k a l i s c h e
H u m a n i s m u s i m 16. u n d f rü h e n 17. J a h r h u n d e r t , K a s s e l / B a s e l 19 49 ( M u s i k w i s
s e n s c h af tl ic h e A r b e i t e n , N r . 5 ) . Z u r Ü b e r t ra g u n g m u s i k t h e o r e t i s c h e r K o n z e p t e a uf
d i e
M a t e r i e l e h r e v g l . b e s. d ie u n b e s t i m m t - a b s t ra k t e n A u s fü h r un g e n b e i R o b e r t
F l u d d : U t r iu sq u e C o s m i H i s t o r i a , M a i o r i s s c il ic e t e t M i n o r i s M e t a p h y s i c a , P h y s i c a
a tq ue T e c h n i c a H i s t o r i a , B d . I , O p p e n h e i m : J . T h . d e B r y 1617 ( E x p l . H A B
W o l f e n b ü t t e l ) , d e r z w a r v o n e i n e r musica elementaris (S.95-97) u n d d e n I n t e r v a ll e n
d e r v i e r E l e m e n t e (S.98-99) s p r i c h t so w i e d as V e r h ä l t n i s v o n c h e m i s c h e r compositio
z u r dissolutio m i t d e m v o n F l a rm o n i e u n d D i s s o n a n z z u v e r g le i c h e n s uc h t (S.103-
104), d a v o n i n a l c h e m i s c h e m Z u s a m m e n h a n g (S.70-71) aber k e i n e n G e b r a u c h
m a c h t .
22 A t h a n a s iu s K i r c h e r : M u s u r g i a U n i v e r s al i s se u A r s M a g n a C o n s o n i et D i s s o n i , 2
B d e . , R o m 1650 ( E x p l . S U B H a m b u r g ) , B d . I I , S.396.
23 V g l . K ü m m e l :
M u s i k
(s. A n m . 1 5), b e s .
S.287-306.
24 R e p r o d u k t i o n e b d ., S.290, aus H i e r o n y m u s B r u n s c h w i g : L i b e r d e arte d i s t u l a n d i
s i m p l i c i a e t c o m p o s i t a , S t r aß b u r g 1 50 8, f o l . z I U P ; v g l . H a r t l a u b : S t e i n (s. A n m . 4 ),
S.37.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
12/31
s t r u m e n t e n i m L a b o r a t o r i u m / O r a t o r i u m . D o c h i m m e d i z i n i s c h e n B e r e i c h
b l i e b d i e t h e r a p e u t i s c h e A n w e n d u n g v o n
M u s i k
u n s p e z i f i s c h : E i n e s p e z i e l l
f ü r d e n m e d i z i n i s c h - t h e r a p e u t i s c h e n G e b r a u c h k o m p o n i e r t e M u s i k i s t n i c h t
b e k a n n t
2 5
.
D i e
m i t d e r R e n a i s sa n c e e i n s e t z e n d e R ü c k w e n d u n g z u r A n t i k e u n d d i e
v o m
Corpus
Hermeticum
g e n ä h r t e Ü b e r z e u g u n g , i n d e n M y t h e n d e r a l t e n
V ö l k e r s e i e n , w e n n a u c h i n v e r h ü l l t e r G e s t a l t , d i e E l e m e n t e e i n e r prisca
sapientia b e w a h r t , d ü r f t e n g e n ü g e n d H i n w e i s e a uf w e i t e r e E n t s p r e c h u n g e n
i n
d e n T r a d i t i o n e n v o n
M u s i k
u n d A l c h e m i e g e l i e f e r t h a b e n . L i e ß s i c h d o c h
d e r ä g y p t i sc h e H e r m e s , d e r S t a m m v a t e r d e r A l c h e m i e , m i t d e m g r i e c h i s c h e n
G o t t v e r b i n d e n , d e n d i e H o m e r i s c h e n H y m n e n a ls d e n E r f i n d e r d e s e r s t e n
M u s i k i n s t r u m e n t s ,
d e r a us d e r S c h i l d k r ö t e g e f e r t i g t e n L e i e r , d e r C h e l y s ,
b e s i n g e n . L a g e s d a s o f e r n , d i e g l e i c h f a l l s s e i n e m E i n f a l l s r e i c h t u m z u g e
s c h r i e b e n e S y r i n x , d i e s c h o n i n d e r A n t i k e m e i s t s i e b e n r o h r i g d a r ge s t e l l t
w o r d e n
w a r , m i t d e n P l a n e t e n - u n d M e t a l l s y m b o l e n z u v e r s e h e n u n d H e r
m e s d a m i t z u m G e w ä h r s m a n n f ü r d i e h a r m o n i k a l e B e z i e h u n g v o n k o s m i
scher u n d M a t e r i e w e l t z u m a c h e n (s. A b b . 1)? V o n ä h n l i c h e r B e d e u t u n g w a r
d i e G e s t a l t d e s O r p h e u s , d e n A n t i k e u n d M i t t e l a l t e r a l s d e n e i g e n t l i c h e n
B e g r ü n d e r d e r
M u s i k
a n s a h e n . O r p h e u s w a r e s, d e r d e n Z u g d e r A r g o n a u t e n ,
d e r i m m e r w i e d e r a l l e g o r i s c h au f d i e A l c h e m i e gedeutet w u r d e , b e g l e i t e t u n d
z u m T a k t d e r R u d e r d i e K i t h a r a g e s c h l ag e n hatte
2 6
. D i e A l t e n h a t t e n d i e
m a g i s c h e K r a f t s e i n e r
M u s i k
g e r ü h m t . S c h o n b e i E u r i p i d e s f i n d e t s i c h e i n
E l e m e n t d e r A m p h i o n - S a g e a u f O r p h e u s ü b e r t r a g e n : B e i m S p i e l s e in e r L e i e r
f ü g t e n s i c h
Steine
v o n
selbst
z u m h a r m o n i s c h e n B a u
2 7
. D e r O r p h e u s - S t o f f ,
d e s se n E r l ö s u n g s m o t i v d i e P a t r i s t i k t y p o l o g i s c h a u f C h r i s t u s gedeutet hatte,
w a r i m a l l e g o r i s c h e n M u s i k d r a m a d e r R e n a i s sa n c e s e i t P o l i z i a n o s Fabula
d Orfeo v o n 14 7 2 a u c h m u s i k a l i s c h p r ä s e n t
2 8
, u n d M a r s i l i o F i c i n o h a t g ar
2 5 K ü m m e l : M u s i k (s. A n m . 1 5), S.387-388.
H e r r n
P r o f . W e r n e r K ü m m e l , M a i n z ,
v e r d a n k e i c h d i e sb e z üg li c he H i n w e i s e .
26 A p o l l o n i o s , A r g o n a u t i c a I , 54 0, i n : A p o l l o n i u s R h o d i u s : T h e A r g o n a u t i c a [ g r ./
e n g l . ] .
H r s g .
v o n R . E . S e a t o n
[1912],
L o n d o n / C a m b r i d g e , M a s s. 1967 ( Lo e b
C l a s s i c a l L i b r a r y ) , S .4 0; d a z u a u c h K o n r a t Z i e g l e r : O r p h e u s , i n : P a u l y s R e a l e n c y c -
l o p äd i e d e r c l a s si s c h e n A l t e r t u m s w i s s e n s c h a f t e n [ R E ] , B d . 3 5 , S t u t t g a r t 1 93 9,
Sp.1200-1316, bes . Sp.1254-1261; D . P . W a l k e r : O r p h e u s th e T h e o l o g i a n a n d
R e n a i ss an c e P l a t o n i s t s , i n : J o u r n a l of t h e W a r b u r g a n d C o u r t a u l d I n s t i t u t e s 16
(1953), S.100-120.
2 7 E u r i p i d e s , I p h i g e n i e a uf
A u l i s ,
1211-1214, i n : E u r i p i d e s [ g r ./ e n g l . ], B d . I .
H r s g .
v o n
A r t h u r
S . W a y
[1912],
L o n d o n / C a m b r i d g e , M a s s. 1966 ( L o e b C l a ss i c al L i b r a r y ) ,
S.112; v g l . d a z u W e r n i c k e :
A m p h i o n ,
i n : R E , B d . 2 , S t u t t g a rt 1 89 4,
Sp.1944-1948,
bes . Sp.1946.
2 8 D i e
erste
b e d e u t e n d e m u s i k d r a m a t i s c h e F a s su n g e r h i e l t d as T h e m a m i t C l a u d i o
M o n t e v e r d i s 1607 uraufge führ tem
Orfeo.
D i e b e i d e n g ro ß e n m u s ik t h e o r e t i s c h e n
T r a k t a t e d e s 17 . J a h r h u n d e r t s ,
M a r i n
M e r s e n n e s
Harmonie Universelle
von 1636
u n d K i r c h e r s
Musurgia
Universalis v o n 1 650 ( s. A n m . 22) w i d m e n d e m O r p h e u s
m o t i v
g a n z s e i t i g e
B i l d a l l e g o r i e n .
N o c h N e w t o n w a r ü b er ze u gt , d i e a n t i k e n M y s t e -
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
13/31
v e r s u c h t , d e n o r p h i s c h e n G e s a n g a l s a s t r o l o g i s c h e
M u s i k
m i t m a g i s c h e r
K r a f t
z u r e k o n s t r u i e r e n
2 9
, w e n n w i r a u c h k e i n e m u s i k a l i s c h e N o t a t i o n s e i n e r
D a r b i e t u n g e n m e h r b e s i t z e n .
D a s 16 . u n d 1 7 . J a h r h u n d e r t i n t e n s i v i e r t e n a u f a l l e n B e r e i c h e n d i e g e l e h r t e
A u s e i n a n d e r s e t z u n g m i t d e n t h e o r e t i s c h e n G r u n d l a g e n d e r
M u s i k .
D i e
g r o ß e K o n t r o v e r s e z w i s c h e n R o b e r t
F l u d d
a u f d e r e i n e n , K e p l e r , M e r s e n n e
u n d G a s s e n d i a u f d e r a n d e r e n
Seite
m a r k i e r t d a n n d e n P u n k t , a n d e m s i c h
p y t h a g o rä i s c h e Z a h l e n m y s t i k u n d m a t h e m a t i s c h - n a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e
M u s i k t h e o r i e
t r e n n e n
3 0
. D i e P r o b l e m e v o n S t i m m u n g u n d I n t o n a t i o n , K o n
s o n a n z u n d D i s s o n a n z s o w i e d i e p h y s i k a l i s c h e n G r u n d l a g e n v o n T o n e r z e u
g u n g
u n d T o n e m p f i n d u n g b e s c h ä f t i g t e n d i e f ü h re n d e n N a t u r w i s s e n s c h a f t
l e r d e r Z e i t . G a l i l e o G a l i l e i , R e n e D e s c a r t e s , C h r i s t i a n H u y g e n s u n d J o h n
W a l l i s
m a c h e n d e u t l i c h , d a ß M u s i k t h e o r i e i m 17 . J a h r h u n d e r t - j a t e i l w e i s e
b i s i n s 18 . J a h r h u n d e r t h i n e i n - a u c h e i n a k t u e l l e s n a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h e s
u n d m a t h e m a t i s c h e s F o r s c h u n g s g e b i e t w a r
3 1
.
D ie Beispiele
D o c h
w e n d e n w i r u n s d e n B e i s p i e l e n z u . D i e A n f ä n g e l i e g e n a u c h h i e r i m
d u n k e l n . D i e v o n W e l l e s z u n t e r s u c h t e n m a g i s c h - m u s i k a l i s c h e n V o k a l f o l g e n
a u s d e r b y z a n t i n i s c h e n Z e i t w i r d m a n i n d i e s e m Z u s a m m e n h a n g a u ß e r
acht
l as se n m ü s s e n , d a i h r e Z u g e h ö r i g k e i t z u r a l c h e m i s c h e n T r a d i t i o n m e h r a ls
f r a g l i c h e r s c h e i n t . V o n e i n e r musique chimique d e s P a r i s e r A l c h e m i s t e n
N i c o l a s
F l a m e l
(1330-1418),
d i e H e r m a n n K o p p e r w ä h n t
3 2
, f e h l t b i s h e r
jede
S p u r .
A l s ä l t e s t e s e r h a l t e n e s Z e u g n i s
eines
v e r t o n t e n a l c h e m i s c h e n Textes m u ß
d a h e r d i e Antiphona {E n pulcher lapis noster...) d e s Johannes v o n T e s c h e n (1 4.
J a h r h u n d e r t ) g e l t e n , a u f d i e erst k ü r z l i c h d e r H a n d s c h r i f t e n k a t a l o g d e r
r i e n s p i e l e " i n s t i t u t e d b y O r p h e u s w e r e o f a C h y m i c a l l m e a n i n g " , s. B e t t y J o
Teeter
D o b b s : T h e F o un d a t i on s o f N e w t o n ' s A l c h e m y o r T h e H u n t i n g o f t h e G r e e n e
L y o n ' ,
C a m b r i d g e / L o n d o n / N e w Y o r k / N e w R o c h e l l e / M e l b o u r n e / S y d n e y 1975,
S.90.
2 9 W a l k e r : O r p h e u s ( s. A n m . 2 6), S.100-103; W a l k e r : M a g i c (s. A n m . 1 6), b e s .
S.12-24.
30 V g l . D e b u s : P h i l o s o p h y (s. A n m . 6 ), S.256-279; R o b e r t S . W e s t m a n : N a t u r e , A r t ,
a n d P s y c h e : J u n g , P a u l i , a n d t h e K e p l e r - F l u d d p o l e m i c , i n : O c c u l t an d S c i e n t i f ic
M e n t a l i t i e s i n t h e R e n a i s s a n c e . H r s g . v o n B r ia n V i ck e r s , C a m b r i d g e / L o n d o n /
N e w Y o r k / N e w R o c h e l l e / M e l b o u r n e / S y d n e y 1 984,
S.177-229.
31 V g l . P a l is c a: E m p i r i c i s m (s. A n m . 2 1); S t i l l m a n D r a k e : R e n a i ss an c e M u s i c an d
E x p e r i m e n t a l S c i e n c e , i n : J o u r n a l o f t h e H i s t o r y o f Ideas 31 (1970), S.483-500; H . F .
C o h e n :
Q u a n t i f y i n g
M u s i c .
T h e
Science
o f M u s i c at t h e F i r s t
Stage
o f t h e S c i e n t i f i c
R e v o l u t i o n ,
1580-1650, D o r d r e c h t / B o s t o n / L a n c a s t e r 198 4.
3 2 H e r m a n n
K o p p :
D i e A l c h e m i e i n äl te r e r u n d n e u e r e r Z e i t , 2 B d e . , H e i d e l b e r g 1886
( R e p r i n t H i l d e s h e i m 1962), B d . I I , S.314.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
14/31
M e l l o n - C o l l e c t i o n d e r B e i n e c k e - L i b r a r y a u f m e r k s a m g e m a c h t h a t
3 3
. S i e
steht i n e i n e r i n s o r g fä l t ig e r g o t i s c h e r T e x t u a l i s g e s c h r i e b e n e n P e r g a m e n t -
S a m m e l h a n d s c h r i f t , d i e ü b e r w i e g e n d k ü r z e r e a l c h e m i s c h e T e x t e , d a r u n t e r
a u c h
an d e r e d e m Johannes v o n T e s c h e n z u g e s c h r i e b e n e S t ü c k e e n t h ä l t u n d
u m 1 4 0 0 i n D e u t s c h l a n d o d e r Ö s t e r r e i c h e n t s t a n d e n s e i n m a g . D i e a l l e i n i n
d e r M e l l o n - C o l l e c t i o n m i t N o t e n f a ß b a r e Antiphona t r ä g t h i e r a l l e r d i n g s
w e d e r e i n e n T i t e l , n o c h f i n d e n s i c h H i n w e i s e a u f d e n V e r f a s se r . D a s S t ü c k i s t
i n H u f n a g e l s c h r i f t a uf f ü n f z e i l i g e N o t e n s y s t e m e n o t i e r t , u n t e r d e n e n d e r
T e x t e i n z e i l i g e n t l a n g l ä u f t . E s h a n d e l t s i c h u m e i n e n e i n s t i m m i g e n g r e g o r i
a n i s c h e n G e s a n g i m p h r y g i s c h e n M o d u s , f ü r d e n s i c h b i s h e r n o c h k e i n e
l i t u r g i s c h e V o r l a g e h a t f i n d e n la ss e n . D i e M e l o d i e e n d e t - i m M a n u s k r i p t
w o h l v o n a n d e r e r H a n d n a c h g e t r a g e n - a u f d i e f ü r e i n e A n t i p h o n ü b l i c h e n
D i f f e r e n z t ö n e , m i t d e n e n d e r S ä n g e r n a c h P s a l m o d i e u n d D o x o l o g i e p r ä l u
d i e r e n d i n d e n B e g i n n d e r A n t i p h o n ü b e r l e i t e t e . D e r B e f u n d aber l ä ß t e s
f r a g l i c h
e r s c h e i n e n , o b h i e r u r sp r ü n g l i c h
w i r k l i c h
e i n e
A n t i p h o n
v o r l i e g t
3 4
.
V i e l l e i c h t
d a r f m a n a n n e h m e n , d e r S c h r e i b e r d e r D i f f e r e n z e n habe d a m i t
m u s i k a l i s c h a n d a s i m M e l l o n - M s . u n m i t t e l b a r f o l g e n d e , h i e r g l e i c h f a l l s
Johannes v o n T e s c h e n z u g e s c h r i e b e n e Probleuma
{Erat
quidam pater habens
unicum filium...)
55
a n s c h l i e ß e n w o l l e n , d a s n i c h t s a n d e r e s al s e i n e l a t e i n i s c h e
V e r s i o n d e r s o g e n a n n t e n ' A l p h i d i u s - A l l e g o r i e ' d a r s t e l l t u n d i n h a l t l i c h e i n e
g e w i s se V e r w a n d t s c h a f t m i t T e x t u n d A u f b a u d e r
A n t i p h o n
e r k e n n e n
l ä ß t .
Ü b e r Johannes i s t w e n i g b e k a n n t
3 6
. E r w a r w o h l G e i s t l i c h e r a u s T e t s c h e n
i n N o r d b ö h m e n o d e r T e s c h e n i n S c h l e s i e n . D i e s p ä t e re T r a d i t i o n k e n n t i h n
a ls b ö h m i s c h e n P r i e s t e r . S e i n H a u p t w e r k , e i n u m f ä n g l i c h e s L e h r g e d i c h t a us
s y m m e t r i s c h g e r e i m t e n S t a n z e n , d as a ls
Processus
de
Lapide Philosophorum
o d e r Lumen Secretorum {Occultum
artis
inquirentes...) i n v i e l f a c h e r l a t e i n i s c h e r
u n d
d e u t s c h e r Ü b e r l i e f e r u n g v o r l i e g t , i s t r e i c h a n t h e o l o g i s i e r e n d e n u n d
a l l e g o r i s c h e n E l e m e n t e n . I n v e r d e c k t e r R e d e u n d b i l d h a f t e r S p r a c h e t r äg t e s
e i n e a u f d i e T r i a s v o n sol, luna u n d
mercurius
s o w i e
corpus
anima u n d Spi ri tus
a ls L a p i s k o n s t i t u e n t e n a u f b a u e n d e L e h r e v o r
3 7
.
33
M e l l o n - M s .
5 , f o l . 2
r
- 3
v
; s. A l c h e m y a n d t h e O c c u l t . A C a t a l o g u e o f B o o k s a n d
M a n u s c r i p t s
f r o m t h e C o l l e c t i o n o f
P a u l
a n d
M a r y M e l l o n ,
B d . I I I .
H r s g .
v o n
L a u re n c e C . W i t t e n I I u n d R i c h a r d P a c h e l l a , N e w H ä v e n 1977,
S.29-32.
E i n e
E d i t i o n
d e r Antiphona b e r e i t e i c h v o r .
34 F ü r m u s i k w i s s e n s c h a f t l i c h e n R a t u n d d i e Ü b e r t r a g u n g d e r N o t a t i o n g i l t h i e r m e i n
b e s o n d e r e r D a n k
H e r r n
D r . H a n s - O t t o K o r t h , B e r l i n / K a s s e l .
35 M e l l o n - M s . 5 ,
loXA™-,
si e h e A l c h e m y (s.
A n m .
33) ,
S.32-33.
F ü r d e u t s c h e F a s su n g e n
d e r
,
A l p h i d i u s - A l l e g o r i e
,
s. H e r w i g B u n t z : D e u t s c h e a l c h i m i s t i sc h e T r a k t a t e d e s
1 5. u n d 1 6. J a h r h u n d e r t s , M ü n c h e n 1 96 9, S .
103-104, 160-164;
d a z u n o c h K a s s e l ,
M u r h a r d s c h e
B i b l i o t h e k u n d L a n d e s b i b l i ot h e k , M s . c h e m . 3 3, f o l . l
r
- 2
v
.
3 6 J o a c h i m T e i l e : Johannes v o n T e s c h e n , i n : D i e d e u ts c h e L i t e r a t u r d e s M i t t e l a l t e r s .
V e r f a s s e r l e x i k o n ,
2 .
A u f l .
H r s g .
v o n
K u r t
R u h , B d . I V , B e r l i n / N e w Y o r k 1983,
Sp.774-776.
3 7 L e i c h t z u g än g l i c h i n Johannes T i c i n e n s i s : C h y m i s c h e S c h r i f t e n o d e r P r o z e ß v o m
S t e i n d e r W e i s e n [ l a t . / d t . ] . H r s g . v o n F r i e d r i c h R o t h - S c h o l t z , N ü r n b e r g 1 73 1, i n :
D e u t s c h e s T h e a t r u m
C h e m i c u m .
H r sg . v o n F r i e d r i c h R o t h - S c h o l t z , B d . I I I , N ü r n -
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
15/31
A n d i e s e s i n h o h e m A n s e h e n s t e h e n d e W e r k sc h l i e ß t s i c h die - i n de n
D r u c k a u s g a b e n des
Johannes
v o n
T e s c h e n f e h l e n d e u n d h a n d s c h r i f t l i c h
nu r
s p ä r l i c h b e z e u g t e
-
Antiphona i n h a l t l i c h
an u nd
b i e t e t g l e i c h s a m e i n e n
P r o s a a u s z u g ,
der i n s b e s o n d e r e die t r i n i t a r i s c h e n B e z ü g e d e u t l i c h e r h e r v o r
t r e t e n l ä ß t .
In
a u s g r e i f e n d e n u n d r ä t s e l h a ft e n B i l d e r n b e s i n g t
der
T e x t u n t e r
B e r u f u n g
auf
A r i s t o t e l e s
und die
turma phylosophorum
den i n
d r e i f a c h e m
G l a n z
e r s t r a h l e n d e n
lapis als
w e i ß e , g e lb e
u n d
r o t e B l ü t e ,
als das
R e s u l t a t
e i n e r v i e r f a c h e n B e w e g u n g , die z u n ä c h s t die E r d e b e n e t z t u n d h u n d e r t f ä l t i g
F r u c h t
t r a g e n l ä ß t , d a n n als radix i n die H ö h e s t r e b t u n d auf d e n F l ü g e l n des
M o n d e s
e m p o r g e h o b e n
w i r d : R u h m i n den H i m m e l
e r h ö h t , d r e i f a c h e r
G l a n z aus V a t e r , S o h n u n d G e i s t , in der E r h ö h u n g g e s c h a f f e n d u r c h die
V o r a u s s i c h t des
B i l d n e r s : D e n n
wi e
R e g e n s t r ö m t
es
w i e d e r
z u Ta l un d
n i m m t k ö r p e r l i c h e G e s t a l t an, u m u n e r m e ß l i c h e F r e u d e ü b e r a l l e W e l t g e
g e n d e n z u
e r g i e ß e n ;
der
S e g e n
f r e i l i c h w i r d nur de m
F r o m m e n
z u t e i l .
M u s i k a l i s c h e F o r m , W o r t w a h l u n d
t h e o l o g i s c h e B e z ü g e r ü c k e n
die
A n t i
p h o n
i n die N ä h e l i t u r g i s c h e r G e s ä n g e , wie sie dem g e i s t l i c h e n V e r f a s s e r
v e r t r a u t
w a r e n , o h n e
daß ma n
d e s w e g e n e i n e d i r e k t e P a r o d i e o d e r
K o n t r a
f a k t u r
e i n e r
k i r c h l i c h e n
V o r l a g e a n z u n e h m e n b r a u c h t . In d i e s e r H i n s i c h t
s c h e i n t u n s e r B e i s p i e l
der
m y s t i s c h e n
M u s i k des
H o c h m i t t e l a l t e r s v e r w a n d t ,
w i e sie uns i n de n
A n t i p h o n i e n
der
H i l d e g a r d
v o n
B i n g e n ü b e r l i e fe r t
ist, die
i n g a n z ä h n l i c h e r W e i s e z w i s c h e n t h e o l o g i s c h e r u n d n a t u r m y s t i s c h e r A u s
sage
s c h w a n k e n .
D i e V e r b i n d u n g v o n l i t u r g i s c h - m u s i k a l i s c h e r F o r m mi t e i n e m a l c h e m i
s c h e n T e x t f i n d e t
ein
J a h r h u n d e r t s p ä t e r e i n e m e r k w ü r d i g e P a r a l l e l e
i n d e m
v o r
1516
a n z u s e t z e n d e n
Processus
suh Forma Missae
des
N i c o l a u s M e l c h i o r
aus
H e r m a n n s t a d t i n
S i e b e n b ü r g e n
3 8
. W i e d e r
ist der
V e r f a s s e r
ein
G e i s t l i c h e r ,
K a p l a n u n d A s t r o l o g e a m H o f e W l a d i s l a w s II. vo n
U n g a r n ,
v o n w o er n a c h
d e r t ü r k i s c h e n I n v a s i o n an den H o f F e r d i n a n d s I. f l o h , v o n d i e s e m a b e r ,
a n s c h e i n e n d
u n t e r
der A n k l a g e der
F a l s c h m ü n z e r e i ,
1531
h i n g e r i c h t e t
w u r
d e . S e i n Processus, d e s s e n T e x t der d r i t t e B a n d des Theatrum Chemicum als
v i e r t e n i n
e i n e r F o l g e v o n fü n f , s o n s t a n o n y m e r k l e i n e r e r
Processus
d a r b i e t e t ,
i s t e i n e a l c h e m i s t i s c h e
U m f o r m u n g
der M e ß l i t u r g i e v o n
fast
b l a s p h e m i s c h e r
N a t u r ,
a u c h w e n n
der
V e r f a s s e r s e l b s t
sie
k a u m
i n
d i e s e r W e i s e v e r s t a n d e n
h a b e n d ü r f t e .
N i c o l a u s
M e l c h i o r s a l c h e m i s c h e M e s s e z e i c h n e t s i c h
d u r c h die
G l e i c h s e t z u n g v o n C h r i s t u s mi t d e m L a p i s (Christe, Hagie,
lapis
benedicte artis
scientiae,
qui pro mundi
salute
inspirasti lumen
scientiae,
ad extirpandum Tur-
b e r g 1732 ( R e p r i n t H i l d e sh e i m 1976), S.607-636. De r
D r u c k
s c h e i n t , n a c h o b e r
f l ä c h l i c h e m
H a n d s c h r i f t e n v e r g l e i c h ,
k e i n e s e h r g u t e Ü b e r l i e f e r u n g
zu
b i e t e n .
38 N i c o l a u s M e l c h i o r C i b i n e n s i s :
P ro ce s s us
sub
f o rm a M i s s ae , i n : T h e a t r u m C h e m i
c u m ,
B d .
III, U r se l 1602, S.853-855 ( E x p l . SB
A u g s b u r g ) , b z w .
Bd. III,
S t r a ß b u r g
1659 ( R e p r i n t T o r i n o 1981), S.758-761. A u c h als N i c o l a s M e l c h i o r de S z e b e n :
P r o c e s s u s
C h i m i q u e
s o u s f o r m e de la M e s s e [ l a t . / fr z . ] , M i l a n o 1977 ( B i b l i o t h e c a
H e r m e t i c a ,
S e r i e s N o v a , Bd. 8). D a z u bes.
C a r l
G u s t a v J u n g : P s y c h o l og i e und
A l c h e m i e [1944],
O l t e n / F r e i b u r g
1975, S.453-464.
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
16/31
cam, Eleison.),
e i n e a l c h e m i s t i s c h u m g e d e u t e t e M a r i o l o g i e
un d die
Ü b e r z e u
g u n g
aus, i n de n
E v a n g e l i e n
sei die
g a n z e a l c h e m i s c h e K u n s t tropicis verbis
v e r b o r g e n .
Das
a l c h e m i s c h e W e r k
w i r d
d a m i t
z u m
H e i l s o p f e r ,
die
M e s s e
selbst zur
A l l e g o r i e
des opus. D i e
m u s i k a l i s c h e F o r m e r g i b t s i c h
aus der
L i t u r g i e
v o n
s e l b s t ,
so daß es i m
T e x t g e n ü g t e ,
den
e i n z e l n e n A b s c h n i t t e n
k u r z e A n g a b e n b e i z u g e b e n ,
wi e sub
tono
gaudeamus
etc.
erit
cantandus.
M i c h a e l
M a i e r
(1568-1622),
d e s s e n s e h r b e k a n n t e
u n d
r e l a t i v
gut
u n t e r
s u c h t e Atalanta Fugiens
39
v o n 1617 das
e i g e n s t ä n d i g s t e
un d am
w e i t e s t e n
d u r c h g e f ü h r t e B e i s p i e l e i n e r S y n t h e s e
v o n
A l c h e m i e
u n d
M u s i k d a r s t e l l t ,
w a r mit de m
W e r k
des
N i c o l a u s M e l c h i o r v e r t r a u t .
In
M a i e r s g l e i c h f a l l s
1617
e r s c h i e n e n e n Symbola Aureae Mensae v e r t r i t t M e l c h i o r
die
Natio Hungari-
ca
40
.
M i c h a e l M a i e r s t a m m t e f r e i l i c h
aus
l u t h e r i s c h e r T r a d i t i o n
4 1
.
In
H o l s t e i n
g e b o r e n ,
hatte er i n
R o s t o c k p r o m o v i e r t u n d w a r L e i b a r z t R u d o l f s
II. i n
P r a g
g e w e s e n , d o c h h ä u f i g
auf
R e i s e n u n t e r w e g s ,
die i hn
a u c h
für
l ä n g e r e Z e i t
n a c h E n g l a n d f ü h r t e n , a n g e b l i c h
mi t de m
Z i e l , N o r t o n s
Ordinal ins
L a t e i
n i s c h e
z u
ü b e r t r a g e n . D o r t s c h e i n t
er
a u c h n ä h e r e K o n t a k t e
z u
R o b e r t
F l u d d
g e k n ü p f t
z u
h a b e n . D a n a c h t r at
er, wi e seine
D r u c k w e r k e e i n d r u c k s v o l l
b e z e u g e n ,
i n
enge V e r b i n d u n g
z u der de
B r y s c h e n O f f i z i n
i n
F r a n k f u r t b z w .
O p p e n h e i m
u n d s t a n d a u c h
mi t M o r i t z
v o n H e s s e n ,
der M u s i k
u n d A l c h e m i e
i n
g l e i c h e r W e i s e z u g e t a n w a r , w o h l s e i t
1611 i n
b r i e f l i c h e r u n d p e r s ö n l i c h e r
B e z i e h u n g ,
so daß
d i e s e r
i hn zu
s e i n e m L e i b a r z t e r n a n n t e .
D a s v o r r a n g i g e A n l i e g e n
der
Atalanta Fugiens w a r ,
wi e ih r
u m s t ä n d l i c h e r
T i t e l
v e r r ä t ,
die
e m b l e m a t i s c h e D a r s t e l l u n g
der
N a t u r ,
accomodata
[...]partim
oculis et intellectui, [...] partim auribus et recreationi animi. D e r
A t a l a n t a -
M y t h o s e r m ö g l i c h t e
es
M a i e r , E p i g r a m m u n d E m b l e m , M u s i k u n d g e l e h r t e n
39
M a i e r : A t a l a n t a
(s.
A n m .
11); für
T e i l r e p r i n t u n d Ü b e r se t z u n g
s.
M i c h a e l M a i e r :
A t a l a n t e f u g i t i v e . Ü b e r s , u n d e i n g e l . v o n E t i e n n e P e r r o t ,
2.
A u f l . ,
P a r i s
1970.
V g l .
d a z u bes.
R e a d : P r e l u d e
(s.
A n m .
3);
H e l e n a
M a r i a
E l i s a b e t h
de
Jone: M i c h a e l
M a i e r ' s A t a l a n t a F u g i e n s . B r o n n e n
van een
a l ch e m i s ti s ch e m b l e m b o e k , U t r e c h t
1 9 6 5 ; d i e s . : A t a l a n t a
(s.
A n m .
4);
W ü t h r ic h , N a c h w o r t
zum
R e p r i n t
von
M a i e r :
A t a l a n t a (s.
A n m .
11);
Le n n e p : A l c h i m i e
(s.
A n m .
1), S.181-194. Zur M u s i k siehe
F . H .
S a w y e r :
The
M u s i c
in
' A t a l a n t a F u g i e n s ' ,
in:
R e a d : P r e l u d e
(s.
A n m .
3),
S.281-288;
b e so n d e r s k e n n t n i s r e i c h u n d a us ge w o g e n f e rn e r H e l e n
Joy
S l e e p e r :
The
A l c h e m i c a l F u g u e s
in
C o u n t M i c h a e l M a i e r 's A t a l a n t a F u g ie n s ,
in:
J o u r n a l
of
C h e m i c a l E d u c a t i o n
15 (1938), S.410-415. In
U n k e n n t n i s d i e se r A r b e i t sp ät e r n o c h
Jacques R e b o t i e r : L ' a r t
de
m u s i q u e c h e z M i c h a e l M a i e r , i n : R e v u e
de
l ' h i s t o i r e
des
r e l i g i o n s
192 (1972), S.29-51;
S t r e i c h : E n t s p r e c h u n g e n
(s.
A n m .
12);
d i e s . :
M u s i k a
l i s c h e S y m b o l i k
in der
' A t a l a n t a F u g i e n s '
von
M i c h a e l M a i e r ,
in:
S y m b o l o n .
J a h r b u c h
für
S y m b o l f o r s c h u n g
N . F . 3 (1977), S.173-184.
W e g e n g ra v ie r e n d e r
M ä n g e l
in der
h i s t or i sc h - k r i t i sc h e n M e t h o d e k ö n n e n
die
A r b e i t e n v o n H . S t re i c h
h i e r
nur mit
V o r b e h a l t ge n a n n t w e r d e n .
40
M a i e r : S y m b o la
(s.
A n m .
5), S.507-510.
41
Z u r B i o g r ap h i e v g l . n o c h i m m e r
J[ames]
B [r ow n ] C r a v e n : C o u n t M i c h a e l M a i e r ,
l i f e
and
w r i t i n g s ,
K i r k w a l l
1910
( R e pr in t L o n d o n
1968).
W e r t v o l l e H i n w e i s e
zu
M a i e r s
B e z i e h u n g
zum
K a s s e le r A l c h e m i s t e n k r e i s v e r d a n k e
ich
B ru c e M o r a n ,
U n i v e r s i t y
of
N e v a d a R e n o .
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
17/31
D i s k u r s
s i n n v o l l z u e i n e m ' G e s a m t k u n s t w e r k ' z u v e r b i n d e n , w e l c h e s
non
absque singulari
jiicunditate videnda, legenda, meditanda, intelligenda, dijudi-
canda, canenda et audienda s e i n s o l l t e . D a h i n t e r steht o f f e n b a r e i n e n i c h t
n ä h e r a u sg e f ü h r t e A u f f a s s u n g v o n e i n e r h i e r a r c h i s c h e n V e r m i t t l u n g v o n
S i n n e s w a h r n e h m u n g e n u n d e r k e n n e n d e m V e r s t a n d , d i e d e n B e t ra c h t e r ,
L e s e r u n d H ö r e r , a u s g e h e n d v o m o p t i s c h - a k u s t i s c h e n R e i z , z u d e n v e r b o r
g e n e n , i n n e r e n B e d e u t u n g e n - a sensu ad intellectum - l e i t e n s o l l t e
4 2
. D e r
M y t h o s ga b d e n g e e i g n e t e n R a h m e n fü r e i n e s o l c h e S y n t h e s e a b .
D i e
s t o l z e u n d s c h ö n e N y m p h e A t a l a n t a , d e r e n G e s c h i c h t e O v i d s
Meta
morphosen e r z ä h l e n
4 3
, p f l e g t e s i c h i h r e F r e i e r v o m H a l s e z u s c h a f f e n , i n d e m
s ie si e z u m W e t t l a u f a u f fo r d e r t e u n d s i c h selbst a l s S i e g e s p r e i s setzte.
S c h n e l l f ü ß i g aber
besiegte
A t a l a n t a a ll e B e w e r b e r u n d t ö t e t e s ie . H i p p o m e -
n e s e i n z i g e r d a c h t e e i n e L i s t . V o n A p h r o d i t e hatte e r d r e i g o l d e n e Ä p f e l a u s
d e n G ä r t e n d e r H e s p e r i d e n e r h a l t e n u n d l i e ß n u n b e i m W e t t l a u f e i n e n n a c h
d e m a n d e r e n f a l l e n . A t a l a n t a , m ä d c h e n h a f t n e u g i e r i g , h i e l t i n n e , b ü c k t e s i c h ,
b l i e b z u r ü c k , u n d so t r u g H i p p o m e n e s d e n S i e g d a v o n . I n e i n e m n a h e g e l e
g e n e n T e m p e l d e r G ö t t e r m u t t e r K y b e l e v o l l z o g e r m i t A t a l a n t a d i e H o c h z e i t .
Z u r
Strafe f ü r d i e S c h ä n d u n g i h r e s H e i l i g t u m s aber v e r w a n d e l t e d i e e r z ü r n t e
G ö t t i n b e i d e i n L ö w e n .
D a s t i t e l g e b e n d e M o t i v d e s A t a l a n t a m y t h o s ' , d as i m W e r k s on s t , m i t
A u s n a h m e d e r B e z e i c h n u n g d e r F u g e n s t i m m e n , g ar n i c h t m e h r a u ft a u c h t
u n d d o c h , w i e H e l e n d e J o n g g e z e ig t h a t , e i n e n S c h l ü ss e l z u m V e r s t ä n d n i s
d e s G a n z e n l i e f e r t , n a h m M a i e r m u s i k a l i s c h i n F o r m v o n 50 z w e i s t i m m i g e n ,
k o n t r a p u n k t i e r t e n K a n o n s a u f, i n d e n e n d i e S t i m m e d e r A t a l a n t a v o r a u s e i l t ,
d i e d e s H i p p o m e n e s n a c h f o l g t u n d
erst
ge g e n E n d e d e s
Z y k l u s *
(FugaeXLIV,
XLVI-XLVM e i n i g e M a l e m i t i h r z u g l e i c h e i n s e t z t . A l s d r i t t e S t i m m e t r i t t
e i n g l e i c h b l e i b e n d e r
Cantus firmus
d e s r u h e n d e n g o l d e n e n A p f e l s h i n z u .
M a i e r selbst deutete
d e n M y t h o s a l l e g o r i s c h au f d i e A l c h e m i e :
H a e c A t a l a n t a u t f u g i t , s i e u n a v o x M u s i c a l i s
S e m p e r
f u g i t
ante
a l i a m e t a l t e ra
s e q u i t u r , u t H i p p o m e n e s : I n t e r t i a t a r n e n s t a b i l i u n t u r e t f i r m a n t u r , q u a e s i m -
p l e x est e t u n i u s v a l o r i s , t a n q u a m m a l o a u re o : H a e c e a d e m v i r g o m e r e C h y m i c a
e s t, n e m p e M e r c u r i u s P h i l o s o p h i c u s a s u l fu r e a u r e o i n fu g a f i x a t u s e t r e t e n t u s ,
q u e m s i q u i s
sistere
n o v e r i t , s p o n s a m , q u a m a m b i t , h a b e b i t , s i n m i n u s , p e r d i -
t i o n e m s u a ru m re r u m et i n t e r i t u m : E x H i p p o m e n e e t A t a l a n t a c o e u n t i b u s i n
t e m p l o M a t r i s D e ü m , h o c e st , v as e , fiu n t l e o n e s , si v e r u b e u m a c q u i r u n t c o l o -
r e m .
4 4
42 V g l . d e J o n g : A t a l a n t a (s. A n m . 4 ), S.320.
43 O v i d , M e t a m o r p h o s e n X ,
560-704;
v g l . d e J o n g : A t a l a n t a (s. A n m . 4 ),
S.314-329.
44 M a i e r : A t a l a n t a (s. A n m . 1 1 ) , Pra e f a t io a d l ec torem , S . 9 . Es se i d a h inges te l l t , ob d er
A t a l a n t a m y t h o s f ü r d i e Z e i t g e n o s s e n n i c h t a u c h e i n e a n d e r e , i r o n i s c h - k r i t i s c h e
D e u t u n g n a h e l e g t e , w i e s ie 1 60 9 F r a n c i s B a c o n s s e h r p op u l ä re S c h r i f t D e
Sapientia
Veterum,
i n :
T h e W o r k s o f F r an c i s B a c o n .
H r s g .
v o n
James
S p e d d i n g , R o b e r t L e s l i e
E l l i s
u n d D o u g l as D e n o n H e a t h , B d . V I , L o n d o n 1861, S.605-686, h i e r
S.667-668,
i m
K a p i t e l Atalanta sive Lucrum d a r b ie t e t : D i e F a b e l e r sc h e i n t h i e r a ls A l l e g o r i e d e s
W e t t s tr e i ts z w i s c h e n N a t u r u n d K u n s t ( A t al an t a ) . D u r c h i h r S t re b e n n a c h G e w i n n
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
18/31
8/20/2019 WOLFENBÜTTELER FORSCHUNGEN
19/31
Ü b e r d i e H e r k u n f t seines Cantus firmus g a b M a i e r k e i n e A u s k u n f t , d o c h h a t
s c h o n H e l e n S l e e p e r n a c h w e i s e n k ö n n e n , d a ß e s s i c h d a b e i u m d i e M e l o d i e
d e s Christe
eleison
a u s d e m
K y r i e Cunctipotens Genitor
Deus d e r M e ß l i t u r g i e
h a n d e l t , m i t h i n u m e i n e n d e r g e l ä u f ig s te n l i t u r g i s c h e n G e s ä n g e , d e r - a n g e
f a n g e n v o n e i n e m A n o n y m u s d e s
11./12.
J a h r h u n d e r t s b i s h i n z u P a l e s t r i n a
i m
1 6 . u n d F r e s c o b a l d i i m 17 . J a h r h u n d e r t - i n z a h l l o s e K o m p o s i t i o n e n
E i n g a n g g e f u n d e n hatte u n d d a h e r a l s b e k a n n t v o r a u s g e s e t z t w e r d e n d u r f
te
4 7
.
A m
E n d e w a r d as m u s i k a l i s c h e E l e m e n t d e r Atalanta Fugiens f ü r i h r e n
A u t o r n i c h t v i e l m e h r a l s b l o ß s c h m ü c k e n d e s B e i w e r k , d as s e i n e n V o r s t e l
l u n g e n
v o n d e r s i n n l i c h e n V e r m i t t l u n g v e r b o r g e n e r W a h r h e i t e n e n t s p r a c h
u n d n i c h t z u l e t z t d e n A b s a t z d e s B a n d e s f ö r d e r n s o l l t e :
N a m s i M u s i c a o rn a v i t ta n t u m H e r o a , q u i d n i e t n o s t r u m h o c o p u s c u l u m m a g is
v a ri e g a t u m et a cc e p t u m r e d d at : C a n u n t n a m A n g e l i (u t
sacrae
t e s t a n tur l i t e ra e ) ,
c a n u n t c o e l i , u t P y t h a g o r a s s t at u i t , e t e n a r r a n t g l o r i a m D e i , u t P s a l m i s t a a i t ,
c a n u n t M u s a e e t A p o l l o , u t poetae, c a n u n t h o m i n e s e t ia m in f a n t e s , c a n u n t
v o l u c r e s , c a n u n t o v e s e t anseres i n i n s t r u m e n