Κεθάλαιο 5

ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

Σύνοτη

Σην θεθάιαην απηό απνζαθελίδνπκε ηνπο όξνπο ‘ινγνηερληθό πιηθό’, ‘ινγνηερληθό ζέκα’ θαη ‘ινγνηερληθό κνηίβν’. Πξόθεηηαη θαη ζηηο ηξεηο πεξηπηώζεηο γηα ζεκειηώδε δνκηθά ζηνηρεία ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ

ινγνηερληθώλ έξγσλ. Πνιιά από ηα ζέκαηα θαη ηα κνηίβα επαλαιακβάλνληαη ζηαζεξά ζηελ παγθόζκηα

ινγνηερλία., πξνζιακβάλνληαο θάζε θνξά λέεο ζεκαηνδνηήζεηο. Ο θιάδνο ηεο Σπγθξηηνινγίαο πνπ αζρνιείηαη

κε ηε ζπγθξηηηθή δηεξεύλεζε ζεκάησλ, κύζσλ θαη κνηίβσλ νλνκάδεηαη ζεκαηνινγία. Ωο παξάδεηγκα γηα ηα παξαπάλσ ζα ρξεζηκεύζεη ν κύζνο ηνπ Οξθέα. Θα παξαθνινπζήζνπκε ηηο ζεκαηνινγηθέο κεηακνξθώζεηο ηνπ

κπζνινγηθνύ πιηθνύ ζε δηαθνξεηηθά ινγνηερληθά έξγα ηεο λεόηεξεο ινγνηερλίαο.

5.1. Ειζαγυγικά

Ζ δηεξεχλεζε ζεκάησλ, κχζσλ θαη κνηίβσλ, ησλ δνκηθψλ ζηνηρείσλ δειαδή ηνπ πεξηερνκέλνπ ησλ

ινγνηερληθψλ έξγσλ απνηειεί πξνζθηιή πξαθηηθή ηεο πγθξηηηθήο Γξακκαηνινγίαο (Beller, 1992, ζ. 30), ζπγθξνηεί δε, ζπλάκα, έλα παξαδνζηαθφ πεδίν ηνπ θιάδνπ (Zymner & Hölter, 2013, ζ. 124). Απηφ είλαη

ινγηθφ, εθφζνλ ζπζηεκαηηθέο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ινγνηερληθψλ έξγσλ πξνθχπηνπλ, πνιχ ζπρλά κέζσ θνηλήο

ή αλάινγεο ζεκαηηθήο. Δμεηάδνληαο ηελ παγθφζκηα ινγνηερλία, παξαηεξεί πξάγκαηη θαλείο φηη ζπγθεθξηκέλα κνηίβα, κχζνη θαη ζέκαηα εκθαλίδνληαη θαη επαλαιακβάλνληαη ζηαζεξά ζε δηαθνξεηηθέο εζληθέο ινγνηερλίεο

θαη ζε δηαθνξεηηθέο ινγνηερληθέο επνρέο. πρλά θάπνηα απφ απηά είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλα κε ην ινγνηερληθό

γέλνο, π.ρ. ν κχζνο ηεο Αληηγφλεο θαη ην δήηεκα ηνπ εζηθνχ θαζήθνληνο ζπλδέεηαη ζηε ινγνηερληθή

παξάδνζε πεξηζζφηεξν κε ην δξάκα, ελψ άιια ζέκαηα, ι.ρ. ε ηδεψδεο θαη απξφζηηε αγαπεκέλε, ζπλδένληαη ζπλήζσο κε ηελ πνίεζε.

Ο θιάδνο ηεο πγθξηηνινγίαο πνπ εζηηάδεη ζηε δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ εκθάληζεο θαη ιεηηνπξγίαο

κχζσλ, κνηίβσλ θαη ζεκάησλ ζε επίπεδν δηεζλψλ ινγνηερληθψλ ζρέζεσλ ηφζν ζπγρξνληθψλ φζν θαη δηαρξνληθψλ νλνκάδεηαη ζεκαηνινγία ή ζεκαηηθή θξηηηθή. Σν ελδηαθέξνλ ηεο ζηξέθεηαη ζηηο δηαδηθαζίεο

κεηαθνξάο θαη πξφζιεςεο κχζσλ, ζεκάησλ θαη κνηίβσλ απφ ηε κηα εζληθή ινγνηερλία ζε κηα άιιε, ζηε

ζπγθξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ λέσλ ζεκαζηνδνηήζεσλ θαη παξαιιαγψλ πνπ πξνθχπηνπλ, ζηε δηεξεχλεζε ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ κνηίβσλ θαη ζεκάησλ ζηα ινγνηερληθά θείκελα θαη ηνπ ζπζρεηηζκνχ ηεο ιεηηνπξγίαο απηήο

κε πνηεηνινγηθά θαη αηζζεηηθά εξσηήκαηα.

Ζ ζεκαηνινγία βξίζθεηαη ζε ζηελή ζπλάθεηα θαη κε άιινπο θιάδνπο ηεο πγθξηηνινγίαο, φπσο ηε

κειέηε ηεο πξόζιεςεο θαη ηεο επίδξαζεο, εθφζνλ ζπρλά νη ζπγγξαθείο επεξεάδνληαη θαη πξνζιακβάλνπλ ην πιηθφ ηνπο απφ ηε ινγνηερληθή παξάδνζε, αιιά θαη κε ηηο δηαθαιιηηερληθέο κειέηεο, εθφζνλ ηα ζέκαηα

αλάκεζα ζε έξγα δηαθνξεηηθψλ ηερλψλ ζπκβαίλεη ζπρλά λα είλαη θνηλά. Δπηθαιχςεηο δεκηνπξγνχληαη επίζεο

κε ηε ζηεξενηππνινγία, κηαο θαη ε εηθφλα ηνπ εαπηνχ ή ηνπ άιινπ κπνξεί λα απνηειεί ζέκα ζε κηα ζεηξά ινγνηερληθψλ έξγσλ. Οη ζεκαηνινγηθέο έξεπλεο ζπλδπάδνληαη επίζεο κε ηε κειέηε ησλ ινγνηερληθώλ επνρώλ.

Κάπνηεο επνρέο κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ πξνηηκήζεηο πξνο θάπνηα ζέκαηα, π.ρ. ν ζάλαηνο θαηέρεη θεληξηθή

ζέζε ζηε ινγνηερλία ηνπ Ρνκαληηζκνχ ή ζηε ινγνηερλία ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ

αηψλα (fin de siècle). Ζ ζεκαηνινγία ζπλδέεηαη επίζεο κε ηε δηεπηζηεκνληθόηεηα (βι. θεθ. 10). Σν ζέκα ηνπ ζαλάηνπ π.ρ., πνπ

αλαθέξακε πην πξηλ, κπνξεί λα εμεηαζηεί, φρη κφλν απφ ινγνηερληθή ζθνπηά, αιιά ζπγθξηηηθά θαη απφ ηε

ζθνπηά άιισλ επηζηεκψλ, ηεο λνκηθήο, ηεο ηαηξηθήο, ηεο ζενινγίαο ή ηεο εζηθήο θηινζνθίαο (Corbineau-

Hoffmann, 2004, ζ. 139). Ζ ζεκαηνινγία θαηέρεη, επνκέλσο, θνκβηθή ζέζε ζηε πγθξηηνινγία, αιιά θαη ζην ζπζρεηηζκφ ηεο πγθξηηνινγίαο κε ηηο επξχηεξεο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο. Παξ‟ φια απηά, νη νξηζκνί ησλ

θεληξηθψλ ελλνηψλ ηεο ζεκαηνινγίαο, κνηίβν, πιηθό θαη ζέκα δελ είλαη εληαίνη, θαη ηα φξηα αλάκεζά ηνπο δελ

είλαη απνιχησο ζαθή, κε απνηέιεζκα ν γάιινο ζπγθξηηνιφγνο θαη εηδηθφο γηα δεηήκαηα ζεκαηνινγίαο Raymond Trousson λα κηιάεη αλαθνξηθά κε ην γεγνλφο γηα βαβπιώληα ζύγρπζε (1980, ζ. 2).

2

Ζ δηάθξηζε, πνπ επηρεηξνχκε εδψ, κεηαμχ κνηίβνπ, πιηθνύ θαη ζέκαηνο βαζίδεηαη θαηά θχξην ιφγν ζηε

γεξκαληθή ζπγθξηηνινγηθή παξάδνζε. Ζ γαιιηθή θαη ε αγγινζαμνληθή ρξεζηκνπνηνχλ κφλν ηνπο φξνπο κνηίβν θαη ζέκα (thème ή theme θαη motif αληίζηνηρα), ρσξίο ηε δηάθξηζε κεηαμχ πιηθνύ, κνηίβνπ θαη ζέκαηνο.

5.2. Το μοηίβο

Ζ Elisabeth Frenzel νξίδεη ην κνηίβν σο κηα κηθξφηεξε δνκηθή ελφηεηα πιηθνχ, ε νπνία ζε θακία πεξίπησζε

δελ ζπγθξνηεί απφ κφλε ηεο πινθή, εκπεξηέρεη, σζηφζν, ζηνηρεία πνπ απνηεινχλ πξνυπφζεζε γηα ηε

δεκηνπξγία πινθήο (Frenzel, 1978, ζ. 29). Σν κνηίβν, ινηπφλ, ζπκκεηέρεη σο ε πην κηθξή κνλάδα ζηελ νξγάλσζή ηεο δξάζεο, αιιά δελ είλαη ην ίδην δξάζε, δελ ηαπηίδεηαη καδί ηεο. πλάκα είλαη θνξέαο ζεκαζίαο.

Σν κνηίβν είλαη ζαθψο κηθξφηεξε κνλάδα απφ ην ζέκα, είλαη ζα ιέγακε θάηη ζαλ «ππν-ζέκα», θαη έρεη, έηζη,

κηθξφηεξε ζεκαζία γηα ην θείκελν σο φιν. ε ζρέζε κε ην πιηθό, ην κνηίβν είλαη θάηη πην γεληθφ, ραξαθηεξίδεηαη απφ πςειφ βαζκφ αθαίξεζεο θαη απνθξπζηαιιψλεηαη δηαθνξεηηθά ζε δηαθνξεηηθά θεηκεληθά

πεξηβάιινληα. Σν κνηίβν ηεο δηακάρεο κεηαμύ ησλ αδειθώλ π.ρ. ζπγθεθξηκελνπνηείηαη δηαθνξεηηθά ζηελ

ηζηνξία ηνπ Κάηλ θαη ηνπ Άβει (Γέλεζηο, 4.1-16), δηαθνξεηηθά ζηελ Αληηγόλε ηνπ νθνθιή θαη δηαθνξεηηθά

ζηνπο Λεζηέο ηνπ Schiller. Σν κνηίβν ζπλδέεηαη κε κηα θαηάζηαζε, κπνξεί φκσο ζπλάκα λα δηαζέηεη εζσηεξηθή έληαζε, θαη λα

ιεηηνπξγεί, έηζη, σο έλαπζκα ηεο δξάζεο (Frenzel, 1988, ζζ. VI θ.ε.), φπσο ζπκβαίλεη ζην κνηίβν πνπ

αλαθέξακε πην πξηλ (δηακάρε κεηαμύ ησλ αδειθώλ). Ο δπλακηθφο ραξαθηήξαο ηνπ κνηίβνπ θαίλεηαη θαη απφ ηελ εηπκνινγία ηεο ιέμεο, ζηα ιαηηληθά motivum ζεκαίλεη θίλεηξν, αηηία. Σν κνηίβν, ινηπφλ, ιεηηνπξγεί θαη

σο θηλεηήξηα δχλακε πνπ ππξνδνηεί ηελ έλαξμε ηεο δξάζεο θαη εθδηπιψλεη ηελ πινθή. πρλά ζπλδέεηαη, γη‟

απηφλ ηνλ ιφγν, κε ηελ έλλνηα ηνπ βηώκαηνο (Erlebnis), ην νπνίν ν Wilhelm Dilthey (16

1985, ζζ. 137 θ.ε.) είρε αλαδείμεη ζε αθεηεξία ηεο πνηεηηθήο δεκηνπξγίαο. Σν κνηίβν δηαξζξψλεη ην θείκελν ζε κηα θαζνξηζκέλε

ζηηγκή ή γεληθφηεξα, κπνξεί λα απνηειεί ηελ νξγαλσηηθή ηνπ βάζε. Ζ κήληο, ν ζπκφο δειαδή, ηνπ Αρηιιέα

είλαη ην κνηίβν πνπ νξγαλψλεη ην πιηθφ ηεο Ιιηάδαο. Αληίζεηα, νη πεξηπέηεηεο ηνπ Οδπζζέα ραξαθηεξίδνληαη

θαη ζθξαγίδνληαη απφ ην κνηίβν ηεο επηζηξνθήο. Σα κνηίβα ζπρλά εκθαλίδνληαη ζηα ινγνηερληθά έξγα ζε ζπλδπαζκφ κε άιια (αιπζίδα κνηίβσλ).

Αλάινγα κε ηελ θεηκεληθή ηνπο ιεηηνπξγία ηα κνηίβα δηαθξίλνληαη ζε θύξηα, ηα νπνία είλαη ζπλήζσο

επαλαιακβαλφκελα ή θαζνδεγεηηθά (Leitmotiv) θαη επηηεινχλ έλα ζεκαληηθφ ξφιν κέζα ζην θείκελν θαη ζε δεπηεξεύνληα, ηα νπνία έρνπλ πεξηνξηζκέλε ππνζηεξηθηηθή ζεκαζία. Σα κνηίβα κπνξνχλ λα

θαηεγνξηνπνηεζνχλ επίζεο αλάινγα κε ην πεξηερφκελφ ηνπο, ζε π.ρ. ηχπνπο αλζξψπσλ (ν θηιάξγπξνο, ν

εγσηζηήο θ. ά.), ή ζε κνηίβα θαηαζηάζεσλ (δηακάρε κεηαμχ αδειθψλ, λαπάγην, ν άλδξαο αλάκεζα ζε δχν γπλαίθεο θιπ.) (Drux, 2000, ζ. 639). Δλδηαθέξνλ έρεη θαη ν δηαρσξηζκφο κε θξηηήξηα ινγνηερληθψλ εηδψλ, π.ρ.

επηθά, δξακαηηθά ή ιπξηθά κνηίβα. Ωο δνκηθά κέξε ηνπ πιηθνχ θαη θνξείο ζεκαζίαο, ηα κνηίβα ζπλδένληαη

ηφζν κε ηα ζεκαηηθά πεδία ηνπ έξγνπ φζν θαη κε αθεγεκαηηθέο ηερληθέο (π.ρ. κε ηελ ηερληθή ηεο

επαλάιεςεο). Γηα κνηίβα θάλνπλ ιφγν θαη άιιεο επηζηήκεο ή ηέρλεο, π.ρ. ε ςπρνινγία, ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ην

κνηίβν νξίδεηαη σο ην θίλεηξν πνπ νδεγεί ζηελ πξαγκάησζε ελφο ζηφρνπ. ηε κνπζηθή ππάξρνπλ επίζεο

κνηίβα θαη λννχληαη σο ηα κηθξφηεξα απηφλνκα ζηνηρεία απφ ηα νπνία αλαπηχζζεηαη κηα κεισδία ή έλα κνπζηθφ ζέκα.

εκαληηθφο, ηέινο, θαη ζρεηηθφο κε ηνλ φξν κνηίβν, είλαη ν ινγνηερληθόο ηόπνο. Ωο ινγνηερληθνί ηφπνη

νξίδνληαη απφ ηνλ Ernst Robert Curtius ζην κλεκεηψδεο έξγν ηνπ Επξσπατθή Λνγνηερλία θαη Λαηηληθόο

κεζαίσλαο (Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter) ηα ζηαζεξά λνεηηθά ή εθθξαζηηθά ζρήκαηα (Clichés), ηα νπνία απαηψληαη ζηελ πλεπκαηηθή ηζηνξία ηεο Δπξψπεο απφ ηε ξσκατθή σο ηε ζχγρξνλε επνρή

(61967, ζ. 77). ηεξηδφκελνο o Curtius θαη ζηνλ C. G. Jung, νξίδεη πεξαηηέξσ ηνπο πνηεηηθνχο ηφπνπο σο

αξρέηππα, σο άρξνλα δειαδή ζέκαηα, πνπ αθνξνχλ ηηο πξσηαξρηθέο πηπρέο ηεο χπαξμεο, ηα νπνία ν εξεπλεηήο βιέπεη λα επαλαιακβάλνληαη ζε φιε ηε ινγνηερλία ηεο Γχζεο φισλ ησλ επνρψλ (ζην ίδην, ζ. 92).

3

Εικόνα 5.1 Wilhelm Dilthey (1833-1911). (Πεγή: Γεξκαληθε εθδνρή ηεο wikipedia, URL ιήκκαηνο:

https://de.wikipedia.org/wiki/Wilhelm_Dilthey URL θσηνγξαθίαο:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/df/Dilthey1-4.jpg).

5.3. Υλικό (Stoff) Με ηνλ φξν Stoff, πνπ πξνέξρεηαη απφ ηε γεξκαληθή ινγνηερληθή παξάδνζε αιιά ηείλεη λα γίλεη δηεζλήο,

ελλννχκε ην πξσηνγελέο πιηθό, ην νπνίν ν ζπγγξαθέαο επεμεξγάδεηαη ινγνηερληθά. Σν πιηθφ απηφ κπνξεί λα

βαζίδεηαη ζε πξαγκαηηθά γεγνλφηα ή λα απνηειεί πεξηερφκελν ζξχισλ, κχζσλ ή παξαδφζεσλ, λα είλαη

δειαδή πξνδηαηππσκέλν ζε θάπνηα κνξθή παξάδνζεο. ε αληίζεζε κε ην κνηίβν, ην πιηθό απνηειεί ηνλ ζθειεηφ ηεο δξάζεο ελφο ινγνηερληθνχ έξγνπ θαη

ηαπηίδεηαη ελ πνιινίο καδί ηεο (Schulz, 2003, ζ. 521). Δπίζεο, ζε αληίζεζε κε ην κνηίβν, ην νπνίν εθηφο απφ

κνξθνπνηεηηθφ ζηνηρείν ηνπ πεξηερνκέλνπ, απνηειεί ζπρλά θαη ζηνηρείν ηεο δνκήο θαη ηεο πνηεηηθήο ησλ θεηκέλσλ, ην πιηθό ζρεηίδεηαη απνθιεηζηηθά κε ην επίπεδν ηνπ πεξηερνκέλνπ (Corbineau-Hoffmann, 2004, ζ.

140). πλήζσο νξίδνπκε σο πιηθό κηα νινθιεξσκέλε ηζηνξία, κηθξφηεξε ή κεγαιχηεξε, πνπ ππάξρεη πξηλ θαη

έμσ απφ ην ζπγθεθξηκέλν ινγνηερληθφ θείκελν ζην νπνίν ηελ εληνπίδνπκε (Frenzel, 1992, ζ. V). πρλά βαζίδεηαη ζε ηζηνξηθά, ζξεζθεπηηθά, βηβιηθά ή κπζνινγηθά πξφζσπα ή θαηαζηάζεηο (π.ρ. Φάνπζη, Εαλ λη‟

Αξθ, Νάξθηζζνο, αιψκε), αιιά κπνξεί λα είλαη θαη ε ηζηνξία ελφο πξνζσπηθνχ βηψκαηνο ηνπ ζπγγξαθέα ή

ελφο μερσξηζηνχ γεγνλφηνο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, κπνξεί αθφκε λα είλαη θαη κηα επηλνεκέλε ηζηνξία.

Αληίζεηα, ην κνηίβν είλαη κηα αθεγεκαηηθή κνλάδα απηήο ηεο ηζηνξίαο πνπ δελ επηδέρεηαη πεξαηηέξσ αλάιπζε, γη‟ απηφ θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζεκαίλεηαη κε κία κφλν ιέμε. Ζ πξφζιεςε ελφο πιηθνύ

ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπλέρεηα θαη παξαιιαγέο, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο δεκηνπξγνχλ λέεο πξνζιήςεηο θιπ.

Σν πιηθφ Φάνπζη π.ρ., πνπ απνηέιεζε ηε βάζε γηα ηε γλσζηή ηξαγσδία ηνπ Γθαίηε, δελ είλαη επηλνεκέλν, αιιά αλάγεηαη ζηελ ηζηνξία ελφο ππαξθηνχ πξνζψπνπ, ηνπ Johann Fausten. Σν πξψην ινγνηερληθφ έξγν κε

πεξηερφκελν ηε δσή ηνχ ελ ιφγσ πξνζψπνπ θπθινθφξεζε ην 1587 σο ιατθή αθήγεζε (θπιιάδα) κε ηίηιν

Historia von D. Johann Fausten. Οη βαζηθέο πηπρέο, πνπ ζα απνηειέζνπλ ηε βάζε γηα επφκελεο ινγνηερληθέο επεμεξγαζίεο (ζπνπδέο Ηαηξηθήο θαη Φηινζνθίαο ηνπ ήξσα, ελαζρφιεζε κε ηε καγεία θαη ζπκβφιαην κε ηνλ

δηάβνιν), ππάξρνπλ ήδε εδψ. Ο άγγινο ζπγγξαθέαο Christopher Marlowe (1564–1593) δεκηνχξγεζε κηα

ζεαηξηθή εθδνρή ηεο αθήγεζεο κε ηίηιν The Tragical History of Doctor Faustus (1589), απαιιάζζνληαο ηνλ

Φάνπζη απφ ηα αξλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ είρε ζηελ Historia θαη παξνπζηάδνληάο ηνλ ζεηηθά ζαλ έλαλ αλαγελλεζηαθφ ήξσα κε αλήζπρν πλεχκα. Σν δξάκα ηνπ Marlowe ελέπλεπζε θαηά θχξην ιφγν ηνλ Γθαίηε γηα

ηε ζπγγξαθή ηεο ηξαγσδίαο ηνπ Φάνπζη ζε δχν κέξε (1808 θαη 1832). Με βάζε ην πιηθό Φάνπζη, ν Γθαίηε

δξακαηνπνηεί ζηε θηγνχξα ηνπ νκψλπκνπ ήξσα ηελ αέλαε αλαδήηεζε ηνπ αλζξψπνπ γηα επίγλσζε. Οη ινγνηερληθέο επεμεξγαζίεο, πνπ αθνινχζεζαλ ζηε δηεζλή ινγνηερλία, είλαη πάξα πνιιέο. Πνιιέο είλαη θαη νη

ζπγθξηηνινγηθέο κειέηεο πνπ ηηο δηεξεπλνχλ, αλαθέξνπκε ραξαθηεξηζηηθά εδψ ηελ εμάηνκε έξεπλα ηνπ

Charles Dédéyan κε ηίηιν Τν ζέκα ηνπ Φάνπζη ζηελ επξσπατθή ινγνηερλία (Le Thème de Faust dans la

littérature européenne, 1967).

4

Εικόνα 5.2 Τν εμώθπιιν ηεο ιατθήο αθήγεζεο γηα ηελ ηζηνξία ηνπ Φάνπζη «Historia von D. Johann Fausten», 1587.

(Πεγή: ην ιήκκα ηεο γεξκαληθήο Wikipedia κε ηίηιν «Fauststoff», URL ιήκκαηνο: https://de.wikipedia.org/wiki/Fauststoff,

URL εηθόλαο: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b2/VolksbuchFaust-portada.jpg/220px-

VolksbuchFaust-portada.jpg).

Σν γεγνλφο φηη έλα πιηθφ ινγνηερληθνπνηείηαη απφ πνιινχο θαη δηαθνξεηηθνχο ζπγγξαθείο

δηαθνξεηηθψλ επνρψλ θαη εζληθψλ ινγνηερληψλ απνδεηθλχεη φηη ππάξρεη ζηνλ ππξήλα ηνπ θάηη ην ακεηάβιεην. Ωζηφζν, ππάξρνπλ ζπλάκα ζ‟ απηφ θαη παξάγνληεο πνπ είλαη κεηαβιεηνί. ηνλ ακεηάβιεην

ππξήλα έγθεηηαη ε πλεπκαηηθή νπζία ηνπ πιηθνχ, ελψ νη κεηαβιεηνί παξάγνληεο, απφ ηελ άιιε, είλαη απηνί

πνπ απνηεινχλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηηο δηαθνξεηηθέο πνηεηηθέο ηνπ κεηακνξθψζεηο (Frenzel, 1984, ζ. 213). ε θάζε πιηθφ αλήθνπλ ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα θαη κνηίβα, πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε απηφ, ηα νπνία, φκσο,

παξαιιάζζνληαη απφ έξγν ζε έξγν, ζε δηαθνξεηηθέο πξνζιήςεηο θαη κεηακνξθψζεηο.

5.4. Θέμα Ζ ιέμε ζέκα είλαη γλσζηή ζε φινπο καο απφ ηελ θαζεκεξηλή ρξήζε ηνπ ιφγνπ θαη δελ αθνξά κφλν ηε

ινγνηερλία, εθφζνλ ζέκα έρνπλ φια ηα θείκελα θάζε είδνπο. Σν ζέκα ζπλδέεηαη κε ηνλ νξηζκφ ηνπ θεηκέλνπ:

Κάζε θείκελν ιέεη θάηη θη απηφ είλαη ην ζέκα ηνπ (Corbineau-Hoffmann, 2004, ζ. 136). Παξφιν ινηπφλ πνπ φινη θαηαιαβαίλνπκε ηη είλαη ζέκα είλαη δχζθνιν λα ην νξίζνπκε ζην πεδίν ηεο ινγνηερλίαο. Πνην είλαη ην

ζέκα π.ρ. ηνπ κπζηζηνξήκαηνο Αλαδεηώληαο ηνλ ρακέλν ρξόλν ηνπ Πξνπζη ή Ο άλζξσπνο ρσξίο ηδηόηεηεο ηνπ

Μνχδηι; Φπζηθά θαη ηα ινγνηερληθά θείκελα κηιάλε γηα θάηη, σζηφζν απηφ είλαη ζπλζεηφηεξν απφ φ,ηη ζηελ πεξίπησζε πξαθηηθψλ, ρξεζηηθψλ θεηκέλσλ, ή κηαο επηζηεκνληθήο κειέηεο ή ηνπ άξζξνπ κηαο εθεκεξίδαο.

Υξεηάδεηαη επνκέλσο θεηκεληθή αλάιπζε γηα λα θαηαιήμεη θαλείο ζην λα αλαγλσξίζεη ην ζέκα ελφο

ινγνηερληθνχ έξγνπ ζηελ νπνία εκπιέθνληαη θαη ζηνηρεία ηεο πνηεηηθήο ηνπ νξγάλσζεο (Corbineau-

Hoffmann, 2004, ζζ. 137 θ.ε.). Οη θαηεγνξίεο πιηθό θαη κνηίβν, φπσο δείμακε πην πάλσ, δηαθξίλνληαη κε ζρεηηθή ζαθήλεηα κεηαμχ

ηνπο, σζηφζν ν δηαρσξηζκφο ηνπο απφ ην ζέκα δελ είλαη πάληα εχθνινο. Μπνξνχκε λα πνχκε φηη ην ζέκα ζε

ζρέζε κε ην πιηθό είλαη έλαο πην αθεξεκέλνο πξνβιεκαηηζκφο θαη αθνξά ηε βαζηθή ηδέα ελφο θεηκέλνπ (Zemanek & Nebrig, 2012, ζ. 94), είλαη ε αθεξεκέλε θεληξηθή ηνπ ηδέα (Zymner & Hölter, 2013, ζ. 126), ελψ

ην πιηθφ είλαη απηφ θαη ρεηξνπηαζηφ θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε ην πεξηερφκελν ησλ έξγσλ. Ζ λνπβέια π.ρ. ηνπ

Joseph Conrad Η θαξδηά ηνπ ζθόηνπο (Heart of Darkness, 1899) θαίλεηαη λα έρεη σο πεξηερφκελν ην ηαμίδη

ζηελ αθξηθαληθή άγξηα θχζε, σζηφζν ην ζέκα ηνπ είλαη έλα ηαμίδη ζηα βάζε ηνπ εαπηνχ θαη ε ακθηζβήηεζε ηνπ πνιηηηζκέλνπ αλζξψπνπ.

5

Ωο πξνο ην κνηίβν, ην ζέκα δηαθνξνπνηείηαη, επεηδή δελ δηαζέηεη ην ζηνηρείν ηνπ θηλήηξνπ γηα ηελ

πξφθιεζε ηεο δξάζεο. Δληάζζεηαη έηζη ζε έλα γεληθφ πιαίζην εξκελείαο θαη πξνζέγγηζεο ησλ έξγσλ, ελψ ην κνηίβν ζπλδέεηαη ζπρλά κε ηελ νξγάλσζε ζπγθεθξηκέλσλ δξάζεσλ (Schulz, 2003, ζζ. 635, 638). Ωζηφζν θαη

ηα δχν –ζέκαηα θαη κνηίβα– δελ απνηεινχλ κεκνλσκέλα θαηλφκελα ζε έλα ινγνηερληθφ θείκελν, αιιά

παξνπζηάδνπλ δπλαηφηεηεο ζχλδεζεο κε άιια ζέκαηα ή κνηίβα.

5.5. Ιζηοπία ηυν θεμάηυν και μοηίβυν. Η ιζηοπική διασπονική πποζέγγιζη.

Οη κειέηεο πνπ αζρνινχληαη κε ηελ ηζηνξία ησλ ινγνηερληθψλ κχζσλ, ζεκάησλ θαη κνηίβσλ δηεξεπλνχλ ηελ

απαξρή θαη ηε δεκηνπξγία ηνπο, ηηο παξαιιαγέο θαη ηηο δηαθνξνπνηήζεηο ηνπο ζε δηαρξνληθφ επίπεδν. Ζ απαξρή ελφο πιηθνχ κπνξεί λα δηαπηζησζεί εχθνια (π.ρ. πξνθεηκέλνπ γηα αξραίνπο κχζνπο ελδέρεηαη λα είλαη

ν Όκεξνο, νη αξραίνη ηξαγηθνί ή ελ γέλεη ε αξραία ειιεληθή θαη ιαηηληθή γξακκαηεία, ή ε Βίβινο, αλ

πξφθεηηαη γηα βηβιηθέο κνξθέο, φπσο ε Ηνπδήζ ή ε Δζζήξ). Κάζε θαηλνχξηα πξφζιεςε θαη επεμεξγαζία ελφο

παξαδνζηαθνχ πιηθνχ βξίζθεηαη –φπσο δείμακε ζην θεθάιαην 4– ζε δηαινγηθή ζρέζε κε ηηο πξνεγνχκελεο απνθξπζηαιιψζεηο. Έηζη ζπζηεκαηηθέο ζπγθξηηνινγηθέο έξεπλεο κπνξνχλ λα θαηαιήμνπλ ζε δηαθσηηζηηθά

ζπκπεξάζκαηα γηα ηε δηάδνζε ινγνηερληθψλ πιηθψλ, κνηίβσλ ή ζεκάησλ ζε δηεζλέο θαη ζε δηαρξνληθφ

επίπεδν, θαζψο θαη γηα ηε ζχλδεζε παξαδνζηαθψλ πιηθψλ κε ζπγθεθξηκέλα ινγνηερληθά γέλε ή κε ζπγθεθξηκέλεο πνηεηηθέο.

Μηα ηζηνξία ινηπφλ ησλ ζεκάησλ, πιηθψλ θαη κνηίβσλ ζηε ινγνηερλία είλαη ε ίδηα κηα ηζηνξία

ινγνηερλίαο, κηα ηζηνξία ηνπ πλεχκαηνο. Ζ παιαηφηεξε έξεπλα ηεο ηζηνξίαο κνηίβσλ θαη ζεκάησλ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ επνρή ηνπ Ρνκαληηζκνχ θαη ζπγθεθξηκέλα ζηελ έξεπλα θαη ηε ζπιινγή παξακπζηψλ απφ ηνπο

αδειθνχο Jacob θαη Wilhelm Grimm. Οη αδειθνί Grimm ζπλέιεμαλ θαη δηεξεχλεζαλ παξακχζηα απφ ηε

γεξκαληθή, ζιαβηθή, θαη ζθαλδηλαβηθή παξάδνζε. Ζ έξεπλά ηνπο εθθηλνχζε απφ ηελ παξαηήξεζε φηη ζε

ζπγθεθξηκέλνπο πνιηηηζκηθνχο θχθινπο επαλαιακβάλνληαη αθεγήζεηο πνπ πεξηιακβάλνπλ αξρέγνλα κνηίβα, ηα νπνία ζα κπνξνχζαλ λα ζπζηεκαηνπνηεζνχλ. Ο Theodor Benfey ζπλέρηζε ηελ έξεπλα, εξκελεχνληαο ηε

δηάδνζε παξακπζηψλ, κχζσλ θαη ζξχισλ σο κηα δηαδηθαζία νηθεηνπνίεζεο πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ ελφο ιανχ

απφ έλαλ άιιν, κε φξνπο γεσγξαθηθνχο θαη ηζηνξηθνχο. Ο Johann Gottfried Herder ζηξάθεθε ηελ ίδηα πεξίπνπ επνρή ζηε ζπιινγή ηξαγνπδηψλ απφ φιε ηελ Δπξψπε, ε νπνία εθδφζεθε κε ηίηιν Οη θσλέο ησλ ιαώλ

κέζα από ηα ηξαγνύδηα (Stimmen der Völker in Liedern, 1807), αλνίγνληαο έηζη έλαλ αθφκε δξφκν ζηε

ζπγθξηηνινγηθή δηεξεχλεζε ησλ κνηίβσλ. Ζ ζεηηθηζηηθή ζεψξεζε ηνπ δεχηεξνπ κηζνχ ηνπ 19νπ

αηψλα (π.ρ. Wilhelm Scherer) θαηαγξάθεη θαη θαηαινγνγξαθεί ζηνηρεία ηνπ πεξηερνκέλνπ (ζέκαηα θαη κνηίβα), κε ζηφρν

λα εληνπηζηνχλ ζρέζεηο εμάξηεζεο θαη επίδξαζεο κεηαμχ ησλ θεηκέλσλ. Όζν πξνρσξά ν 20φο αηψλαο, ε

ηζηνξηθή δηάζηαζε ππνρσξεί έλαληη κηαο αηζζεηηθήο νπηηθήο (Croce, Walzel, Gundolf, Unger, Baldensperger,

Hazard), ε νπνία ζπζρεηίδεη ηελ ζεκαηνινγηθή έξεπλα κε δεηήκαηα αθεγεκαηνινγίαο θαη ινγνηερληθψλ εηδψλ. Ζ ηάζε απηή θνξπθψλεηαη ζηηο δεθαεηίεο 1950-1970 ζην πιαίζην ηνπ ακεξηθαληθνχ New Criticism

(Wellek, Warren). ηε γαιιφθσλε ζεκαηνινγία ν Raymond Trousson ζπγθεληξψλεη θαη νξίδεη ζέκαηα πνπ

παξνπζηάδνπλ θαλνληθφηεηα ζηε δηεζλή ινγνηερλία, ιακβάλνληαο ππφςε ηνπ ηηο ηζηνξηθνπνιηηηθέο αιιαγέο θαη επεθηείλνληαο ηελ έξεπλα θαη ζε παξαδείγκαηα απφ ηηο άιιεο ηέρλεο. Παξφκνηεο ηάζεηο θαιιηεξγνχληαη

ζηελ ακεξηθαληθή ζπγθξηηνινγία ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 (Ziolkowski, Levin). ηε γεξκαληθή ζπγθξηηνινγία

θπξηάξρεζαλ νη ζπζηεκαηηθέο ιεμηθνγξαθηθέο κειέηεο ηεο Elisabeth Frenzel (1974, 1984, 1988), αιιά θαη

ησλ Horst θαη Ingrid Daemmrich, ζηηο νπνίεο θαηαγξάθεηαη ε ηππνινγηθή θαη ηζηνξηθή εμέιημε ζεκάησλ θαη κνηίβσλ ζηελ παγθφζκηα ινγνηερλία. Μεηά απφ κηα κεξηθή ππνρψξεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα δεηήκαηα

ζεκαηνινγίαο ζηηο δχν ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα, ην ελδηαθέξνλ ζήκεξα αλαδσππξψλεηαη θαη

πάιη. Θεκαηνινγηθέο κειέηεο εθπνλνχληαη κε αθεηεξία ηηο ζεσξίεο ηεο πξόζιεςεο, ηεο δηαθεηκεληθόηεηαο θαη ησλ δηαθαιιηηερληθψλ ζπγθξίζεσλ, αιιά θαη ησλ επξχηεξσλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, εθφζνλ ηα ζέκαηα θαη

ηα κνηίβα κπνξνχλ λα λνεζνχλ σο έθθξαζε πνιηηηζκηθήο ζθέςεο, θαη κε απηφλ ηνλ ηξφπν παξάγνληεο ζηε

δηακφξθσζε ηνπ πνιηηηζκνχ (Zymner & Hölter, 2013, ζ. 126).

5.6. Παπαδείγμαηα θεμαηολογικών μελεηών

Πξηλ πεξάζνπκε ζηελ αλάιπζε ηνπ παξαδείγκαηφο καο, παξνπζηάδνπκε ελ ζπληνκία ηξεηο ραξαθηεξηζηηθέο

ζεκαηνινγηθέο κειέηεο.

6

5.6.1. Otto Rank, Το μοηίβο ηηρ αιμομιξίαρ ζηη λογοηεσνία και ηον μύθο.

Φαπακηηπιζηικά μιαρ τςσολογίαρ ηηρ ποιηηικήρ δημιοςπγίαρ (Das Inzest-Motiv in

Dichtung und Sage. Grundzüge einer Psychologie des dichterischen Schaffens, 1906).

Εικόνα 5.3 Tν εμώθπιιν ηεο πξώηεο έθδνζεο (1906) ηεο κειέηεο ηνπ Otto Rank. (Πεγή:

https://archive.org/details/Rank_1926_Inzest_Motiv_2te_k, URL θσηνγξαθίαο:

https://de.wikipedia.org/static/favicon/wikipedia).

Ζ κειέηε ηνπ Otto Rank (1884–1939) είλαη κία απφ ηηο πξψηκεο κειέηεο ζρεηηθά κε έλα ινγνηερληθφ κνηίβν θαη απνηειεί παξάιιεια έλα πξψηκν δείγκα ςπραλαιπηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο ινγνηερλίαο. Ο Rank –καζεηήο

ηνπ Φξφηλη, ζηνλ νπνίν αθηεξψλεη θαη ηε κειέηε ηνπ– εμεηάδεη ην κνηίβν ηεο αηκνκημίαο ζηε δηαρξνληθή ηνπ

δηάζηαζε, ζε δξακαηηθά, θαηά θχξην ιφγν, ινγνηερληθά θείκελα. Ξεθηλψληαο απφ ηνλ Οηδίπνδα ηνπ νθνθιή, αλαιχεη έξγα ησλ αίμπεξ, Calderón, Βνιηέξνπ, Ραθίλα, Schiller, Μπάηξνλ, Βάγθλεξ θαη Ίςελ. Γηαπηζηψλεη

κηα ζηαζεξή παξνπζία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κνηίβνπ ζε ππεξεζληθφ, αιιά θαη ζε ππεξρξνληθφ επίπεδν, ηελ

νπνία εξκελεχεη σο απφδεημε γηα ηελ θνηλή νξγάλσζε ηεο ςπρηθήο δνκήο ησλ πνηεηψλ. Ο Otto Rank

ελδηαθέξεηαη λα εξκελεχζεη ηα έξγα «εθ ησλ έζσ, σο θαζαξά αηνκηθά, πξνζσπηθά επηηεύγκαηα κηαο ζπγγξαθηθήο πξνζσπηθόηεηαο» (Rank, 1912, ζ. 1), γη‟ απηφ ζπλδέεη ηελ εθάζηνηε εκθάληζε ηνπ κνηίβνπ ζηα

ινγνηερληθά έξγα κε ηελ πξνζσπηθή βηνγξαθία ησλ ζπγγξαθέσλ. Απψηεξνο ζηφρνο ηνπ είλαη λα εμεηάζεη -

αθνινπζψληαο ηηο αξρέο ηεο θξνυδηθήο ζεσξίαο- ηελ ςπρνινγία ηνπ θαιιηηέρλε. Καηά ηνλ Rank, o θαιιηηέρλεο εθπιεξψλεη (ζπρλά κε θαιπκκέλν ηξφπν) κε ηε ζπγγξαθή ησλ έξγσλ ηνπ θξπθέο επηζπκίεο,

θαζνδεγνχκελνο απφ απσζεκέλα, πνπ θπξηαξρνχλ ζην αζπλείδεην. Δμεηάδνληαο ν Rank ηα έξγα ζηε

δηαρξνληθή - ηζηνξηθή ηνπο δηάζηαζε, δείρλεη φηη, παξά ηνλ θνηλφ ππξήλα ηνπ κνηίβνπ ζε φια ηα έξγα, παξαηεξείηαη κηα ζαθήο εμέιημε. Όζν πξνρσξά ν πνιηηηζκφο, ηφζν πην ζπγθαιπκκέλα παξνπζηάδεηαη

ινγνηερληθά ην ζπγθεθξηκέλν κνηίβν, παξαηεξεί ν ζπγγξαθέαο, κηαο θαη ν άλζξσπνο νδεγείηαη ζε φιν θαη

κεγαιχηεξν βαζκφ ηηζάζεπζεο ησλ αζπλείδεησλ νξκψλ ηνπ. Καη απηφ θαίλεηαη θαη ζηελ εμέιημε ηεο

ινγνηερλίαο. Δλψ ζηνλ ζνθφθιεην Οηδίπνδα, ε θξπθή παηδηθή επηζπκία πξαγκαηνπνηείηαη (ζην ίδην, ζ. 43), ζηνλ Άκιεη παξακέλεη απσζεκέλε θαη ν αλαγλψζηεο/ζεαηήο καζαίλεη γη‟ απηή κφλν κέζσ ησλ αληηδξάζεσλ,

ησλ αλαζηνιψλ θαη ηεο γεληθφηεξεο ζπκπεξηθνξάο ηνπ ήξσα. Έηζη ε κειέηε ηνπ Rank ζπλδπάδεη ζε πξψηκν

επίπεδν ηελ έξεπλα ινγνηερληθψλ κνηίβσλ, ηε δηεπηζηεκνληθφηεηα θαη ηε δηαρξνληθή πνιηηηζκηθή δηάζηαζε.

7

5.6.2. Raymond Trousson, Το θέμα ηος Ππομηθέα ζηην εςπυπαφκή λογοτεχνία (Le

thème de Prométhée dans la littérature européenne, 1964)

Εικόνα 5.4 Ο Πξνκεζέαο κε ηνλ αεηό θαη ηνλ Άηιαληα. Λαθσληθή παξάζηαζε ζε δνρείν, γύξσ ζηα 530 π. Χ. (Πεγή:

γεξκαληθή εθδνρή ηεο Wikipedia. URL ιήκκαηνο: https://de.wikipedia.org/wiki/Prometheus, URL θσηνγξαθίαο:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/de/c/ce/Prometheus%2C_Atlas_und_Ethon.jpg).

Με απηή ηελ έξεπλα ν Trousson ζπλδέεη ηε ζεκαηνινγία κε ηελ επξχηεξε ηζηνξία ησλ ηδεψλ. ηε κειέηε ηνπ εζηηάδεη ζε ζπνπδαία έξγα ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο κε ζέκα ηνλ Πξνκεζέα, απφ ηνλ Αηζρχιν θαη ηνλ

Λνπθηαλφ ψο ηνλ Calderón, ηνλ Γθαίηε, ηνλ Shelley θαη ηνλ Gide. Ωζηφζν, δελ πεξηνξίδεηαη ζ‟ απηά, αιιά

επεθηείλεη ηελ έξεπλά ηνπ θαη ζε ιηγφηεξν δηαδεδνκέλα ινγνηερληθά έξγα, ελψ ιακβάλεη ππφςε ηνπ θαη θηινζνθηθά ή ηζηνξηθά δνθίκηα, κπζνγξαθηθά εγρεηξίδηα, ζρφιηα ινγίσλ θιπ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν θαζηζηά

νξαηφ φιν ην πιέγκα ηεο πξνκεζετθήο παξάδνζεο απφ ηελ αξραηφηεηα σο ηηο κέξεο καο. Απφ ηελ έξεπλα

πξνθχπηεη φηη ν ήξσαο Πξνκεζέαο εκθαλίδεηαη σο εθπξφζσπνο πλεπκαηηθψλ ηάζεσλ δηαθνξεηηθψλ επνρψλ. ηελ αηζζεηηθή ζεσξία ηεο Αλαγέλλεζεο π.ρ., αιιά θαη ζηε ζεψξεζε ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ ηεο ίδηαο

επνρήο (Bacon, Calderon, Shaftesbury), ν Πξνκεζέαο εκθαλίδεηαη σο αιιεγνξηθή πξσηνηππηθή κνξθή ηνπ

δεκηνπξγνχ. Αξγφηεξα, ζηνλ Ρνκαληηζκφ, παξνπζηάδεηαη σο θηινζνθηθφο επαλαζηάηεο (Γθαίηε, Shelley),

ελψ ζηε ζχγρξνλε ζεψξεζε εκθαλίδεηαη ζηνλ ξφιν ηνπ κεηαθπζηθνχ πεζηκηζηή (Gide, Camus) (Beller, 1981, ζ. 77). Ο Trousson παξαθνινπζεί δηαρξνληθά ηελ εμέιημε ηνπ πιηθνχ πνπ αθνξά έλα κπζηθφ πξφζσπν,

ελζαξθσηή ηεο πξνφδνπ ηεο αλζξσπφηεηαο, θαη ηε ζπλδέεη κε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο ησλ ηδεψλ. Πνηνηηθέο

αιιαγέο ζηε δνκή θαη ην πεξηερφκελν ηνπ πιηθνχ ζπκβαίλνπλ ζπρλά, παξαηεξεί ε E. Frenzel θαη ραξαθηεξίδεη ην θαηλφκελν εμέιημε πιηθνύ (1980, ζζ. 77 θ. ε.).

5.6.3. George Steiner, Ανηιγόνερ (Αntigones, 1984)

Πξφθεηηαη γηα έλα παξάδεηγκα έξεπλαο ζηελ νπνία δηαπιέθνληαη ε ζεκαηνινγία κε ηελ έξεπλα πξφζιεςεο. ε απηή ηε ζεκαληηθή κειέηε, ν George Steiner αζρνιείηαη κε ηελ Αληηγόλε ηνπ νθνθιή θαη ηελ πξφζιεςή ηεο

απφ ηελ αξραηφηεηα σο ηηο κέξεο καο. Πξφθεηηαη γηα κηα πινχζηα ζε πιηθφ θαη ιεπηνκεξεηαθή κειέηε πνπ

δηεξεπλά ηελ εμέιημε ελφο κπζνινγηθνχ πιηθνχ. Απνηειεί επνκέλσο κηα ζπκβνιή ζηε κειέηε ηεο ηζηνξίαο

ησλ κχζσλ, ησλ ζεκάησλ θαη ησλ κνηίβσλ θαη ζπλάκα κηα κειέηε πξφζιεςεο, εθφζνλ αζρνιείηαη κε ηε δηαδηθαζία ηεο πξφζιεςήο ηνπο. Γηα ηε ζχλδεζε ησλ δχν απηψλ αμφλσλ κηιάεη ν ζπγγξαθέαο ζηελ εηζαγσγή

ηεο κειέηεο ηνπ . ηφρνο ηνπ, αλαθέξεη, δελ ήηαλ κηα ζπζηεκαηηθή ρξνλνινγηθή παξνπζίαζε ηεο Αληηγφλεο

ζηηο δπηηθέο ινγνηερλίεο. Δμαξρήο επεδίσθε λα ηνπνζεηήζεη «ην ζέκα ζην γεληθόηεξν πιαίζην κηαο πνηεηηθήο ηεο αλάγλσζεο, κηαο κειέηεο ησλ αιιειεπηδξάζεσλ αλάκεζα ζε έλα κείδνλ θείκελν θαη ζηηο εξκελείεο ηνπ κέζα

ην ρξόλν» (Steiner, 2001, ζ. 13). ηα δχν πξψηα θεθάιαηα ν Steiner αζρνιείηαη κε ηηο κεηακνξθψζεηο ηνπ

ζνθφθιεηνπ έξγνπ ζηε ζπλερφκελε δηαδηθαζία ηεο πξφζιεςήο ηνπ θαη ζην ηξίην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην αζρνιείηαη κε ην εξψηεκα πψο εκείο ζήκεξα, σο ζχγρξνλνη αλαγλψζηεο, κπνξνχκε λα αλαγλψζνπκε ηελ

Αληηγφλε ππφ ην βάξνο ηεο θιεξνλνκηάο ησλ δηαθνξεηηθψλ εξκελεηψλ.

8

ην πξψην θεθάιαην ν ζπγγξαθέαο πξαγκαηεχεηαη ηε ζεψξεζε ηεζζάξσλ επηθαλψλ αλαγλσζηψλ ηνπ

νθνθιή: ησλ Υέγθει, Γθαίηε, Κίξθεξγθνξ θαη Υαίιληεξιηλ. Ο Steiner παξαθνινπζεί ηηο αιιαγέο ζεκαζίαο πνπ ζπκβαίλνπλ θαηά ηε δηαδηθαζία ησλ δηαθνξεηηθψλ πξνζιήςεσλ. ην δεχηεξν θεθάιαην αζρνιείηαη κε ην

δήηεκα ηεο «νηθνλνκίαο ηνπ κύζνπ ζηε δπηηθή ζθέςε». Σν εξψηεκα πνπ ηίζεηαη είλαη πψο εμεγείηαη φηη ν

κχζνο ηεο Αληηγφλεο πξνζιακβάλεηαη ζηαζεξά θαη πνηθηιφηξνπα επί δχν ρηιηεηίεο, πνχ έγθεηηαη ε γνεηεία

πνπ αζθεί ν ζπγθεθξηκέλνο κχζνο ζηνπο ζπγγξαθείο θαη ζηνπο δηαλνεηέο φισλ ησλ επνρψλ. Καηά ηνλ Steiner νη κχζνη είλαη κηα ζπκππθλσκέλε, κηα ζηελνγξαθηθή αθήγεζε, ε νηθνλνκία ηεο νπνίαο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα

παξαγάγεη απεξηφξηζην αξηζκφ παξαιιαγψλ. Ζ κπζηθή αθήγεζε παξνπζηάδεη, επνκέλσο, κηα αλππέξβιεηε

ηθαλφηεηα «απηό-αλαλέσζεο» (Steiner, 2001, ζ. 312). Σελ αηώληα επηζηξνθή ηεο δπηηθήο ινγνηερλίαο ζηνπο ειιεληθνχο κχζνπο, εμεγεί ν Steiner, εθηφο ησλ άιισλ, θαη απφ ην γεγνλφο φηη ην κπζνινγηθφ αθήγεκα είλαη

ζχκθπην κε ηνλ ηζηφ θαη ηελ νξγάλσζε ηεο γιψζζαο καο, έρεη εγραξαρηεί έηζη σο γισζζηθή εμηζηφξεζε ζηε

ζπλείδεζε ηνπ δπηηθνχ αλζξψπνπ:

Οπνηεδήπνηε θαη νπνπδήπνηε ζηε δπηηθή θιεξνλνκηά βξεζήθακε λα έρνπκε απνδπζεί ζηελ ζύγθξνπζε

αλάκεζα ζηελ δηθαηνζύλε θαη ηνλ λόκν, αλάκεζα ζηελ αίγιε ησλ λεθξώλ θαη ηηο αμηώζεηο ησλ δώλησλ,

νπνπδήπνηε θαη νπνηεδήπνηε ηα δηςαζκέλα όλεηξα ησλ λέσλ βξέζεθαλ αληηκέησπα κε ηνλ ξεαιηζκό ησλ γεξαζθόλησλ, ηόηε είδακε πσο ζηξεθόκαζηαλ ζε ιέμεηο, ζε εηθόλεο, ζε επηρεηξεκαηνινγηθέο δηαπινθέο,

ζπλεθδνρέο, ζρήκαηα ιόγνπ, κεηαθνξέο, πνπ πξνέξρνληαλ από ηε γξακκαηηθή ηεο Αληηγόλεο θαη ηνπ

Κξένληα. (Steiner, 2001, ζ. 222).

Εικόνα 5.5 Νηθεθόξνπ Λύηξα, Η Αληηγόλε εκπξόο ζην λεθξό Πνιπλείθε (1865). (Πεγή: Ειιεληθή Wikipedia. URL

ιήκκαηνο:https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%B3%CF%8C%CE%BD%CE%B7

_%28%E%A3%CE%BF%CF%86%CE%BF%CE%BA%CE%BB%CE%AE%29, URL θσηνγξαθίαο:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8c/Lytras_nikiforos_antigone_polynices.jpeg).

5.7. Οπθέαρ και ηηρ Εςπςδίκη. Μεηαμοπθώζειρ ενόρ μςθολογικού ςλικού

5.7.1. Τα μςθολογικά διακείμενα Ο Οξθέαο ζχκθσλα κε ηε κπζνινγηθή παξάδνζε ήηαλ κνπζηθφο, θχξηνο εθπξφζσπνο ηεο ηξαγνπδηζηηθήο ηέρλεο, αιιά θαη ηεο ιχξαο, ηεο νπνίαο ζεσξείηαη θαη ν εθεπξέηεο, ή ελ πάζε πεξηπηψζεη απηφο πνπ ηελ

ηειεηνπνίεζε. Ζ δχλακε ηεο κνπζηθήο θαη ησλ ηξαγνπδηψλ ηνπ ήηαλ ηφζν κεγάιε πνπ κπνξνχζε λα γνεηεχζεη

θαη λα εμεκεξψλεη ηα άγξηα δψα, λα δηεγείξεη ηα δέλδξα θαη ηνπο βξάρνπο ζε ρνξφ, αθφκα θαη λα ζηακαηάεη

ηε ξνή ησλ πνηακψλ. Σν ζεκαληηθφηεξν γεγνλφο ηεο δσήο ηνπ ήηαλ ε θάζνδφο ηνπ ζηνλ Άδε πξνθεηκέλνπ λα θέξεη πίζσ ζηε δσή ηελ πξφσξα ρακέλε ζχδπγφ ηνπ Δπξπδίθε. Με ηε δχλακε ηεο κνπζηθήο ηνπ θαηάθεξε λα

ζπγθηλήζεη ηελ θαξδηά ηνπ Πινχησλα θαη ηεο Πεξζεθφλεο, νη νπνίνη ελέδσζαλ θαη ζπκθψλεζαλ λα

επηηξέςνπλ ζηελ Δπξπδίθε λα γπξίζεη καδί ηνπ ζηε γε. Έζεζαλ, σζηφζν, σο φξν ζηνλ Οξθέα λα πεξπαηά

9

θαηά ηε δηαδξνκή ηεο επηζηξνθήο ηνπο εθείλνο κπξνζηά θαη λα κελ θνηηάμεη πίζσ νχηε κία θνξά κέρξη λα

θηάζνπλ ζηνλ πάλσ θφζκν. Ο Οξθέαο, φκσο, απφ αλππνκνλεζία θαη αγσλία αζέηεζε ηνλ φξν, έηζη ε Δπξπδίθε εμαθαλίζηεθε πάιη θαη γηα πάληα ζηνλ θφζκν ησλ ζθηψλ θαη ηνπ ζαλάηνπ. Μηα ηειεπηαία

ζεκαληηθή πηπρή ηνπ κχζνπ είλαη ν ηξφπνο ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Οξθέα. πληξηκκέλνο απφ ηνλ ζάλαην ηεο

Δπξπδίθεο, ζηακαηά ηε κνπζηθή θαη ζησπά. Ο Γηφλπζνο, ζεσξψληαο ηνλ αξλεηή ησλ κπζηεξίσλ ηνπ, δηαηάδεη

ηηο Βάθρεο λα ηνλ θνκκαηηάζνπλ θαη λα ζθνξπίζνπλ ηα κέιε ηνπ (ηεξγηφπνπινο, 2000, ζζ. 7 θ.ε.). Οη ηξεηο απηέο ζπληζηψζεο ηνπ κχζνπ ηνπ Οξθέα (ν απφιπηνο κνπζηθφο, ν εξσηεπκέλνο ζχδπγνο, πνπ

ηνικά ηελ θάζνδν ζηνλ Άδε, θαη ν ηξφπνο ζαλάηνπ ηνπ) ηξνθνδνηνχλ ηε δεκηνπξγία δηαθνξεηηθψλ

ινγνηερληθψλ εθδνρψλ ζηελ παγθφζκηα ινγνηερλία απφ ηελ αξραηφηεηα σο ηηο κέξεο καο (ηαθιέθεο, 2000, ζ. 76). Ζ θαζεκηά απφ απηέο δηαζέηεη πςειφ βαζκφ απηνλνκίαο, έηζη ζπάληα εκθαλίδνληαη θαη νη ηξεηο ζε έλα

έξγν, ζπλήζσο νη ζπγγξαθείο θαηαπηάλνληαη κε κία απφ απηέο, αλαπφθεπθηα, σζηφζν, ζπλ-ππνλννχληαη θαη

νη άιιεο δχν. Απφ ηηο ηξεηο δηαθεηκεληθέο ζπληζηψζεο, ν έξσηαο ηνπ δεχγνπο Οξθέα – Δπξπδίθεο θαη ε ηξαγηθή ηνπ θαηάιεμε είλαη απηή πνπ έρεη ζεκαηνπνηεζεί πεξηζζφηεξν ζηε ινγνηερλία, αιιά θαη ζηηο άιιεο

ηέρλεο. Ζ κπζηθή αθήγεζε απνηειεί, ζχκθσλα κε ηνπο νξηζκνχο πνπ δψζακε ζην πξψην κέξνο ηνπ

θεθαιαίνπ, ην πιηθό, ην νπνίν πιάζεηαη θαη αλαδεκηνπξγείηαη δηαθνξεηηθά ζηηο δηαθνξεηηθέο θαιιηηερληθέο

εθδνρέο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζηε κπζηθή αθήγεζε ππάξρνπλ δηαρξνληθά ακεηάβιεηα ππξεληθά ζηνηρεία (Frenzel, 1984, ζ. 213), δειαδή ζηαζεξέο (ηαθιέθεο, 2000, ζ. 78), αιιά ζπλάκα, ζηε κπζηθή αθήγεζε

ππάξρνπλ θαη ζηνηρεία κεηαβιεηά, πνπ επηδέρνληαη δεκηνπξγηθή έσο αλαηξεπηηθή επεμεξγαζία. Απηή

αθξηβψο ε έληαζε αλάκεζα ζηηο ζηαζεξέο θαη ζηηο κεηαβιεηέο ηεο κπζηθήο αθήγεζεο εμαζθαιίδεη ηε ζπλέρεηα ησλ δεκηνπξγηθψλ πξνζιήςεσλ θαη ησλ ινγνηερληθψλ παξαιιαγψλ ηεο. ην πιηθό ππάξρνπλ

κηθξφηεξεο κνλάδεο, ηα κνηίβα, ηα νπνία ζηηο δηαθνξεηηθέο παξαιιαγέο άιινηε αλαδεηθλχνληαη, άιινηε

απνζησπψληαη, ελψ άιινηε αλαθνξηίδνληαη ζεκαζηνινγηθά θαη ιεηηνπξγηθά. ε απηά αλήθνπλ ην κνηίβν ηεο αδεκνλίαο, ηνπ βιέκκαηνο, ηεο πεξηπιάλεζεο ζηνλ Άδε, ηεο ιχξαο ηνπ Οξθέα, ηεο πεξηγξαθήο ηνπ θάησ

θφζκνπ θ. ά.

5.7.2. Από ηο θέμα ηος έπυηα ζηο θέμα ηος θανάηος.

Γηαθνξεηηθφ είλαη ζε θάζε λέα παξαιιαγή ην ζέκα, ην νπνίν νξίζακε πην πάλσ σο ηελ αθεξεκέλε θεληξηθή ηδέα θάζε ινγνηερληθνχ έξγνπ. Σν ζέκα πνηθίιιεη ινηπφλ απφ εθδνρή ζε εθδνρή. Μπνξεί λα είλαη ν ζξίακβνο

ηνπ έξσηα, φπσο ζπκβαίλεη π.ρ. ζηηο νπεξεηηθέο εθδνρέο ηνπ κχζνπ θαηά ηνλ 17ν θαη 18

ν αηψλα. Έηζη ζηελ

φπεξα Οξθέαο θαη Επξπδίθε (1762) ηνπ Κξίζηνθ Βίιηκπαιλη Γθινπθ (Christoph Willibald Gluck, 1714–1787), ζε ηηαιηθφ ιηκπξέην ηνπ Ranieri de' Calzabigi, ν έξσηαο ηνπ Οξθέα παξνπζηάδεηαη ηφζν βαζχο θαη

αιεζηλφο θαη ην πέλζνο ηνπ γηα ηνλ ρακφ ηεο αγαπεκέλεο ηφζν ζπαξαθηηθφ, πνπ ν Έξσηαο ιπγίδεη θαη

παξεκβαίλεη δίλνληαο αίζην ηέινο ζηελ ππφζεζε. ε επηπρηζκέλν ηέινο γηα ηνπο δχν εξαζηέο θαηέιεγε θαη ε

φπεξα ηνπ Μνληεβέξληη (Claudio Giovanni Antonio Monteverdi, 1567–1643) Οξθέαο (1607). Δδψ ν Απφιισλ εκθαλίδεηαη σο απφ κεραλήο ζεφο θαη νδεγεί ηνλ Οξθέα ζηνλ Παξάδεηζν, φπνπ ζα ελσζεί γηα

πάληα κε ηελ Δπξπδίθε.

Άιιεο πξνζιήςεηο, ηδηαίηεξα ζηνλ 20φ αηψλα, δελ έρνπλ σο ζέκα ηνπο ηνλ έξσηα, αιιά ηνλ ζάλαην. Έηζη o Ρίιθε (Rainer Maria Rilke) ζην πνίεκά ηνπ Οξθέαο. Επξπδίθε. Εξκήο (1903) ρξεζηκνπνηεί ηνλ κχζν

σο φρεκα γηα λα εθθξάζεη ηελ πξνβιεκαηηθή ηνχ ζαλάηνπ, παξακεξίδνληαο πιήξσο παξαδνζηαθά κνηίβα

φπσο ν έξσηαο, ε ζπδπγηθή πίζηε, ή ε ιαρηάξα ηεο Δπξπδίθεο λα επηζηξέςεη ζηε δσή (Αλησλνπνχινπ, 2003, ζζ. 20 θ.ε). Σν είλαη ελ ζαλάησ ηεο Δπξπδίθεο εκθαλίδεηαη εδψ σο έλα απνιχησο δηαθνξεηηθφ είλαη, ην νπνίν

δελ πεξηέρεη θακηά ιαρηάξα γηα επηζηξνθή. Σν πνίεκα μεθηλά κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ Άδε σο «νξπρείν

ςπρώλ», σο έλα γθξίδν ηνπίν ζαλάηνπ, απφ φπνπ μεπεδάεη ην αίκα «πνπ θηάλεη σο ηνπο δσληαλνύο». ‟ απηφ

ην πεξηβάιινλ εκθαλίδνληαη νη ηξεηο θηγνχξεο ηνπ ηίηινπ θαζ‟ νδφλ πξνο ηε δσή. Ο Οξθέαο, σο δσληαλφο, βξίζθεηαη ζε πιήξε αληίζεζε κε ην πεξηβάιινλ ηνπ ζαλάηνπ, δείρλεη μέλνο, απνκνλσκέλνο θαη δηραζκέλνο.

Αθνινπζεί ν ςπρνπνκπφο Δξκήο, θξαηψληαο απφ ην αξηζηεξφ ηνπ ρέξη: εθείλε. Ζ Δπξπδίθε δελ

θαηνλνκάδεηαη ζην πνίεκα, παξακέλεη σο ην ηέινο ζε κηα απξφζσπε αλσλπκία. ‟ εθείλε ζπγθεληξψλεηαη πιένλ φιν ην ελδηαθέξνλ ηνπ πνηήκαηνο. Ζ ξηιθηθή Δπξπδίθε αθνινπζεί ήξεκα θαη ρσξίο ίρλνο «αδεκνλίαο»,

«πιήξεο από ηνλ κεγάιν ηεο ζάλαην». Ο ζάλαηνο εκθαλίδεηαη σο κηα άιιε κνξθή χπαξμεο, σο επηζηξνθή ζηηο

απαξρέο. Ζ δηάιπζε ηεο αηνκηθφηεηαο απνδίδεηαη κε ηνπο ζηίρνπο: «είρε δηαιπζεί, είρε δνζεί ζαλ βξνρή», αιιά δελ είρε σζηφζν αθαληζηεί, γηαηί «είρε κνηξαζηεί ζαλ πνιιαπιό απόζεκα, είρε γίλεη ξίδα». Ο ζάλαηνο ηελ

έρεη θαηαθιχζεη σο πιήξσζε, γη‟ απηφ φηαλ αθνχεη απφ ηνλ Δξκή φηη «εθείλνο ζηξάθεθε θαη είδε», αληηδξά

ρσξίο πφλν θαη ζιίςε, ξσηψληαο αδηάθνξα: «Πνηνο ινηπόλ;». Οη αξραίνη, αιιά θαη νη ζχγρξνλνη πνηεηέο,

10

απνδίδνπλ ηε ζηηγκή πνπ ζηξέθεηαη ν Οξθέαο σο ζηηγκή ηειεζίδηθνπ ρσξηζκνχ θαη ζπλαθφινπζα σο ζηηγκή

άθαηνπ πφλνπ. Σν πνίεκα ηνπ Rilke αληίζεηα θνξπθψλεηαη ζ‟ απηφ ην πνηνο ηεο Δπξπδίθεο. Ζ ηειεπηαία ζηξνθή κάο δείρλεη ηελ ηειηθή αληίδξαζε ησλ ηξηψλ κνξθψλ. Ο Οξθέαο ζηέθεηαη ζηελ έμνδν ηνπ Άδε,

έηνηκνο λα επηζηξέςεη ζηε δσή, ν Δξκήο σο Θεφο θηλείηαη ειεχζεξα θαη ζηα δπν βαζίιεηα έρνληαο θαηαλφεζε

θαη γηα ηνπο δχν, ελψ ε Δπξπδίθε ήξεκε θαη ρσξίο αγσλία αθνινπζεί ηνλ δξφκν πξνο ηα πίζσ. Ηδνχ θάπνηα

απνζπάζκαηα απφ ην πνίεκα:

Εθείλε όκσο πήγαηλε θξαηώληαο ηνπ Θενύ ην ρέξη,

ην βήκα εκπνδηζκέλν απ’ ηα καθξηά ηα ζάβαλα, αβέβαηα, γαιήληα θαη ρσξίο αδεκνλία.

Πξνζεισκέλε κέζα ηεο θαζώο κηα θπνθνξνύζα,

θαη δε ζπιινγηδόηαλε ηνλ άληξα, πνπ πξνβάδηδε, θη νύηε ην δξόκν, πνπ πάλσ ζηε δσή νδεγνύζε.

Πξνζεισκέλε κέζα ηεο. Καη ην λέθπην είλαη ηεο

ζαλ πιεζκνλή ηελ επιεξνύζε.

Όπσο έλαο θαξπόο πιήξεο από γιπθύηεηα θαη ζθόηνο, έηζη ήηαλ γεκάηε απ’ ην κεγάιν ζάλαηό ηεο,

πνπ ήηαλ όκσο ηόζν λένο, ώζηε ηίπνηα δελ θαηαιάβαηλε.

[...]

Απηή ήηαλ ιπκέλε πηα ζα καθξηά καιιηά,

παξαδνκέλε ήηαλ ζα βξνρή πεζκέλε θαη κνηξαζκέλε ζαλ πνιιαπιό απόζεκα.

Απηή ήηαλ ήδε ξίδα.

Κη σο μάθλνπ αλαπάληερα

ηελ εζηακάηεζε ν ζεόο θαη κε πόλν αλαθσλώληαο

είπε: Σηξάθεθε πίζσ-, εθείλε ηίπνηα δελ ελλόεζε θαη ξώηεζε ζηγαλά : Πνηφο;

Μαθξηά όκσο, ζθνηεηλόο κπξνζηά ζηε θσηεηλή ηελ έμνδν,

έζηεθε θάπνηνο κε όςε

αγλώξηζηε. Έζηεθε θαη θνηηνύζε, πσο πάλσ ζηε ισξίδα ελόο κνλνπαηηνύ

κε βιέκκα ζιηκκέλν ησλ καληάησλ ν Θεόο

βνπβά ζηξεθόηαλ, λ’ αθνινπζήζεη ηε κνξθή πνπ ήδε μαλάπαηξλε ηνλ ίδην δξόκν πίζσ,

ην βήκα εκπνδηζκέλν απ’ ηα καθξηά ηα ζάβαλα,

αβέβαηα, γαιήληα θαη ρσξίο αδεκνλία.

(Μεηάθξαζε: Μ. Δπζηαζίνπ & Α. Καληηάλε, ζην Αλησλνπνχινπ, 2003, ζ. 24)

Άκεζα ζπγθξίζηκε κε ηελ εθδνρή ηνπ Ρίιθε, είλαη απηή ηεο ειιελίδαο πνηήηξηαο Εσήο Καξέιιε, ε

νπνία εληάζζεηαη ζηελ «ππαξμηζηηθή νκάδα» ηεο κεηαπνιεκηθήο πνηεηηθήο γεληάο. Ζ Καξέιιε θαηαπηάλεηαη ζην πνηεηηθφ ηεο έξγν κε ηνλ κχζν, κεηαηνπίδνληαο θη απηή ην θέληξν βάξνπο απφ ηνλ Οξθέα ζηελ Δπξπδίθε

θη απφ ηνλ έξσηα ζηνλ ζάλαην. Υαξαθηεξηζηηθνί είλαη θαη νη ηίηινη ησλ ζρεηηθψλ πνηεκάησλ ηεο. Γχν απφ

απηά θέξνπλ ηνλ ηίηιν Επξπδίθε (1949) θαη έλα ηξίην ηνλ ηίηιν Επξπδίθεο ςίζπξνη (1951). Καλέλα δελ αλαθέξεηαη ζηελ πεξηπιάλεζε ηνπ Οξθέα ζηνλ Άδε, αληίζεηα ε πνηεηηθή αθήγεζε επηθεληξψλεηαη ζηε

καηαηφηεηα ηεο απφπεηξαο ηνπ Οξθέα λα γιπηψζεη ηελ αγαπεκέλε ηνπ απφ ην ζάλαην (Φξέξεο, 2000, ζ. 113).

Ζ Δπξπδίθε ζηελ εθδνρή ηεο Καξέιιε εκθαλίδεηαη ζπκθηιησκέλε κε ηνλ ζάλαην, εμνκνινγείηαη φηη δελ ηελ ηξνκάδεη πηα, γηαηί ζπλέιαβε ηελ απεξαληνζχλε ηνπ ζε ζρέζε κε ηε ζχληνκε δηάξθεηα ηεο γήηλεο χπαξμεο.

Καη πξνηξέπεη ηνλ Οξθέα λα κελ επηρεηξήζεη θαλ ηελ θάζνδν ζηνλ Άδε, γηαηί ζα απνηχρεη (Φξέξεο, 2000, ζ.

114). Παξαζέηνπκε ραξαθηεξηζηηθά απνζπάζκαηα:

11

Ευρυδίκη

Έλα κέξνο ηεο ύπαξμεο είλ’ ε δσή

θη' εθείλνο πνπ ζα γλσξίζεη ηνπ ζαλάηνπ ηελ έλλνηα

ππάξρεη γηα πάληα. Είλαη ε δπλαηή γλώζε πνπ απόρηεζα,

πώο ζα ηελ ιεζκνλήζσ;

[…] Μνπ θέξλεη ε θσλή ζνπ, γιπθύηαηε,

αλακλήζεηο θαιέο θαη πνιύηηκεο,

ζηγά ζρεδόλ ε θξηρηή ζησπή, δηαιύεηαη, ηνπ Αδε

απ' ην εμαίζην πνπ θέξλεηο

κήλπκα εξσηηθό, ηξαγνύδη ηεο δσήο. Οκσο είλαη απέξαληνο ηνπ ζαλάηνπ ν ρώξνο,

δελ κπνξείο λα κε βξεηο, όπσο ζέιεηο,

ζα ραζείο, ζπ πνπ δεηο

ηελ σξαία, εθήκεξε δσή. […]

Τη δεηάο λα κε θιείζεηο ζ' αγθαιηά,

δε ρσξώ. Ξέξσ πσο ζα ζε ράζσ θη αο πξνβαίλσ θνληά ζνπ.

Δελ θξαηώ ηελ έθζηαζε ηεο ζηηγκήο.

Γηα κέλα δεηώ ηελ αγάπε ζνπ,

πέξ' απ' ηελ πιηθή παξνπζία, ζηελ αόξηζηε, απίζαλε ζεκαζία ηνπ αηώληνπ.

(Εσή Καξέιιε, 21990, ζζ. 236 θ.ε.)

Εικόνα 5.6 Rainer Maria Rilke. (Πεγή: ιήκκα ηεο γεξκαληθήο Wikipedia. URL ιήκκαηνο:

https://de.wikipedia.org/wiki/Rainer_Maria_Rilke, URL θσηνγξαθίαο:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Rainer_Maria_Rilke%2C_1900.jpg/170px-

Rainer_Maria_Rilke%2C_1900.jpg).

12

5.7.3. Μια θεμινιζηική ανα-αθήγηζη ηος μύθος ζε κείμενα ηπιών γςναικών

ζςγγπαθέυν ηος 20ού αιώνα: Elfriede Jelinek, Hilda Doolittle και Margaret Atwood

Θα επηθεληξσζνχκε ηψξα ζηελ παξνπζίαζε κηαο λέαο πξαγκάηεπζεο ηνπ κχζνπ, πνπ κεηαθέξεη ην θέληξν

βάξνπο ζηηο ζχγρξνλεο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη ζηε κάρε ησλ δχν θχισλ. Δληνπίδεηαη ζε ηξεηο γπλαίθεο

ζπγγξαθείο ηνπ 20νχ αηψλα, ηελ Elfriede Jelinek (1946– ), ηελ Hilda Doolittle (1886 –1961) θαη ηελ Margaret Atwood (1939–), νη νπνίεο ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ κχζν γηα λα εθθξάζνπλ ηελ θξηηηθή ηνπο γηα ηε ζέζε ηεο

γπλαίθαο ζηελ αλδξνθξαηηθή θνηλσλία. Σνπνζεηνχλ θαη νη ηξεηο ηελ Δπξπδίθε ζην επίθεληξν ηεο ζεψξεζήο

ηνπο θαη ηνικνχλ αλαηξεπηηθέο αλα-αθεγήζεηο. Ζ απζηξηαθή Elfriede Jelinek, κεηαθέξεη κε ηελ θσκσδία ηεο Σθηά (Η Επξπδίθε ιέεη) (2012) [Schatten (Eurydike sagt)], ηε δξάζε ζην παξφλ. ηε δηθή ηεο θεκηληζηηθή

επεμεξγαζία ηνπ κπζνινγηθνχ πιηθνχ, ν Οξθέαο εκθαλίδεηαη ζαλ έλαο εγσηζηήο θαη λάξθηζζνο, εθπξφζσπνο

κηαο παηξηαξρηθήο αληίιεςεο, πνπ ζεσξεί ηελ Δπξπδίθε θηήκα θαη αληηθείκελφ ηνπ. Γηαθνξεηηθά απφ φ,ηη

ζηνλ κχζν, ε Δπξπδίθε κεηά ηνλ ζάλαηφ ηεο θαη ηελ θάζνδφ ηεο ζην βαζίιεην ησλ ζθηψλ, δελ λνζηαιγεί ηνλ Οξθέα, είλαη αληίζεηα ηθαλνπνηεκέλε πνπ δελ ρξεηάδεηαη πηα λα είλαη ε ζθηά ηνπ, αιιά είλαη επηηέινπο ν

εαπηφο ηεο.

Εικόνα 5.7 "Οξθέαο θαη Επξπδίθε", ιεπηνκέξεηα από πίλαθα ηνπ Jean-Baptiste-Camille Corot, 1861. (Πεγή: Ειιεληθή Wikipedia.

URL ιήκκαηνο:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CF%85%CF%81%CF%85%CE%B4%CE%AF%CE%BA%CE%B7_%28%CE

%BC%CF%85%CE%B8%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1%29

URL θσηνγξαθίαο: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c6/Jean-Baptiste-Camille_Corot_-

_Orph%C3%A9e_%28modification%29.jpg).

Ζ αλαδήηεζε ηαπηφηεηαο γίλεηαη θεληξηθφ ζέκα ζηελ Jelinek, ε νπνία δίλεη ρψξν θαη θσλή ζηελ εξσίδα ηεο

λα εθθξαζηεί, κέζα απφ έλα κάιινλ νξγηζκέλν κνλφινγν, πνπ κνηάδεη κε θαηαβχζηζε ζηνλ εαπηφ. Ζ Jelinek

πεηξακαηίδεηαη: Πψο ζα κπνξνχζε λα ήηαλ κηα γπλαηθεία αθήγεζε ηνπ κχζνπ, κηα θεκηληζηηθή αλαδηαηχπσζε;

Με ηνλ κχζν, φπσο έρεη θαηαγξαθεί ζηηο Μεηακνξθώζεηο ηνπ Οβίδηνπ -θείκελν αλαθνξάο γηα ηελ

Jelinek- ην ζχγρξνλν έξγν έρεη ειάρηζηε ζρέζε. Όπσο ζ‟ έλα παιίκςεζην, θαίλεηαη πσο θάπνηεο βαζηθέο

πηπρέο ππάξρνπλ θη εδψ, π.ρ. ην δάγθσκα ηνπ θηδηνχ, ν ζάλαηνο ηεο Δπξπδίθεο, ε θάζνδνο ηνπ Οξθέα ζηνλ Άδε, ε πξνζπάζεηά ηνπ λα ηελ επαλαθέξεη ζηε γε θαη ε απνηπρία απηήο ηεο πξνζπάζεηαο. Όκσο πέξαλ

ηνχησλ ησλ θνηλψλ ζηνηρείσλ δηαπηζηψλνπκε κφλν δηαθνξέο. Ο Οξθέαο παξνπζηάδεηαη ζηνλ Οβίδην σο ν

χςηζηνο ηξαγνπδηζηήο, δηαζέηνληαο κηα αλππέξβιεηε δχλακε θσλήο, ελψ ε Δπξπδίθε παξακέλεη ζησπειή. Αθφκε θαη ηελ ηειεπηαία ζηηγκή, πνπ ράλεη γηα πάληα ηελ επθαηξία ηεο επηζηξνθήο ζηε δσή, απφ ηα ρείιε ηεο

13

δελ αθνχγεηαη ην παξακηθξφ παξάπνλν ελαληίνλ ηνπ ζπδχγνπ ηεο. Αληίζεηα ζηελ Jelinek, ε Δπξπδίθε είλαη

κφλν θσλή, παξνπζηάδεηαη ηζφηηκα κε ηνλ Οξθέα, σο δεκηνπξγηθή αθεγήηξηα ηεο ηζηνξίαο ηεο. ην ζχγρξνλν έξγν αίξεηαη ε δηρνηνκηθή αληίζεζε «ππνθείκελν/ άλδξαο – αληηθείκελν/ γπλαίθα». Απειεπζεξσκέλε απφ ηελ

παζεηηθφηεηα θαη απφ ηε ζέζε ηνπ αληηθεηκέλνπ, ε Δπξπδίθε δελ επηζπκεί πηα ηελ επηζηξνθή. Σν ζρέδην ηνπ

Οξθέα λαπαγεί, φρη ιφγσ ηεο ππεξβνιηθήο αγάπεο ηνπ θαη ηεο αλππνκνλεζίαο ηνπ, αιιά γηαηί ε Δπξπδίθε

αξλείηαη λα ηνλ αθνινπζήζεη θαη παξακέλεη, απφ δηθή ηεο επηινγή, ζην βαζίιεην ησλ ζθηψλ. Ζ επίγλσζε ηεο Δπξπδίθεο μεθηλά ήδε κε ην ζαλαηεθφξν δάγθσκα ηνπ θηδηνχ, ην έξγν αξρίδεη κε ηελ θξαπγή ηεο θαη

ηειεηψλεη κε ηελ ηειεζίδηθε εγθαηάζηαζή ηεο ζηνλ θφζκν ησλ ζθηψλ κε ηα ιφγηα: «Τν πην ζπνπδαίν είλαη λα

κελ έρεηο αγαπεζεί θαη λα κελ έρεηο αγαπήζεη. Σθηά ζηε ζθηά. Δελ ππάξρσ πηα, είκαη». Ζ Jelinek, σζηφζν, δελ είλαη ε πξψηε πνπ απνπεηξάηαη κηα θεκηληζηηθή αλα- αθήγεζε ηνπ κχζνπ. Σν

θείκελφ ηεο βξίζθεηαη ζε ζπλάθεηα κε ηα πνηεηηθά θείκελα δχν ζπνπδαίσλ γπλαηθψλ δεκηνπξγψλ: ηεο

Ακεξηθαλίδαο πνηήηξηαο Hilda Doolittle θαη ηεο Καλαδήο ζπγγξαθέσο Margaret Atwood. ην πνίεκα ηεο Hilda Doolittle Επξπδίθε (1917), ε Δπξπδίθε εκθαλίδεηαη νξγηζκέλε θαη ν Οξθέαο

παξνπζηάδεηαη ζθιεξφο θαη αιαδφλαο. Ζ Δπξπδίθε ραξαθηεξίδεη ηελ θνηλή ηνπο δσή ζαλ κηα χπαξμε «κε

δεζκά» θαη έηζη δελ βηψλεη ηνλ ζάλαηφ ηεο σο απψιεηα:

[…]

Λνηπόλ απ’ ηελ αιαδνλεία ζνπ,

Απ’ ηε ζθιεξόηεηά ζνπ Έραζα ηε γε […]

Όκσο γηα ηελ αιαδνλεία όιε απηή

θαη γηα ην βιέκκα ζνπ, ζνπ ιέσ ηνύην:

Μηα ηέηνηα απώιεηα απώιεηα δελ είλαη,

απηόο ν ηξόκνο, ην καξηύξην απηό, απηά ηα δεζκά, απηνί νη ιάθθνη καύξνπ,

απηόο ν ηξόκνο, λαη,

απώιεηα δελ είλαηˑ […]

(κεηάθξαζε: Μαξία Λατλά, ζην Βαξνπνχινπ, 1993, ζ. 53)

Ζ Δπξπδίθε ηεο Doolittle, φπσο θαη ηεο Jelinek, παξαηηείηαη απφ ηελ επηζηξνθή ζηε δσή θαη θαηαθξίλεη ηνλ

Οξθέα γηα ηελ απψιεηα ηεο δσήο ηεο φζν ήηαλ αθφκε δσληαλή:

Η θόιαζε δελ είλαη ρεηξόηεξε από ηε γε ζνπ πάλσ από ην ρώκα,

ε θόιαζε ρεηξόηεξε δελ είλαη,

όρη, νύηε θαη ηα ινπινύδηα ζνπ νύηε θη νη θιέβεο ζνπ από θσο

νύηε θη ε παξνπζία ζνπ,

απώιεηαˑ

Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηελ πνίεζε ηεο Margaret Atwood. Ζ Καλαδή ζπγγξαθέαο δεκηνπξγεί κηα

ζεηξά πνηεκάησλ κε ζέκα ηνλ κχζν ηνπ Οξθέα θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970, ζηελ αθκή, δειαδή, ηνπ

γπλαηθείνπ θηλήκαηνο. Δπαηζζεηνπνηεκέλε γηα δεηήκαηα ηζφηεηαο, ε Atwood δίλεη θσλή θαη ιφγν ζηελ Δπξπδίθε. Οχηε ζηε δηθή ηεο εθδνρή, ζην πνίεκα κε ηίηιν Orpheus 1, ε εξσίδα επηζπκεί λα επηζηξέςεη ζηε

γε, ζην πιεπξφ ηνπ ζπδχγνπ ηεο, δηφηη δελ ην ζεσξεί απηφ απειεπζέξσζε, αιιά επαλάιεςε ηεο ππνηαγήο:

Είρεο θαη ην παιηό ινπξί / καδί ζνπ, αγάπε ην νλόκαδεο απηό (You had your old leash/ with you, love you might call it) (Atwood, 1986, ζ. 108).

Κνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ θαη ζηηο ηξεηο ζπγγξαθείο είλαη φηη ε Δπξπδίθε παξνπζηάδεηαη ζε κηα

δηαδηθαζία ζπλεηδεηνπνίεζεο. Ζ ζησπειή Δπξπδίθε ηεο παξάδνζεο εξκελεχεηαη ζηα ζχγρξνλα έξγα θξηηηθά,

ζην πιαίζην ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο ηεο γπλαίθαο. Ζ Δπξπδίθε ηήο Atwood π.ρ. ζπλεηδεηνπνηεί φηη ζην πιεπξφ ηνπ Οξθέα ήηαλ «ζπλεζηζκέλε ζηε ζησπή» (By then I was used to silence). Κνηλφ θαη ζηηο ηξεηο πνηήηξηεο

14

είλαη ην κνηίβν ηνπ θαζξέθηε, ππφ ηελ έλλνηα φηη θαη ζηα ηξία θείκελα ε Δπξπδίθε εκθαλίδεηαη ρσξίο δηθή

ηεο ηαπηφηεηα, λα ιεηηνπξγεί σο θαζξέθηεο γηα ηελ επηβεβαίσζε ηνπ αλδξηθνχ ππνθεηκέλνπ. Καη ζηηο ηξεηο πεξηπηψζεηο ζπλεηδεηνπνηεί φηη θαηείρε ηνλ ζησπειφ ξφιν ηεο κνχζαο ηνπ θαιιηηέρλε Οξθέα, ιεηηνπξγψληαο

ζπλάκα ζαλ θαζξέθηεο επηβεβαίσζεο ηεο θαιιηηερληθήο ηνπ ππεξνρήο. Γηαβάδνπκε ζην πνίεκα ηεο Hilda

Doolittle:

Τη ήηαλ πνπ είδεο ζην πξόζσπό κνπ;

Τε ιάκςε απ’ ην δηθό ζνπ πξόζσπν,

Τε θιόγα ηεο δηθήο ζνπ παξνπζίαο;

Eικόνα 5.8 Η ακεξηθαλίδα πνηήηξηα Hilda Doolittle. (Πεγή: Φσηνγξαθία απφ ην ιήκκα «Hilda Doolittle» ηεο αγγιηθήο

Wikipedia. URL ιήκκαηνο: https://en.wikipedia.org/wiki/H.D., URL θσηνγξαθίαο:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/3/3c/Hdpoet.jpg).

Ο Οξθέαο βιέπεη ζην πξφζσπν ηεο Δπξπδίθεο ηε ιάκςε ηεο επηξξνήο ηεο ηέρλεο ηνπ, ηελ πξνζσπηθή θαη θαιιηηερληθή επηβεβαίσζή ηνπ. Με ηνλ ζάλαηφ ηεο ράλεη ηε κνχζα ηνπ, αιιά θαη ηελ πξψηε

πξνζιακβάλνπζα θαη ζαπκάζηξηα ηνπ έξγνπ ηνπ. Απηή ε δηάζηαζε ηνλίδεηαη ηδηαίηεξα θαη ζηελ Jelinek. Ο

Οξθέαο ζξελεί γηαηί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ράλεη ηνλ εαπηφ ηνπ. Λέεη ραξαθηεξηζηηθά ε δηθή ηεο Δπξπδίθε:

«Θέιεη λα κε θξαηήζεη, δελ ζέιεη λα κε δώζεη, αθόκε θαη ζαλ ζθηά κε ζέιεη θνληά ηνπ, […] κόλνο ηνπ δελ κπνξεί λα εθηηκήζεη νύηε ηνλ εαπηό ηνπ» (Jelinek, 2012, ζ. 8). Αθξηβψο κε απηή ηε δηάζηαζε, ηεο γπλαίθαο

ζηελ ππεξεζία ηνπ άλδξα, ρσξίο δπλαηφηεηα δεκηνπξγίαο ηδίαο ηαπηφηεηαο, θιείλεη θαη ην πνίεκα ηεο

Atwood:

Δελ κπνξνύζεο πνηέ λα πηζηέςεηο

όηη ήκνπλ θάηη παξαπάλσ από ηελ ερώ ζνπ.

(You could not believe/ I was more than your echo).

Δίδακε πψο έλα κπζνινγηθφ πιηθφ, ζηελ πεξίπησζε πνπ εμεηάζακε επξφθεηην γηα ηνλ κχζν ηνπ Οξθέα θαη ηεο Δπξπδίθεο, αλαπιάζεηαη ζηηο δηαθνξεηηθέο πξνζιήςεηο ηνπ αλά ηνπο αηψλεο, δεκηνπξγψληαο

λέεο εθδνρέο, κε ηελ θάζε κία απ‟ απηέο λα δηαζέηεη δηαθνξεηηθφ ζεκαηηθφ θέληξν βάξνπο. ε φιεο, σζηφζν,

ηα ππξεληθά ζηνηρεία ηνπ πξσηνγελνχο πιηθνχ, νη ζηαζεξέο, παξακέλνπλ, φπσο δείμακε, ελψ νη κεηαβιεηέο κεηαπιάζνληαη δεκηνπξγψληαο λέεο ζεκαζηνδνηήζεηο.

15

Βιβλιογπαθικέρ αναθοπέρ

Ελληνόγλυζζη βιβλιογπαθία

Αλησλνπνχινπ, Α. (2003). Ζ ειιεληθή αξραηφηεηα ζηε ζπιινγή Νέα Πνηήκαηα ηνπ Rainer Maria Rilke.

Μαλδξαγόξαο, 30, 19-24.

Βαξνπνχινπ, Δ. (Δπηκ.). (1997). Οξθέαο θαη Επξπδίθε ζηελ πνίεζε ηνπ εηθνζηνύ αηώλα. Αζήλα: Μέγαξν

Μνπζηθήο Αζελψλ.

Καξέιιε Εσή (21990). Tα πνηήκαηα. Τόκνο πξώηνο (1940 -1955). Αζήλα: Oη εθδφζεηο ησλ Φίισλ.

Κφλξαλη, Σ. (1999). Η θαξδηά ηνπ ζθόηνπο. Μηθξ. Α. Παπαζαλαζνπνχινπ, Αζήλα: Παηάθεο.

Κσλζηαληνπιάθε-Υάληδνπ, Η. (1989). Ζ ζεκαηηθή θαη νη δηαζηάζεηο ηεο. Σύγθξηζε, 1, 21-24.

http://gcla.phil.uoa.gr/newfiles/syngrisi1/1.konstantoulaki-chantzou.pdf

Παπαγγειήο, Θ. Γ. (2000). Σώκαηα πνπ άιιαμαλ ηε ζσξηά ηνπο. Δηαδξνκέο ζηηο «Μεηακνξθώζεηο» ηνπ

Οβίδηνπ. Αζήλα: Gutenberg.

ηαθιέθεο, Ε. Η. (2000). Ο κχζνο ηνπ Οξθέα: Απφ ηηο κεηακνξθψζεηο ηεο κπζηθήο αθήγεζεο ζηε ξεηνξηθή ησλ ινγνηερληθψλ γελψλ. Σύγθξηζε, 11, 76-83.

http://gcla.phil.uoa.gr/newfiles/syngrisi11/11.siaflekis.pdf

ππξνπνχινπ, Υ. (1988). Ο αξραηνειιεληθφο θφζκνο ζηελ πνίεζε ηεο Εσήο Καξέιιε. Θεζζαινλίθε: Δθδφζεηο ΑΔ.

Steiner, G. (2001). Αληηγόλεο. Αζήλα: Καιέληεο.

ηεξγηφπνπινο, Κ. (2000). Ο Μχζνο ηνπ Οξθέα ζηε ινγνηερλία θαη ηηο άιιεο ηέρλεο. Σύγθξηζε, 11, 7-9. http://gcla.phil.uoa.gr/newfiles/syngrisi11/11.stergiopoulos.p

Φξέξεο, Γ. (2000). Αληρλεχζεηο ηνπ κχζνπ ηνπ Οξθέα ζηελ πξψηε ειιεληθή κεηαπνιεκηθή γεληά.

Σύγθξηζε,11, 108-121. http://gcla.phil.uoa.gr/newfiles/syngrisi11/11.freris.pdf

Ξενόγλυζζη βιβλιογπαθία

Atwood, M. (1987). Selected Poems II: Poems Selected and New, 1976-1986. Toronto, Ontario: Oxford

University Press.

Beller, M. (1981). Thematologie. ην M. Schmeling (Δπηκ.), Vergleichende Literaturwissenschaft. Theorie

und Praxis (ζζ. 73-97). Wiesbaden: Athenaion.

Beller, M. (1992). Stoff, Motiv, Thema. ην H. Brackert & J. Stückrath (Δπηκ.), Literaturwissenschaft. Ein

Grundkurs (ζζ. 30-37). Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.

Bisanz, A. J. (1973). Zwischen Stoffgeschichte und Thematologie. Betrachtungen zu einem

literaturtheoretischen Dilemma. Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte, 47, 148-166.

Braund, Susanna, (2012). „We‟re here too, the ones without names.‟ A study of female voices as imagined by

Margaret Atwood, Carol Ann Duffy, and Marguerite Yourcenar. Classical Receptions Journal, 4 (2), 190-208.

Corbineau-Hoffmann, A. (22004): Einführung in die Komparatistik. Βεξνιίλν: Erich Schmidt.

Curtius, E. R. (61967). Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. Βέξλε: Francke.

Dédéyan Charles (1954-1967). Le Thème de Faust dans la littérature européenne, 6 ηφκνη, Παξίζη: Lettres

Modernes.

16

Dilthey W. (16

1985). Das Erlebnis und die Dichtung. Lessing, Goethe, Novalis, Hölderlin Göttingen:

Vandenhoeck & Ruprecht..

Drux, R. (2000). Motiv. ην K Weimar θ.ά. (Δπηκ.), Reallexikon der deutschen Literaturwissenschaft: Τόκνο

ΙΙ (ζζ. 638 - 642). Βεξνιίλν/Nέα Τφξθε: de Gruyter.

Frenzel, E. (1984). Stoff- und Motivgeschichte. ην K. Kanzog & A. Masser (Δπηκ.), Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte. Σνκ. 4 (ζζ. 213-228). Βεξνιίλν, Νέα Τφξθε: de Gruyter.

Frenzel, E. (31988). Motive der Weltliteratur. Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte.

ηνπηγάξδε: Kröner.

Frenzel, E. (81992). Stoffe der Weltliteratur. Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte.

ηνπηγάξδε: Kröner.

Frenzel, E. (1974). Stoff- und Motivgeschichte. Βεξνιίλν: Schmidt.

Frenzel, Elisabeth (41978). Stoff-, Motiv- und Symbolforschung. ηνπηγάξδε: Metzler.

Frenzel, E. (1980). Vom Inhalt der Literatur. Stoff – Motiv – Thema. Freiburg im Breisgau: Herder.

Jelinek, E. (2012). Schatten (Eurydike sagt). Theater heute, 10, (Beilage), 3-16.

Kaiser, G. (1980). Einführung in die Vergleichende Literaturwissenschaft. Forschungsstand, Kritik, Aufgaben.

Darmstadt: Wiss. Buchgesellschaft.

Jirku, Brigitte E. (2013). „Ich bin“ – Schatten und Schattenreich als Unorte. Zu Elfriede Jelineks Schatten

(Eurydike sagt). ην: P. Janke (Δπηκ.), Jelinek[Jahr]Buch, 58-72

Levin, H. (1968). “Thematics and Criticism.” ην P. Demetz et al (Δπηκ.), The Disciplines of Criticism: Essays in Literary Theory, Interpretation, and History (ζζ. 125-145). New Haven & London: Yale

University Press.

Rank, O. (1912). Das Inzest-Motiv in Dichtung und Sage. Grundzüge einer Psychologie des dichterischen

Schaffens. Λεηςία/Βηέλλε: Franz Deuticke.

Schulz, A. (2003). Stoff. ην K. Weimar θ.ά (Δπηκ.), Reallexikon der deutschen Literaturwissenschaft:

Neubearbeitung des Reallexikons der deutschen Literaturgeschichte. Τόκνο III (ζζ. 521-522). Βεξνιίλν/Nέα Τφξθε: de Gruyter.

Schulz, A. (2003). Thema. ην K. Weimar θ.ά. (Δπηκ.), Reallexikon der deutschen Literaturwissenschaft: Neubearbeitung des Reallexikons der deutschen Literaturgeschichte. Τόκνο III (ζζ. 634 θ.ε.).

Βεξνιίλν/Nέα Τφξθε: de Gruyter.

Trousson, R. (1980). Les Etudes de Thèmes. Questions De Méthode. ην R. Trousson & A. J. Bisanz (Δπηκ.), Elemente der Literatur. Beiträge zur Stoff-, Motiv- und Themenforschung. Elisabeth Frenzel zum 65.

Geburtstag, ηνκ. 1 (ζζ. 1-10). ηνπηγάξδε: Kröner.

Trousson, R. (1964). Le thème de Prométhée dans la littérature européenne. Genève, Droz. Zemanek, E. & Nebrig, A. (Δπηκ.). (2012). Komparatistik. Berlin: Akademie Verlag Berlin.

Ziolkowski. T. (1983). Varieties of Literary Thematics. (ζζ. 201-227). Princeton: Princeton University Press.

Zymner, R. & A. Hölter. (2013). Handbuch Komparatistik: Theorien, Arbeitsfelder, Wissenspraxis.

ηνπηγάξδε: Metzler.

Αζκήζειρ

Γψζηε νξηζκφ γηα ηνπο φξνπο ζέκα, κνηίβν θαη πιηθό.

Με ηη αζρνιείηαη ε ζπγθξηηηθή ζεκαηνινγία;

Δμεγήζηε ηε ζρέζε κεηαμχ κνηίβνπ θαη πιηθνχ.

Δμεγήζηε ηε ζρέζε κεηαμχ ζέκαηνο θαη πιηθνχ

Με πνηνπο άιινπο θιάδνπο ηεο πγθξηηνινγίαο βξίζθεηαη ε ζεκαηνινγία ζε ζπλάθεηα;

17

Πποηάζειρ ανάγνυζηρ

Bricout, B. (2007). Τν βιέκκα ηνπ Οξθέα. Οη ινγνηερληθνί κύζνη ηεο Δύζεο. Μηθξ. Α. Κνκλελέιιε. Αζήλα: νθφιεο.

Highet, G. (1988). Η θιαζηθή παξάδνζε: ειιεληθέο θαη ξσκατθέο επηδξάζεηο ζηε ινγνηερλία ηεο Δύζεο. Μηθξ.

Σδ. Μαζηνξάθε. Αζήλα: Μνξθσηηθφ Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο.

Hölter, A. (1995). Die Invaliden. Die vergessene Geschichte der Kriegskrüppel in der europäischen Literatur bis zum 19. Jahrhundert. ηνπηγάξδε & Βατκάξε: Metzler.

Matt, P. von. (1989). Liebesverrat. Die Treulosen in der Literatur. Μφλαρν: Hanser.

Πνιίηνπ – Μαξκαξηλνχ, Δ. &Νηελίζε . (Δπηκ.). (2009). Τν Δηήγεκα ζηελ ειιεληθή θαη ζηηο μέλεο ινγνηερλίεο. Αζήλα: Gutenberg.

ηαθιέθεο, Ε.Η. (1998). Η εύζξαπζηε αιήζεηα. Εηζαγσγή ζηε ζεσξία ηνπ ινγνηερληθνύ κύζνπ. Αζήλα:

Gutenberg.

ηαθιέθεο, Ε. Η. & ηαπξνπνχινπ, Δ. Λ. (Δπηκ.). (2012). Τξηαληάθπιια θαη γηαζεκηά. Τηκεηηθόο Τόκνο γηα ηελ Ειέλε Πνιίηνπ - Μαξκαξηλνύ. Αζήλα: Gutenberg.