Η ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑusers.auth.gr/dimzachos/DZ pedagogical Academic work-17.pdfΔημήρης Θ. Ζάχος, Ακαδημαϊκή Παιδαγωγική

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΕΡΓΑΣΙΑ

Του Δημήτρη Θ. Ζάχου

Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2017

Δημήτρης Θ. Ζάχος, Ακαδημαϊκή Παιδαγωγική Εργασία

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 8

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ 9

ΟΙ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ 13

Κατηγορίες ακαδημαϊκών εργασιών 13 Η Περίληψη 17 Το Δοκίμιο 18 Η Βιβλιογραφική επισκόπηση 20 Η Περιγραφική Έκθεση 27 Η Κριτική Ανάλυση 29 Η Πτυχιακή Εργασία 40 Η Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία 42

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΡΑΦΗ 47

Εισαγωγικά 47 Πως γράφουμε σωστά 49

Ακαδημαϊκή εντιμότητα 53

Γενικά 53 Αναφορές (citations) 53 Λογοκλοπή 64

Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ 66

APA FORMAT 66


3

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 71 ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΑ 77

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 80

Εισαγωγικά 80 Οι διαφάνειες 83

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ 87


4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η παρούσα εργασία οφείλει την ύπαρξή της στο ενδιαφέρον, στα

ερωτήματα και στις απορίες -που αφορούν στη συγγραφή των

ακαδημαϊκών εργασιών- των φοιτητριών και των φοιτητών του

Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτέλειου

Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης. Η πρώτη μορφή της κοινοποιήθηκε τον

Οκτώβριο του 2011 ηλεκτρονικά (μέσω του Blackboard) στους/στις

φοιτητές/τριες του Τμήματος που παρακολούθησαν τα μαθήματα

που δίδασκε ο υπογράφων στο χειμερινό εξάμηνο του ακαδημαϊκού

έτους 2011-2012. Μια πρώτη αναθεώρηση έγινε το Μάρτιο του 2012

Η δεύτερη έγινε ένα χρόνο αργότερα, δηλαδή το Μάρτιο του 2013, η

τρίτη τον Ιανουάριο του 2015 η τέταρτη τον Απρίλιο του 2016 και η

Πέμπτη της οποίας το αποτέλεσμα βλέπετε τώρα στην οθόνη του

υπολογιστή σας, τον Ιούλιο του 2017.

Σύμφωνα με την άποψη του συγγραφέα του παρόντος συγγράμματος,

η ανάθεση και η εκπόνηση εργασιών είναι μια ιδιαίτερα χρήσιμη

δραστηριότητα, αφού δίνεται η δυνατότητα στη φοιτήτρια να

επιδείξει ικανότητες πέραν της απομνημόνευσης. Η

απομνημόνευση είναι μία διαδικασία με την οποία αποκτάμε την

ικανότητα να αναγνωρίζουμε, να ανακαλούμε και να αναπαραγάγουμε

πληροφορίες και γνώσεις τις οποίες έχουμε κατακτήσει σε

πρωθύστερο χρόνο πχ. η απομνημόνευση ενός ποιήματος ή μιας


5

ολόκληρης ενότητας ενός σχολικού μαθήματος (ιστορίας,

θρησκευτικών κα). Η απομνημόνευση είναι χρήσιμη και απαραίτητη

διαδικασία μάθησης, τόσο σ’ ότι αφορά βασικές γνώσεις στις οποίες

στηρίζουμε την επιχειρηματολογία μας και την κριτική μας ανάλυση,

όσο και σ’ ότι αφορά την ανάπτυξη δεξιοτήτων επίλυσης διαφόρων

προβλημάτων (όπως στα μαθηματικά). Εντούτοις, δεν είναι ούτε κατά

το μισό χρήσιμη όσο η γνώση που κατακτιέται μέσω της κατανόησης

(Orlin, 2013). Η κατανόηση αφορά: Πρώτον, στην αναγνώριση,

ανάκληση, μετατροπή ή παράφραση γνώσεων και πληροφοριών τις

οποίες έχουμε κατακτήσει σε πρωθύστερο χρόνο. Δεύτερο, στην

εφαρμογή μηχανισμών επίλυσης νέων προβλημάτων που στηρίζονται

σε γνώσεις που αποκτήθηκαν σε πρωθύστερο χρόνο ή στην επιλογή

ενός από αυτούς τους ήδη γνωστούς μηχανισμούς για την επίλυση

συγκεκριμένου προβλήματος.

Η κατανόηση μιας ευρείας σειράς εννοιών και θεμάτων είναι

προϋπόθεση για την ανάπτυξη των ανώτερων διαδικασιών της

σκέψης (αφαίρεση, επιλογή, σύνθεση). Η ολοκλήρωση μιας

εργασίας προσφέρει χώρο στη δημιουργική ικανότητα, ενώ συμβάλει

στην ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας, αφού οι νέες γνώσεις, όπως

και η διαδικασία αυτή καθ’ αυτή αναμένεται να ενσωματωθούν όχι

μόνον στη συγκεκριμένη εργασία, αλλά και στο τρόπο σκέψης και

δράσης των φοιτητριών και των φοιτητών.

Η εκπόνηση μιας εργασίας βοηθάει έναν/μία φοιτητή/τρια να

εξοικειωθεί με την ειδική ορολογία (jargon) της επιστημονικής

περιοχής που «θεραπεύει», στην περίπτωσή μας της Παιδαγωγικής


6

Επιστήμης. Επιπρόσθετα, θα τον/την βοηθήσει να προσαρμοστεί

στους τύπους, στις μορφές και στις συμβάσεις του γραπτού λόγου που

χρησιμοποιούν οι ακαδημαϊκοί όταν θέλουν να κοινοποιήσουν την

εργασία τους στα μέλη της επιστημονικής κοινότητας. Με άλλα λόγια,

θα τον/την βοηθήσει να γνωρίσει τον τρόπο που γράφουμε

ερευνητικές αναφορές, διπλωματικές εργασίες, διδακτορικές

διατριβές, καθώς και όταν δημοσιεύουμε σε επιστημονικά περιοδικά,

βιβλία και συνέδρια.

Κατά συνέπεια, η εκπόνηση εργασιών ως τρόπος αξιολόγησης της

επίδοσης των φοιτητών/τριών είναι σε κάθε περίπτωση για τον

γράφοντα προτιμότερη από τις εξετάσεις απομνημόνευσης –

ανάκλησης πληροφοριών. Μ’ αυτό το σκεπτικό, η αξιολόγηση της

επίδοσης των φοιτητριών και των φοιτητών στα μαθήματα των

οποίων είχε την ευθύνη ο υπογράφων στηρίχθηκε σε διάφορες

μορφές ακαδημαϊκών εργασιών. Η διαδικασία αυτή εδραίωσε την

εκτίμησή του ότι δεν είναι λίγες εκείνες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες

οι φοιτήτριες/ές αποτυγχάνουν σε εργασίες που τους/τις

ανατίθενται, όχι γιατί δεν έχουν τα εφόδια ή τη δυνατότητα να

ανταποκριθούν, αλλά γιατί δεν κατανοούν τι πρέπει να κάνουν.

Με το παρόν κείμενο λοιπόν, επιχειρούμε να συντάξουμε έναν οδηγό

επιτέλεσης ακαδημαϊκών εργασιών. Κύριο μέλημα μας είναι να

καλύψουμε τις ανάγκες –ως προς την εκπόνηση ακαδημαϊκών

εργασιών- των φοιτητών/τριών του Παιδαγωγικού Τμήματος

Δημοτικής Εκπαίδευσης. Φιλοδοξία μας όμως, το ανά χείρας πόνημά

μας είναι να φανεί χρήσιμο στο σύνολο των αναγνωστών και των


7

αναγνωστριών του που ξεκινούν να συγγράψουν μια εργασία που

εμπίπτει στην ειδική επιστημονική περιοχή της Παιδαγωγικής και των

συγγενικών της κλάδων.1 Με δεδομένο όμως, ότι οι συμβάσεις και οι

κανόνες της επιστημονικής γραφής είναι κοινοί για όλα τα

επιστημονικά πεδία, ο παρών οδηγός θα μπορούσε να φανεί χρήσιμος

σ’ όλους/ες όσους/ες θέλουν να συγγράψουν μια επιστημονική

εργασία.

Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2017

Δημήτρης Θ. Ζάχος

1 Ιδιαίτερα χρήσιμος μπορεί να φανεί ο παρών οδηγός στους/στις φοιτητές/τριες

των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών.


8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το γράψιμο είναι μια από τις δραστηριότητες του ανθρώπου, η οποία

του δίνει ικανοποίηση, χαρά, αναγνώριση και επαγγελματική

καταξίωση. Είναι όμως μια διαδικασία μοναχική, η οποία χρειάζεται

ισχυρό κίνητρο και απαιτεί αυτοπειθαρχία, υπομονή και επιμονή.

Το γράψιμο στο πλαίσιο της ακαδημαϊκής ζωής, δηλαδή οι διάφορες

γραπτές «δοκιμασίες» στις οποίες καλούνται να ανταπεξέλθουν οι

φοιτητές και οι φοιτήτριες, έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, το

ιδιαίτερό του «κοινό» και τις δικές του απαιτήσεις. Πιο συγκεκριμένα,

η συγγραφή μιας εργασίας αυτής της κατηγορίας, έχει ως αφετηρία τις

ακαδημαϊκές υποχρεώσεις, έχει «εξασφαλισμένους» αναγνώστες

(εξεταστές, συμφοιτητές) και συγκεκριμένους σκοπούς.2

Η ακαδημαϊκή γλώσσα έχει τη δική της δομή και τους δικούς της

κανόνες, τους οποίους οι φοιτήτριες και οι φοιτητές, με την είσοδό

τους στα πανεπιστήμια καλούνται να υιοθετήσουν. H διαδικασία

«μύησης» συντελείται με την φυσική παρουσία των φοιτητριών στις

αίθουσες διδασκαλίας, καθώς και με τη συμμετοχή τους σε άλλες

δραστηριότητες της επιστημονικής κοινότητας (συνέδρια, ημερίδες)

και με τη μελέτη.

Ένας από τους στόχος του παρόντος συγγράμματος είναι βοηθήσει

τους/τις αναγνώστες/τριές του να εξοικειωθούν με το είδος της

γραφής που ασκούν τα μέλη της επιστημονικής κοινότητας.

2 Για τους σκοπούς της Ακαδημαϊκής Εργασίας βλ. σελ. 13.


9

Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Η επιστήμη είναι μια συστηματική δραστηριότητα που στοχεύει στην

παραγωγή γνώσεων, με τις οποίες ο άνθρωπος ενισχύεται τόσο στον

αγώνα του με τη φύση όσο και στην προσπάθειά του να κατανοήσει

τον κόσμο. «Οι ιδέες, οι τεχνικές και οι πρακτικές που επινόησαν οι

άνθρωποι για να διερευνήσουν τη φύση, οι οντότητες, οι αρχές και οι

νόμοι που ανακάλυψαν, οι πολύπλευροι θεσμοί που δημιούργησαν, οι

εφαρμογές που μηχανεύτηκαν –όλα αυτά συνδιαμορφώνουν τις

επιστήμες …... Αλλά τις συνδιαμορφώνουν ακόμη και οι διαφορετικές

ιδεολογικές, φιλοσοφικές, αισθητικές, θρησκευτικές και πολιτικές

απόψεις των ανθρώπων, καθώς και οι διαφορετικές κοινωνικές τους

πρακτικές» (Γαβρόγλου, 2004: 14). 3

Οι επιστήμονες κάθε περιοχής (discipline)4 έχουν στη διάθεσή τους

ένα ή και περισσότερους τρόπους/ τεχνικές, με βάση τους οποίους

κάνουν της εργασίες τους. Μιλάμε για την επιστημονική

μεθοδολογία, η οποία προκύπτει από τις διαδικασίες εξέλιξης κάθε

επιστημονικής περιοχής και έχει ως προϋπόθεση την συμφωνία

αρκετών από αυτούς και αυτές που τη θεραπεύουν (τη συγκεκριμένη

3 Εκτενέστερη ανάπτυξη για το ζήτημα γίνεται στο Ζάχος (2010, 7-11). 4 Σύμφωνα με τον Ματσαγγούρα (2009:506) αυτόνομος, θεωρείται κάθε

επιστημονικός κλάδος, ο οποίος έχει τα εξής χαρακτηριστικά: α) σαφώς

προσδιορισμένο αντικείμενο β) ειδικές έννοιες γ) ελέγξιμες γενικεύσεις δ)

εξειδικευμένα σχήματα ανάλυσης και οργάνωσης του αντικειμένου ε)

εξειδικευμένο επιστημονικό προβληματισμό στ) επιστημονικά αποδεκτή

μεθοδολογία και ζ) συγκροτημένη γνώση, ικανή για λύση προβλημάτων.


10

επιστημονική περιοχή).5 Η χρήση των ερευνητικών τεχνικών και

μεθόδων και οι κανόνες συγγραφής των επιστημονικών εργασιών

καθιστούν φανερή τη διαφορά των επιστημονικών εργασιών από

άλλες που εκπονούνται από ρέκτες ιδιώτες ή δημοσιογράφους.

Ένα βασικό στοιχείο, το οποίο θα βοηθήσει την αναγνώστρια να

κατανοήσει τις συμβάσεις του ακαδημαϊκού τρόπου γραφής είναι ότι

«οι επιστήμονες διαφέρουν από τους ψευδεπιστήμονες γιατί

πιστεύουν στη λογική και γιατί δεν εκφράζουν βεβαιότητες αφού

γνωρίζουν ότι η κάθε υπόθεση μπορεί να αντικατασταθεί από κάποια

άλλη, που δεν αναιρεί απαραίτητα την προηγούμενη, μα την

τροποποιεί και τη διευρύνει» (From, 1980: 24). Σημαντικό για κάποιον

επιστήμονα «δεν είναι να φτάσει σ’ ένα συμπέρασμα, αλλά να μειώσει

το βαθμό της απάτης, να πλησιάσει βαθύτερα στις ρίζες. Ξέρει καλά

ότι η ιστορία της επιστήμης είναι η ιστορία λανθασμένων αλλά

παραγωγικών, γόνιμων συμπερασμάτων από τα οποία γεννιούνται

νέες υποθέσεις που ξεπερνούν το σχετικό λάθος του παλιότερου

συμπεράσματος και οδηγούν σε νέα κατάσταση» (From, 1980: 24).

Θα πρέπει λοιπόν να είναι ξεκάθαρο ότι η επιστήμη δεν μπορεί και δεν

παρέχει στους ανθρώπους την κλειστή, απόλυτη αλήθεια, γιατί είναι

μια αργή & ανολοκλήρωτη διαδικασία μείωσης του ψεύδους

(Newman, 1997: 15). Επομένως, και στο πλαίσιο που περιγράψαμε

στην προηγούμενη παράγραφο, βασική αρχή και κύριος στόχος των

επιστημών και των επιστημόνων είναι να βρουν την αλήθεια.

5 Σύμφωνα με τον Φωτόπουλο (1993), επιστημονικό είναι αυτό που συμφωνείται

μεταξύ των θεωρητικών ενός γνωστικού κλάδου.


11

Εντούτοις, όλοι/ες οι επιστήμονες/ισσες δεν είναι ίδιοι/ες, ούτε και

έχουν κοινούς σκοπούς, κοινή αντίληψη για το τι είναι επιστήμη και τι

είναι αυτό που κάνουν. Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες η

επιστημονική ιδιότητα χρησιμοποιείται για να εξυπηρετηθεί η

ορθότητα των ιδεολογικών επιλογών των επιστημόνων

(Γρηγορόπουλος, 2010: 22) ή για να προωθηθούν συγκεκριμένα

οικονομικά & πολιτικά συμφέροντα. Τότε, με την παραβίαση της

επιστημονικής δεοντολογίας, στρεβλώνεται η ερευνητική διαδικασία

και τα αποτελέσματα που προκύπτουν είναι εσφαλμένα και

μεροληπτικά.

Επειδή λοιπόν η επιστήμη είναι μια κοινωνική δραστηριότητα, η

άκριτη αποδοχή των αποτελεσμάτων, των πορισμάτων, των

συμπερασμάτων & των κανόνων της οδηγεί σε μια λανθασμένη

πρόσληψή της. Με άλλα λόγια, δεν θα πρέπει να δώσουμε στην

επιστήμη τη θέση που παλιότερα κατείχαν τα θρησκευτικά δόγματα

και στους επιστήμονες την αυθεντία των θρησκευτικών ηγετών. Τα

προβλήματα της ανθρώπινης κοινωνίας δεν μπορούν να επιλυθούν

από μια (υποτίθεται) ουδέτερη, πάνω από συμφέροντα και ιδεολογίες

επιστήμη,6 αλλά από τις ίδιες τις δυνάμεις της (κοινωνίας). Συνεπώς,

οφείλουμε να ελέγχουμε τα ερευνητικά δεδομένα, τη μεθοδολογική

προσέγγιση, την επιχειρηματολογία, τα συμπεράσματα και τις θέσεις

6 Αυτή η αντίληψη ονομάζεται επιστημονισμός.


12

οποιασδήποτε επιστημονικής εργασίας μελετάμε, ανεξάρτητα από το

κύρος και την επιστημονική αυθεντία του/της συγγραφέα7.

Συμπερασματικά: Η σημερινή επιστήμη μπορεί να θεωρηθεί ένας

κοινωνικός θεσμός που συσσωρεύει τις «γνώσεις που ανέπτυξε η

δεδομένη κοινωνία στην αντιπαράθεσή της με τη φύση» (Horkheimer,

M.,1997: 414). Οι επιστήμονες/ισσες δεν ισχυρίζονται ότι

αποδεικνύουν, όπως κάνουν τα δικαστήρια, αλλά προτείνουν

ερμηνείες της κοινωνικής πραγματικότητας, έχοντας συνείδηση ότι

αυτές μπορεί να ανατραπούν.8

7 Για τον τρόπο με τον οποίο ελέγχουμε μια εργασία βλ. το παρακάτω κεφάλαιο

για την Κριτική Ανάλυση. 8 Γι’ αυτό και στο λεξιλόγια μιας επιστημονικής εργασίας θα πρέπει να

αποφεύγεται η χρήση ρημάτων που δείχνουν βεβαιότητα (αποδείχτηκε,

αποδείξαμε) και να χρησιμοποιούνται ρήματα, όπως για παράδειγμα το φαίνεται,

τα οποία αφήνουν περιθώρια για αναθεωρήσεις, ακόμη και για ανατροπές.


13

ΟΙ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Κατηγορίες ακαδημαϊκών εργασιών

Οι εργασίες που εκπονούνται από μέλη της επιστημονικής κοινότητας9

και στο πλαίσιο των ακαδημαϊκών «συμβάσεων» και υποχρεώσεων

ακολουθούν κάποιους κανόνες και υπόκεινται σε συγκεκριμένους

περιορισμούς.

Η κύρια κατηγοριοποίηση των επιστημονικών / ακαδημαϊκών

εργασιών γίνεται με κριτήριο την παραγωγή πρωτότυπης γνώσης.

Στις επιστημονικές εργασίες που (οφείλουν να) παράγουν

πρωτότυπη επιστημονική γνώση ανήκουν οι διδακτορικές

διατριβές και τα άρθρα επιστημονικών περιοδικών με κριτές.

Στην ίδια κατηγορία μπορούν να συμπεριληφθούν ερευνητικές

αναφορές, μονογραφίες και συλλογικοί τόμοι, πρακτικά συνεδρίων με

κριτές, εισαγωγές σε βιβλία και βιβλιοκριτικές. Οι εργασίες αυτής της

κατηγορίας, όπως και οι ερευνητικές προτάσεις, οι προτάσεις για

9 Επιστημονική ονομάζεται η ανθρώπινη κοινότητα, της οποίας τα μέλη ασκούν

ορισμένες δραστηριότητες μέσα σ’ ένα κοινό πλαίσιο. Με άλλα λόγια, τα μέλη της

ακαδημαϊκής κοινότητας δεσμεύονται από ορισμένους κανόνες, αρχές, τεχνικές,

ενώ διακρίνονται από κοινές εκπαιδευτικές & επαγγελματικές διαδρομές. Δεν

υπάρχει ομοφωνία σχετικά με τα κριτήρια ένταξης στην επιστημονική κοινότητα

(για άλλους είναι η κατοχή διδακτορικού διπλώματος, για άλλους η οποιαδήποτε

σχέση με τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα).


14

χορήγηση υποτροφιών & οικονομικών ενισχύσεων θα πρέπει να

τηρούν με ακρίβεια τη δεοντολογία και τους κανόνες επιστημονικής

γραφής και να ικανοποιούν υψηλά κριτήρια ποιότητας. Έχουν όμως

και έναν άλλο στόχο: Την αναπαραγωγή, τη συντήρηση και την

κινητικότητα του εκπαιδευτικού προσωπικού της τριτοβάθμιας

εκπαίδευσης.

Οι εργασίες που καλούνται συνήθως να αναλάβουν οι

προπτυχιακές/οί και μεταπτυχιακές/οί φοιτήτριες και οι

φοιτητές δεν επιδιώκουν –χωρίς να αποκλείεται- να παράξουν

πρωτότυπη επιστημονική γνώση. Οι εργασίες αυτής της κατηγορίας,

μαζί με τις γραπτές εξετάσεις, αποτελούν κριτήριο για την αξιολόγηση

των φοιτητριών και των φοιτητών του προπτυχιακού ή του πρώτου

μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών. Γι’ αυτό και με μια διαφορετική

ματιά, οι εργασίες αυτές θα μπορούσαν να θεωρηθούν και ως

ασκήσεις ένταξης στην ακαδημαϊκή κοινότητα: Μετά την

ολοκλήρωση ενός αριθμού τέτοιων εργασιών, μαζί με τις σχετικές

εξετάσεις, έρχεται η πιστοποίηση (πτυχίο, μεταπτυχιακός τίτλος

σπουδών). Εντούτοις, και παρά το διαφορετικό βάρος που κομίζει η

κάθε εργασία, τα πρότυπα και οι κανόνες ισχύουν για το σύνολο των

ακαδημαϊκών εργασιών.


15

Οι στόχοι των ακαδημαϊκών εργασιών

Η ανάθεση εργασιών στους φοιτητές και στις φοιτήτριες έχει ως

πρώτο της στόχο τον εμπλουτισμό του επιστημονικού τους

«οπλοστασίου» με ερευνητικά δεδομένα, θεωρητικές έννοιες &

προσεγγίσεις και κριτικές αναλύσεις. Επιπρόσθετα, η ανάθεση

εργασιών στοχεύει στην καλλιέργεια συγκεκριμένων δεξιοτήτων &

ικανοτήτων των φοιτητριών/ών, όπως το συστηματικό διάβασμα, η

ανάλυση, η σύνθεση, η εκφραστική ακρίβεια και η πειστική έκθεση

επιχειρημάτων. Ένας τρίτος στόχος είναι να γίνουν οι φοιτητές και οι

φοιτήτριες ικανοί και ικανές να παράξουν / δημιουργήσουν ιδέες.

Οι ιδέες αυτές αναμένεται να πάνε τη σκέψη των φοιτητών/τριών λίγο

παραπέρα, αλλά και να βοηθήσουν, μέσω της αλληλεπίδρασης με

άλλους/ες φοιτητές/τριες αλλά και με τους/τις διδάσκοντες /ουσες,

στον περαιτέρω προβληματισμό πάνω στη συγκεκριμένη θεματική

της εργασίας τους. Είναι ακόμη πιθανόν, σύμφωνα με τον τρόπο που

ιστορικά εξελίχθηκαν οι επιστήμες, οι ιδέες των φοιτητών/τριών να

συμβάλλουν στην παραγωγή νέων δεδομένων (γνώσεων, τεχνικών)

και τελικά στην εξέλιξη της επιστήμης.

Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να κάνουμε μια –χρήσιμη για το σκοπό

που υπηρετεί το παρών σύγγραμμα- επισήμανση: Η επαφή των

φοιτητών/τριών με ερευνητικά ευρήματα, απόψεις και ιδέες ενέχει

τον κίνδυνο της απώλειας «προσανατολισμού» και του «κολλήματος»:

Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες είναι εύκολο να γοητευτούν από τον

«νέο κόσμο» που ανακαλύπτουν. Ιδιαίτερα όταν βρίσκονται στο

στάδιο «απογαλάκτισής» τους από το ασφυκτικό πλαίσιο των


16

σχολικών εγχειριδίων, μπορεί άνετα να «χαθούν στη βιβλιογραφία»

και να ξεχάσουν ποιος είναι ο σκοπός της εργασίας τους. Το

αποτέλεσμα θα είναι να ξεφύγουν από το θέμα τους ή να μην

προλάβουν να ανταποκριθούν στους υφιστάμενους χρονικούς

περιορισμούς. Γι’ αυτό, οι φοιτητές/τριες που αναλαμβάνουν την

εκπόνηση ακαδημαϊκών εργασιών οποιασδήποτε κατηγορίας, μορφής

και βαθμού δυσκολίας, θα πρέπει να εργάζονται προσηλωμένοι/ες

εντός του πλαισίου του θέματος που έχουν αναλάβει.

Τα είδη των ακαδημαϊκών εργασιών (προπτυχιακού και πρώτου

μεταπτυχιακού κύκλου σπουδών)

Οι εργασίες που ανατίθενται συνήθως στους/στις προπτυχιακούς

φοιτητές/τριες της Παιδαγωγικής & ευρύτερα των Κοινωνικών

Επιστημών είναι:

I. Η Περίληψη

II. Το Δοκίμιο

III. Η Βιβλιογραφική επισκόπηση

IV. Η Περιγραφική έκθεση

V. Η Κριτική Ανάλυση

VI. H Πτυχιακή εργασία

VII. Η Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία


17

i.) Η Περίληψη

Περίληψη είναι η απόδοση των κύριων σημείων μιας πνευματικής

εργασίας με σύντομο και περιεχτικό τρόπο. Η δυσκολία στο γράψιμο

μιας περίληψης έχει να κάνει με την επιλογή των θεμάτων, ιδεών,

στοιχείων που θα συμπεριλάβουμε σ’ αυτή. Κι αυτό γιατί επιθυμούμε

-συνήθως- να εντάξουμε πολλά δεδομένα και προσεγγίσεις στο τελικό

μας κείμενο. Χρειάζεται λοιπόν να ξεχωρίσουμε τα σημαντικότερα

και να τα εκθέσουμε χρησιμοποιώντας δικά μας λόγια.

Ο λόγος που οι ακαδημαϊκοί αναθέτουν σε φοιτήτριες και φοιτητές να

κάνουν περιλήψεις κειμένων (βιβλίων, άρθρων, ερευνητικών

αναφορών κα) είναι για να διαπιστώσουν την ικανότητά τους να

αποδίδουν με σύντομο τρόπο τα βασικά και κύρια νοήματα. Όταν μια

φοιτήτρια / ένας φοιτητής καλείται να γράψει μια περίληψη θα πρέπει

να δείξει ότι κατανόησε το κείμενο και μπορεί να το αναδιατυπώσει με

τρόπο σύντομο και περιεκτικό.

Για τη συγγραφή της περίληψης θα μας βοηθήσει η Κριτική Ανάγνωση

του κειμένου (βλ. παρακάτω κεφάλαιο).

Απλά βήματα για τη συγγραφή μιας καλής περίληψης:

• Διαβάζουμε κριτικά μέχρι να κατανοήσουμε καλά το κείμενο

• Το χωρίζουμε σε ενότητες (ανάλογα με το θέμα)

• Υπογραμμίζουμε τις κύριες ιδέες κάθε ενότητας

• Γράφουμε τις κύριες ιδέες και προσπαθούμε να τις εντάξουμε σε ένα ενιαίο κείμενο χρησιμοποιώντας μεταβατικές λέξεις όπως εντούτοις, ενώ, επιπρόσθετα, επίσης, επιπλέον


18

• Διαβάζουμε & ελέγχουμε εάν το κείμενο που γράψαμε αντιπροσωπεύει τις ιδέες της συγγραφέα του κειμένου που διαβάσαμε

• Προσέχουμε τη μορφή, τη γραμματική και τη στίξη του κειμένου

ii) Το Δοκίμιο

Το δοκίμιο είναι φιλολογικό, επιστημονικό ή κριτικό κείμενο, με

περιορισμένη έκταση, που πραγματεύεται ένα συγκεκριμένο θέμα

χωρίς όμως να το εξαντλεί σε πλάτος και σε βάθος (Λεξικό

Τριανταφυλλίδη, 2009). Η θεματική του δοκιμίου μπορεί να καλύπτει

ζητήματα από όλο το εύρος των δραστηριοτήτων και από όλα τα

ενδιαφέροντα του ανθρώπου. Το δοκίμιο (εκ)θέτει προβληματισμούς,

χωρίς όμως να εξαντλεί το θέμα. Αυτή είναι και η διαφορά του από την

πραγματεία, δηλαδή από τη συστηματική, εξονυχιστική, σε βάθος

διερεύνηση ενός θέματος.

Το δοκίμιο θα πρέπει να είναι γραμμένο με τέτοιο τρόπο ώστε να

γίνεται εύληπτο από μη εξειδικευμένους αναγνώστες/τριες. Γι αυτό

αποτελεί και το είδος κειμένου που χρησιμοποιούν επιστήμονες

διάφορων περιοχών όταν επιθυμούν να κοινοποιήσουν σε ευρύτερο

ακροατήριο ιδέες και δεδομένα της επιστημονικής τους περιοχής

(εκλαΐκευση της επιστήμης).

Το παιδαγωγικό δοκίμιο έχει ως στόχο του να συμβάλει στην

προβληματική που αφορά σε διάφορα ζητήματα που εμπίπτουν στην


19

θεματική της παιδαγωγικής επιστήμης. Μπορεί να πρόκειται για

γενικά θέματα, όπως για παράδειγμα «εκπαίδευση μειονοτήτων». Σ’

αυτή την περίπτωση, η συγγραφέας μπορεί να κάνει μια γενική

περιγραφή, αφαιρώντας, αναλύοντας και συνθέτοντας δεδομένα και

ιδέες. Εάν όμως το θέμα είναι πιο συγκεκριμένο, θα πρέπει να

καθορίσει τα όριά του & τις παραμέτρους με τις οποίες θα ασχοληθεί.

Πχ. Η εκπαίδευση των γλωσσικών μειονοτικών ομάδων στην Ελλάδα

κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 80.

Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες στους/στις οποίους/ες ανατίθεται να

συγγράψουν ένα παιδαγωγικό δοκίμιο θα πρέπει να υιοθετήσουν ένα

τρόπο γραφής, που ναι μεν θα διαφέρει από τη λογοτεχνία, εντούτοις,

θα έχει πιο έντονα -σε σχέση με την πληροφορική έκθεση- σημάδια της

προσωπικότητά τους. Γι’ αυτό το λόγο το θέμα που καλούνται -τις

περισσότερες φορές- να αναπτύξουν σχετίζεται με την προσωπική

τους οπτική, με τη δική τους άποψη.

Θα πρέπει σ’ αυτό το σημείο να τονιστεί ότι στον επιστημονικό λόγο,

αλλά και στη ρητορική, η «προσωπική» θέση / άποψη / προσέγγιση

δεν κατατίθεται χωρίς αιτιολόγηση. Δεν νοείται άποψη, την οποία δεν

υποστηρίζουμε με επιχειρήματα. Δεν υιοθετούμε μια προσέγγιση

επικαλούμενοι/ες νομοτέλειες (πχ. είναι φυσικός νόμος, θεϊκή

επιταγή) ή αυθεντίες της επιστήμης (πχ. όπως μας δίδαξε ο Αϊνστάιν).


20

iii) Η Βιβλιογραφική επισκόπηση10

Η βιβλιογραφική επισκόπηση είναι μια εργασία, με την οποία

στοχεύουμε να παράσχουμε πληροφόρηση σχετικά με κάποιο

συγκεκριμένο ζήτημα. Η βιβλιογραφική επισκόπηση αποτελεί βασικό

μέρος όλων των επιστημονικών εργασιών, αφού η επιστημονική

γνώση δεν παράγεται στο κενό, αλλά οικοδομείται πάνω στην ήδη

υπάρχουσα (γνώση). Κατά συνέπεια, όσα περιγράφουμε παρακάτω

δεν αφορούν μόνον στις ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονούν οι

φοιτήτριες/ες, αλλά στο σύνολο των επιστημονικών εργασιών.

Η συλλογή της βιβλιογραφίας - αρθρογραφίας μας βοηθάει να

ενημερωθούμε για -τη σχετική με το θέμα μας- θεωρητική

προβληματική, όπως και να έρθουμε σε επαφή με τα αντίστοιχα

ερευνητικά δεδομένα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως για

παράδειγμα στην περίπτωση που εκπονούμε διδακτορική διατριβή, η

διαδικασία αυτή είναι κρίσιμη, αφού διερευνώντας τη βιβλιογραφία

μπορεί να ανακαλύψουμε ότι το θέμα που έχουμε επιλέξει έχει ήδη

ερευνηθεί, γεγονός που μας επιβάλει να αναθεωρήσουμε το

ερευνητικό μας πρόβλημα (θα πρέπει ν’ αλλάξουμε θέμα).

Η βιβλιογραφική Επισκόπηση δεν περιορίζεται στο πρώτο στάδιο της

εργασίας μας, αλλά συνεχίζεται σ’ όλη τη διάρκειά της, έτσι ώστε να

μας βοηθήσει να ερμηνεύουμε τα δεδομένα μας και να κάνουμε τις

10 Το κεφάλαιο αυτό χρησιμοποιεί το σχήμα και ορισμένες ιδέες που παρατίθενται

στο αντίστοιχο του Ζάχος (2010).


21

αξιολογήσεις μας. Επιπρόσθετα, μας καθιστά ικανούς να

αποτιμήσουμε την αξία της εργασίας μας.

H βιβλιογραφική επισκόπηση μπορεί να:

• παρουσιάζει την ιστορική πορεία του θέματος

• να περιορίζεται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο

• να συνθέτει αποτελέσματα διαφόρων άλλων ερευνών και να τα

αξιολογεί για να εξυπηρετήσει την προσέγγιση της συγγραφέα

της

• να εντοπίζει ελλείψεις και να προτείνει περαιτέρω έρευνες

• να εξυπηρετεί τους στόχους μιας κριτικής ανάλυσης

Η «βιβλιογραφική» επισκόπηση αφορά σε:

▪ Διατριβές, μεταπτυχιακές & ερευνητικές εργασίες

▪ Άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά

▪ Βιβλία (μονογραφίες, συλλογικούς τόμους, πρακτικά

επιστημονικών συνεδρίων)

▪ Έγγραφα κυβερνητικών ή υπερεθνικών οργανισμών

▪ Βιομηχανικές & επαγγελματικές αναφορές

▪ Βάσεις δεδομένων (cd roms) και εξερεύνηση στις βάσεις του

διαδικτύου

Υπάρχουν οργανωμένες μονάδες πληροφόρησης ερευνητικών

θεμάτων, όπως για παράδειγμα οι βάσεις διδακτορικών διατριβών


22

του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης (www.ekt.gr) και του

Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) (lib.auth.gr),

συλλογές CD ROM και διεθνείς βάσεις διδακτορικών διατριβών.

Επιστημονικά περιοδικά υπάρχουν στις βιβλιοθήκες, πολλά όμως –

στις μέρες μας- «εκθέτουν» ένα μέρος ή το σύνολο των δημοσιευμένων

τους άρθρων και στο διαδίκτυο.11

Όπως ήδη τονίσαμε στη σελίδα σελ. 10, θα πρέπει να αξιολογούμε την

ποιότητα των εργασιών (βιβλίων, άρθρων κα) που εξετάζουμε,

αφού δεν είναι όλες οι πληροφορίες που δημοσιεύονται αξιόπιστες.

Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται στη χρήση του διαδικτύου.

Πρακτική συμβουλή: Θα ήταν χρήσιμο, μαζί με το ξεκίνημα της

δουλειάς μας, να αρχίσουμε να συντάσσουμε (γράφουμε) και τον

κατάλογο της αρθρογραφίας / βιβλιογραφίας, αυτόν δηλαδή όπου

παραθέτουμε τις πηγές στο τέλος της εργασίας μας. Έτσι, θα

αποφύγουμε μελλοντικό κόπο, αλλά και καθυστερήσεις που

προκύπτουν όταν δεν καταγράφουμε την ταυτότητα (τα πλήρη

στοιχεία δηλαδή) μιας πηγής. Σημειώνουμε ότι ο κατάλογος αυτός

11 Για την περίπτωση των μελών της κοινότητας του ΑΠΘ, η πρόσβαση σε

περιοδικά & βάσεις δεδομένων, με τα οποία έχει συνάψει συμβάσεις το

πανεπιστήμιο, γίνεται με σύνδεση με τον κεντρικό του εξυπηρετητή. Με άλλα

λόγια, η αναζήτηση από Υ/Η που βρίσκεται στο χώρο του ΑΠΘ παρέχει πρόσβαση

σε μια σειρά από επιστημονικά περιοδικά & βάσεις δεδομένων. Το ίδιο συμβαίνει

και με οικιακό υπολογιστή, όταν σ’ αυτόν έχει εγκατασταθεί σχετικό πρόγραμμα

με βάση το οποίο αναγνωρίζεται ο χρήστης του ως μέλος του ΑΠΘ (βλ. σχετικά:

http://www.lib.auth.gr/index.php/el/faq/1-How/11-Accessibility)


23

συντάσσεται με αλφαβητική σειρά με βάση το επίθετο του/της

συγγραφέα (εκτός και αν ορίζεται διαφορετικά).

Παράδειγμα:

Zachos, Dimitrios, Sedentary Roma (Gypsies): The Case of Serres

(Greece), Romani Studies 5, Vol. 21, No. 1, 2011, pp. 23–56 ).

και όχι:

Dimitrios Zachos, Sedentary Roma (Gypsies): The Case of Serres

(Greece), Romani Studies 5, Vol. 21, No. 1, 2011, pp. 23–56 ).

Η αλφαβητική σειρά μπορεί να τηρηθεί και στην περίπτωση που

χρησιμοποιούμε ελληνόγλωσσες και ξενόγλωσσες πηγές, αν και

συνήθως, ιδιαίτερα σε μεγάλες σε έκταση εργασίες όπως στις

διδακτορικές διατριβές, τις παραθέτουμε ξεχωριστά. Παραθέτουμε

δηλαδή σε χωριστό κατάλογο την ελληνόγλωσση βιβλιογραφία –

αρθρογραφία και ακολουθεί η ξενόγλωσση ή το αντίστροφο.

Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να τονίσουμε ότι θα ήταν χρήσιμο να μάθουμε

από τότε που ξεκινάμε να γράφουμε επιστημονικές εργασίες να

δουλεύουμε με ένα από τα προγράμματα δημιουργίας & διαχείρισης

βιβλιογραφίας.12

12 Για το ΑΠΘ αυτό είναι το RefWorks (βλ. σχετικά στο:

http://www.lib.auth.gr/index.php/el/bibliography-creation).

http://www.lib.auth.gr/index.php/el/bibliography-creation


24

Πως κάνουμε μια έρευνα για σχετικά με το θέμα σε βιβλία ή

άρθρα

• Βρίσκουμε τις λέξεις κλειδιά

• Ψάχνουμε σε βιβλιοθήκες & βάσεις δεδομένων

• Εστιάζουμε σε 20 (ενδεικτικά) αναφορές βιβλίων ή άρθρων

του θέματός μας & βρίσκουμε πού μπορούμε να τ’

αποκτήσουμε

• Αφού τα βρούμε, διαβάζουμε τις περιλήψεις τους &

διατρέχουμε το περιεχόμενό τους για να έχουμε μια αίσθηση

στο κατά πόσο αυτό (το άρθρο ή το βιβλίο / διατριβή κα) θα

συμβάλει στην κατανόηση και στην ανάπτυξη του θέματός

μας

• Καταστρώνουμε το χάρτη της βιβλιογραφίας (δηλαδή ποιες

πηγές αναφέρονται για παράδειγμα στο ζήτημα της σχολικής

ένταξης των παιδιών των μεταναστών, ποιες της σχολικής

τους επίδοσης, ποιες σε ζητήματα πρακτικών κοκ).

• Ξεκινούμε τη συγγραφή περιλήψεων των πλέον σχετικών

άρθρων, όπως και αποσπασμάτων που μας ενδιαφέρουν

(αυτών που θεωρούμε ότι είναι πιθανό να συμπεριληφθούν

στο τελικό μας κείμενο ή σε κάποια άλλη μας εργασία)

• Οργανώνουμε θεματικά τα δεδομένα


25

Χρήσιμες Συμβουλές

1. Είναι καλύτερο να αποθηκεύουμε πολλά δεδομένα, όπως για

παράδειγμα επιστημονικά άρθρα που κατεβάζουμε από το

διαδίκτυο, αποσπάσματα από βιβλία που διαβάσαμε στη

βιβλιοθήκη, πίνακες κα, έστω κι αν αμφιταλαντευόμαστε ως

προς το εάν και κατά πόσο μας χρειάζονται. Το υλικό αυτό

μπορεί να μας φανεί χρήσιμο στη δεύτερη ή τρίτη επεξεργασία

της δουλειά μας ή σε άλλη μας εργασία.

2. Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι πηγές (βιβλία και άρθρα κα) που

συλλέγουμε, μπορούν να μας οδηγήσουν σε νέες (για μας) πηγές,

οι οποίες μπορεί να μας δώσουν περισσότερα στοιχεία ή

διαφορετικές προσεγγίσεις του θέματός μας.

3. Οι (πολλές) φωτοτυπίες σχετικών άρθρων ή τμημάτων

βιβλίων, είναι μεν ιδιαίτερα δαπανηρές, μπορεί όμως να

αποδειχθούν πολλαπλά χρήσιμες: Είναι ένα υλικό, στο οποίο –

πλέον- θα έχουμε όποτε το θελήσουμε γρήγορη και εύκολη

πρόσβαση.

4. Θα πρέπει να προσέξουμε να κρατάμε πλήρη στοιχεία των

πηγών μας. Πχ. για:

I. για βιβλίο: ονοματεπώνυμο συγγραφέα, τίτλο,

εκδότη/τρια, έτος κυκλοφορίας.

II. για άρθρο περιοδικού: ονοματεπώνυμο

συγγραφέα, τίτλο του άρθρου, τίτλο του


26

περιοδικού, τόμο, αριθμό, έτος κυκλοφορίας και

σελίδες.

5. Είναι καλό να κρατάμε ημερολόγιο, όπου να καταγράφουμε ότι

κρίνουμε χρήσιμο: Παράδειγμα: Χρησιμοποίησα το βιβλίο …….

που το δανείστηκα στις 15/3/2013 από τη βιβλιοθήκη της ΧΑΝΘ,

όπου υπήρχε το και μοναδικό αντίγραφο –όσων βιβλιοθηκών

έψαξα- στη Θεσσαλονίκη.


27

iv) Η Περιγραφική Έκθεση

Στην κατηγορία των περιγραφικών εκθέσεων εντάσσονται εκείνες οι

ακαδημαϊκές εργασίες, στις οποίες οι φοιτήτριες/ες καλούνται να

ψάξουν και να βρουν πληροφορίες σχετικά με ένα φαινόμενο, μια

κατάσταση, ένα πρόβλημα, ένα θέμα. Σε τέτοιες εργασίες οι φοιτητές

και οι φοιτήτριες έχουν συνήθως (εκτός αν ορίζεται διαφορετικά από

αυτήν που την αναθέτει)ελευθερία να επιλέξουν τις πηγές τους. Στις

περιγραφικές εργασίες που εκπονούν οι φοιτητές/τριες η έκταση και

το βάθος των πληροφοριών εξαρτάται από τις απαιτήσεις της

εργασίας που έχουν αναλάβει.13-

Σαν ακαδημαϊκή άσκηση, η ανάθεση μιας περιγραφικής έκθεσης δίνει

την ευκαιρία στους/στις φοιτητές/τριες να εξοικειωθούν με την

προβληματική, αλλά και με την ειδική γλώσσα της συγκεκριμένης

επιστημονικής περιοχής που «θεραπεύουν». Επιπρόσθετα, οι εργασίες

αυτής της κατηγορίας καλλιεργούν το λεξιλόγιο, την εκφραστική

ακρίβεια, τη χρήση κατάλληλων επιχειρημάτων και το (γενικό) τρόπο

γραφής όσων τις αναλαμβάνουν.

Ένας φοιτητής/τρια μπορεί να αναπτύξει μια περιγραφική εργασία με

βάση το χρόνο, τον τόπο ή ή ομαδοποιώντας τα επιχειρήματα που

υπάρχουν σχετικά με το θέμα του/της.

13 Διαφορετικές είναι για παράδειγμα οι απαιτήσεις μιας τέτοιας εργασίας για την

αξιολόγηση ενός μαθήματος του προπτυχιακού κύκλου σπουδών, διαφορετικές

μιας πτυχιακής εργασίας και διαφορετικές μιας εργασίας που αναλαμβάνεται σε

μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών.


28

Στη συγγραφή της περιγραφικής έκθεσης οφείλουμε να

ακολουθούμε τους κανόνες και τις συμβάσεις που αφορούν στην

επιστημονική / ακαδημαϊκή γραφή.


29

v) Η Κριτική Ανάλυση

α) Κριτική Ανάλυση και Κριτική Σκέψη

Η Κριτική Ανάλυση είναι ένας τύπος ακαδημαϊκής εργασίας που

καλούνται συχνά οι φοιτήτριες και οι φοιτητές των Παιδαγωγικών

Σχολών και ευρύτερα των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών

να επιτελέσουν. Κριτική Ανάλυση (στο εξής ΚΑ) κάνουμε συνήθως σε

άρθρα ή σε μονογραφίες.

Η ΚΑ απαιτεί Κριτική Σκέψη, η οποία αποτελεί κεντρικό στόχο της

εκπαίδευσης. Η Κριτική Σκέψη (στο εξής ΚΣ) και κατά συνέπεια η

δυνατότητα Κριτικής Ανάλυσης, δεν υπάρχει αφ εαυτής, αλλά

δημιουργείται και καλλιεργείται με τις γνώσεις & τις εμπειρίες.

Απαιτεί λοιπόν χρόνο και (διανοητικό) μόχθο. Πρώτο βήμα για την

ανάπτυξη και την καλλιέργεια της ΚΑ και της ΚΣ είναι να μπορούμε να

διαβάζουμε κριτικά.

α1) Η Κριτική Ανάγνωση

Σε μια εποχή που έχει ανθίσει το διαδικτύο, καθημερινά

κατακλυζόμαστε από διάφορες πληροφορίες, καθώς και από

αναλύσεις θεμάτων, γνώμες και απόψεις ειδικών και μη. Ο καθένας και

η καθεμιά έχει τη δυνατότητα να «εκθέσει» στο διαδίκτυο (σελίδες


30

πληροφόρησης / ενημέρωσης, προσωπικές ιστοσελίδες, κοινωνικά

δίκτυα) τις προσεγγίσεις, τις μελέτες, τις έρευνες, αλλά και τις θεωρίες,

τις απόψεις και τις γνώμες του/της. Μπορεί επίσης να σχολιάσει την

επικαιρότητα ή να ερμηνεύσει ευρήματα διάφορων επιστημονικών

ερευνών και καθημερινές ειδήσεις.

Χρειάζεται όμως ιδιαίτερη προσοχή στη χρήση του διαδικτύου, αφού οι

πληροφορίες, αλλά και οι ερμηνείες και οι απόψεις που εκτίθενται δεν

φιλτράρονται. Δεν γίνεται δηλαδή κάποιου είδους έλεγχος σε πολλές

από τις αναρτήσεις του διαδικτύου, όπως για παράδειγμα κάνει η

αρχισυντάκτρια στις εφημερίδες και στα ραδιοτηλεοπτικά μέσα

ενημέρωσης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μη διασταυρώνονται

«ειδήσεις» και να εμφανίζονται συχνά ψευδή γεγονότα (face news),

γεγονότα δηλαδή που ποτέ δεν συνέβησαν. Στις μέρες μας δεν είναι

καθόλου σπάνιες οι περιπτώσεις ψευδών αναφορών ή παραποίησης

δεδομένων με στόχο να εξυπηρετηθούν οικονομικά, πολιτικά ή άλλα

συμφέροντα. Το ίδιο ανεξέλεγκτες είναι και πολλές απόψεις και οι

γνώμες που κατατίθενται, αφού συχνά ο/η αναγνώστης/τρια δεν

γνωρίζει αν ο συγγραφέας ενός άρθρου έχει σχέση με το αντικείμενο,

έχει ψάξει σχολαστικά το ζήτημα κοκ. στη σοβαρότητα και στην

αξιοπιστία όσων

Γι’ αυτό θεωρούμε ότι είναι απαραίτητο να μάθουν οι άνθρωποι να

χρησιμοποιούν με προσοχή τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Είναι

δηλαδή ανάγκη οι χρήστες να αναπτύξουν σε αποτελεσματικό βαθμό

την ικανότητα διαχείρισης των μέσων, έτσι ώστε η αφθονία των

πληροφοριών και της τεχνολογίας να δημιουργήσει πιο


31

ενημερωμένους/ες πολίτες (Bundy, 2004, 14). Χρειάζεται λοιπόν να

προσέχουμε εάν οι πληροφορίες που παίρνουμε είναι έγκυρες,

όπως και εάν οι αναλυτές/τριες που διαβάζουμε ενσκήπτουν με

σοβαρότητα και συστηματικότητα στο θέμα που αναλύουν.

Διαφορετικά κινδυνεύουμε να πέφτουμε θύματα «ψευδών ειδήσεων»,

εντυπωσιασμού, τσαρλατανισμού και θεωριών συνομωσίας.

Καταληκτικά: Για να γίνουμε κριτικοί αναγνώστες/τριες, σε πρώτο

στάδιο απαιτείται να μάθουμε πώς θα μαθαίνουμε να

χρησιμοποιούμε τα ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης

πληροφόρησης. Να αποκτήσουμε δηλαδή, εκείνα τα εφόδια που θα

μας επιτρέψουν να αξιολογούμε την εγκυρότητα των πληροφοριών

και να διακρίνουμε την αξιοπιστία των πηγών. Να γίνουμε ικανοί και

ικανές να βρίσκουμε εκείνες τις πληροφορίες, τις οποίες στη συνέχεια

θα μπορέσουμε να χρησιμοποιήσουμε έτσι ώστε να διατυπώνουμε

βάσιμους και τεκμηριωμένους ισχυρισμούς. Το χρήσιμο για την

καθημερινότητά μας αυτό στοιχείο αποκτά χαρακτήρα δόγματος για

τις ακαδημαϊκές μας εργασίες.

Σε δεύτερο στάδιο, θα πρέπει να ενσκήψουμε στα δεδομένα με κριτικό

πνεύμα, να θέσουμε τα δικά μας ερωτήματα, να πάρουμε τις

απαντήσεις που ζητάμε και να εξάγουμε τα δικά μας συμπεράσματα.

Ένα πρώτο βήμα για να πετύχουμε αυτούς τους στόχους είναι να

ασκηθούμε στην Κριτική Ανάγνωση.

Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να τονίσουμε ότι το να κάνουμε κριτική

δε σημαίνει ότι απορρίπτουμε τους/τις πάντες και τα πάντα.

Επιπρόσθετα και παρότι αυτονόητο, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η


32

κριτική απαιτεί σαφή και πλήρη γνώση (από την πηγή και όχι μέσω

τρίτων) του θέματος (απόψεων, αντιλήψεων, θέσεων, πολιτικών,

νόμων, διαταγμάτων, μεθοδολογικών προσεγγίσεων, ερευνών,

θεωριών) που βάζουμε στο στόχαστρό μας.

Κριτική ανάγνωση σημαίνει πως επιλέγουμε τι θα διαβάσουμε με

βάση συγκεκριμένα κριτήρια. Όπως:

1. Πόσο επίκαιρο είναι το υλικό;

2. Πόσο εκτενής είναι ο κατάλογος των βιβλιογραφικών

αναφορών;

3. Ποια είναι τα «προσόντα» της συγγραφέα του;

4. Το κείμενο ενισχύει ιδέες, απόψεις & προσεγγίσεις που

έχουμε ήδη συναντήσει αλλού ή τις θέτει σε δοκιμασία;

Η κριτική ανάγνωση έχει σκοπό και θέμα (αυτό που μας έχει ανατεθεί

ή αυτό που έχουμε επιλέξει να ασχοληθούμε). Κατά συνέπεια, για να

είναι αποτελεσματική θα πρέπει να είναι επιλεκτική και

προσηλωμένη στο στόχο.

Επιλεκτική ανάγνωση σημαίνει ότι δεν ακολουθούμε υποχρεωτικά

τη σειρά του κειμένου (όπως δηλαδή διαβάζουμε ένα λογοτεχνικό

κείμενο – από την αρχή μέχρι το τέλος). Μπορούμε να διαβάζουμε τα

κείμενα «ξυστά» (επικεφαλίδες, αρχή παραγράφων, συμπεράσματα),

να πηγαίνουμε κατευθείαν σε ορισμένα κεφάλαια ή να παραλείπουμε

άλλα που δεν έχουν σχέση με το θέμα της εργασίας μας. Αρωγή για μια


33

τέτοιου είδους ανάγνωση μας παρέχουν ο κατάλογος με τα

περιεχόμενα, όπως και το ευρετήριο κάθε βιβλίου, καθώς και οι

περιλήψεις των άρθρων που δημοσιεύονται στα επιστημονικά

περιοδικά.

Προσηλωμένη στο στόχο ανάγνωση σημαίνει ότι μελετάμε χωρίς

αποκλίσεις και περιπλανήσεις σε ενδιαφέροντα μεν, άσχετα με το θέμα

μας όμως ζητήματα.

Μια Κριτική Ανάγνωση μπορεί να συντελεστεί σε τρία στάδια:

Η πρώτη ανάγνωση που κάνουμε θα πρέπει να είναι αναγνωριστική.

Διαβάζουμε την περίληψη (εάν υπάρχει), την εισαγωγή, τις

επικεφαλίδες και το ξεκίνημα των παραγράφων. Μ’ αυτό τον τρόπο

ερχόμαστε σε επαφή με τις κύριες απόψεις & ιδέες που προβάλλονται

στο κείμενο.

Στη δεύτερη ανάγνωση υπογραμμίζουμε έννοιες, φράσεις, λέξεις που

δεν καταλαβαίνουμε και σχολιάζουμε (γραπτά στο περιθώριο του

άρθρου, του βιβλίου, του κειμένου στον υπολογιστή ή με όποιον τρόπο

κρίνουμε γόνιμο, βολικό και αποτελεσματικό [θα πρέπει όμως να

βρίσκουμε και να ανακαλούμε με ευκολία τις σημειώσεις μας]) τα

στοιχεία που υποστηρίζουν τις ιδέες και τις απόψεις του συγγραφέα

του κειμένου.

Στην τρίτη ανάγνωση προσπαθούμε να εξοικειωθούμε με τις έννοιες

και τους όρους που χρησιμοποιεί ο/η συγγραφέας που μελετάμε και


34

να καλύψουμε τις απορίες που μας δημιουργήθηκαν. Για μια πρώτη,

γρήγορη ερμηνεία μπορούμε να προσφύγουμε σε επιστημονικά λεξικά

(πχ. Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, Φιλοσοφικό Λεξικό κα).

Παράλληλα, ξεκινάμε τη διαδικασία για να απαντήσουμε στα

ερωτήματα που έχουμε θέσει και να επεξεργαστούμε με συστηματικό

τρόπο τις σημειώσεις και τα κάθε είδους σχόλια που έχουμε -σε

προηγούμενα στάδια- κάνει. Ξεκινάμε δηλαδή την κριτική ανάλυση

του κειμένου.

α2) Κάνοντας Κριτική Ανάλυση

Όταν κάνουμε μια ακαδημαϊκή κριτική ανάλυση στοχεύουμε να

αξιολογήσουμε μια εργασία, μια θεωρία, μια προσέγγιση, ένα βιβλίο,

μια έρευνα κα. Όπως και σε κάθε αξιολόγηση, στηριζόμαστε σε

ορισμένα κριτήρια. Τα κριτήρια αυτά εξαρτώνται από την

επιστημονική μας προσέγγιση,14 η οποία με τη σειρά της στηρίζεται

στα επιστημονικά εργαλεία που έχουμε στη διάθεσή μας, δηλαδή στις

γνώσεις μας για τη θεωρία και την ερευνητική μεθοδολογία της

«πειθαρχίας»15 στην οποία εντάσσεται το προς κρίση έργο.

Σ’ ότι αφορά στα περιεχόμενα, στη δομή και στη μορφή της, η Κριτική

Ανάλυση είναι η πλέον ελεύθερη μορφή ακαδημαϊκής εργασίας: Δεν

14 Η επιστημονική μας προσέγγιση, όπως ήδη έχουμε τονίσει, δεν είναι ανεξάρτητη από τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο, δηλαδή από την ιδεολογία μας. 15 Με άλλα λόγια, μιας επιστημονικής περιοχής.


35

υπάρχει τυποποιημένος τρόπος να διεισδύουμε στο κείμενο, ούτε

συγκεκριμένη διαδικασία να αναδεικνύουμε και να σχολιάζουμε

έννοιες και απόψεις. Η οπτική, τα σχόλια, η δομή, η έκταση, όπως και

τα εκφραστικά μέσα της ανάλυσης εναπόκεινται στην διεισδυτική

ματιά, αλλά και στις συγγραφικές δεξιότητες της συγγραφέα της.

Σ’ αυτό το σημείο θα πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι ο συγγραφέας

της παρούσης εργασίας:

Πρώτον: Θεωρεί δεδομένη την ελευθερία αυτού ή αυτής που επιχειρεί

μια Κριτική Ανάλυση να διαπραγματευτεί το θέμα του /της με τον πιο

(σύμφωνα με τη γνώμη του) δόκιμο τρόπο.

Δεύτερον: Δεν έχει ως στόχο του τη συγγραφή μιας συνταγής για την

εκπόνηση της Κριτικής Ανάλυσης, αλλά την παροχή ενός

συμβουλευτικού «οδηγού» για τους/τις φοιτητές/τριες ή για

οποιονδήποτε /οποιαδήποτε άλλον αναγνώστη /αναγνώστρια του

παρόντος κειμένου.

1) Ξεκινώντας

Μια Κριτική Ανάλυση (στο εξής ΚΑ) απαιτεί να έχουμε κατανοήσει το

κείμενο. Κατά συνέπεια, πριν κάνουμε ΚΑ είναι απαραίτητο να

αναγνώσουμε το κείμενο κριτικά (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο). Με

βάση αυτή την «εις βάθος» ανάγνωση & την κατανόηση του κειμένου,

η κριτική οφείλει να πάει πιο πέρα από την περιγραφή / καταγραφή

των όσων αναφέρονται σ’ αυτό, σε ανάλυση, ερμηνεία και αξιολόγηση.


36

Σ’ αυτό το σημείο θέλουμε να τονίσουμε ότι Κριτική δεν σημαίνει μια

γενική δήλωση εάν συμφωνούμε ή όχι με τις θέσεις & τις απόψεις που

διαβάσαμε, ούτε και να καταγράψουμε τις -σύμφωνα με τη γνώμη

μας- θετικές και τις αρνητικές απόψεις του/της συγγραφέα του

άρθρου που επεξεργαζόμαστε. Η κριτική σηματοδοτεί την ανάλυση

της μεθόδου, της επιχειρηματολογίας, αλλά και του τρόπου που

παρουσιάζονται οι απόψεις και οι θέσεις.

Για την επίτευξη αυτού του στόχου στην Παιδαγωγική, όπως και στο

σύνολο των κοινωνικών επιστημών, μπορούμε να ακολουθήσουμε μια

πορεία, ορισμένα βήματα, τα οποία διευκολύνουν την ΚΑ:

ενδεικτική πορεία κριτικής ανάλυσης κειμένου

1. Αναγνωρίζουμε τη θέση & το στόχο της συγγραφέα

➢ Ποιος είναι ο σκοπός και ποια η αφετηρία της;

➢ Παρουσιάζει όλες τις απόψεις πάνω στο ζήτημα;

a. Παρουσιάζει όλες τις θεωρητικές

προσεγγίσεις ή περιορίζεται σ’ αυτές που

εξυπηρετούν την προάσπιση της δικής του;

b. Παρέχει μια κριτική ανάλυση των δεδομένων

της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, δηλαδή

εντοπίζει αδυναμίες και πλεονεκτήματα των

προηγούμενων σχετικών με το θέμα

ερευνών / εργασιών;

c. Ποιες παραλείψεις υπάρχουν στο κείμενο;


37

d. Πώς αυτές υπονομεύουν τις θέσεις της

συγγραφέα;

➢ Είναι –κατά το δυνατόν- αντικειμενική η συγγραφέας;

a. Είναι απαλλαγμένη η εργασία από τις

προκαταλήψεις της συγγραφέα της;

b. Χρησιμοποιεί η συγγραφέας

συναισθηματική γλώσσα;

c. Φαίνεται πως υπάρχει κάποια υποχρέωση

της συγγραφέα σε θεσμικό ή οικονομικό

χρηματοδότη;

➢ Σε ποιους άξονες στηρίζει την επιχειρηματολογία της;

➢ Μπορεί η επιχειρηματολογία της να ενταχθεί σε κάποια

θεωρητική κατεύθυνση και σε ποια; Με άλλα λόγια ποια

είναι η ιδεολογία (τρόπος που βλέπει τον κόσμο) της

συγγραφέα της;

➢ Στηρίζεται σε πρωτογενή16 ή σε δευτερογενή δεδομένα;

➢ Καταγράφει η συγγραφέας της τη «χρησιμότητα της

μελέτης»; Γιατί θεωρεί την εργασία της χρήσιμη;

16 Τα πρωτογενή δεδομένα είναι αυτά που προέρχονται από την ερευνητική

δραστηριότητα της συγγραφέα, ενώ δευτερογενείς είναι οι πηγές που

παρουσιάζουν αποτελέσματα ερευνητικών δραστηριοτήτων άλλων και όχι του

συγγραφέα τους.


38

➢ Θέτει στη διάθεσή μας, με το κατάλληλο επιστημονικό

τρόπο,17 όλες τις πηγές του;

θα πρέπει να είμαστε προσεχτικοί έτσι ώστε να μη προβαίνουμε σε

εύκολες γενικεύσεις & άστοχες εκτιμήσεις (παραποιήσεις) σχετικά με

τις θέσεις του/της συγγραφέα.

2. Βρίσκουμε τις κύριες ιδέες του κειμένου

3. Αποδίδουμε σύντομα (περίληψη) την εργασία και συζητάμε για

τις επιπτώσεις και τις συνεπαγωγές της

4. Αξιολογούμε τα μέσα, με τα οποία η συγγραφέας επιδιώκει να

πετύχει το στόχο της

➢ Συζητάμε για την οργανωτική δομή της εργασίας

➢ Συζητάμε για τη μορφή της εργασίας

➢ Εάν στόχος της είναι να πληροφορήσει το

αναγνωστικό της κοινό, τότε θα πρέπει να

17 Υπάρχουν καταγεγραμμένες αναφορές της ταυτότητας των εργασιών της

οποίες επικαλείται η συγγραφέας; Μας δίνει δηλαδή τα πλήρη στοιχεία των

πηγών του, ώστε να μπορούμε χωρίς παρανοήσεις να ανατρέξουμε σ’ αυτές;


39

αξιολογήσουμε τη σαφήνεια, τη διαύγεια και την

τάξη με την οποίο παρουσιάζει το υλικό της

➢ Εάν στόχος της είναι να πείσει για την ορθότητα

της προσέγγισής της, τότε θα πρέπει να

αξιολογήσουμε την ύπαρξη και την παράθεση των

στοιχείων, το χειρισμό των θεμάτων και την

ορθολογικότητα της επιχειρηματολογίας της

Δεν πρέπει να αρκούμαστε στο να εντοπίζουμε λάθη (εσφαλμένες

απόψεις, σφάλματα λογικής δομής) ή μη πειστικά -κατά τη γνώμη μας

πάντα- επιχειρήματα του/της συγγραφέα. Χρειάζεται να:

5. Καταγράφουμε ξεκάθαρα τη δική μας θέση πάνω στο θέμα

6. Μπαίνουμε σε ένα διάλογο με τις θέσεις του συγγραφέα. Που

συμφωνούμε και που διαφωνούμε και για ποιους λόγους.

και τέλος

7. Οικοδομούμε τη προσέγγιση μας, παραθέτοντας στοιχεία,

δεδομένα, ιδέες και λογικά επιχειρήματα.


40

vi) Η Πτυχιακή Εργασία

Η πτυχιακή είναι η πιο απαιτητική εργασία που καλούνται να

εκπονήσουν οι φοιτήτριες και οι φοιτητές κατά τη διάρκεια των

προπτυχιακών τους σπουδών. Η πτυχιακή εργασία δεν είναι μια

εκτεταμένη περίληψη διάφορων εργασιών, ούτε συρραφή

παραφρασμένων αποσπασμάτων διάφορων συγγραφέων. Δεν είναι,

ακόμη, μια αυτολεξεί παράθεση ερευνών, ιδεών και απόψεων άλλων

συγγραφέων.

Η πτυχιακή είναι μια εργασία που απαιτεί τεκμηριωμένη παρουσίαση

της προσέγγισής μας πάνω σε ένα θέμα. Απαιτεί επισταμένη

διερεύνηση με βάση την επιστημονική μέθοδο. Οι φοιτήτριες που

αναλαμβάνουν να εκπονήσουν μια πτυχιακή εργασία οφείλουν να

βρίσκουν και να αξιοποιούν νέες πληροφορίες, να συνδέουν, να

αναλύουν και να «δένουν» δεδομένα και ιδέες και να εξάγουν

τεκμηριωμένα συμπεράσματα.

Η πτυχιακή εργασία μπορεί να στηρίζεται σε:

Πρώτον, έρευνα πεδίου, να στηριχθεί δηλαδή σε δεδομένα που

προέρχονται από πρωτογενή έρευνα του συγγραφέα της

Δεύτερον, θεωρητική έρευνα, να στηριχθεί σε δεδομένα, ιδέες,

θεωρητικές προσεγγίσεις άλλων, με βάση τις οποίες η συγγραφέας θα

αναπτύξει εμπεριστατωμένα την δική τους προσέγγιση στο θέμα της.

Το μέγεθος ή αλλιώς η έκταση της πτυχιακής εργασίας εξαρτάται από

το πανεπιστήμιο, τη σχολή, το τμήμα ή αυτόν/ή που την αναθέτει


41

στους/στις φοιτητές/τριες. Συνήθως κυμαίνεται γύρω στις 10000 με

15000 χιλιάδες λέξεις. Σε κάθε περίπτωση, η έκτασή της εξαρτάται,

από τις ανάγκες του/της συγγραφέα της να καλύψει με επάρκεια το

θέμα και από τη συναίνεση του/της επιβλέποντα/ουσας ως προς το

εάν αυτός ο στόχος επιτεύχθηκε ή όχι.

Συμπερασματικά, η Πτυχιακή είναι μια μεγάλη ακαδημαϊκή εργασία,

στην οποία οι φοιτητές/τριες θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν τις

γνώσεις τους, συγκεκριμένες μεθοδολογικές προσεγγίσεις,

ερευνητικές τεχνικές και θεωρίες.

Κατά τη συγγραφή της πτυχιακής εργασίας θα πρέπει να

ακολουθούνται πιστά οι κανόνες και οι συμβάσεις που αφορούν

στην επιστημονική / ακαδημαϊκή γραφή.


42

vii) Η Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία

Η Διπλωματική Εργασία σε Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών (στο

εξής ΜΔΕ) είναι η τελική, υποχρεωτική δοκιμή στην οποία θα πρέπει

να υποβληθούν οι φοιτητές και οι φοιτήτριες πριν να ολοκληρώσουν

τις σπουδές τους και γίνει η απονομή του πτυχίου τους (Διπλώματος).

Πρόκειται για μια σύνθετη εργασία, με την οποία όσοι/ες

παρακολούθησαν το συγκεκριμένο πρόγραμμα «φανερώνουν» το πώς

εντάχθηκαν στις απαιτήσεις (γνώσεις, μεθοδολογία, συγγραφή)

αυτού του επιπέδου.

Η ΜΔΕ είναι μια ακαδημαϊκή εργασία υψηλών προδιαγραφών και

στόχων. Από άποψη απαιτήσεων, η ΜΔΕ θα πρέπει να πληροί τα

κριτήρια που θέτουν τα επιστημονικά περιοδικά για να δημοσιεύσουν

μια εργασία. Κατά συνέπεια, από τα δεδομένα της θα πρέπει να

παραχθεί εργασία (ή εργασίες) που θα δημοσιευτεί/ούν σε

επιστημονικό περιοδικό με κριτές ή θα ανακοινωθεί σε διεθνές ή

εθνικό συνέδριο.

Όπως και η πτυχιακή εργασία, η ΜΔΕ μπορεί να γίνει με έρευνα

πεδίου ή με θεωρητική έρευνα. Στην πρώτη περίπτωση, ο/η

φοιτητές/τρια διαρθρώνει την εργασία του/της γύρω από την έρευνα

στο πεδίο. Το σχήμα που πρέπει να ακολουθήσει είναι το παρακάτω:

1. Βιβλιογραφική Επισκόπηση

2. Ερευνητική Μεθοδολογία


43

3. Δεδομένα της Έρευνας

4. Ανάλυση & Συζήτηση των Αποτελεσμάτων

5. Συμπεράσματα

6. Βιβλιογραφία

Στην περίπτωση θεωρητικής ερευνητικής ΜΔΕ, η συγγραφέας της

θα πρέπει να χρησιμοποιήσει ερευνητικά δεδομένα, ιδέες και θεωρίες

σχετικά με το θέμα της που έχουν παραχθεί και δημοσιοποιηθεί από

άλλους/ες ερευνητές/τριες. Η πρωτότυπη επεξεργασία, η ανάλυση, η

κριτική και ο έλεγχός τους όμως, θα την οδηγήσουν σε δικές της

ανακαλύψεις και στη δική της συμβολή στην προβληματική της

επιστημονικής της περιοχής.

Το μέγεθος της ΜΔΕ εξαρτάται από το Πανεπιστήμιο / Σχολή / Τμήμα.

Συνήθως κυμαίνεται από 15000 έως το ανώτερο 50000 χιλιάδες

λέξεις. Εντούτοις, η έκταση του τελικού κειμένου εξαρτάται από το

πόσο ο/η συγγραφέας και η επιβλέπουσα θεωρούν ότι πέτυχε να

καλύψει με επάρκεια το θέμα του/της.

Κατά τη συγγραφή της πτυχιακής εργασίας θα πρέπει να

ακολουθούνται πιστά οι κανόνες και οι συμβάσεις που αφορούν

στην επιστημονική / ακαδημαϊκή γραφή.


44

ΤΥΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΘΕΜΑΤΟΣ

Στις ακαδημαϊκές εργασίες εφαρμόζουμε συνήθως το τυπικό σχήμα

Εισαγωγή – Κυρίως Θέμα (Βιβλιογραφική Επισκόπηση – Ερευνητική

Μεθοδολογία – Ανάλυση των Δεδομένων) – Επίλογος (Συμπεράσματα

/ προτάσεις), χωρίς βέβαια αυτό να αποτελεί κανόνα.

Εισαγωγή

Η εισαγωγή είναι το μέρος όπου περιγράφουμε με λίγα λόγια «περί

τίνος πρόκειται», με τι θέμα καταγίνεται η εργασία μας. Η εισαγωγή

δίνει την πρώτη εντύπωση για την ποιότητα της εργασία μας και

προδιαθέτει τον/την αναγνώστη/τριά σχετικά με το αν αξίζει να

διαβάσει την εργασία. Στην εισαγωγή καταγράφουμε και

ανακοινώνουμε με τρόπο συνοπτικό και περιεκτικό:

• το ζήτημα που εξετάζουμε

• γιατί είναι αυτό σημαντικό και

• πώς θα το αναπτύξουμε.

Στην εισαγωγή μπορεί ακόμη να εκθέσουμε την βασική μας άποψη

πάνω στο ζήτημα.

Σημείωση: Συνήθως γράφουμε και ξαναγράφουμε την εισαγωγή,

ίσως και αρκετές φορές, αφού κατά την πορεία αναθεωρούμε κάποια

ή όλα τα σημεία της μέχρι να ολοκληρώσετε την εργασία. Γι’ αυτό ίσως

θα ήταν προτιμότερο να γράψουμε αυτό το κεφάλαιο στο τέλος της

εργασίας σας.


45

Κύριο θέμα

Εδώ αναπτύσσουμε το θέμα μας και εκθέτουμε την επιχειρηματολογία

μας. Στην αρχή παρουσιάζουμε με συνοπτικό και περιεκτικό τρόπο

προηγούμενες διερευνήσεις του θέματος. Η Επισκόπηση της

Βιβλιογραφίας είναι σημαντική γιατί βοηθάει εμάς και τους/τις

αναγνώστες/τριες να κατανοήσουμε καλύτερα το θέμα.

Η εργασία μας καθίσταται περισσότερο έγκυρη όταν στηρίζεται:

• σε επιστημονικές δημοσιεύσεις

• σε πρωτογενείς πηγές

• αξιοποιεί και καταγράφει τις διαφορετικές απόψεις και θέσεις

που υπάρχουν πάνω στο υπό εξέταση ζήτημα

Αφού ολοκληρώσουμε το στάδιο της παρουσίασης των σχετικών με το

θέμα μας επιστημονικών εργασιών, στη συνέχεια όταν έχουμε κάνει

έρευνα πεδίου, παρουσιάζουμε την Μεθοδολογία της Έρευνά μας.

Στο κεφάλαιο αυτό καταγράφουμε που εντάσσουμε την έρευνά μας

(Ποιοτικός, Ποσοτικός, Μεικτός ερευνητικός σχεδιασμός), όπως και

τον τρόπο και τα εργαλεία (τεχνικές, μέσα) που εξυπηρέτησαν τους

σκοπούς της έρευνάς μας.

Όταν έχουμε κάνει έρευνα πεδίου, ακολουθεί η Ανάλυση Δεδομένων.

Στο κεφάλαιο αυτό εκθέτουμε και αναλύουμε τα στοιχεία που έχουμε

συλλέξει. Εδώ μπορεί να εντάξουμε γραφικά, πίνακες και άλλα

εργαλεία για να παρουσιάσουμε τα δεδομένα μας. Όπως κάνουμε και

στις Θεωρητικές Έρευνες, σ’ αυτό το μέρος της εργασίας μας


46

προσπαθούμε να αναγνωρίσουμε σχέσεις, να αξιοποιήσουμε

αντιθέσεις, καθώς και να εντοπίσουμε κενά και ανακολουθίες.

Επίλογος (ή / και Συμπεράσματα)

Στο κεφάλαιο αυτό ερμηνεύουμε τα δεδομένα της έρευνάς μας και

καταθέτουμε τις τελευταίες μας λέξεις, οι οποίες αποτυπώνουν με

σύντομο και περιεχτικό τρόπο τις σκέψεις μας και την οπτική που

εκθέσαμε. Είναι το κομμάτι της εργασίας μας που μπορεί να αφήσει

την τελική καλή «εντύπωση» στον / στην αναγνώστη/τρια.

Παρουσιάζουμε λοιπόν τα συμπεράσματά μας χωρίς να διστάσουμε να

κάνουμε συνδέσεις με ευρύτερα θέματα ή να θέσουμε ερωτήματα ή να

επιχειρηματολογήσουμε υπέρ της σημασίας που έχει η ανάλυσή μας.

Ένας καλός τρόπος για να το πετύχουμε, ενός οδηγός δηλαδή για να

γράψουμε αυτό το μέρος, είναι να απαντήσουμε στο ερώτημα «γιατί

να ενδιαφέρει κάποιον/α η εργασία μου».


47

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΡΑΦΗ

Εισαγωγικά

Η επιστημονική, όπως η ποιητική, η λογοτεχνική, η

δημοσιογραφική, η επαγγελματική και η διοικητική είναι ένα είδος

γραφής. Η επιστημονική γραφή έχει δική της μορφή (λεξιλόγιο &

στυλ), δική της παράδοση και δικό της κοινό. Επιπρόσθετα, η

ακαδημαϊκή γραφή έχει συγκεκριμένους κανόνες, οι οποίοι

στηρίζονται στην επιστημονική μέθοδο αναζήτησης γνώσεων και

στην ηθική δέσμευση των επιστημόνων να επιζητούν την εύρεση

της αλήθειας. Τονίζουμε ότι η συστηματική ενασχόληση των

επιστημόνων με το αντικείμενό τους ακολουθεί τις γενικές

παραδοχές της επιστημονικής κοινότητας, αλλά και τις ειδικές

κατευθυντήριες γραμμές της ιδιαίτερης επιστημονικής περιοχής.

Πχ. η έρευνα στην παιδαγωγική, ακολουθεί την γενική

επιστημονική μεθοδολογία, ενώ τροφοδοτείται από τους

κανόνες, τις παραδοχές, τις μεθόδους και τις ερευνητικές

τεχνικές των κοινωνικών επιστημών.

Το ίδιο και η συγγραφή μιας επιστημονικής εργασίας ακολουθεί

τους γενικούς κανόνες που θέτουν τα μέλη της επιστημονικής


48

κοινότητας, με τις όποιες διαφοροποιήσεις προκύπτουν από την

ιδιαίτερη επιστημονική περιοχή. 18

Μια εργασία Παιδαγωγικής ή γενικότερα μια εργασία στο χώρο των

κοινωνικών επιστημών, δεν συγγράφεται (πλέον) με την τυπική

γλώσσα των φυσικών επιστημών, υπόκειται όμως σε

περιορισμούς και «συνθήκες». Μπορούμε να αναγνωρίσουμε

αυτούς τους κανόνες / περιορισμούς / συνθήκες της ειδικής

επιστημονικής περιοχής στην οποία εκπονούμε την εργασία μας,

προστρέχοντας σε εργασίες που έχουν ήδη ολοκληρωθεί και

δημοσιευτεί σε περιοδικά της (academic journals).

Όταν τηρούμε τη δεοντολογία, με άλλα λόγια τους κανόνες,

θεμελιώνουμε την αξίωσή μας να χαρακτηριστεί η εργασία μας ως

επιστημονική. Οι κανόνες της επιστημονικής γραφής

συμπεριλαμβάνονται στα κριτήρια με βάση τα οποία μια εργασία

χαρακτηρίζεται επιστημονική. Ο επιστημονικός χαρακτήρας μιας

εργασίας επικυρώνεται – πιστοποιείται από διάφορα θεσμικά

σώματα (επιτροπές εξέτασης μεταπτυχιακών εργασιών και

διδακτορικών διατριβών, κριτές συνεδρίων και επιστημονικών

περιοδικών) ή να κερδίζεται από την αναγνώριση των «ομότεχνών»

μας.

Σε κάθε περίπτωση, επειδή η επιστημονική εργασία είναι

μετρημένη, ακριβής και τεκμηριωμένη, θα πρέπει και να την

18 Οι παραδοχές αυτές στηρίζονται στην συμφωνία των μελών της επιστημονικής

κοινότητας και υπόκεινται –όπως και οι επιστημονικές προσεγγίσεις και θεωρίες-

σε αναθεώρηση, βελτίωση ή και κατάργηση.


49

παρουσιάζουμε, δηλαδή να τη γράφουμε με αντίστοιχο τρόπο. Έτσι,

άλλωστε θα είναι εμφανείς οι διαφορές της από δημοσιογραφικές

εργασίες, αλλά και από εργασίες ρεκτών ιδιωτών, οι οποίοι/ες όμως

δεν χρησιμοποιούν επιστημονικές μεθόδους για να βρουν τα

δεδομένα τους.

Σημείωση: Η υιοθέτηση της επιστημονικής γραφής και η ικανότητά

μας να γράφουμε με τον απαιτούμενο τρόπο δεν γίνεται αυτόματα

όταν εντασσόμαστε στην επιστημονική κοινότητα. Χρειάζεται να

κατανοήσουμε τον τρόπο και να εξασκηθούμε στην υλοποίησή των

κανόνων και των δεσμεύσεων. Αυτός είναι άλλωστε ο στόχος των

εργασιών που καλούμαστε να εκπονήσουμε κατά τη διάρκεια των

σπουδών μας.

Πως γράφουμε σωστά

Γενικά μιλώντας (λέγοντας), όταν γράφουμε μια επιστημονική

εργασία θα πρέπει να ακολουθούμε τους γενικούς κανόνες που

διέπουν το σύνολο του γραπτού λόγου.

Έτσι, στις επιστημονικές / ακαδημαϊκές εργασίες:

1. Δεν γράφουμε κάτι που δεν κατανοούμε!

2. Γράφουμε με σύντομες και απλές προτάσεις.

3. οργανώνουμε τις απόψεις μας με λογική συνοχή.

4. παρέχουμε «σήμανση» (επικεφαλίδες, επεξηγηματικές

υποσημειώσεις, πίνακες) στους αναγνώστες μας

5. Αποφεύγουμε τις κοινοτυπίες


50

6. Αποφεύγουμε τις αοριστολογίες και τις γενικολογίες. Η

σαφήνεια και η αυστηρότητα αποτελούν βασικά

χαρακτηριστικά της επιστημονικής εργασίας

7. Περιορίζουμε την ανάπτυξή μας στον χώρο που μας

καθορίζεται (πχ. 3000 λέξεις)

8. Υιοθετούμε την κλασσική δομή (εισαγωγή - ανάπτυξη θέματος

– επίλογος / συμπεράσματα) & τις όποιες υποδείξεις του

περιοδικού ή του επιβλέποντα.

Υπάρχουν όμως και κάποιοι ειδικοί κανόνες που ακολουθούμε

στις επιστημονικές / ακαδημαϊκές εργασίες:

1. Χρησιμοποιούμε τεχνικούς όρους, δηλαδή όρους της

επιστημονικής μας περιοχής, αποφεύγουμε όμως την

επιτηδευμένη & ακατανόητη γραφή.

2. Δεν χρησιμοποιούμε την λέξη «απέδειξε ή απέδειξα ή

αποδείξαμε». Αντ’ αυτής προτιμούμε λέξεις που εκφράζουν

καλύτερα αυτό που οι επιστήμονες/ισσες κάνουν:

«Ισχυριζόμαστε, εκτιμούμε, διατυπώνουμε την άποψη,

υποστηρίζουμε την προσέγγιση, τα στοιχεία δείχνουν /

υποδηλώνουν / υποδεικνύουν».

3. Αναφερόμαστε στον εαυτό μας (εγώ, γράφω, κάνω έρευνα,

διδάσκω) όσο το δυνατόν λιγότερο.

4. Δεν αναφέρουμε κάτι χωρίς να το στηρίξουμε, ούτε

προβαίνουμε σε αστήρικτες γενικεύσεις. Πχ. Οι Δημόσιοι

Υπάλληλοι στην Ελλάδα είναι πάρα πολλοί (ένας τέτοιος

ισχυρισμός θα πρέπει απαραίτητα να συνοδεύεται από αναφορά

σε σχετικά ερευνητικά δεδομένα).


51

5. Δεν κάνουμε αόριστες, αστήρικτες αναφορές, όπως:

i. έρευνες λένε (θα πρέπει να αναφέρουμε ποιες

είναι αυτές)

ii. σύμφωνα με έρευνες (θα πρέπει να

αναφέρουμε ποιες είναι αυτές)

iii. η συντριπτική πλειοψηφία της κοινής γνώμης

(θα πρέπει να αναφέρουμε από πού προκύπτει

- από ποια έρευνα- η συγκεκριμένη μας

καταγραφή)

iv. οι περισσότερες φοιτήτριες (θα πρέπει να

αναφέρουμε από πού προκύπτει - από ποια

έρευνα- η συγκεκριμένη μας καταγραφή)

v. όπως υποστηρίξαμε αλλού (θα πρέπει να

αναφέρουμε που υποστηρίξαμε την πρόταση,

γνώμη κα)

6. Αποφεύγουμε ανθρωπομορφισμούς του είδους:

i. Η θεωρία μας διδάσκει…..

ii. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία…..

iii. Το ζήτημα που ζητάει απάντηση….

iv. Η κοινωνία επιζητά…..

7. Ο στόχος μας είναι να καταγράψουμε / βρούμε την αλήθεια. Γι’

αυτό και θα πρέπει να είμαστε όσο γίνεται πιο

αντικειμενικοί/ές. Επομένως, αποφεύγουμε τη γλώσσα που

φανερώνει μεροληψία, όπως & τη συναισθηματική γλώσσα.

πχ.

i. Ευτυχώς η πατρίδα μας …….

ii. Δυστυχώς για τον τόπο μας……..

iii. Ο ανθέλληνας ………

iv. Η τεράστια επιτυχία των παιδιών των Ρομά……… ..

v. Χάρη στο στοργικό ενδιαφέρον των δασκάλων /

της πατρίδας μας


52

8. Αποφεύγουμε τη σεξιστική γλώσσα, δηλαδή τη χρήση

δηλώσεων που συμβάλουν στη δημιουργία, εδραίωση,

προώθηση και εκμετάλλευση των διακρίσεων φύλου. Αξίζει να

σημειωθεί ότι πολλά πανεπιστήμια, όπως και επιστημονικά

περιοδικά, καθορίζουν με σαφήνεια ποια γραφή θεωρούν

αποδεκτή και ποια όχι. Για την καταπολέμηση της σεξιστικής

γλώσσας προτείνονται –συνήθως- οι παρακάτω εναλλακτικές

χρήσεις:

I. Χρησιμοποιούμε διπλούς (αρσενικών και θηλυκών)

τύπους στις γενικές αναφορές (φοιτητής/τρια)

II. Χρησιμοποιούμε συχνά το θηλυκό γένος, έτσι ώστε

να «αποδομήσουμε» τα στερεότυπα φύλου στον

δημόσιο και ιδιωτικό χώρο (π.χ. η φοιτήτρια, η

διευθύντρια).

III. Αποφεύγουμε – απαγορεύουμε στον εαυτό μας τη

χρήση σεξιστικών όρων (π.χ. γεροντοκόρη,

δεσποινίς)


53

Ακαδημαϊκή εντιμότητα

Γενικά

Οι επιστήμονες στηρίζονται σε δουλειές άλλων, πάνω στις οποίες

οικοδομούν νέες αντιλήψεις, προσεγγίσεις και θεωρίες. Μ’ αυτό τον

τρόπο εξελίσσεται η επιστήμη, μ’ αυτό τον τρόπο συντελέστηκε η

τεχνολογική εξέλιξη. Όταν όμως χρησιμοποιούμε ευρήματα άλλων

οφείλουμε να ακολουθούμε κάποιους κανόνες δεοντολογίας. Έτσι,

όταν συγγράφουμε ένα κείμενο και χρησιμοποιούμε ιδέες, ευρήματα ή

επιχειρήματα άλλων είναι απαραίτητο να το αναφέρουμε με τον

κατάλληλο τρόπο, έτσι ώστε ο αναγνώστης μας να μη μείνει με την

εντύπωση ότι οι ιδέες, τα ευρήματα ή η επιχειρηματολογία αυτή είναι

δική μας.

Αναφορές (citations)

Σε μια επιστημονική / ακαδημαϊκή εργασία υποστηρίζουμε συνήθως

τις απόψεις μας αναφέροντας πληροφορίες, ερευνητικά δεδομένα,

θεωρίες, προσεγγίσεις, παραινέσεις, προτάσεις κα. άλλων

συγγραφέων. Η γνώση οικοδομείται πάνω στην ήδη γνωστή γνώση.

Κάθε φορά που χρησιμοποιούμε δεδομένα ή ιδέες άλλων όμως, θα

πρέπει να αναγνωρίζουμε με σαφή και ξεκάθαρο τρόπο από πού

προέρχονται (την «πηγή»).


54

Ως κύριες πηγές των επιστημονικών εργασιών χρησιμοποιούμε βιβλία

ή άρθρα επιστημονικών περιοδικών. Δεν περιοριζόμαστε όμως μόνον

σ’ αυτά, αλλά οι αναφορές μας αφορούν σ’ οτιδήποτε χρησιμοποιούμε:

Δικτυακούς τόπους (internet sites), εικόνες, γραφήματα, περιοδικά

ποικίλης ύλης, εφημερίδες, ακόμη & προφορικές συνομιλίες δια ζώσης

ή διά τηλεφώνου κλπ.

Οι αναφορές στις πηγές μας είναι σημαντικές γιατί αποδίδουν τα του

«Καίσαρος τω Καίσαρι». Η επιστήμη, όπως ήδη αναφέραμε, στηρίζεται

πάνω στις γνώσεις που κάποιοι/ες άλλοι/ες έχουν δημιουργήσει πριν

από εμάς. Γι’ αυτό οφείλουμε να αναγνωρίζουμε τη συμβολή τους.

Έτσι, όταν και κάθε φορά που χρησιμοποιούμε ιδέες ή ερευνητικά

δεδομένα είτε το κάνουμε παραθέτοντας αυτολεξεί αποσπάσματα είτε

«παραφράζοντας» τα λόγια κάποιου/ης συγγραφέα, οφείλουμε να

καταγράψουμε την πηγή μας.

Οι αναφορές αποτελούν χαρακτηριστικό της επιστημονικής γραφής

αφού μέσω αυτών η συγγραφέας της εργασίας:

1. αναγνωρίζει τα «δάνεια» & τους «δανειστές»

2. δείχνει ότι είναι ενημερωμένη19 για τις θεωρητικές &

ερευνητικές εξελίξεις του πεδίου της

3. δίνει εγκυρότητα στα επιχειρήματά της

19 Η γρήγορη ματιά στον κατάλογο βιβλιογραφίας – αρθρογραφίας άλλωστε, μαζί

με την ανάγνωση της περίληψης, των λέξεων κλειδιών και των περιεχομένων (για

βιβλίο) ή των τίτλων των κεφαλαίων είναι το σημαντικότερο κριτήριο για να

προχωρήσει κάποιος/α σε μια πρώτη, γρήγορη εκτίμηση της ποιότητας της

εργασίας μας.


55

4. Δείχνει το δρόμο στους αναγνώστες για να εμβαθύνουν σε

κάποιο συγκεκριμένο σημείο της εργασίας (άποψη, επιχείρημα,

προσέγγιση, έρευνα), ακολουθώντας τις πηγές

Αναφορές μέσα στο κείμενο

Οι αναφορές (σε συγγραφείς) μέσα στο κείμενο που γράφουμε (εμείς,

στην εργασία μας δηλαδή), θα πρέπει να γίνονται με τέτοιο τρόπο,

ώστε να μην υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ως προς το ποιος/α λέει

τι & πού.


Η κυβέρνηση έχει δηλώσει κατ’ επανάληψη την ανάγκη αξιολόγησης,

γιατί αυτή «αποτελεί μοναδική διαδικασία διαπίστωσης της θετικής

αλλά και της αρνητικής πορείας» της. Είναι οφθαλμοφανές όμως, ότι η

κυβέρνηση, ενώ μεριμνά για την αξιολόγηση εκπαιδευτικών και

σχολείων, «ξεχνάει» να συμπεριλάβει στους στόχους της αξιολόγησης

και τις υπηρεσίες που παρέχει το υπουργείο παιδείας.

Στο παραπάνω παράδειγμα:

Πρώτον, δεν υπάρχει στο κείμενο αναφορά στην πηγή από την οποία

προέρχεται η καταγραφή της κυβερνητικής θέσης.


56

Δεύτερον, στο κείμενο χρησιμοποιείται μια έκφραση, η οποία μαζί

άλλες αντίστοιχες, όπως το προφανώς ή το αποδείξαμε, είναι καλό να

αποφεύγονται.

Πώς κάνουμε αναφορές μέσα στο κείμενο

Όταν δανειζόμαστε κάποια δεδομένα ή ιδέες από έναν/μία

συγγραφέα, οφείλουμε να το αναφέρουμε μέσα στο κείμενό μας, εκεί

δηλαδή που γράφουμε γι’ αυτή την ιδέα / δεδομένα, στην ίδια

πρόταση. Δεν δίνουμε όμως τα πλήρη στοιχεία του άρθρου / βιβλίου

που δανειζόμαστε, παρά μόνον το επίθετο, (όχι το μικρό όνομα)

του/της συγγραφέα και το έτος δημοσίευσης.

Πχ.

Η περίπτωση των Ρομά του Φλάμπουρου δείχνει ότι το όραμα μιας

καλύτερης κοινωνίας μπορεί να οδηγήσει τις μειονοτικές ομάδες σε

ενεργή διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους (Ζάχος, 2007).

Ένας δεύτερος τρόπος που μπορούμε να παραθέσουμε το όνομα

του/της συγγραφέα στο κείμενο, είναι βάζοντας το επίθετό του/της

μέσα στην πρόταση, επικαλούμενη δηλαδή το όνομά του/της και μετά

σημειώνουμε σε παρένθεση το έτος κυκλοφορίας του έργου.

Παραδείγματα:

1ο) Σύμφωνα με τον Piaget (1998), …………….


57

Θα πρέπει να είναι όμως ξεκάθαρο τι δανειζόμαστε από τον Piaget. Γι’

αυτό και οφείλουμε να βάλουμε τελεία εκεί που τελειώνει η αναφορά

στο έργο /κείμενο του Piaget.

2ο) Σύμφωνα με το Ζάχο (2007), η περίπτωση των Ρομά του

Φλάμπουρου δείχνει ότι το όραμα μιας καλύτερης κοινωνίας μπορεί

να οδηγήσει τις μειονοτικές ομάδες σε ενεργή διεκδίκηση των

δικαιωμάτων τους.

Κατά την περίπτωση που το δάνειό μας προέρχεται από συγκεκριμένο

σημείο του έργου ενός / μιας συγγραφέα, όταν δηλαδή

χρησιμοποιούμε μια ιδέα ή δεδομένα που εκτίθενται σε μια

συγκεκριμένη σελίδα είτε αυτολεξεί ή παραφράζοντάς τα, τότε θα

πρέπει να δηλώσουμε και τον αριθμό της σελίδας αυτής:


1ο) «Οι αλλαγές αυτές δεν άφησαν ανεπηρέαστο το χώρο της

εκπαίδευσης, της οποίας ο ρόλος της παραμένει κρίσιμος, τόσο στην

οικονομική ανάπτυξη, όσο και στη διαμάχη των κοινωνικών ομάδων

για την ιδεολογική και πολιτική τους επικράτηση» (Ζάχος, 2007: 43).

2ο) Ο Γκράμσκι (1973: 28) υποστηρίζει ότι θα πρέπει να πιέζουμε τα

παιδιά έτσι ώστε να αποκτήσουν τις κατάλληλες ψυχοφυσικές

συνήθειες που απαιτεί η σκληρή διανοητική εργασία.


58

Προσοχή! «Παράφραση» δε σημαίνει ότι τοποθετούμε στο κείμενο

μια δική μας ιδέα / αντίληψη κλπ. αποδίδοντάς της σε κάποιον/α

συγγραφέα!!! Οφείλουμε να είμαστε τίμιοι/ες & να ακολουθούμε την

επιστημονική ηθική!

Δύο περιπτώσεις που πρέπει να προσέξουμε:

Πρώτη περίπτωση: Θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί/ες όταν στην

ίδια πρόταση χρησιμοποιήσουμε κείμενα περισσότερων του/της

ενός/ μιας συγγραφέα: Τότε οφείλουμε να τα διαχωρίσουμε με τρόπο

που δεν θα επιδέχεται διαφορετικών αναγνώσεων /ερμηνειών:


1ο) Σύμφωνα με τον Parsons (1978)……….[αναπτύσσουμε την

προσέγγιση του Parsons], ενώ αντίθετη είναι η άποψη του Mills

(1959)…………. )……….[αναπτύσσουμε την προσέγγιση του Mills] και

κλείνουμε την πρόταση {τελεία}.

2ο) «Em’ Mpoou (1984:4) claims that the permanence of the Roma

culture is confirmed by its position in different societies, while Liegeois

and Gheorghe (1995:29) state that “a different analysis is required,

recognizing the permanence of lifestyle and profound sense of identity

characterizing Roma/Gypsy culture”. Furthermore, Terzopoulou and

Georgiou (1996:1) support that by absolutely refusing exogamic

intermarriage and inclusion, the Roma have remained a distinct ethnic

group of high racial purity, with significant differentiation in thought

and action, while Lydaki (1998:13) claims that the Roma are a unique


59

cultural group that insists on preserving their social and cultural

individuality, preserving their identity, and that the “Roma today either

have preserved their unique cultural features (attire, nomadic life,

tents, transport by pick-up truck, etc.) unchanged or seem to have been

urbanized” (Lydaki, 2002: 232). They were (and are) artisans,

musicians, entertainers, acrobats, animal tamers and horse traders,

blacksmiths, tinkers and fortune tellers due to their Indian origins,

while “Indian origins also explain specific Romani characteristics,

notably the occupations they practise” (Liebich, 2007: 540)….» (Zachos,

2011: 30).

Δεύτερη περίπτωση: Η αναφορά σε συγγραφέα μας αφορά πάντοτε

σε αυτόν/ή που εμείς διαβάζουμε. Όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε

μια ιδέα / γνώμη / ερευνητικά δεδομένα ενός άλλου συγγραφέα που

καταγράφει η συγγραφέας της οποίας διαβάσαμε το άρθρο [ΑΡΑ

ΕΜΕΙΣ ΔΕΝ ΕΧΟΥΜΕ ΔΙΑΒΑΣΕΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΑΥΤΟΥ/ΗΣ, όμως οφείλουμε

να αναφέρουμε ότι σ’ αυτόν/ή ανήκει η συγκεκριμένη

θεωρία/ιδέα/δεδομένα] τότε η αναφορά μας θα πρέπει να γίνεται ως

εξής:


1ο) (Ball, 2007 όπως αναφέρεται στο: Ζάχος, 2014, 25)20

20 Ball, 2007 [αυτός στον οποίο ανήκουν τα δεδομένα] όπως αναφέρεται στο: Ζάχος, 2014, 25 [αυτός στου οποίου το έργο διαβάσαμε εμείς τα δεδομένα του Ball])


60

2ο) «Η δικαιότερη αντιμετώπιση των «μειονοτικών» ομάδων δε

σηματοδοτεί πλέον την ανάγκη επαναδιανομής του κοινωνικού

πλούτου αλλά το αίτημα αναγνώρισης των ιδιαίτερων πολιτισμικών

αξιών, των ταυτοτήτων κ.α» (Ζάχος, 2007, 350, όπως αναφέρεται στο

Καρανικόλα (2015).

Σημειώνουμε ότι στον κατάλογο των βιβλίων και άρθρων που

χρησιμοποιήσαμε και παραθέτουμε στο τέλος της εργασίας σε

ξεχωριστό κεφάλαιο που συνήθως φέρει τον τίτλο βιβλιογραφία, θα

καταγράψουμε μόνον τα πλήρη στοιχεία αυτών των άρθρων που

εμείς διαβάσαμε.

Στα παραδείγματα που εκθέσαμε παραπάνω δηλαδή, θα

καταγράψουμε μόνον το:

1. Ζάχος, Δ. (2014). Επίκαιρα Θέματα Διαπολιτισμικής

Εκπαίδευσης. Θεσσαλονίκη: Σταμούλης (στο πρώτο

παράδειγμα).

2. Καρανικόλα Α. Ζ. (2015). Η Διαχείριση της Πολιτισμικής

Ετερότητας με Βάση το Διεθνές και το Ελληνικό Νομικό Πλαίσιο.

Διαπολιτισμική Ευαισθησία και Ικανότητα των Εκπαιδευτικών

της Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης του Νομού Αιτωλοακαρνανίας

(Διδακτορική Διατριβή). Σχολή Ανθρωπιστικών & Κοινωνικών

Επιστήμων Τμήμα Επιστήμων της Εκπαίδευσης και της Αγωγής

Στην Προσχολική Ηλικία, Πανεπιστήμιο Πατρών (στο δεύτερο

παράδειγμα).


61

Καταληκτικά: Οφείλουμε να δίνουμε στην αναγνώστρια τη

«διεύθυνση» της πηγής μας έτσι ώστε να μπορεί να «απευθυνθεί» σ’

αυτήν αν το επιθυμεί. Πρέπει δηλαδή να υιοθετήσουμε το σύστημα

συγγραφής της ακαδημαϊκής κοινότητας, με το οποίο ο/η κάθε

αναγνώστης/τρια μπορεί εύκολα και χωρίς παρανοήσεις να

αναγνωρίζει την πηγή. Οι αναφορές μέσα στο κείμενο, ο τρόπος

δηλαδή που δηλώνουμε σε ποια συγγραφέα ανήκει αυτό που

γράφουμε, έχει ως βασική έκταση του κειμένου την πρόταση. Σε ότι

αφορά ειδικότερα στην παράθεση του αριθμού της σελίδας της

αναφοράς, αυτή είναι απαραίτητη σε κάθε περίπτωση που

παραθέτουμε αποσπάσματα αυτολεξεί. Το ίδιο ισχύει και όταν

χρησιμοποιούμε με δικά μας λόγια μια ιδέα ή κάποια δεδομένα τα

οποία η συγγραφέας τους παραθέτει σε μια συγκεκριμένη σελίδα.

Σημειώνουμε ότι η αυτολεξεί παράθεση περισσότερων από τέσσερις

γραμμές είναι καλύτερα να γίνεται είτε στενεύοντας τα περιθώρια είτε

αλλάζοντας τη γραμματοσειρά ή χρησιμοποιώντας italics.


62

Καταγράφουμε την ταυτότητα των αναφορών που έχουμε κάνει σε

πηγές μέσα στο κείμενό μας, γράφουμε δηλαδή όλα τα στοιχεία της

πηγής που έχουμε παραθέσει (όνομα συγγραφέα, έτος δημοσίευσης,

τίτλος εργασίας, [όνομα περιοδικού, τόμος, τεύχος σελίδες του

άρθρου] ή [όνομα εκδοτικού οίκου και έδρας του]) στον κατάλογο

αρθρογραφία – βιβλιογραφία, τον οποίο παραθέτουμε στο τέλος

του κειμένου μας.

Πώς καταγράφουμε περισσότερες από μία εργασίες ενός/μίας

συγγραφέα δημοσιευμένες το ίδιο έτος

Ένα άλλο σημαντικό για να κατανοήσουμε τον τρόπο που γράφουμε

τις αναφορές μέσα στο κείμενο στοιχείο, αφορά στη σύγχυση που

ενδεχομένως θα δημιουργήσουμε στον/στην αναγνώστη/τριά μας εάν

δεν καταφέρουμε να ξεχωρίσουμε δύο έργα που ανήκουν στον/στην

ίδιο/α συγγραφέα. Όταν στο κείμενό μας χρησιμοποιούμε και δεύτερη

εργασία του ίδιου συγγραφέα, η οποία δημοσιεύτηκε την ίδια χρονιά,

τότε η σήμανση (αναφορά μέσα στο κείμενο) θα πρέπει αντιστοιχεί σε

συγκεκριμένη καταγραφή στο κατάλογο βιβλιογραφίας –

αρθρογραφίας. Επομένως, η αναφορά οφείλει να αποκτήσει τώρα ένα

πρόσθετο αναγνωριστικό σημάδι:

«Οι αλλαγές αυτές δεν άφησαν ανεπηρέαστο το χώρο της εκπαίδευσης,

της οποίας ο ρόλος της παραμένει κρίσιμος, τόσο στην οικονομική

ανάπτυξη, όσο και στη διαμάχη των κοινωνικών ομάδων για την

ιδεολογική και πολιτική τους επικράτηση» (Ζάχος, 2007α: 43).


63

Η δεύτερη μας αναφορά σε εργασία του ίδιου συγγραφέα, η οποία

δημοσιεύτηκε το ίδιο έτος, θα είναι το ίδιο εύκολα αναγνωρίσιμη

τώρα, τόσο μέσα στο κείμενο (πχ. Ζάχος, 2007β: 233), όσο και στο

βιβλιογραφικό κατάλογο:


Ζάχος, Θ. Δημήτρης, Οικονομία της Αγοράς, Σχολική

Αποτυχία και Σχολική «Αποτελεσματικότητα», Σύγχρονα

Θέματα, τ. 97, 2007α, σελ. 43-50.

Δημήτρης Ζάχος, Εκπαίδευση και Χειραφέτηση: Η Υπέρβαση

Του Κοινωνικού Αποκλεισμού στο Φλάμπουρο, Θεσσαλονίκη,

Επίκεντρο 2007β.

Ο τρόπος που ξεχωρίζουμε τις δύο εργασίες21 αξιοποιεί συνήθως τη

χρονική σειρά δημοσίευσης: Η πρώτη δημοσιευμένη εργασία

σηματοδοτείται με α, η δεύτερη με β κοκ. Μ’ αυτό τον τρόπο είναι

ευκρινές τι παίρνουμε από πού.

Ο συγγραφέας μιας εργασίας με απουσία αναφορών, όπως και

με πλημμελή ή η μη επιτυχή καταγραφή των δανείων,

διαπράττει το αδίκημα της λογοκλοπής (plagiarism).

21 Το ζήτημα αυτό θα παρουσιαστεί αναλυτικότερα στο επόμενο κεφάλαιο.


64

Λογοκλοπή

«Λογοκλοπή* είναι η χρήση του έργου ή μέρους του έργου κάποιου και η

παρουσίασή του ως δικού μας. Είτε γίνεται με πρόθεση είτε όχι, ακόμα και

όταν αφορά προηγούμενη δική μας δουλειά, είναι λογοκλοπή!

Αναλυτικότερα λογοκλοπή είναι:

• Να χρησιμοποιούμε τις λέξεις ή τις ιδέες κάποιου χωρίς

να κάνουμε την αντίστοιχη παραπομπή

• Να μη βάζουμε μέσα σε εισαγωγικά φράσεις που πήραμε

αυτούσιες από κάποια πηγή

• Να κάνουμε την εργασία κάποιου άλλου ή να βάλουμε

κάποιον να κάνει τη δική μας εργασία

• Να παραποιούμε ή να κατασκευάζουμε πληροφορίες ή

δεδομένα

* Ο όρος στα αγγλικά είναι plagiarism και προέρχεται από τη λατινική λέξη

plagiarius που σημαίνει απαγωγέας» (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης, χωρίς ημερομηνία).

Αξίζει να τονιστεί ότι ακόμη και η αντιγραφή μέρους εργασίας την

οποία έκανε ο ίδιος συγγραφέας παλιότερα, χωρίς αναφορά, είναι

επίσης (αυτο)λογοκλοπή.


65

Η λογοκλοπή είναι ένα φαινόμενο που διαπερνά το σύνολο της

ακαδημαϊκής κοινότητας σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα πρέπει όμως να

‘χουμε κατά νου ότι η λογοκλοπή αποτελεί βαρύτατο ακαδημαϊκό /

επιστημονικό παράπτωμα, το οποίο επιφέρει από μηδενισμό στην

επίδοσή μας σε ένα μάθημα μέχρι την κλίση μας σε δικαστική επιτροπή

και την αποβολή μας από το πανεπιστήμιο. Δεν είναι λίγες οι

περιπτώσεις καθηγητών ή διακεκριμένων προσώπων που

κατηγορήθηκαν για λογοκλοπή.22 Ιδιαίτερα στις μέρες μας είναι πολύ

εύκολο να βρεθούν τα μη αναγνωρισμένα δάνεια, αφού υπάρχουν

πολλά λογισμικά ανίχνευσης λογοκλοπής.23 Επομένως, όταν

εκπονούμε μια εργασία ούτε να μας περάσει από το νου να

«ξεχάσουμε» να παραθέσουμε τις πηγές των πληροφοριών μας.

Προσοχή! Είναι καλό, εάν έχετε πρόσβαση, να «δοκιμάσετε» την

εργασία σας σε λογισμικό λογοκλοπής, έτσι ώστε να αποκλειστεί

ακόμη και ο κίνδυνος παράθεσης κάποιων ελάχιστων δανείων χωρίς

την πρέπουσα αναφορά!

22 Πιο επίκαιρα και ηχηρά είναι τα παραδείγματα των γερμανών υπουργών

Άμυνας & Παιδείας, οι οποίοι κατηγορήθηκαν για λογοκλοπή & αναγκάστηκαν να

παραιτηθούν από τη θέση τους (για τις συγκεκριμένες, όπως και για άλλες

περιπτώσεις γνωστών διεθνών ατόμων που διέπραξαν λογοκλοπή βλ. Editor’s

Pick (2012). 23 Στο Αριστοτέλειο, όπως και σε άλλα πανεπιστήμια της Ελλάδας, η ανίχνευση της

λογοκλοπής μπορεί να γίνει (και) με το ephorus (δες στο:

https://www1.ephorus.com/account/login).

https://www1.ephorus.com/account/login


66

Η ΜΟΡΦΗ ΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ24

ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΠΑΡΑΘΕΣΗΣ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ–

ΑΡΘΟΓΡΑΦΙΑΣ

Σύμφωνα με το προτεινόμενο μοντέλο από την American

Psychological Association (APA) FORMAT (5th Edition )

Άρθρο σε επιστημονικό περιοδικό ενός/μιας συγγραφέα

Simon, A. (2000). Perceptual comparisons through the mind’s eye.

Memory & Cognition, 23, 635-647.

Άρθρο σε επιστημονικό περιοδικό δύο συγγραφέων

Becker, M. B., & Rozek, S. J. (1995). Welcome to the energy crisis.

Journal of Social Issues, 32, 230-343.

Άρθρο σε περιοδικό ποικίλης ύλης ενός/μιας συγγραφέα

Garner, H. J. (1997, July). Do babies have a universal song? Psychology

Today, 102, 70-77.

Ανώνυμο άρθρο σε εφημερίδα

Study finds free care used more. (1982, April 3). Wall Street Journal, pp.

A1, A25.

24 Μια πρώτη μορφή του παρόντος κεφαλαίο παρουσιάστηκε στο Ζάχος (2010: 47-

56).


67

Βιβλίο δύο συγγραφέων

Strunk, W., & White, E. B. (1979). The elements of style (3rd ed.). New

York: Macmillan.

Επιμέλεια βιβλίου

Letheridge, S., & Cannon, C. R. (Eds.). (1980). Bilingual education. New

York: Praeger.

Έγγραφο της βάσης δεδομένων ERIC

Peterson, K. (2002). Welfare-to-work programs: Strategies for success

(Report No. EDO-JC-02-04). Washington D.C.: Office of Educational

Research and Improvement. (ERIC Document Reproduction Service

No. ED467985)

Λήμμα εγκυκλοπαίδειας

Imago. (2000). In World Book Encyclopedia (Vol. 10, p. 79). Chicago:

World Book Encyclopedia.

Αναφορά για έναν ιδιωτικό οργανισμό

Kimberly-Clark. (2002). Kimberly-Clark (Annual Report). Dallas, TX:

Author.


68

Διατριβή

Olsen, G. W. (1985). Campus child care within the public supported

post-secondary educational institutions in the state of Wisconsin (dare

care) (Doctoral dissertation, University of Wisconsin-Madison, 1985).

Dissertations Abstracts International, 47/03, 783.

Βιντεοταινία

Mass, J. B. (Producer), & Gluck, D. H. (Director). (1979). Deeper into

hypnosis. (Motion picture). Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Άρθρο από το διαδίκτυο, το οποίο βασίζεται στην έντυπη

έκδοση του περιοδικού

Sahelian, R. (1999, January). Achoo! Better Nutrition, 61, 24. Retrieved

(στα ελληνικά ανακτήθηκε ή προσπελάστηκε) September 17, 2001,

from Academic Index.

Ιστοσελίδα, στην οποία τη θέση του συγγραφέα κατέχει ένας

ιδιωτικός οργανισμός

Midwest League. (2003). Pitching, individual records. Retrieved

October 1, 2003, from

http://www.midwestleague.com/indivpitching.html

Κεφάλαιο ή τμήμα ενός εγγράφου που παρατίθεται στο

διαδίκτυο

Thompson, G. (2003). Youth coach handbook. In Joe soccer. Retrieved

September 17, 2004, from http://www.joesoccer.com/menu.html

http://www.joesoccer.com/menu.html


69

Προσωπική επικοινωνία

Σ’ αυτή την ενότητα συμπεριλαμβάνονται τα μηνύματα του

ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, οι συνεντεύξεις, κάθε είδους δημόσιοι

λόγοι (πανεπιστημιακά μαθήματα, προεκλογικές ομιλίες) και οι

τηλεφωνικές συνομιλίες. Επειδή οι πληροφορίες αυτές δεν είναι

δυνατόν να ανακτηθούν, γι’ αυτό και δεν θα πρέπει να

συμπεριληφθούν στη λίστα των αναφορών. Μπορούν να

εμφανίζονται ως εξής: Ο Γ. Μιχαλόπουλος (προσωπική επαφή,

Σεπτέμβριος 20, 2004) υπέδειξε στον ερευνητή ότι….. Μια άλλη μορφή

είναι: Σε μια πρόσφατη συνομιλία (Γ. Μιχαλόπουλος, προσωπική

επικοινωνία, Σεπτέμβριος 20, 2004) ο ερευνητής έμαθε ότι…..

Αναφορά μέσα στο κείμενο

¨Όταν οι συγγραφείς είναι δύο τότε τα ονόματά τους παρατίθενται

κάθε φορά που γίνεται αναφορά στο συγκεκριμένο έργο τους π.χ.

(Ζάχος & Χατζής, 2005), (Κοφτερού & Ζάχος, 2011). Εάν οι συγγραφείς

είναι τρεις ή και περισσότεροι/ες, τότε την πρώτη φορά παρατίθενται

τα ονόματα όλων, ενώ τις επόμενες μόνον το επίθετο του πρώτου

συνοδευμένο από το κ.α. (Κυρίδης, Δρόσος & Ντίνας, 2003 – Κυρίδης

κ.α., 2003 ή Balla Bolotnikovb, Fang, 2007 – Balla et al, 2007 για

αγγλόφωνα βιβλία).

Αναφορά χωρίς συγγραφέα

Καταγράφουμε στη θέση του συγγραφέα συνήθως τον τίτλο του

άρθρου και το χρόνο δημοσίευσης. Π.χ. (“New Student Center,” 2002)


70

Ορισμένοι γενικοί κανόνες της APA:

• Ξεκινήστε τον (βιβλιογραφικό) κατάλογο με τις αναφορές σας

σε μια ξεχωριστή σελίδα.

• Αφήστε διπλό διάστημα μεταξύ δύο διαδοχικών αναφορών και

μονό μεταξύ δύο γραμμών της ίδιας αναφοράς.

• Χρησιμοποιείτε πλάγια γράμματα (Italics) για τίτλους βιβλίων,

(επιστημονικών και «εκλαϊκευμένων») περιοδικών, και

εφημερίδων.

• Οι αναφορές που καταγράφονται στο κείμενο θα πρέπει να

εμφανίζονται στον κατάλογο που συντάσσετε στο τέλος της

εργασίας σας. Αντίστροφα, κάθε αναφορά στον κατάλογο θα

πρέπει να υπάρχει στο κείμενο.

• Η καταγραφή της βιβλιογραφίας – αρθρογραφίας θα πρέπει να

γίνεται με αλφαβητική σειρά.

• Γράψτε σε παρένθεση το έτος δημοσίευσης. Για περιοδικά και

εφημερίδες γράψτε και το μήνα και την ημέρα, εάν και εφόσον

υπάρχουν. Εάν δεν υπάρχει ημερομηνία δημοσίευση γράψτε

(χ.η. [χωρίς ημερομηνία]) ή (n.d. [no date] για το αγγλόφωνο

κείμενο).

• Γράψτε τον τόμο για τα (επιστημονικά και εκλαϊκευμένα)

περιοδικά. Συμπεριλάβετε και το τεύχος, μόνον όταν κάθε

έκδοσή του ξεκινάει από το σελίδα 1.


71

ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

(του συγγραφέα των σημειώσεων)

1. Οι οδηγίες που αποτυπώθηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο

αφορούν το σύστημα συγγραφής του βιβλιογραφικού καταλόγου που

προτείνει η APA. Σε καμιά περίπτωση αυτό δεν είναι δεσμευτικό.

Υπάρχουν αρκετοί και διαφορετικοί μεταξύ τους τρόποι συγγραφής

του εν λόγω καταλόγου, στους οποίους μπορείτε εύκολα να

ανατρέξετε διαβάζοντας επιστημονικές εργασίες, όπως βιβλία ή

διδακτορικές διατριβές ή τις οδηγίες για τους/τις συγγραφείς που

δίνουν τα επιστημονικά περιοδικά.


Βλάχου, A. (1991). Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της

εκπαίδευσης στον καπιταλισμό. Θέσεις, 35, 77-96. (ΑPA Style)

Άλλοι τρόποι:

A. Βλάχου. (1991). Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της

εκπαίδευσης στον καπιταλισμό. Θέσεις 35, 77-96.

Βλάχου, Ανδριάνα. 1991. “Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της

εκπαίδευσης στον καπιταλισμό.” Θέσεις 35: 77-96.

Βλάχου, Α.. “Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της εκπαίδευσης

στον καπιταλισμό,” Θέσεις 35 (1991), 77-96.

Βλάχου, Ανδριάνα, 1991.


72

“Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της εκπαίδευσης στον

καπιταλισμό.” Θέσεις 35: 77-96.

Βλάχου, Α. (1991). “Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της

εκπαίδευσης στον καπιταλισμό.” Θέσεις 35 (Απρίλιος-Ιούνιος): 77-96.

2. Για μια καλύτερη κατανόηση των μορφών συγγραφής του

Βιβλιογραφικού Καταλόγου μπορείτε να ανατρέξετε στις οδηγίες

συγγραφής που δίνουν δύο γνωστά ελληνικά επιστημονικά περιοδικά:

• Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών στο:

http://www.uth.gr/tovima

• Μέντορας (το περιοδικό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου)

στο: http://www.pi-schools.gr/publications/mentor/

Υπάρχουν λοιπόν διάφορες μορφές συγγραφής του

βιβλιογραφικού καταλόγου. Θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτή

που συνιστά / επιβάλει το Πανεπιστήμιο στο οποίο εκπονούμε την

εργασία μας ή η επιβλέπουσα καθηγήτρια, το επιστημονικό περιοδικό

στο οποίο άρθρο μας θέλουμε να δημοσιεύσουμε, η επιστημονική

επιτροπή του συνεδρίου στο οποίο θέλουμε να κάνουμε ανακοίνωση

κα..

Όταν και όπου η μορφή της συγγραφής του βιβλιογραφικού

καταλόγου δεν ορίζεται, τότε μπορούμε εμείς να επιλέξουμε μία από

τις υπάρχουσες. Σε κάθε περίπτωση όμως θα πρέπει να προσέχουμε

http://www.uth.gr/tovima

http://www.pi-schools.gr/publications/mentor/


73

να καταγράφουμε στον κατάλογο της βιβλιογραφίας -

αρθρογραφίας25 που παραθέτουμε (συνήθως) στο τέλος της εργασίας

μας όλες τις πηγές στις οποίες έχουμε αναφερθεί στο κείμενό μας. Ένα

δεύτερο σημείο που θα πρέπει να προσέξουμε είναι ότι οι αναφορές

μας θα πρέπει να γίνονται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μέσα στο

κείμενο, όπως και στον κατάλογο της βιβλιογραφίας –

αρθρογραφίας:

Παράδειγμα 1ο:

όπως αναφέρει ο Ζάχος (2007:35)……………

Σύμφωνα με το Ζάχο (2007, 35)………..

Στο παραπάνω παράδειγμα έχει υπογραμμιστεί ο διαφορετικός

τρόπος σήμανσης μιας αναφοράς. Δεν έχει σημασία εάν θα

επιλέξουμε το κόμμα ή τις (άνω και κάτω) τελείες, αλλά να

τηρούμε την ίδια σήμανση σ’ ολόκληρο το κείμενό μας. Δηλ.

όπως αναφέρει ο Ζάχος (2007:35)……………

Σύμφωνα με το Ζάχο (2007: 35)………..

25 Η διαφορά μεταξύ βιβλιογραφικού καταλόγου και προτεινόμενης

βιβλιογραφίας είναι ότι στον πρώτο καταγράφονται όλες οι σχετικές εργασίες

που χρησιμοποιούνται στο κείμενο, ενώ η βιβλιογραφία μπορεί να παρέχει μια

επισκόπηση των βιβλίων και περιοδικών μιας γνωστικής περιοχής (π.χ. για την

εκπαιδευτική έρευνα).


74

Παράδειγμα 2ο:

Όταν η πρώτη μας καταγραφή αναφοράς σε περιοδικό στο

βιβλιογραφικό μας κατάλογο έχει τη μορφή:

Βλάχου, Α., Επαναπροσδιορίζοντας τη διαδικασία της εκπαίδευσης

στον καπιταλισμό, Θέσεις, τ. 35, Αθήνα 1991, σελ. 77-96.

τότε και οι επόμενες θα πρέπει να είναι της ίδιας μορφής:

δηλαδή για παράδειγμα:

Ζάχος, Θ. Δ., Οικονομία της αγοράς, σχολική αποτυχία και σχολική

«αποτελεσματικότητα», Σύγχρονα Θέματα, τ. 97, Αθήνα 2007, σελ. 43-

50.

και όχι:

Ζάχος, Θ. Δ., Οικονομία της αγοράς, σχολική αποτυχία και σχολική

«αποτελεσματικότητα», Σύγχρονα Θέματα, τ. 97, 2007, σελ. 43-50

ή

Ζάχος, Θ. Δ. (2007). Οικονομία της αγοράς, σχολική αποτυχία και

σχολική «αποτελεσματικότητα», Σύγχρονα Θέματα, τ. 97, 43-50.


75

3. Όταν στο κείμενό μας θέλουμε να αναφερθούμε σε ένα γραπτό που

δεν έχει συγγραφέα τότε, εκτός της ανωτέρω προτεινόμενης από την

APA μορφής, μπορούμε να ακολουθήσουμε την παρακάτω μορφή:

(Ανώνυμο, 2005), ενώ όταν η αναφορά αφορά συγκεκριμένη σελίδα:

(Ανώνυμο, 2005, σελ. 29).

4. Όταν στο κείμενό μας κάνουμε αναφορά σε μια εργασία για την

οποία οι πληροφορίες μας προέρχονται από μια δεύτερη πηγή, δεν

είδαμε δηλαδή εμείς το κείμενο που αναφέρουμε, τότε θα πρέπει

να το δηλώνουμε με σαφή και ξεκάθαρα τρόπο. Αυτό μπορεί να γίνει

ως εξής:

α) Η Okely (1983:16) αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Kent

Adams (1952)……….

β) Στην περίπτωση που χρησιμοποιούμε αυτούσια λόγια του

Adams τα οποία όμως δανειστήκαμε από το βιβλίο της Okely,

τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε υποσημείωση, στο

κάτω μέρος του κειμένου ή στο τέλος (υποσημειώσεις τέλους)

με αριθμητικό δείκτη μετά τα εισαγωγικά, όπου θα

καταγράφουμε την πηγή ως εξής: Kent Adams, County

Council, 1952, Appendix III, όπως παρατίθεται στο Okely

(1983:16).

Σε περίπτωση συνωνυμίας, η διάκριση στο κείμενό μας θα πρέπει να

γίνεται με βάση το μικρό όνομα του/της συγγραφέα και σε περίπτωση

συνωνυμίας και σ’ αυτό τότε θα πρέπει να χρησιμοποιείται το όνομα

του πατέρα. Στην περίπτωση που χρησιμοποιηθούν δύο γραπτά

του/της ίδιας συγγραφέα τα οποία έχουν γραφεί το ίδιο έτος, τότε τα


76

ξεχωρίζουμε ονοματίζοντας το πρώτο α και το δεύτερο β, [Πχ. (Ζάχος,

2007α), (Ζάχος, 2007β)]26

26 (βλ. & σελ. 52-53).


77

ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΤΙΚΑ

Γενικές οδηγίες για τη συγγραφή επιστημονικών εργασιών

• Είναι καλό να ξεκινήσουμε να γράφουμε (συγγραφή) από τα

πρώτα στάδια μιας εργασίας και όχι στο τέλος της ή όταν

τελειώσει το «ερευνητικό» της μέρος.

• Αυτή ή αυτός που θα επιβλέπει την εργασία σας μπορεί να κάνει

σχόλια για τα περιεχόμενα δεν είναι όμως διορθωτής κειμένων

για να ασχοληθεί με τα ορθογραφικά ή τα συντακτικά λάθη για

τα οποία αποκλειστικός/ή υπεύθυνος είναι ο/η συγγραφέας

της.

• Μια απλή ανάγνωση μετά το τέλος της εργασίας δεν επαρκεί για

να γίνουν διορθώσεις στη μορφή, στον τύπο και στην ουσία.

Ξαναδιαβάζουμε το κείμενο μέχρι να ικανοποιηθούμε από το

αποτέλεσμα. Στη συνέχεια, είναι καλό να επιδιώξουμε να

πάρουμε και μια δεύτερη γνώμη, έστω και μιας μη σχετικής με

το αντικείμενο «κριτή».

• Σύμφωνα με τη γνώμη του συγγραφέα της παρούσης εργασίας,

είναι προτιμότερο να αποφεύγουμε τη συγγραφή στο πρώτο

ενικό πρόσωπο. Μ’ αυτό τον τρόπο δεν δείχνουμε έπαρση ούτε

και δίνουμε χώρο για να μας κατηγορήσουν ότι κάνουμε επίδειξη

(βρήκα, ανακάλυψα, έκρινα και ακόμη χειρότερα συνεισέφερα,

απέδειξα). Επιπρόσθετα, δηλώνουμε ότι καταβάλουμε

προσπάθειες να είμαστε όσο το δυνατό λιγότερο υποκειμενικοί.


78

Αντί να γράψουμε «βρήκα ότι η σχολική επιτυχία σχετίζεται….»

είναι προτιμότερη μια διατύπωση της μορφής «η έρευνα

έδειξε…..» ή «η παρούσα εργασία επιδίωξε να …….» ή «βρήκαμε

ότι …..». Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι, ιδιαίτερα στις

κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, υπάρχουν

συγκεκριμένες επιστημολογικές προσεγγίσεις οι οποίες

επιτάσσουν τη χρήση του πρώτου προσώπου. Υπάρχουν

επιστημονικά περιοδικά που υιοθετούν αυτή την προσέγγιση

την επιβάλλουν σ΄ όσους/ες δημοσιεύουν σ’ αυτά και άρα

οφείλουμε να την υιοθετήσουμε στο κείμενο που στέλνουμε

εκεί.

• •Πρέπει να γράφουμε σε κατανοητή γλώσσα και να

αποφεύγουμε τόσο τη συγγραφή που θυμίζει σημειώσεις που

κρατάμε σε μια συνέντευξη ή διάλεξη, όσο και τις υπερβολικά

μακροπερίοδες προτάσεις.

• Καλό είναι να αποφεύγουμε τα περιττά ως προς το θέμα μας

στοιχεία όσο αξιόλογα κι αν τα θεωρούμε. Θα πρέπει να έχουμε

κατά νου ότι μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε σε μια άλλη,

μελλοντική εργασία.

• Οφείλουμε να υποστηρίζουμε & να τεκμηριώνουμε ότι

γράφουμε.

• Όταν χρησιμοποιούμε αρχικά (πχ. ΚΣ), θα πρέπει να φαίνεται

από την πρώτη φορά που το κάνουμε τι δηλώνουν, καθώς και

ότι από αυτό το σημείο του κειμένου και πέρα θα


79

χρησιμοποιούμε μόνον τα αρχικά. Πχ. Ενωμένες Πολιτείες της

Αμερικής (στο εξής ΕΠΑ).


80

Η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Εισαγωγικά

Η παρουσίαση της εργασίας αποτελεί μέρος των ακαδημαϊκών

υποχρεώσεων αλλά και της δημόσιας δραστηριότητα των

επιστημόνων και των φοιτητών/τριών. Είναι μια διαδικασία που θα

αναδείξει την εργασία μας, αλλά και θα συμβάλει στην καλή μας

εικόνα. Γι’ αυτό χρειάζεται καλή προετοιμασία, η οποία προϋποθέτει

ενδελεχή γνώση του θέματος και σχέδιο παρουσίασης. Πριν

ξεκινήσουμε να μελετάμε τον τρόπο που θα παρουσιάσουμε μια

δουλειά μας είναι καλό να θέσουμε στον εαυτό μας τα παρακάτω

ερωτήματα:

1. Ποιος είναι ο στόχος μας;

2. Ποιο είναι το κοινό μας;

3. Ποιο χρόνο έχουμε στη διάθεσή μας;

4. Πόσο μεγάλη είναι η αίθουσα παρουσίασης;

Η παρουσίαση μιας ακαδημαϊκής εργασίας μπορεί να γίνει:

1. σε επιστημονικές ημερίδες και συνέδρια

2. στα πλαίσια της διαδικασίας εξέτασης της

διπλωματικής μεταπτυχιακής εργασίας & της

διδακτορικής διατριβής


81

3. στα πλαίσια της αξιολόγησης της επίδοσης των

φοιτητριών σε ένα μάθημα

Σ’ όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, ο χρόνος είναι περιορισμένος και

καθορισμένος με σαφήνεια. Με δεδομένο ότι η συνέπεια είναι ένα

χαρακτηριστικό από το οποίο κρινόμαστε, οφείλουμε να εργαστούμε

για να μπορέσουμε να τους τηρήσουμε τους χρονικούς

περιορισμούς. Ένα πρώτο βήμα για να το καταφέρουμε είναι να

κατανοήσουμε δεν θα παρουσιάσουμε –δεν είναι δυνατόν- το σύνολο

της εργασίας μας. Αυτό που κάνουμε συνήθως σε μια παρουσίαση

είναι να αναδείξουμε τα πλέον ενδιαφέροντα σημεία της. Παρέχουμε,

σ’ ορισμένες περιπτώσεις, κάποιες λεπτομέρειες, αλλά μόνον όταν

εξυπηρετούν την αφήγησή μας. Στόχος μας είναι να πείσουμε τους/τις

κριτές ή το κοινό ότι η εργασία είναι αξιόλογη & συνεκτική.

Σ’ ότι αφορά στο περιεχόμενο, φροντίζουμε να παρουσιάσουμε τις

διαφορετικές απόψεις, να αναδείξουμε τις νέες πληροφορίες, και να

δώσουμε έμφαση στις σημαντικές ιδέες και τα ερωτήματα της

εργασίας μας. Αυτό είναι δείγμα τήρησης της επιστημονικής μεθόδου,

αλλά και σεβασμός στις δημοκρατικές αρχές.

Είναι καλό ν’ αποφεύγουμε την επίδειξη και την έπαρση και να

στοχεύουμε σε μια απλή, αλλά όχι απλουστευτική παρουσίαση. Γι’

αυτό δεν χρησιμοποιούμε εξεζητημένες εκφράσεις, ούτε και κάνουμε

κατάχρηση της ειδικευμένης γλώσσας (jargon) της επιστημονικής μας

περιοχής.


82

Φροντίζουμε να έχουμε μια λογική ταχύτητα στην εκφορά του

λόγου, όπως και να τονίζουμε χρωματικά (ή αυξομειώνοντας την

ένταση της φωνής μας) ορισμένα σημεία, στα οποία θέλουμε να

δώσουμε έμφαση.

Η παρουσίαση της εργασίας είναι ουσιαστικά ένα μάθημα, δηλαδή

διδάσκουμε, γι’ αυτό φροντίζουμε να είμαστε παραστατικοί και

πειστικοί. Όπως όταν διδάσκουμε, έτσι και στην παρουσίαση θα ήταν

καλό να μη διαβάζουμε όσα έχουμε να πούμε, παρά μόνον όταν αυτό

είναι απαραίτητο. Έτσι, διατηρούμε την (οπτική) επαφή με το

ακροατήριό μας.

Στην συζήτηση που ακολουθεί δεν υποτιμούμε κανέναν και καμμιά,

ούτε και κάνουμε εχθρούς μας όσους και όσες θα μας ασκήσουν

κριτική. Η κριτική αποτελεί μέρος της διαδικασίας, αλλά και χρήσιμο

και γόνιμο στοιχείο της επιστημονικής δραστηριότητας. Με την

κριτική, η οποία δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι γίνεται στο έργο μας και

όχι σ’ εμάς, μπορεί να βελτιωθούν τα αποτελέσματα της εργασίας μας.

Επίσης, η κριτική μπορεί να οδηγήσει στην «αποκάλυψη» νέων

πλευρών του ζητήματος που διαπραγματευόμαστε. Τέλος, η κριτική

στον τρόπο παρουσίασης μπορεί να μας βοηθήσει στη βελτίωση του

«διδακτικού» μας στυλ.

Εάν αποφασίσουμε να παρουσιάσουμε την εργασία μας

επικουρούμενοι από διαφάνειες ή στο Power Point τότε, το πρώτο

και βασικότερο θέμα που θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι


83

το «κοινό» έρχεται για να παρακολουθήσει εμάς και όχι τις

διαφάνειες.27 Γι’ αυτό & στις διαφάνειες:

• Φροντίζουμε να είναι κατανοητά αυτά που γράφουμε

• Αποφεύγουμε τις μεγάλες προτάσεις, αλλά χρησιμοποιούμε,

ατάκες, λέξεις -κλειδιά ή λέξεις – οδηγούς για την αφήγησή μας

(«συνθηματική» γραφή). Τα μεγάλα κείμενα δεν τα διαβάζει το

ακροατήριο (Ποιος ο λόγος άλλωστε αφού εμείς θα το

εκφωνήσουμε;)

• Παρουσιάζουμε ένα θέμα ανά διαφάνεια, με την αντίστοιχη

λέξη κλειδί να προβάλλεται και όχι μια γεμάτη διαφορετικά

θέματα διαφάνεια. Μ’ αυτό τον τρόπο:

• Βοηθούμε τους/τις θεατές να συγκεντρωθούν σ’

αυτό που λέμε

• Αποτρέπουμε τους/τις θεατές μας να διαβάζουν άλλα

θέματα από αυτά που διαπραγματευόμαστε

Οι διαφάνειες

Στην παρουσίασή μας με power point είναι καλύτερα να

χρησιμοποιούμε ένα πρότυπο, γιατί τα πολλά και τα διαφορετικά

μεταξύ τους πρότυπα κουράζουν & αποσυγκεντρώνουν.

Επιπρόσθετα, θα πρέπει πάντοτε να θυμόμαστε ότι θέλουμε να

27 Σ’ αυτό το ζήτημα θα επανέλθουμε παρακάτω.


84

επιστήσουμε την προσοχή όσων μας παρακολουθούν σ’ αυτά που λέμε

και όχι στον τρόπο που τα παρουσιάζουμε (στο πώς). Σ’ ότι αφορά

στον αριθμό, δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε πολλές διαφάνειες γιατί

κουράζουν.

Η γραμματοσειρά θα είναι καλύτερο για το «κοινό» μας να είναι

εύκολα αναγνώσιμη.


▪ Οι Roman και Gothic είναι πιο εύκολες από την Script ή Old

English

Καλό είναι να χρησιμοποιούμε μία ή το πολύ δύο γραμματοσειρές,

τη δεύτερη μόνο για να δώσουμε έμφαση ή για να παραθέσουμε λόγια

κάποιων άλλων.

Το μέγεθος της γραμματοσειράς, στο οποίο θα γράφουμε τις λέξεις

κλειδιά, τα παραθέματα κα., δεν θα πρέπει να είναι μικρότερο από 22

(24 είναι ένα καλό μέγεθος) γιατί θα δυσκολεύει την ανάγνωσή του. Σ’

ότι αφορά στον/στους τίτλους, αυτός/οί θα πρέπει να είναι

μεγαλύτερος/οι από του κειμένου (πχ. πάνω από 26).

Αποφεύγουμε να γράφουμε με κεφαλαία (το σύνολο της γραφής)

γιατί δυσκολεύουν την ανάγνωση, καλύπτουν τα ακρωνύμια και μας

στερούν την δυνατότητα να γράψουμε με κεφαλαία κάποιες λέξεις,

στις οποίες θέλουμε να δώσουμε έμφαση.

Πλάγια γραφή (Italics) χρησιμοποιούμε στην παράθεση αυτολεξεί

«αποσπασμάτων», όταν θέλουμε να εστιάσουμε σε ιδέες ή σκέψεις και


85

(σύμφωνα με όσα εκτέθηκαν σε προηγούμενο κεφάλαιο) όταν

παραθέτουμε την βιβλιογραφία – αρθρογραφία.

Σ’ ότι αφορά στα χρώματα & στο φόντο:

• Το κόκκινο και το πορτοκαλί δυσκολεύουν την εστίαση

• Το πράσινο, μπλε και καφέ έχουν μια γλυκύτητα αλλά δεν

κρατούν την προσοχή

• Άσπρο ή σκούρο φόντο κουράζουν και καλό είναι να

αποφεύγονται ειδικά όταν το «κοινό» είναι κάπως μακριά

• Τα αντίθετα στο σχήμα χρώματα είναι παράταιρα, αλλά

ευνοούν την ανάγνωση στο σχήμα φόντο γραμματοσειρά

• Μαύρα γράμματα σε λευκό φόντο ή το αντίθετο

• Μαύρα γράμματα σε ανοιχτό φόντο είναι ανεκτά

• Άσπρα γράμματα σε μαύρο φόντο είναι επίσης αποδεκτά

• Μπλε ή μαύρο φόντο είναι προτιμότερα για ομιλίες σε μεγάλες

αίθουσες

• Μαύρα γράμματα σε άσπρο φόντο είναι καλύτερα για

μικρότερα δωμάτια και για τη διδασκαλία

Σ’ ότι αφορά σε εικόνες, διαγράμματα και πίνακες, όταν είναι απλά

και όχι περίπλοκα μπορεί να βοηθήσουν στην παρουσίασή μας. Θα

πρέπει όμως να είναι σχετικές με το θέμα ή να δίνουν κάποιες

διευκρινήσεις επ’ αυτού. Γενικά, επειδή προκαλούν απόσπαση της

προσοχής είναι καλύτερο να αποφεύγονται ή να χρησιμοποιούνται

μόνον όταν είναι απαραίτητα.


86

Συμπερασματικά, θα ήταν να θυμόμαστε ότι κατά την

παρουσίαση:

1. Δεν κρυβόμαστε πίσω από το μέσο (προβολέας, p/c, γραφείο)

o Στεκόμαστε μπροστά στο κοινό και κοιτάμε τους/τις

θεατές/τριες στα μάτια

o Δείχνουμε τον ενθουσιασμό μας και αλλάζουμε τον

τόνο της φωνής μας

o Δεν καθόμαστε σα «κούτσουρα»

Τo κοινό έρχεται για εμάς. Το μέσο διευκολύνει δεν είναι

καθαυτή η παρουσίαση

2. Εάν πρόκειται να διαβάζουμε από το μέσο, τότε καλύτερα να

αναρτήσουμε όσα θέλουμε να παρουσιάσουμε στο YouΤube ή να

το στείλουμε στο «κοινό μας» ηλεκτρονικά!

3. Εξασκούμαστε για το χρόνο και την παρουσίαση

χρησιμοποιώντας & τεχνικά μέσα (ρολόι, κασετόφωνο,

βιντεοκάμερα)!

4. Αποφεύγουμε τα πολλά τεχνάσματα – τον επιδεικτικό τεχνικό

καλλωπισμό.

5. Ζητάμε τη γνώμη τρίτων.

6. Στην συζήτηση που ακολουθεί δεν εκνευριζόμαστε, αλλά

εκμεταλλευόμαστε τις δύσκολες ερωτήσεις και την κριτική που μας

γίνεται.


87

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Μονάδα Εκπαίδευσης

&Επιμόρφωσης Χρηστών (χωρίς ημερομηνία). Copy paste ή

Copy Right. Παρατίθεται στο:

http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg879e/assets/p

lagiarism.pdf, ανακτήθηκε στις 1-1-2011.

Bundy, Α. (2004). One Essential Direction: Information Literacy,

Information Technology Fluency. Journal of eLiteracy, 1, 7-22

Γαβρόγλου, Κ. (2004). Το Παρελθόν των Επιστημών ως Ιστορία.

Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Γρηγορόπουλος, Δ. (2010). Ψυχανάλυση & κρίση. Ουτοπία, 89, 22-

24.

Editor’s Pick, (2012, May 7). Plagiarism scandal swallows yet

another politician, Open.Salon.Com. Online at:

http://open.salon.com/blog/lost_in_berlin/2012/05/07

/plagiarism_scandal_swallows_yet_another_politician,

retrieved 12/6/2012.

Ζάχος, Δ. (2010). Σημειώσεις για το μάθημα: «Δομή και Σημασία της

Επιστημονικής Έρευνας στους Τομείς Δραστηριότητας των

Εκπαιδευτικών» (Πανεπιστημιακές Σημειώσεις).

Θεσσαλονίκη: Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης

«Δημήτρης Γληνός».

http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg879e/assets/plagiarism.pdf

http://www.geo.auth.gr/courses/ggg/ggg879e/assets/plagiarism.pdf

http://open.salon.com/blog/lost_in_berlin/2012/05/07/plagiarism_scandal_swallows_yet_another_politician

http://open.salon.com/blog/lost_in_berlin/2012/05/07/plagiarism_scandal_swallows_yet_another_politician

http://users.auth.gr/dimzachos/semiosis%2010%20final.pdf




88

Horkheimer, M. (1997). Η Νεότερη Επίθεση Κατά της Μεταφυσικής.

Στο Γ. Κουζέλης (επιμ.), Επιστημολογία – Κείμενα (413-769).

Αθήνα: Νήσος,.

From, E. (1980). Το Μεγαλείο και οι Περιορισμοί στη Σκέψη του

Φρόυντ. Αθήνα: Γλάρος.

Ματσαγγούρας, Η. (2009). Εισαγωγή στις Επιστήμες της

Παιδαγωγικής. Αθήνα: Gutenberg.

Newman, W. L. (1997). Social Research Methods: Qualitative and

Quantitative Approaches. Boston: Allyn & Bacon.

Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου

Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλίδη,

(2009). Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Αθήνα: Πατάκης.

Orlin, Β. (2013). When Memorization Gets in the Way of Learning. A

teacher's quest to discourage his students from mindlessly

reciting information. The Atlantic, September 9. Online at:

http://www.theatlantic.com/education/archive/2013/0

9/when-memorization-gets-in-the-way-of-

learning/279425/, retrieved on 17th of November 2013.

Φωτόπουλος, Τ. (1993). Πέρα από τον Επιστημονισμό και τον

Ιρασιοναλισμό, Κοινωνία & Φύση, 4, 170-183. Παρατίθεται

και στο: http://www.inclusivedemocracy.org, ανακτήθηκε

στις 4 Ιουλίου 2007.

Zachos, D. (2011). Sedentary Roma (Gypsies): The Case of Serres

(Greece), Romani Studies 5, 21(1), 23–56.

http://www.theatlantic.com/education/archive/2013/09/when-memorization-gets-in-the-way-of-learning/279425/



http://www.inclusivedemocracy.org/

Documents

Η ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑusers.auth.gr/dimzachos/DZ pedagogical Academic work-17.pdfΔημήρης Θ. Ζάχος, Ακαδημαϊκή Παιδαγωγική