Embed Size (px)
Citation preview
FLANDERS INVESTMENT & TRADE MARKTSTUDIE
FOOD RETAIL
IN DENEMARKEN
FOOD RETAIL IN DENEMARKEN
December 2015
Flanders Investment & Trade
Gothersgade 103, 2. Sal
DK-1123 København K
Tel.nr. +45 33 13 04 88 - [email protected]
2
Inhoudstabel
1 Algemene informatie ................................................................................................................ 3
2 Marktinformatie ....................................................................................................................... 3
3 Marktstructuur ......................................................................................................................... 4
3.1 Overzicht marktaandeel van concerns en ketens 2014..................................................... 4
3.2 De belangrijkste spelers................................................................................................. 5
3.3 Overzicht met contactgegevens ..................................................................................... 8
3.4 Overzicht verschillende types warenhuizen in Denemarken ........................................... 10
3.5 Online supermarkten .................................................................................................. 10
4 De kiosken en groothandelaars ................................................................................................ 11
5 Foodservice............................................................................................................................ 13
6 Prijsniveau van voeding en dranken ......................................................................................... 14
7 Private label ........................................................................................................................... 14
8 Tendenzen ............................................................................................................................. 15
8.1 Producten in aanbieding.............................................................................................. 15
8.2 Hoge kwaliteit / food pleasure ..................................................................................... 15
8.3 Lokale voedingswaren ................................................................................................. 15
8.4 Harde onderhandelingen ............................................................................................. 16
8.5 Brood in supermarkten en discountwinkels: vers brood of bake-off ................................ 16
8.6 Meer focus op allergeenvrije voeding ........................................................................... 17
8.7 De Deense markt voor snoep en chocolade .................................................................. 17
8.8 Alcoholconsumptie in Denemarken .............................................................................. 18
8.9 Alcoholvrij bier ........................................................................................................... 18
8.10 Bereide maaltijden ...................................................................................................... 18
8.11 Vetarme én volle producten ........................................................................................ 19
8.12 Focus op voedselverspilling:......................................................................................... 19
8.13 Porties voor 1 persoon ................................................................................................ 20
9 Biologische voeding en drank .................................................................................................. 21
10 Accijnzen ............................................................................................................................... 22
10.1 Accijnzen op chocolade en zoetwaren (incl. noten)........................................................ 22
10.2 Accijnzen op bier en wijn ............................................................................................. 22
10.3 Accijnzen op sterke dranken ........................................................................................ 23
10.4 Accijnzen op consumptie-ijs......................................................................................... 23
11 Koopgedrag van de consument................................................................................................ 23
12 Relevante vakbeurzen ............................................................................................................. 24
13 Aanvullende informatie en praktische tips ................................................................................ 24
14 Vakbladen .............................................................................................................................. 25
15 Bronnen................................................................................................................................. 25
Food Retail Denemarken | December 2015 3
1 Algemene informatie
Aantal inwoners (jan. 2015): 5,65 miljoen
Hoofdstad: Kopenhagen (581.000 inwoners)
Andere grote steden: Aarhus (326.246), Aalborg (207.817), Odense (197.513 in 2014)
Valuta: Deense kroon (DKK). 1 Euro = 7,460819 DKK (dec. 2015)
Tweede taal: Engels
2 Marktinformatie
Niettegenstaande dat Denemarken slechts een bevolking telt van 5,65 miljoen inwoners, zijn er in 2015
zodanig veel supermarkten en grootwarenhuizen, dat zij een bevolking van 15 miljoen mensen zouden
kunnen voorzien van producten. Bovendien werd op 1 oktober 2012 de sluitingswet afgeschaft,
waardoor de supermarkten, grootwarenhuizen en discounters op vrijwel alle zondagen open kunnen
zijn. Hierdoor is de winst van de supermarkten/winkels onder zware druk gekomen. De omzet van de
winkels, die vroeger op zondag open mochten zijn, is vooral verplaatst naar de sterke discountketens
Netto, Rema1000 en Lidl. Bovendien hebben de grote ketens van deze gelegenheid gebruik gemaakt
om hun supermarkten langer open te houden. In landdistricten is het aantal supermarkten, grootwarenhuizen en kiosken echter fel gereduceerd.
Eind 2014 waren er in Denemarken 2.987 winkels die voornamelijk voeding en andere dagelijkse
producten verkochten. 1.593 van deze winkels waren discounters met een redelijk beperkt assortiment
van ca. 2500 producten. Volgens cijfers van Retail Institute Scandinavia verkochten deze winkels voor
110 miljard DKK in 2014. Dit is een lichte daling in verhouding tot 2013, maar dit is te wijten aan het feit
dat de prijzen in 2014 t.o.v. 2013 een klein beetje gedaald zijn. De Deense consumptie is vrijwel niet
gewijzigd. De grote stijging van het aantal discounters betekent ook dat een groter gedeelte van de
dagelijkse aankopen bij discounters gebeurt. Volgens recente cijfers was het marktaandeel van de
discounters in 2014 40,50% vergeleken met 29,3% vóór de financiële crisis in 2008. Deze vooruitgang
gebeurt ten koste van bv. supermarkten, die vroeger een dominante positie hadden op de Deense retailmarkt. Ze zijn niet alleen in aantal verminderd, maar hebben ook een kleinere omzet.
De grootwarenhuizen en supermarkten zijn over het algemeen groter dan de discounters. Zij worden
winkels met een volledig assortiment genoemd, omdat ze veel meer verschillende producten verkopen
dan de discounters (min. 5000 verschillende). Het verschil in assortiment tussen discounters en
supermarkten is wel kleiner geworden. Enerzijds introduceren Deense discounters meer en meer
biologische voedingswaren, producten van goede kwaliteit, alsook producten van kleinere producenten
aan hogere prijzen in hun winkels. Anderzijds lanceren supermarkten een reeks producten aan lagere prijzen. Dit betekent dus dat de concurrentie fel toegenomen is.
De afgelopen jaren is het aantal kleinere supermarkten en winkels verminderd. Na de afschaffing van de sluitingswet werden ook aanzienlijk meer kiosken gesloten.
4
3 Marktstructuur
In 2015 zijn de grote spelers in de Deense retail nog steeds COOP Danmark (37,7%) en Dansk
Supermarked (32,2%). Het is vooral dankzij de groei van hun discountketens dat zij hun marktaandeel
behouden. Dansk Supermarked heeft de grootste discountketen in Denemarken, nl. NETTO (14,4%).
COOP Danmark heeft de laatste jaren haar discountketen FAKTA uitgebouwd, waardoor de keten nu
een marktaandeel van 9,8% heeft en de op één na grootste keten is binnen de COOP-groep. Midden
2015 was er weliswaar een stilstand te zien in de groei van het aantal discountwinkels op de Deense retailmarkt.
Tot nu toe hebben de buitenlandse ketens een relatief kleine rol gespeeld in de Deense retail. In 2013
werd het Noorse NorgesGruppen de grootste aandeelhouder van het Dagrofa-koncern. Dagrofa is de
derde grootste speler in de Deense retail met een marktaandeel van ca. 15%. Hun marktaandeel is de
afgelopen jaren fel gedaald, omdat vele “købmænd” (eigenaars van kleinere zelfstandige supermarkten)
hun supermarkten ofwel gesloten of verkocht hebben. Men verwacht dat de aanwezigheid van
NorgesGruppen meer concurrentie zal betekenen voor COOP Danmark en Dansk Supermarked. In mei
2015 werd het nieuwe Meny-concept gelanceerd.
3.1 Overzicht marktaandeel van concerns en ketens 2014
2014 Aantal % van de koloniale markt
DANSK SUPERMARKED 568 32,2
Føtex 88 11,4
Salling 2 0,2
Bilka 17 6,0
Netto 461 14,6
COOP GRUPPEN 1198 37,7
Brugsen (eigendom COOP DK) 280 12,8
Brugsen (zelfstandigen) 390 12,6
Kvickly 79 8,4
SuperBrugsen 229 11,9
Dagli’Brugsen 303 4,5
LokalBrugsen 57 0,6
Irma 80 2,2
Fakta 448 10,1
KØBMÆND 902 24,6
DAGROFA 596 14,1
SuperBest * 91 5,4
Eurospar * 96 2,9
Spar 106 1,8
Min Købmand 189 1,7
Kwik 106 1,9
ABC Lavpris 13 0,8
REITAN DISTRIBUTION 281 9,7
Rema1000 259 8,5
Food Retail Denemarken | December 2015 5
2014 Aantal % van de koloniale markt
Løvbjerg 16 1,0
Overige Reitan Distribution 6 0,1
Aldi 225 3,0
Lidl 94 2,5 Bron: Retail Institute Scandinavia
* Meny werd pas in mei 2015 geopend.
3.2 De belangrijkste spelers
3.2.1 COOP DANMARK
Met 6 supermarktketens en 1217 supermarkten is COOP Danmark de marktleider. In
2014 was hun omzet 44,7 miljard DKK. COOP Danmark is eigendom van de
cooperatieve organisatie Coop Amba (het vroegere FDB) met 1,5 miljoen
consumenten als leden. Samen met een aantal zelfstandige ”brugsforeninger” is
Coop Danmark eigenaar van de ketens Kvickly, SuperBrugsen, Dagli’ og LokalBrugsen, alsook Fakta. De
winkels van COOP Danmark hebben een zeer variërende grootte. In 2013 en 2014 werden wel een
aantal SuperBrugsen vernieuwd en omgevormd tot FAKTA-winkels. De FAKTA-keten is ook
verantwoordelijk voor het nieuwe convenience concept ”FAKTA Q”. Het is weliswaar een feit dat de
FAKTA-keten één van de slachtoffers is geworden van de afschaffing van de sluitingswet. Zelfs al zagen
de cijfers voor 2014 er iets beter uit dan in 2013, 20 COOP-winkels hebben momenteel (december 2015) hun deuren gesloten omdat ze niet rendabel zijn (13 ervan zijn Fakta-winkels).
Ook al heeft Coop Danmark uitsluitend focus op de Deense markt, toch werden er 2 Fakta-winkels ten
zuiden van de Deens-Duitse grens geopend. COOP heeft in het voorjaar van 2015 in het centraal station
in Kopenhagen een nieuw concept opgestart, nl. Mad Cooperativet. De winkel bestaat eigenlijk uit 2
delen: een kleine convenience winkel en een kleine supermarkt met bereide maaltijden (ca.760 m²). De
convenience winkel is voor reizigers met weinig tijd. Voor de inrichting van de supermarkt heeft men
gekeken naar Eataly in Italië, KaDeWe in Berlijn, Whole Foods Market in London of El Corte Ingles in
Spanje. Men kan er niet alleen voedingswaren kopen, die verkrijgbaar zijn in alle COOP-winkels, maar er
worden een hele reeks nieuwe voedingswaren in de winkel uitgetest. Het is niet de bedoeling om dit
concept in de rest van het land uit te breiden. Mad Cooperativet (MC) biedt het beste van de
verschillende COOP-merken aan. Klanten vinden er goede en gezonde producten en kunnen inspiratie
opdoen voor een volgende maaltijd. Daarmee is MC een uithangbord voor de filosofie van COOP Danmark: de liefde voor goede producten verspreiden.
COOP Danmark is ook eigenaar van IRMA. Deze keten is gekend voor haar producten van hoge kwaliteit
en focus op biologische voeding. De keten heeft in 2013 de overblijvende IRMA-winkels op het vasteland
gesloten en nieuwe winkels geopend in en rond Kopenhagen. In augustus 2015 lanceerde IRMA wel een
nieuw concept, nl. “lille Irma” (kleine Irma). De meeste Deense consumenten in de grote steden doen
liever regelmatig kleinere inkopen dan 1 maal per week grote inkopen. Irma organiseerde workshops
voor klanten in de kleine Irma-winkels om te horen hoe zij hun ideale Irma-winkel zagen. Gebaseerd op
deze feedback is men nu begonnen met een reeks kleinere Irma-winkels aan te passen. De rechtstreekse
dialoog met de klanten wordt ook na de lancering verder gezet. Iedere donderdag worden de klanten
uitgenodigd voor een “kopje donderdag-koffie”, waar de directeur van de winkel ook enkele nieuwe
producten aan zijn klanten presenteert. Op termijn wil Irma 15 tot 20 “lille Irma”-winkels openen.
6
3.2.2 DANSK SUPERMARKED
Tot begin januari 2014 was Dansk Supermarked een deel van het Deense
concern A.P. Møller-Mærsk, dat actief is binnen de sectoren olie & gas,
containertransport en scheepvaart. Maar in het eerste kwartaal van 2014
verkocht het concern 49% van zijn aandelen aan Salling-fonden voor zo’n 25 miljard DKK. Salling Gruppen bezit nu 81% van de aandelen van Dansk Supermarked.
A.P. Møller-Mærsk behoudt de rest van de aandelen, maar na 5 jaar heeft Salling Gruppen een optie
om de rest van de aandelen te kopen. De aandelen werden overgedragen aan Salling-fonden. Herman
Salling was de stichter van Dansk Supermarked. In 1964 werden Herman Salling en de rederij A.P. Møller
partners. Met deze nieuwe hoofdaandeelhouder kan Dansk Supermarked gemakkelijker de
internationale expansie van NETTO doorvoeren. NETTO is een internationale discountketen met
ongeveer 800 supermarkten in Polen, Zweden en Duitsland. Na een pauze van 4 jaar heeft Dansk
Supermarked opnieuw Netto-winkels geopend in Engeland, omdat daar momenteel een discount-boom
is waar te nemen. Eind 2015 moeten er 15 Netto’s geopend zijn in en rond Leeds en Manchester.
De omzet van Dansk Supermarked in 2014 bedroeg 57 miljoen DKK. In tegenstelling tot COOP Danmark
heeft Dansk Supermarked uitsluitend focus op winst maken. Ze sluiten dan ook vaak niet-rendabele
winkels om nieuwe op andere locaties te openen. In 2015 zijn er 15 nieuwe Netto-winkels in
Denemarken geopend, terwijl 25 bestaande winkels uitgebreid worden.
3.2.3 “KØBMÆNDENE” OF DE VRIJE SECTOR
Deze sector heeft in de loop der jaren verschillende benamingen gekregen, maar “Købmændene”
(kooplui) of “de vrije sector” zijn de meest gebruikte termen. In deze sector zijn de supermarkten geen
eigendom van 1 eigenaar, zoals bij Dansk Supermarked of COOP Danmark. De sector bestaat
voornamelijk uit een groot aantal zelfstandige supermarkten/winkels. Er zijn 2 grote spelers in deze
sector: Dagrofa en Reitan Distribution.
“Købmændene” heeft een deel van hun marktaandeel in de afgelopen jaren verloren, maar indien men
deze sector als 1 groep bekijkt, hebben ze wel nog steeds 24,6% van de markt. Dit is dankzij één
belangrijke speler binnen deze sector, nl. de discountketen Rema1000. Dit is een Noorse franchiseketen,
die ook veel succes kent in Noorwegen. In Denemarken is de omzet iedere 5 jaar verdubbeld (omzet 2014: 10 miljard DKK)
Reitan Distribution:
Reitan Distribution maakt deel uit van Reitan Gruppen, een
belangrijke speler voor zowel de convenience markt als de
discountmarkt in Scandinavië. Het concern is verantwoordelijk
voor de aankoop- en logistiekfuncties voor o.a. Rema1000 en 7-
Eleven in het Noorden, alsook de grote ketens Narvesen in Noorwegen en Pressby rån in Zweden.
REMA1000 had in 2014 een omzet van 10,4 miljard DKK (groei van 9,5% t.o.v. 2013).
Dagrofa:
Dagrofa is één van de grootste bedrijven binnen de Deense voedingssector met een omzet van 19,6
miljard DKK en ca. 7000 medewerkers in Denemarken en Groenland. Het bedrijf bestaat uit 3 zuilen: retail, groothandel en foodservice.
Food Retail Denemarken | December 2015 7
Wat retail betreft heeft Dagrofa ApS 2 profielen:
- KIWI: behalve het standaard discountassortiment heeft KIWI ook focus op gezondheid en
biologische producten.
- Købmandshuset: vertegenwoordigt de ketens SuperBest, EUROSPAR, SPAR, Min Købmand en
Let-Køb.
Vanaf mei 2015 zijn de supermarktketens SuperBest en EUROSPAR geleidelijk
aan veranderd in een nieuwe supermarktketen, dat vooral focus heeft op
kwaliteit. De nieuwe supermarktketen is opgesplitst in MENY en MENY
GOURMET, naar het voorbeeld van de supermarktketen MENY in Noorwegen. (De grootste
aandeelhouder van DAGROFA is het Noorse concern NorgesGruppen). Zij hebben hetzelfde
basisassortiment, maar MENY GOURMET is bovendien ook een echte “voedingstempel”. Er zijn
ongeveer 1000 nieuwe producten gelanceerd. Bovendien heeft de keten nu ook meer oog voor speciale
voeding, zoals glutenvrij, low-fat, Palæo en low-carb voeding. Het personeel heeft ook speciale
cursussen gevolgd, zodat zij de consumenten beter kunnen begeleiden en informeren. Indien alles
verloopt zoals gepland zullen eind 2015 120 Meny-supermarkten geopend zijn. MENY GOURMET bestaat voornamelijk uit supermarkten van min. 1200 m².
De supermarktketens Spar, Min Købmand en Letkøb (die ook onder Dagrofa thuis horen) blijven
onveranderd. Tenslotte wil Dagrofa het assortiment van de supermarktketen KIWI uitbreiden en de
winkels bijgevolg vergroten. Vanaf 2016 zal het trouwens mogelijk zijn de KIWI-supermarkten op basis van franchise te beheren.
Dagrofa is ook eigenaar van SuperGros A/S. Nadat NorgesGruppen de nieuwe eigenaar is geworden van
Dagrofa werden een reeks functies van SuperGros overgedragen aan Dagrofa. SuperGros is nu
uitsluitend een logistiek- en salesbedrijf onder Dagrofa ApS. Vanaf januari 2016 heet SuperGros “Dagrofa Logistik”.
Tenslotte is Dagrofa ook eigenaar van Foodservice Danmark en Pisiffik in Groenland. Dagrofa wil
voortaan 100% focus hebben op de retailsector. Vanaf januari 2016 is de Groenlandse retailketen Pisiffik
eigendom van NorgesGruppen en KFI. Momenteel is Dagrofa op zoek naar een koper van Foodservice Danmark.
3.2.4 HARDE DISCOUNTERS
De Duitse discountketens Aldi en Lidl hadden in 2014 een marktaandeel van 5,5%. Aldi heeft de laatste
jaren veel terrein verloren. Momenteel is men bezig met een vernieuwing van een hele reeks Aldi-
winkels en men wil ook het assortiment upgraden. Ook Lidl heeft plannen om haar 95 winkels de komende jaren met nieuwe uit te breiden.
8
3.3 Overzicht met contactgegevens
3.3.1 COOP Danmark A/S Roskildevej 65 DK-2620 Albertslund Tel.: +45 4386 4386 Fax: +45 4386 3386 Mail: [email protected] Web: www.coop.dk
COOP Danmark A/S (ex- FDB) opgericht 1 januari 2002, dochtermaatschappij van COOP Norden AB. COOP Danmark bestaat uit 7 grote ketens: Super Brugsen (280 winkels) DagliBrugsen (303 winkels) Lokal Brugsen (57 winkels) Kvickly (79 winkels) Irma (80 winkels) goede kwaliteit, biologische afdeling. Irma City (5 winkels) alle dagen open, goede kwaliteit Fakta (448 winkels) discount (marktaandeel: 10,1%) Webshops: www.coop.dk. www.irmatorvet.dk Marktleider (37,7%) (2014) Omzet in 2014: ca. 44,8 miljard DKK Heeft ook een internationale aankoopvereniging. Verantwoordelijk voor aankoop private label producten: COOP Trading A/S Helgeshøj Allé 57 DK-2630 Høje Taastrup Tel.nr. +45 88530000 www.cooptrading.com
Dansk Supermarked A/S Bjødstrupvej 18 DK-8270 Højbjerg Tel.: +45 8778 5000 www.dsg.dk (enkel administratie, IT) Afdeling aankoop (Food, Non Food, Groenten & Fruit): Rosbjergvej 33 DK-8220 Brabrand Tel.: +45 87 78 50 00
Dansk Supermarked heeft 3 belangrijke ketens en 1 kleinere: Føtex (88 winkels) goede kwaliteit, uitgebreid assortiment Bilka (17 winkels) goedkope producten, grote oppervlakte. Netto (461 winkels) discount (marktaandeel: 14,6%) Salling (2 winkels) Nr. 2 met marktaandeel van ca. 32,2% (2014) Omzet in 2014: ca. 57 miljard DKK Netto is de enige Deense keten met supermarkten in het buitenland (346 winkels in Duitsland, 295 in Polen, 154 in Zweden)
Dagrofa ApS Kærup Industrivej 12 DK-4100 Ringsted Tel.: +45 70 20 02 68 www.dagrofa.dk (alle aankoopfuncties zijn verhuisd naar Dagrofa in Ringsted, behalve aankoop vlees en groenten & fruit)
Nr. 3 met marktaandeel van 24,6% (samen met Reitan Distribution A/S) Levert aan “SuperBest” (91 winkels) en vooral aan kleinere ketens (mini-supermarkten), o.a. Spar (106 winkels), KWIK Spar (53 winkels), KIWI (106 winkels), ABC Lavpris (13), EuroSpar (96 winkels) en Min Købmand (189)
Food Retail Denemarken | December 2015 9
Dochtermaatschappij van Dagrofa: SuperGros A/S Knud Højgaards Vej 19 DK-7100 Vejle Tel.nr. +45 7010 0203 [email protected] www.supergros.dk (voor aankoop vlees en groenten & fruit, alsook logistiek)
Een reeks supermarkten van de SuperBest-keten en een groot aantal Eurospar-winkels zijn reeds gerenoveerd en geopend als “Meny”-supermarkten in 2015. Men verwacht dat het vernieuwingsproces in 2016 zal afgerond zijn. “Meny” heeft meer focus op betere kwaliteit en een groter assortiment.
Reitan Distribution A/S Marsallé 32 Dk-8700 Horsens Tel.: +45 88 81 60 00 Web: www.reitandistribution.dk
Nr. 3 met marktaandeel 24,6% (samen met SuperGros/Dagrofa) Levert aan: Løvbjerg (16 winkels) Rema 1000 (259 winkels) Levert ook aan tankstations en kiosken zoals Statoil, Q8 en 7-Eleven. Marktaandeel REMA1000: 9,7% (2014)
Centralindkøb ALDI Holding ApS Herstedøstervej 27-29C DK-2620 Albertslund Tel.: +45 88803500 Web: www.aldi.dk
225 winkels Marktaandeel 2014: 3%
LIDL Danmark K/S Profilvej 9 DK-6000 Kolding Tel.: +45 76 35 00 00 Fax: +45 76 35 01 49 E-mail: [email protected] Web: www.lidl.dk
94 winkels Omzet in 2012: 2,5 miljard DKK Marktaandeel 2014: 2,5% Enkel voor niche-producten contact met LIDL Danmark. Indien gewone producten voor alle landen: contacteer LIDL Duitsland
Inco Danmark A.m.b.a Flæsketorvet 84 DK-1711 København V Tel.: +45 3321 1421 Fax: +45 3321 1431 Mail: [email protected] Web: www.inco.dk
In 2011 opgekocht door Dansk Cater, waardoor slechts Inco in Aarhus en Kopenhagen nog verder doen als cash & carry. Richt zich uitsluitend tot de professionele bakkers, slagers en horeca. Jaarlijkse omzet: 2 miljard DKK
Mad & Vin Magasin du Nord Kongens Nytorv 13 DK-1095 København K Tel.: +45 3311 4433 Fax: +45 3314 7344 Web: www.magasin.dk
Mad & Vin is de voedingswarenafdeling van ‘Magasin du Nord’. Er zijn 6 Magasin du Nord in Denemarken. Mad & Vin verkopen vooral luxe-producten (alleen food)
10
Meer gedetailleerde contactgegevens van verantwoordelijke aankopers van specifieke voeding en
dranken kan u verkrijgen op aanvraag.
3.4 Overzicht verschillende types warenhuizen in Denemarken
Omzet Aantal
2011 2014 2011 2014
Hypermarkten (>2.500 m2) 18,3% 16,9% 97 100
Grote supermarkten (1.000-2.000m2) 27,1% 25,5% 390 373
Kleine supermarkten (400-1.000m2) 15,2% 12,6% 586 507
Minimarkten/lokale winkels (200-400m2) 6,3% 4,4% 669 416
Discountwinkels (<200m2) 33,0% 40,7% 1360 1593
Bron: Retail Institute Scandinavia
Eind 2015 heeft de Deense regering een wetsvoorstel gedaan om de “Planloven” te versoepelen.
“Planloven” is de wetgeving met strikte regels hoe en vooral waar o.a. grote inkoopcentra en
hypermarkten in stads- en plattelandzones gepland en aangelegd kunnen worden. Bovendien bepaalt
deze wet momenteel, dat de winkels in de steden niet groter mogen zijn dan 3.500 m². Indien het
wetsvoorstel goedgekeurd wordt, zullen supermarkten e.d. in de steden max. 5.000 m² groot mogen
zijn. Het koopgedrag van de consumenten is al enkele jaren aan het veranderen. Bovendien is er een
sterke concurrentie van de e-handel, waardoor een versoepeling noodzakelijk is. Door een versoepeling
van deze wetgeving zouden buitenlandse retailers meer hypermarkten in Denemarken kunnen openen.
Deze grotere concurrentie zou kunnen leiden tot lagere prijzen voor de Deense consumenten. Een
aantal critici binnen de Deense retailsector hebben reeds gemeld, dat deze versoepeling geen
buitenlandse spelers zal aantrekken. Zij verwijzen naar de situatie in Zweden, waar er geen restricties
bestaan. De Zweedse retailmarkt is groter, maar ook hier zijn geen buitenlandse spelers hypermarktketens aanwezig.
3.5 Online supermarkten
Terwijl de Deense consumenten vaak aankopen doen in zowel Deense als buitenlandse webshops voor
producten zoals film, kledij, entertainment, IT en reizen, was er tot 2014 niet veel vooruitgang geboekt
voor de handel van voedingswaren via e-supermarkten. Vele Denen willen nog steeds de voedingswaren
bekijken en in de handen nemen vooraleer deze te kopen. Maar een analyse van de brancheorganisatie
FDIH (internethandel) heeft aangetoond dat de Denen 1 miljard DKK meer gekocht hebben via e-
supermarkten en dat de totale omzet van de categorie “dagelijkse producten, drank en voeding” van 2
miljard DKK in 2013 tot 3,1 miljard DKK in 2014 gestegen is. Dit betekent dat 6% van de 132 miljoen e-
transacties in 2014 gebruikt werd voor dagelijkse producten, voeding en drank. Deze categorie bevat
dagelijkse producten (bv. niet bereide voeding), take-away maaltijden, abonnement van maaltijd-kisten,
delicatessen, wijn en alcohol. Deze stijging is vooral te wijten aan een stijgend aantal gepensioneerden en gezinnen met kinderen.
Er bestaat geen nationale e-supermarkt. De grootste e-supermarkt is Nemlig.com (www.nemlig.com),
deze concentreert zich vooral op Kopenhagen en omgeving. Deze e-supermarkt is de laatste jaren fel
gegroeid. Het recentste jaarresultaat was echter een tekort van 31 miljoen DKK (2013/2014).
Food Retail Denemarken | December 2015 11
Multimiljonair Anders Holch Povlsen (CEO van het Deense textielconcern Bestseller) heeft de helft van
Nemlig.com gekocht (via het moederbedrijf Intervare) met als doel de groei nog meer te stimuleren.
Ook www.irma.dk concentreert zich meer op Kopenhagen en omgeving, maar in samenwerking met Postdanmark worden ook bestellingen in andere delen van Denemarken geleverd.
www.osuma.dk levert vooral in het Westen van Denemarken, maar heeft haar gebied fel uitgebreid
door samen te werken met 23 lokale SuperBrugsen- en Kvicklywinkels.
Een van de redenen waarom e-supermarkten niet zo’n succes blijken te zijn is dat de Deense
consumenten bijna altijd in de buurt van een supermarkt, grootwarenhuis of discounter wonen.
Enerzijds zijn de producten in e-supermarkten vrijwel altijd duurder dan in de fysieke winkels, anderzijds
moet er ook een fee betaald worden om de producten te laten leveren.
De grootste e-supermarkten zijn:
www.nemlig.com
www.irma.dk www.osuma.dk
Dagrofa houdt momenteel een pauze met haar SuperBest Online, omdat ze bezig zijn met het etableren
van de nieuwe Meny-keten. Het is de bedoeling dat de e-supermarkt de nieuwe keten zal ondersteunen. Dagrofa heeft wel haar samenwerking met Nemling.com uitgebreid.
Dansk Supermarked heeft in september 2015 het startup-bedrijf Iposen.dk gekocht. Iposen.dk levert
producten aan o.a. bejaarden, die door de gemeente doorverwezen worden omdat ze zelf geen inkopen
kunnen doen. Dansk Supermarked wil hierdoor haar klantenbestand uitbreiden tot de openbare sector
(dus ook aan scholen en openbare instellingen). Tot nu toe heeft Dansk Supermarked enkel de webshop Bilka.dk waar uitsluitend non-food producten worden aangeboden.
In 2013 hebben 4 online-supermarkten hun digitale deuren moeten sluiten. Het gaat hier om:
www.supervare.dk
www.telebudet.dk
www.shoppingman.dk www.save-a-lot.dk
4 De kiosken en groothandelaars
De afschaffing van de sluitingswet in oktober 2012 had zware gevolgen voor de kiosken en
benzinestations met kiosken (servicestations). Volgens cijfers van Dansk Handelsblad moesten zo’n 200
kiosken hun deuren sluiten. In 2014 was dit aantal veel lager, maar de eigenaars van zowel kiosken als servicestations verwachten dat er nog zullen sluiten.
AANTAL WINKELS OMZET IN MILJARD DKK
Kiosken 1.703 6,12
Nærkøb 184 0,73
Letkøb 101 0,62
Elite 178 0,52
12
AANTAL WINKELS OMZET IN MILJARD DKK
7-Eleven 62 0,74
7-Eleven/DSB 64 - 0,65
7-Eleven/Shell 57 0,65
Spar Go’on 4 0,02
Andere kiosken 1.053 2,24
Bron: Retail Institute Scandinavia, ketenstatistieken 4de kwartaal 2014
Het zijn vooral de groothandelaars binnen de vrije sector/Købmændene die de sterkste spelers zijn in de conveniencesector. Hieronder volgt een overzicht:
SuperGros Levert aan Letkøb, Nærkøb, Spar Go’On, Shell, Extra en Statoil
Dagrofa S-Engros Levert aan Elite en kiosken en lokale winkels die geen deel uitmaken van een
keten
Sügro Levert aan Nærkøb en kiosken en lokale winkels die geen deel uitmaken van
een keten
Reitan Distribution Levert aan 7-Eleven, 7-Eleven/DSB, 7-Eleven/Shell, Statoil, Q8 en OK Plus.
De zelfstandige verdelers en pachters van winkels aan tankstations hebben een speciale positie. Zij
kunnen namelijk hun producten kopen, waar ze willen. Vanwege een speciale wetgeving kunnen de
oliemaatschappijen hen niet dwingen, zelfs al maken ze deel uit van een keten. BFI-Indkøb
(aankooporganisatie van de zelfstandige verdelers van benzine) heeft een overeenkomst met de
groothandelaar SuperGros. De zelfstandige verdelers van Statoil, Shell en Extra kopen bij SuperGros hun
producten en zijn dus wat aankopen betreft niet gebonden aan hun contracten met hun keten.
SuperGros levert ook aan zelfstandige kiosken en winkels van de vrijwillige keten Letkøb, alsook aan
Nærkøb. Nærkøb wordt echter ook door de groothandelaar Sügro beleverd. Ze zijn gespecialiseerd in
de kiosk- en conveniencemarkt. Bij Nærkøb kunnen de eigenaars van de winkels zelf kiezen of ze hun
producten bij Sügro of SuperGros willen kopen.
In 2015 heeft Dansk Supermarked nu 6 Føtex Food-winkels geopend op locaties waar vroeger een
DøgnNetto lag. Oorspronkelijk had Dansk Supermarked gedacht om voor de financiële crisis Føtex Food
winkels te openen met een zeer groot profiel. Maar het ziet er naar uit dat de grootte ervan gereduceerd
is tot 200 m² en vooral focus zal hebben op convenience met lokaal geproduceerde voedingswaren.
Het Canadese Couche-Tard heeft de benzinestations van Shell opgekocht. Momenteel wordt dit
behandeld door de EU-commissaris voor concurrentie, Margrethe Vestager. Men verwacht een
antwoord vóór het einde van het tweede semester van hun boekhoudingsjaar (30 april 2016). Indien
alles verloopt zoals verwacht dan kan Couceh-Tard benzinestations van “Cirkle K” in Denemarken als
een nieuw brand lanceren. Bovendien zullen waarschijnlijk ook de 227 Shell-bezinestations, die eigendom zijn van Statoil, ook overgenomen worden door Couche-Tard.
Food Retail Denemarken | December 2015 13
5 Foodservice
De foodservicesector in Denemarken is gekenmerkt door een grotere concurrentie en concentratie.
Eind 2014 trok Metro Group zich terug uit de Deense markt. Euro Cater had eerder geprobeerd om de
warenhuizen van Metro in Kopenhagen en Aarhus te kopen. Konkurrencestyrelsen (The Danish Competition and Consumer Authority) heeft deze fusie echter niet toegelaten.
De 3 grootste foodservice groothandelaars zijn:
- Dansk Cater: omzet 5.500 miljoen DKK (2013), eigenaar: Euro Cater
o Inco Cash & Carry werd in 2011 opgekocht door Euro Cater
o Marktaandeel: 36%
- Foodservice Danmark: omzet 4.372 miljoen DKK (2014), eigenaar: Dagrofa
o Dochterbedrijven:
Catering Engros (levert aan horeca, kantines, ziekenhuizen, fastfoodketens
enz.). Omzet 1,8 miljard DKK, heeft 100 vrachtwagens, 6 opslagterminals in
Denemarken en in Groenland en 1 cash&carry winkel. Heeft de private labels
“Kokkens Catering” en “First Price”
Dagrofa S–Engros (cash & carry groothandelaar met 30 winkels)
o Eigenaar of mede-eigenaar van een aantal bedrijven die gespecialiseerd zijn in
specifieke productgroepen:
Prima Frugt: vers fruit en groenten
Kødgrossisten: slachthuis, groothandelaar in vlees en charcuterie
HKI Ost: Deense en buitenlandse kazen
Sørwi: produceert vlees, gerookte producten en charcuterie
o Mede-eigenaar van de grootste groothandelaar van voedingswaren in Groenland: KK
Engros
- Hørkram Foodservice: omzet 2,1 miljard DKK (2014), eigenaar: Citti (D)
De 3 groothandelaars proberen zoveel mogelijk klanten van Metro over te nemen. Volgens Dansk
Handelsblad bedroeg de omzet van food bij Metro ongeveer 1,4 miljard DKK. De 4 groothandelaars (incl.
Metro) namen zo’n 73% van de foodservicemarkt voor hun rekening. De andere spelers op de markt
zijn een hele reeks kleinere en iets grotere gespecialiseerde groothandelaars, alsook rechtstreekse
distributeurs van brood, vlees, fruit, groenten en koffie. Het gebeurt ook vaak dat zuivelproducenten,
producenten van vlees en charcuterie rechtstreeks leveren. Er is wel een tendens te zien waar grotere groothandelaars kleinere gespecialiseerde groothandelaars opkopen.
De concurrentie op de foodservicemarkt is harder geworden dan vroeger. De laatste jaren is de branche
ook geïnternationaliseerd, aangezien alle grote groothandelaars in handen zijn van buitenlandse
eigenaars.
14
Volgens de meest recente cijfers van de brancheorganisatie Landbrug & Fødevarer bedroeg de totale
omzet van de foodservicesector in 2012 ca. 42 miljard DKK. Deze sector levert voeding aan zowel
openbare als privébedrijven. De openbare sector neemt 1/3 van het totale aantal geleverde maaltijden voor haar rekening.
Niet alle klanten in de foodservicesector kunnen vrij hun leverancier kiezen vanwege centrale
overeenkomsten. Dit geldt vooral voor grootkeukens en de gezondheidssector, waar de prijs en de
leveringsgarantie de belangrijkste parameters zijn. Bovendien moeten de leveranciers ook eventuele
fouten vlug kunnen verbeteren. De klanten die zelf hun leveranciers kunnen kiezen, leggen vooral de
nadruk op de kwaliteit van de producten (bv. seizoenproducten, traceerbaarheid, voedselveiligheid, biologische voeding en Deense producten).
Men voorspelt dat de foodservicesector in de komende jaren zal groeien. Het aantal bejaarden is fel aan
het stijgen, meer en meer werknemers kunnen gebruik maken van de kantines in hun bedrijf en de
Denen gaan meer uit eten. Bovendien hebben de moderne consumenten en gezinnen het zeer druk en
men verwacht dat nog meer consumenten bereide maaltijden zullen kopen. Voor deze consumenten is
het om het even of de bereide maaltijden afkomstig zijn van een restaurant, een kantine of een take-
away, zolang dat het eten vers, welsmakend en te betalen is.
6 Prijsniveau van voeding en dranken
Wanneer we uitsluitend kijken naar het prijsniveau van voeding en dranken binnen de EU, stond
Denemarken in 2013 op de eerste plaats met de hoogste prijzen (index: 136), terwijl België op de 9de
plaats stond met een index van 113. Enkel Noorwegen (174) en Zwitserland (155) hebben hogere prijzen in Europa.
Maar als we deze prijzen bekijken in het licht van de koopkracht van de Deense bevolking, betalen de
Denen minder voor voedingswaren in vergelijking met vele andere landen. Dit is het resultaat van het
rapport “Global Food Security Index 2014”, dat gemaakt werd door een analyse-afdeling van “The
Economist” voor het Amerikaanse conglomeraat DuPont. Als indicatoren gebruikten ze het kleine
aandeel van de consumptie van voedingswaren in het totale huishoudbudget, het kleine gedeelte van
de Deense bevolking dat onder de armoedegrens leeft alsook het hoge BNP per inwoner. In het rapport
deelt Denemarken de 9de plaats samen met Zweden (uit 109 landen in 6 werelddelen) in de categorie
“affordable”.
7 Private label
In 2013 waren 31% van de producten in de rekken van Deense supermarkten private label producten.
Het zijn vooral basisproduct groepen. Volgens Michael Gerling, directeur van BVLH, is de winstmarge
10-30% hoger dan voor de merkproducten. Dansk Supermarked heeft in 2014 voor haar ketens Bilka en
Føtex (Dansk Supermarked) een nieuwe private label strategie geïntroduceerd, waardoor alle bestaande
private labels ondergebracht worden onder 1 private label, nl. “Vores” (Het onze). Deze serie bevat
meer dan 1500 producten in het middensegment. In 2015 werd voor de marketing van “Vores” nog
extra geïnvesteerd (o.a. via contactname met klanten via sociale media). De strategie voor de derde
keten van Dansk Supermarked “Netto” zal anders zijn, aangezien de private label producten zowel in
Denemarken, Zweden, Polen als in Duitsland zullen verkocht worden. De bedoeling met hun private label is producten te hebben van goede kwaliteit maar aan een redelijke prijs.
Food Retail Denemarken | December 2015 15
Dagrofa heeft in 2015 het nieuwe merk “Gestus” gelanceerd in al haar supermarkten. Deze
voedingswaren hebben meer kwaliteit en smaak en liggen op een redelijk prijsniveau. Momenteel
bedraagt het aandeel van private label bij Dagrofa zo’n 15%. Met Gestus wil men 25% van het
assortiment bereiken. Dit gebeurt in dialoog met de consumenten via www.gestus.dk waar zij kunnen
deelnemen aan testpanels voor de selectie en ontwikkeling van producten. Dagrofa heeft reeds andere
private label brands, nl. “First Price” voor goedkope producten, “Grøn Balance” voor biologische producten en “Kornmod” voor vooral Deense groenten en fruit.
COOP Danmark heeft de private labels “X-tra” (lage prijzen), “Änglamark” (biologisch, allergeenvrij of
milieuvriendelijk) en “COOP”. IRMA, hoort thuis onder COOP Danmark, maar heeft haar eigen private label “IRMA”. De keten onderhandelt voor een reeks producten rechtstreeks met de leveranciers.
8 Tendenzen
8.1 Producten in aanbieding
De Deense retailmarkt is dé markt in het Noorden waar de meeste producten in aanbieding gekocht
worden. In totaal werd bijna 29% van alle producten in aanbieding gekocht (ofwel via een concrete
prijsreductie, ofwel als “product in de kijker”). Volgens cijfers van december 2014 van Nielsen is het
aandeel van producten verkocht in aanbieding gestegen van 28,1% in 2012 tot 28,9% in 2014. Dit
aandeel stijgt ondanks het feit dat het aandeel van private label ook stijgt. Men verwacht dat dit nog zal
blijven stijgen. Deze tendens stelt strengere eisen wat betreft de samenwerking tussen de producent
enerzijds en de keten anderzijds. De analyse van Nielsen heeft aangetoond, dat Deense consumenten
bereid zijn om bij andere ketens in te kopen, indien zij daar het product aan een lagere prijs kunnen kopen. Vele Denen gebruiken veel tijd aan het lezen van de reclamekrantjes van de ketens.
8.2 Hoge kwaliteit / food pleasure
In 2014 werd het concept “food pleasure” ingevoerd in de Deense supermarkten. Er werden een aantal
initiatieven genomen om de kwaliteit van de voedingswaren te verbeteren. COOP heeft meegedeeld
dat er meer nieuwe producten van hoge kwaliteit op de rekken zullen komen. In 2018 moet 50% van
het assortiment uniek zijn voor COOP. Dit kan via private label of via producten die enkel voor COOP
geproduceerd worden. Dit betekent ook dat 25% van het huidige assortiment moet veranderd worden.
Dit zal geen gemakkelijk en goedkoop proces worden. De leveringen van de kleinere producenten zullen
duurder en misschien ook niet zo stabiel zijn als van de grote leveranciers. Bovendien moet COOP
Danmark ook het koopgedrag van de Deense consumenten beïnvloeden, want momenteel worden meer en meer producten in discountwinkels gekocht.
8.3 Lokale voedingswaren
Vroeger waren er niet zoveel producten van lokale producenten te zien in Deense supermarkten en
discountwinkels. Sinds 2014 is hier verandering in gekomen. Vooral COOP, Dansk Supermarked en
Rema1000 hebben hier meer op gefocust. Lokale producten zijn interessant geworden en kunnen een lokaal verhaal aanbieden.
COOP lanceerde reeds 2 jaar geleden haar nieuwe strategie “Madmanifest” (Voedingsmanifest) voor de
keten SuperBrugsen. Het assortiment in deze winkels is niet langer hetzelfde in heel Denemarken. Een
gedeelte ervan is namelijk afhankelijk van lokaal geproduceerde voeding en drank. Het doel met deze
16
strategie is de Denen betere eetgewoonten te leren. In het kader van “betere eetgewoonten” heef
COOP trouwens het ambitieuze project om 25% van haar assortiment van voedingswaren te veranderen. In oktober 2015 werden reeds 200 nieuwe voedingswaren geïntroduceerd.
Ook Dansk Supermarked is actief op dit gebied en werkt samen met het bedrijf GO’local en Dansk Cater
om lokale voedingswaren in haar rekken te krijgen. GO’local heeft een portefeuille met lokale
leveranciers opgebouwd en Dansk Cater is verantwoordelijk voor het logistieke gedeelte. Dansk
Supermarked is flexibeler t.o.v. de kleine lokale producenten en sluit contracten af voor (kleinere) volumes die zij kunnen leveren.
Deze intiatieven worden goed ontvangen bij de Deense consumenten. Een onderzoek van
Fødevarewatch.dk (962 interviews) heeft aangetoond dat 58% van de bevraagden de voorkeur geeft aan kleine, plaatselijke voedingsproducenten (in een radius van 30km).
Bovendien heeft Dagrofa in september 2015 het nieuwe concept “Vælg dansk-du køber, vi gi’r” (Kies
Deens – u koopt, wij geven) in 630 winkels geïntroduceerd om het aanbod en de ontwikkeling van
Deense voedingswaren te stimuleren. Tot het einde van 2015 betaalt Dagrofa 50 øre terug aan de
leverancier, wanneer de consumenten 20 specifieke en populaire Deense voedingswaren kopen (o .a.
varkensvlees, pluimvee, melk, fruit en groenten). De prijs van de “Vælg dansk”-producten blijft voor de
consument onveranderd, aangezien de terugbetaling door Dagrofa zelf wordt gefinancierd. Eind 2015
wordt de campagne geëvalueerd en opgevolgd door nieuwe initiatieven die de verkoop van Deense producten moet bevorderen.
8.4 Harde onderhandelingen
De jaarlijkse onderhandelingen tussen leveranciers en Deense supermarkten vinden plaats in de
herfstperiode. Deze onderhandelingen kunnen 3-4 maanden duren. Door de financiële crisis zijn deze
onderhandelingen nog zwaarder geworden dan voorheen en dit is vaak in de Deense pers te zien. Twee
goede voorbeelden hiervan was de strijd tussen enerzijds COOP en Carlsberg, anderzijds COOP en Arla.
Toen Carlsberg haar producten weigerde te leveren aan de prijs die COOP bereid was te betalen,
verwijderde COOP een hele reeks Carlsberg-producten van de rekken in haar supermarkten. De strijd
werd eind 2013 bijgelegd, maar de gevolgen ervan waren ook in 2014 te merken. Het marktaandeel van
Carlsberg was van 49,4% (2012) gedaald tot minder dan 45%. Vooral Royal Unibrew had een groot
gedeelte van het verloren marktaandeel van Carlsberg veroverd. Ook de prijzenstrijd tussen de Deens-Zweedse zuivelgigant Arla en COOP werd eind 2013 bijgelegd.
8.5 Brood in supermarkten en discountwinkels: vers brood of bake-off
De introductie van vers brood in de discountketens heeft geleid tot een verandering in het
aankoopgedrag van de Denen. Na 2 jaar kan men constateren dat er meer Denen hun vers brood (en
broodproducten) bij discounters kopen dan bij gewone bakkers. Zij hebben ook klanten gestolen van de
supermarktketens, die echter nog steeds de favoriete aankoopplaats is voor brood.
Food Retail Denemarken | December 2015 17
Discountketens Brood en banket
NETTO Vers brood geleverd door Kohberg, 7 dagen per week.
Alle Netto-winkels zijn ingericht met “Brødhuset” (het broodhuis)
REMA Vers brood van zelfstandige bakkers van de keten
KonditorBager
KIWI Vers brood geleverd door de keten Guldbageren
ALDI Bake-off (nog niet alle winkels hebben bake-off ovens)
FAKTA Bake-off (nog niet alle winkels hebben bake-off ovens)
LIDL Bake-off
8.6 Meer focus op allergeenvrije voeding
Volgens een onderzoek van Innova Market Insights (januari 2015) is het moeilijk voor personen met een
glutenallergie om in Denemarken te wonen vanwege het zeer beperkte aanbod van glutenvrije
voedingswaren. De laatste 3-4 jaar zijn er weliswaar meer glutenvrije producten op de markt gekomen,
maar het aanbod blijft beperkt. Bovendien zijn deze producten zeer duur. Momenteel z ijn er ca. 5.000
Denen die de diagnose van glutenallergie gekregen hebben, maar men denkt dat er min. 45.000 Denen
een glutenallergie hebben zonder het te weten. Aangezien zowel het aanbod beter is en de prijzen lager
zijn in buurlanden zoals Zweden, Duitsland en zelfs Noorwegen, rijden vele Denen met glutenallergie naar deze landen om daar af en toe inkopen te doen.
De nieuwe supermarktketen MENY (Dagrofa) heeft een speciale afdeling gemaakt voor klanten die aan
allergiën lijden of die graag bepaalde stoffen in hun voeding willen vermijden. De afdeling heet “Fri for”
(“Zonder”) en zal producten presenteren zonder gluten, lactose en producten voor veganisten.
Momenteel vindt men er producten zoals kazen voor veganisten, soya-, rijst- en amandelmelk,
mayonaise, ontbijtproducten, pasta, patés zonder gluten, falafel en worsten zonder vlees, vegetarische burgers. Meny wil in 2016 het assortiment uitbreiden.
Ook Dansk Supermarked (Føtex, Bilka en Netto) probeert het aanbod van glutenvrije voeding in haar supermarkten te verbeteren.
“Glutenfri” (glutenvrij) mag gebruikt worden voor voeding dat max. 20 mg per kg bevat. Meer
gedetailleerde informatie over deze productgroep kan u op aanvraag bij het kantoor in Kopenhagen verkrijgen.
8.7 De Deense markt voor snoep en chocolade
Denen aten in 2014 gemiddeld 8,18 kg snoep en chocolade. Denemarken bekleedt hiermee de 2 de plaats
in de wereld. Een van de redenen van dit grote verbruik is dat het een deel van het Deense “hygge” is
18
(best te beschrijven als “gezellig samenzijn”). 1 op 5 Denen kopen meerdere malen per week snoep en
chocolade, 1 op 3 doet dit een keer per week, terwijl 9 op 10 Denen dit meerdere malen per maand doet.
Ook al is er een grote consumptie van snoep en chocolade, toch was de Deense markt niet voor alle
grote Deense (en buitenlandse) producenten winstgevend. Enkele voorbeelden van belangrijke
producenten zijn
http://tomsgroup.com/ http://svmichelsen.dk/ www.gumlink.com
www.odense-marcipan.dk www.pbchokolade.dk http://carletti.dk/
8.8 Alcoholconsumptie in Denemarken
De verkoop van alcohol in Denemarken heeft altijd hoger gelegen dan in de andere Scandinavische
landen. Maar de laatste jaren is de Deense consumptie gedaald en deze in Zweden en Noorwegen gestegen.
Volgens cijfers van Danmarks Statistik waren bier en wijn de meest verkochte alcoholische dranken in
2014 (83%). Dit bedraagt zo’n 8 liter zuivere alcohol per inwoner. Sterke dranken namen 17% van de
totale verkoop voor hun rekening (i.e. 1,3 liter zuivere alcohol per inwoner). De verkoop van frisdranken met alcohol bedroeg 1% of 0,1 liter per inwoner.
De grenshandel is redelijk stabiel en bedraagt 20% van de totale alcoholconsumptie.
8.9 Alcoholvrij bier
De verkoop van alcoholvrij bier is in 2014 met 1,4% gestegen. Carlsberg verwacht dat de verkoop in
Denemarken de komende jaren tot 5% zal stijgen. Deze stijging is waar te nemen in de supermarkten. COOP Danmark heeft in 2014 60% meer alcoholvrij bier verkocht.
De regels voor alcoholvrij bier werden in 2014 veranderd. Voortaan kunnen bieren met een
alcoholpercentage van 0,5% ook “alcoholvrij” genoemd worden (vroeger slechts 0,1%). Men hoopt dat
er hierdoor meer alcoholvrije bieren op de Deense markt zullen komen en dat deze ook een betere
smaak zullen hebben.
8.10 Bereide maaltijden
Volgens een analyse van “Kundepanelet” (1370 consumenten representatief verdeeld over de regio’s)
van maart 2015, in opdracht van Dansk Handelsblad, heeft 4 op de 10 consumenten 1 maal iedere 2
weken of vaker bereide maaltijden gekocht in de afgelopen 6 maanden. Het belangrijkste criterium is
de smaak. Vele supermarkten hebben een groter of kleiner assortiment van “mormorretter”
Food Retail Denemarken | December 2015 19
(grootmoeders maaltijden). Voorbeelden hiervan zijn gehaktballen in currysaus, lasagne, gehaktballen
met ui en aardappelen. Dit is ook het geval voor diepvries bereide maaltijden.
Waar kopen de consumenten bereide maaltijden?
57% Supermarkten
21% Discountwinkels
8% Winkels die bereide maaltijden verkopen
4% Restaurants
3% Andere
Verse of diepvries bereide maaltijden?
42% Voornamelijk diepvries
28% Vers
30% Beide
7-Eleven test momenteel (november 2015) in samenwerking met Cofoco 4 bereide maaltijden die
opgewarmd kunnen worden in de microgolfoven. Zij worden eerst uitgetest in 25 van de 189 7 -
Elevenwinkels. Cofoco is eigenaar van een aantal restaurants en levert reeds slaatjes en sandwiches aan
7-Eleven. De bereide maaltijden zijn lasagne, chili con carne, aziatische vleesballetjes en kip in rode curry
en kosten 49 DKK. Cofoco produceert ook bereide maaltijden voor IRMA (Coq au Vin, Boeuf
Bourguignon en varkenskaken, prijs: 60 DKK/450 g). Wat private label bereide maaltijden betreft werkt IRMA ook samen met Halkær Ådal en het Nederlandse Kivits.
8.11 Vetarme én volle producten
In 2015 is het verbruik van boter en room niet langer “een zonde”. Nu is er meer focus op het vermijden
van te veel koolhydraten. De Deens/Zweedse zuivelproducent Arla Foods kan dan ook melden dat hun
volle zuivelproducten momenteel veel beter verkopen dan vroeger. Ze hebben dan ook een aantal
“double cream” producten op de Deense markt gelanceerd. Maar dat betekent niet dat vetarme producten niet langer trendy zijn.
Het Ijslandse “skyr” is zeer populair bij de Deense consumenten vanwege zijn
hoge inhoud van proteïne en lage vetinhoud. Skyr is zeer zachte kaas met de
textuur van yoghurt. Op de Deense markt vindt men momenteel een reeks skyrproducten (zowel neutraal als met bessen of vanille).
Denen verwennen zich graag en hebben hun levensstijl aangepast: vetarme producten op weekdagen
en volle producten ’s weekends.
8.12 Focus op voedselverspilling:
In 2014 bracht het Deense ministerie van milieu voor het eerst in kaart hoeveel ton voedingswaren er
weggegooid wordt. Het resultaat was een totaal van 716.942 ton per jaar (o.a. huishoudens: 36%, retail:
20
23%, voedingsindustrie: 19%, primaire productie: 14%, horeca: 8%). De gemiddelde Deen gooit 47kg
eetbaar voedsel per jaar weg. Deense consumenten schenken meer en meer aandacht aan dit
probleem. Fødevarebanken werd in 2009 opgericht en is een non-profit en non-political organisatie, dat
overblijvende voedingswaren ontvangt van producenten, retailers, de landbouw en groothandelaars.
Deze organisatie levert voedingswaren, die de houdbaarheidsdatum overschreden hebben maar nog
steeds gegeten kunnen worden, aan organisaties die de zwakkere burgers opvangen. Fødevarebanken
werkt o.a. samen met Dansk Supermarked, COOP Danmark, Kelloggs en Arla Foods en krijgt
fondsmiddelen van VELUX-fonden (van 2013 t.e.m. 2017).
Er wordt extra focus gezet op de voedselverspilling door de grootste vrijwillige organisatie “Stop Spi ld
af Mad” in Denemarken. Deze organisatie helpt retailers, voedingsproducenten en instellingen met het beperken van voedselverspilling (www.stopspilafmad.dk).
Volgens het onderzoek zijn de belangrijkste productgroepen die weggegooid worden groenten en fruit
(38%), brood en gebak (12%), vleeswaren en vis (8%) en zuivelproducten (5%).
Dansk Supermarked zelf heeft een nieuw IT-systeem (SAP) in gebruik genomen waardoor men een beter werktuig gekregen heeft om de verspilling te reduceren (doel voor 2015: -15%).
Een ander initiatief is dit van de discountketen Netto. Na 8 uur ’s avonds kan men er brood en gebak
aan de helft van de prijs kopen om zo weinig mogelijk broodproducten weg te gooien. Ook in Føtex
worden nu systematisch producten met een korte resterende houdbaarheid in een aparte
koeltoonbank gelegd. Zij worden met groene borden als volgt gepresenteerd “Spis nu, spar mere, spild mindre” (Eet nu, spaar meer en verkwist minder). IRMA doet dit ook systematisch.
COOP Danmark heeft het “Madspildsmanifest” gelanceerd met als doel 10% minder voedsel weg te
gooien. Ook de discountketen REMA1000 werkt al jaren met initiatieven op dit gebied.
Een van de initiatieven van LIDL is wel zeer innovatief t.o.v. de andere ketens. Lidl werkt met het concept
“Forlæng dit tilbud” (Verleng uw aanbieding). De klant krijgt bij de aankoop van een product in
aanbieding aan de kassa een kortingsbon, waardoor de klant de week nadien dit product aan dezelfde
prijs kan kopen ook al staat het dan niet meer in aanbieding. LIDL geeft ook brochures aan haar klanten
met advies over hoe men voedselverspilling kan vermijden.
8.13 Porties voor 1 persoon
Volgens Danmarks Statistik zijn er 1,5 miljoen singles. Dit is een groeiende bevolkingsgroep en een
segment met een sterke koopkracht. Er is dan ook een stijgende vraag naar kleinere porties van voeding
dat in de supermarkten en discountwinkels verkocht wordt. Rema1000 werkt sinds 2015 samen met de
Deense broodproducent Schulstad, om de pakken met roggebrood, broodjes enz. kleiner te maken.
Schulstad heeft hiervoor geïnvesteerd in een nieuw productiesetup om de kleinere broodpakken te
kunnen leveren. Dit initiatief is ook een manier om verspilling van voeding te vermijden. Volgens de
afvalanalyse van Environmental Protection Agency bedraagt “brood en gebak” met een
houdbaarheidsdatum zo’n 11% van de totale voedselverspilling van de Deense consumenten. Ook de
discountketen FAKTA komt de singles tegemoet. In 2015 lanceerde de keten een nieuwe reeks
vleesproducten onder het merk “Middag for 1” (Avondeten voor 1). Deze reeks bestaat voorlopig uit 8
verschillende vleesproducten (van kippefilet tot een Deense hamburger) voor de prijs van 15 DKK (http://fakta.dk/varer/middag-for-1/).
Food Retail Denemarken | December 2015 21
9 Biologische voeding en drank
Het Deense biolabel “Ø-mærke” bestaat 25 jaar in 2015.
COOP Danmark introduceerde eind 2014 een nieuwe strategie voor biologische voedingswaren, nl. dat
hun ketens de biologische basisproducten voortaan aan een lagere prijs zouden verkopen. Hierdoor
hebben de andere ketens hun prijzen voor biologische basisproducten ook moeten aanpassen om hun marktaandeel niet te verliezen.
Bijna 1/5 van alle biologische voedingswaren dat door de Deense retail verkocht wordt, wordt door
Netto verkocht. Netto heeft trouwens besloten om haar focus op biologische groenten en fruit te
versterken en haar winkels te vergroten. Momenteel worden de biologische groenten en fruit verkocht
onder het merk “Økoriget”, maar vanaf deze zomer zal er een nieuwe private label reeks geïntroduceerd worden met nieuwe biologische producten.
Recente cijfers van Danmarks Statistik tonen aan dat de verkoop van biologische groenten en fruit fel gestegen is.
De totale verkoop van biologische voeding bedroeg in 2014 ca. 8 miljard DKK. Dit is gemiddeld 1429 DKK
per Deen. Zo’n 6,2 miljard DKK was afkomstig van de omzet van supermarkten, grootwarenhuizen en
discounters, hetgeen een stijging is van 6% in verhouding tot 2013. Gemeten in aantal ton is er een
stijging waar te nemen van 8%, aangezien de prijs van de meeste biologische producten gedaald is.
Vooral de verkoop van biologisch vlees, groenten en fruit steeg in 2014. Zo werden 70% meer
biologische appelen verkocht, terwijl de verkoop van biologische bananen en citrusvruchten met 28% en 33% gestegen is.
Biologische melk en kaas: 31% van totale omzet
Biologische eieren: 7%
Biologisch fruit, groenten: 23%
Biologisch vlees, charcuterie en vis: 9%
Biologisch rijst, brood, meel, korenproducten enz.: 12%
Volgens een onderzoek (nov. 2015) van Userneeds en Norstat, uitgevoerd voor Landbrug & Fødevarer
(Danish Agriculture and Food Council), is de prijs van de biologische voeding minder belangrijk geworden
de afgelopen 3 jaar. Behalve de prijs zijn er immers ook een aantal andere kwaliteitsparameters, zoals bv. productievormen, houding en manifestatie van de consumenten.
Denemarken voert nog steeds meer biologische voedingswaren in dan het land exporteert. Volgens
cijfers van Danmarks Statistik (dec. 2015) importeerde Denemarken biologische voedingswaren voor
1,94 miljard DKK, terwijl het voor 1,72 miljard DKK exporteerde. De export steeg met 12% in verhouding
tot 2013. 48% hiervan wordt naar Duitsland uitgevoerd, terwijl 17% aan Zweden wordt verkocht. De
ingevoerde voedingswaren zijn vooral groenten en fruit (588 miljoen DKK). De grootste biologische
exportproducten zijn zuivelproducten en eieren (878 miljoen DKK).
Er is niet alleen een vooruitgang van biologische voeding te observeren in de retail. Dezelfde trend is te
zien in de grootkeukens in de privé en openbare sector. In 2014 kochten professionele grootkeukens
biologische voedingswaren voor 1,3 miljard DKK. Dit is een stijging van 33% t.o.v. 2013 en een verdriedubbeling t.o.v. 2009.
22
Het doel van de Deense regering is dat 60% van alle maaltijden geproduceerd in openbare kantines,
scholen en instellingen in 2020 biologisch moet zijn. Indien dit doel bereikt moet worden moet niet
alleen 20.000 à 30.000 ha. landbouwgrond omgelegd worden voor biologische productie. Er zal ook een stijgende vraag zijn naar biologische voedingswaren uit het buitenland.
10 Accijnzen
10.1 Accijnzen op chocolade en zoetwaren (incl. noten)
Accijnzen op chocolade en zoetwaren 2015 2018
Voor producten, waar het gehalte van toegevoegde suiker hoger is dan 0,5 g per 100g
25,97 DKK per kg 27,39 DKK per kg
Voor producten, waar het gehalte van toegevoegde suiker max 0,5 g per 100g bedraagt
22,08 DKK per kg 23,30 DKK per kg
Dit is de vierde keer dat de accijnzen op deze productgroep gestegen zijn in een periode van slechts 5
jaar – met een totale stijging van 83%. Deze felle stijging is de belangrijkste oorzaak van de toenemende
illegale handel met snoep en chocolade. In 2014 heeft het reisteam van Fødevarestyrelsen (Danish
Veterinary and Food Association) meer dan 73 ton illegaal ingevoerde snoep en chocolade in beslag
genomen. Het zijn vooral eigenaars van de populaire “10-kroner”-snoepkiosken die hun producten over
de Duits-Deense grens gaan kopen en vergeten niet alleen de accijnzen te betalen maar ook de Deense
BTW. De Deense branche voor zoetwaren stelt zelf voor om de Deense regels te harmoniseren met het
Zweedse en het Duitse niveau, i.e. ze volledig af te schaffen (net zoals dit gebeurde met de accijnzen op frisdranken).
Voor een meer gedetailleerd overzicht (o.a. accijnzen op verschillende soorten noten) zie link:
http://www.skm.dk/skattetal/satser/satser-og-beloebsgraenser/chokoladeafgiftsloven
10.2 Accijnzen op bier en wijn
Accijnzen op bier 2014 2015
Per liter 100% zuiver alcohol
(Op bier met gehalte ethanol lager dan 2,8% vol. worden geen accijnzen geheven)
56,02 DKK per liter 56,02 DKK per liter
Accijnzen op wijn
Wijn met ethanolgehalte hoger dan 1,2% vol. maar
niet hoger dan 6% vol.
5,06 DKK per liter 5,34 DKK per liter
Wijn met ethanolgehalte hoger dan 6% vol. maar
niet hoger dan 15% vol. (tafelwijn)
11,01 DKK per liter 11,61 DKK per liter
Wijn met ethanolgehalte hoger dan 15% vol. maar
niet hoger dan 22% vol. (dessertwijn)
14,74DKK per liter 15,55 DKK per liter
Food Retail Denemarken | December 2015 23
Voor wijn met een ethanolgehalte van meer dan 22% vol. is de “Spirituslovgivning” (wetgeving voor
sterke dranken) van toepassing.
Voor meer gedetailleerde informatie over o.a. aanvullende accijnzen op schuimwijn en fruitwijn zie link http://www.skm.dk/skattetal/satser/satser-og-beloebsgraenser/oel-og-vinafgiftsloven/
10.3 Accijnzen op sterke dranken
Accijnzen op sterke dranken 2014 2015
Met een ethanolgehalte van meer dan 1,2% vol.
alsook wijn en fruitwijn met een ethanolgehalte van meer dan 22% vol.
150 DKK per liter
100% zuiver alcohol
150 DKK per liter
100% zuiver alcohol
Aanvullende accijnzen op alcoholische frisdranken
Frisdranken gemengd met alcohol
(als aanvulling op de accijnzen voor sterke dranken)
3,56 DKK per liter 4,21 DKK per liter
10.4 Accijnzen op consumptie-ijs
Als één van de weinige landen in de wereld worden in Denemarken accijnzen geheven op consumptie-
ijs en consumptie-ijsmix. Dit bedraagt 6,98 DKK per liter consumptie-ijs met suiker en 5,58 DKK per liter
voor suikervrije consumptie-ijsproducten. Suikervrije producten zijn producten die max. 0,5 g
toegevoegde suiker per 100 ml bevatten. Met suiker worden alle soorten mono- en disacchariden
bedoeld. Indien er andere zoetstoffen worden gebruikt dan mono- en disacchariden, is het tarief voor suikervrije producten van toepassing.
11 Koopgedrag van de consument
Volgens Danmarks Statistik besteden de consumenten hun loon als volgt:
23% aan huur/afbetaling van de woning
15% aan voeding, drank en tabak
17% aan transport en communicatie
15% aan andere goederen en dienstverleningen
10% aan uitrusting voor vrije tijd sport en entertainment
8% aan elektriciteit en verwarming
6% aan uitrusting voor woning
5% aan kledij en schoeisel
2% onkosten i.v.m. geneesmiddelen en dokters
Sinds 1984 is het bedrag dat Denen gebruiken voor voeding, drank en tabak gedaald van 23% tot 15%
in 2014. Daarentegen is het aandeel van de onkosten i.v.m. woning, elektriciteit en verwarming gestegen van 24,1% tot 30% in 2014.
24
12 Relevante vakbeurzen
FOODEXPO : 06.-08.03.16 www.foodexpo.dk
De grootste vakbeurs voor de foodservice en catering, horeca en retail in Denemarken. De vakbeurs
vindt plaats in het Messecenter te Herning iedere 2 jaar. In 2014 waren er 24.000 professionele
bezoekers. In 2016 zal er een volledige hal gewijd zijn aan biologische voeding. Aangezien Deense
consumenten nu ook meer gefocust zijn op lokale voedingswaren, zal beursorganistor Messecenter Herning een speciale marktruimte voorzien voor Deense producenten van voedingswaren.
COPENHAGEN FOOD FAIR www.copenhagenfoodfair.dk/
Copenhagen Food Fair is de andere belangrijke vakbeurs voor de voedingssector. Deze vakbeurs vindt
om de 2 jaar plaats in het Bella Center te Kopenhagen (afwisselend met FoodExpo). De organisatoren
hebben het concept enkele jaren geleden vernieuwd en sindsdien is de vakbeurs kleiner en voor een
aantal spelers minder interessant geworden. Momenteel is nog geen informatie gekend over wanneer de volgende editie plaats vindt (waarschijnlijk in 2017).
HØRKRAM FOODSERVICE A/S www.hoka.dk/
Hørkram Foodservice A/S is één van de grootste cateringgrossisten in Denemarken. Het bedrijf
organiseert 2 kleine vakbeurzen per jaar voor haar klanten. Toegang enkel op uitnodiging.
In Zuid-Zweden (Malmö), maar ook interesse voor de Deense markt:
NORDIC ORGANIC FOOD FAIR www.nordicorganicfoodexpo.com
Op 16 en 17 november 2016 zal Nordic Organic Food Fair plaats vinden in Malmömässan in Malmö. Dit
is een kleine, maar zeer gespecialiseerde vakbeurs voor biologische voeding en dranken. De beurs vindt jaarlijks plaats en trekt ook vele Deense aankopers en winkels aan.
13 Aanvullende informatie en praktische tips
Indien u na het lezen van deze marktstudie nog aanvullende informatie wenst bv. over de
verantwoordelijke aankoper van een product/productgroep, gelieve hiervoor een aanvraag in te dienen
bij het provinciaal kantoor van Flanders Investment & Trade in uw regio. Flanders Investment & Trade in Kopenhagen zal u dan de gewenste gegevens verstrekken.
We kunnen - in de mate van het mogelijke - ook enkele store checks doen voor uw product(en). Deense
retailers verwachten immers dat potentiële leveranciers op de hoogte zijn van welke gelijkaardige
producten reeds deel uitmaken van hun assortiment. Store checks kunnen u ook nuttige informatie
geven over het prijsniveau, de grootte van de verpakkingen en de manier waarop de producten in Deense supermarkten en discountwinkels gepresenteerd worden.
Indien uw product reeds aanwezig is op één van de andere retailmarkten in het Noorden, kan u dit als
referentie gebruiken tijdens uw contactname met een potentiële Deense partner.
Wat prospectiebezoeken betreft:
- Deense zakenlui zijn over het algemeen stipt op een afspraak en verwachten dat buitenlandse
partners dit ook zijn. Veel te vroeg komen wordt evenmin op prijs gesteld.
- Internationale handelstaal: Engels
Food Retail Denemarken | December 2015 25
- Correcte zakenkledij
- Omgangstoon is correct en informeel. Men komt meestal meteen ter zake. Wanneer men elkaar
beter kent, kan men gerust over andere zaken praten
- Deense zakenlui zijn goed voorbereid voor vergaderingen. Documentatie en brochures moeten
in het Engels (of nog beter: in het Deens)
- Het is niet gebruikelijk om geschenken mee te nemen (en vooral geen dure)
- Prospectiebezoeken organiseren met Deense partners neemt veel tijd in beslag (zowel indien u
dit rechtstreeks doet als indien het FIT-kantoor dit voor u doet). Gelieve daarom uw aanvraag
goed op tijd in te dienen. Deense bedrijven reageren vrijwel nooit na de eerste contactname.
- Voor buitenlandse bedrijven is Denemarken een klein land. In praktijk zijn de afstanden langer
dan verwacht en moet u vaak meer transporttijd tussen de bezoeken berekenen. Indien u zelf
de prospectiereis plant, kan het nuttig zijn om even het kantoor in Kopenhagen hiervoor te
contacteren.
14 Vakbladen
Voor de Deense voedingsindustrie
Scandinavian Food & Drink
Uitgeverij: Techmedia www.techmedia.dk
Hoofdredacteur: Klaus Hansen; [email protected]; Tel.: +45 43 24 26 46
Levnedsmiddelbladet
Uitgeverij: Techmedia www.techmedia.dk
Hoofdredacteur: Peter Friis; [email protected]; Tel.: +45 43 24 26 16
Voor de Deense retailsector
Dansk Handelsblad
Wekelijkse krant gespecialiseerd in de Deense retail en met focus op voeding en dranken. Ook e-krant.
Hoofdredacteur/CEO: Niels H. Carstensen; [email protected]; Tel.: +45 86 75 40 42
15 Bronnen
- ‘Hvem er hvem – Dansk Dagligvarehandel’ - januari 2014 /DM 2015 (Uitgeverij: Dansk Handelsblad)
- Fødevarestyrelsen – The Danish Veterinary and Food Administration - www.uk.foedevarestyrelsen.dk (Engelse website, maar niet zoveel details als de Deense website
www.foedevarestyrelsen.dk) - Scandinavian Food & Drink (Uitgeverij Techmedia) - Retail Institute Scandinavia www.retailinstitute.dk - Danmark Statistik: www.dst.dk - Konkurrence- og Forbrugerstyrelsen: www.kfst.dk (Danish Competition and Consumer
Authorities) - SKAT www.skat.dk (Danish Tax and Customs Administration) - FødevareWatch.dk - Global Food Security Index 2014 (The Economist)
26
- Foodculture.dk (media van Landbrug & Fødevarer/Danish Agriculture and Food Council) www.agricultureandfood.dk
- Dansk Erhverv: www.danskerhverv.dk (Danish Chamber of Commerce) - Foreningen for Distance- og Internethandel: Internetanalyse 2014.
www.fdih.dk (The Danish Distance Selling and E-Commerce Administration) - Kranten:
o Dansk Handelsblad o Børsen o Berlingske Tidende
- Gesprekken tijdens beursbezoeken (FoodExpo, Copenhagen Food Fair en Formland) 16 NUTTIGE WEBSITES
De informatie die u in deze publicatie vindt is bedoeld als achtergrondinformatie die u moet in staat stellen een beeld te vormen met betrekking
tot de hierin behandelde materie. Zij is met de grootste zorg verzameld op basis van de beschikbare data en documentatie op het ogenblik van
de publicatie. Deze publicatie heeft bijgevolg niet de ambitie van volledigheid of geldigheid voor uw specifieke situatie. Zij kan bijgevolg nooit
beschouwd worden als een juridisch, financieel of ander gespecialiseerd advies. Fland ers Investment & Trade (FIT) kan in die zin nooit
verantwoordelijk gesteld worden voor gebeurlijke foutieve vermeldingen, weglatingen of onvolledigheden in deze publicatie. FI T kan evenmin
verantwoordelijk worden gesteld voor het gebruik of de interpretatie van de informatie in deze publicatie. De verwijzingen in deze publicatie
naar bepaalde entiteiten, bedrijven en/of personen houden geen bijzondere aanbevelingen in die voor Flanders Investment & Tra de enige
verantwoordelijkheid zou kunnen teweegbrengen.
![KWIK SEW - Maschinensticken, Nähen, …...Shorts D 45" * 4088 SHORTS [D] Size XXL Plot 1010 * 16 15 Schnittkanten Schnittkanten Rechte Seite Linke Seite Einlage Hose E 45" * 4088](https://img.pdfslide.org/doc/110x75/5f0825a97e708231d420928a/kwik-sew-maschinensticken-nhen-shorts-d-45-4088-shorts-d-size.jpg)
