12
www.leges.uni-koeln.de Ein Projekt der Universität zu Köln unter der Leitung von Prof. Karl Ubl Mit freundlicher Genehmigung der MGH - Eine Handschriftendatenbank zum weltlichen Recht im Frankenreich Informationen zur Handschrift aus:

Informationen zur Handschrift - leges.uni-koeln.de · Ein Projekt der Universität zu Köln unter der Leitung von Prof. Karl Ubl Mit freundlicher Genehmigung der MGH - Eine Handschriftendatenbank

  • Upload
    others

  • View
    5

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

www.leges.uni-koeln.de

Ein Projekt der Universität zu Köln unter der Leitung von Prof. Karl Ubl

Mit freundlicher Genehmigung der MGH

- Eine Handschriftendatenbank zum weltlichen

Recht im Frankenreich –

Informationen zur Handschrift

aus:

Gotha Memb. 1 84 145

105, S. 219 Z. 9 -1 1 ; MGH LL 4, S. 587 Sp. 2 [c. 20]);

sonst nur noch in Cod. Mailand 0 . 55 sup., fol. 32v

überliefert (als Zusatzkapitel zum Pippinschen Teil des

Liber Papiensis), nach dem Boretius den Text edierte

und auf den die Gothaer Zählung cap. VIIII zurück­

gehen könnte; im Mediolanensis wird Capitula Italica

c. 15 zusammen mit c. 16, das sich direkt anschließt,

von den Inskriptionen CAP. XLVIII und CAPITVLO

XLVIIII umgeben.

Liber Papiensis, Grimoaldi c. 4 (M GH LL 4, S. 400

Sp. 1); gezählt als cap. 1111. D ie Überschrift De X X X

annorum possessione ähnelt der in Cod. Mailand

0 . 53 sup. (MGH LL 4, S. 400 Anm. a).

406rb-va Augustinus, D e civitate D ei XXI, 11, Exzerpt über

Gesetzesstrafen (ed. B. D o m b a r t - A . K a l b , CCL 48

[1955] S. 777 Z. 6 -1 5 : Octo genera - peccati).

406va cap. II - cap. I l l - Capitula legi addita (a. 816), cc. 2

und 3: Si quis in aliena patria - soluere debet (M GH

Capit. 1, Nr. 134, S. 268 Z. 1 8 -3 1 ).

Fortsetzung des Lupusschen Liber legum von Teil II

(fol. 225v):

406va-vb cap. I - cap. VI - Capitulare Olonnense (a. 822/823),

meist mit Rubriken des Lupus: CAPIT. Q V g AN NO

PRIMO IMPERII DOMNI HLOTHARII GLORIO­

SISSIMI IMPERATORIS OLONNA SVNT CONSTI-

TVTA. Si quis episcopus aut propinquitatis affectu -

ualeat inquiri (MGH Capit. 1, Nr. 157, S. 316 Z. 11 f.,

S. 316 Z. 29 - S. 317 Z. 18).406vb-4 0 7 ra cap. I - cap. IUI — Capitula de rebus ecclesiasticis

(a. 825?): Placuit nobis ut nullus episcoporum - per-

mulgata feriantur (M GH Capit. 1, Nr. 166, S. 332

Z. 1 -2 5 ); fehlt in Cod. Modena 0 . 1 . 2.

4 0 7 ra' va Cap. prim, de episcopis — cap. X I - Capitulare

Olonnense ecclesiasticum primum (a. 825) mit Ru­

briken des Lupus: Placuit nobis de episcopis ut si pro

quibuslibet culpis - tenenda reuocentur (MGH Capit. 1,

Mailand 0 . 55 sup. 243

11. Jh., etwa Mitte; von dem Notar Secundus (Kolophon fol. 75^ wohl zusam­

men mit der voraufgehenden Teilhs. O. 53 sup. in Oberitalien geschrieben

(Pavia?).

Pergament, 80 foll., Kleinformat von ca. 200 x 135 mm (ca. 145-155 x 90 mm),

karolingische Minuskel, meist 20 -21 Zeilen, zahlreiche Marginalien. Lagen:

I2 + 9 IV74 + III80.

Orangerote Rubriken; Initialen rotbraun, rot oder braun, auch mit Grün, meist

mit Blattwerk, einige auch phantasievoll als Vögel und Menschen gestaltet, fol.

27v als Vierbeiner.

Provenienz: Kloster San Giusto di Susa (Oscela) in Piemont (westlich von

Turin); die Hs. gelangte 1606 über Turin nach Mailand: Hunc codicem Prce-

positus Platea Taurino Mediolanum dono transmisit, eumque ex quodam ccenobio

extraxit quod est oscela, uulgo appellatur Susa di Sauoia (Notiz des ersten Biblio­

thekars der Ambrosiana, Antonio Olgiati, im vorderen Spiegel; nochmals unten

rechts: Questo libro e stato mandato da Susa del Preuosto).

Codd. Mailand O. 53 sup. und O. 55 sup., Teilbände e i n e r Hs.,

überliefern den im 11. Jahrhundert kompilierten Liber Papiensis.

Neben den Leges der langobardischen Könige (Cod. O. 53 sup.)

fanden darin Herrschererlasse von Karl dem Großen bis zu den

Ottonen Aufnahme (Cod. 0 . 55 sup. bis Otto III. und - schon Zusatz

zur Sammlung - Heinrich II., in anderen Hss. noch Konrad II.), d. h.

weitgehend auch jenes sog. Capitulare Italicum, das sich nach

gängiger Meinung bis ins endende 9. Jahrhundert als Paveser

Privatarbeit ausgebildet haben soll, vgl. ausführlich A s t u t i , Lezioni,

S. 131 ff.; dazu aber unten bei Cod. St. Gallen 733.

In der Bibliotheca sind nur zwei Überlieferungen des nachkaro­

lingischen Liber Papiensis eigens vorgestellt, um die hier erhaltenen

seltenen Texte zu erfassen: Mailand O. 55 sup. und Paris Lat. 9656.

W eitere Liber-Papiensis-Codices (Datierungen z. T. nach B o r e t i u s ,

M GH LL IV, S. LIII ff.):

Florenz, Biblioteca M edicea Laurenziana, Plut. 89 sup. 86 (11. Jh.,

2. Hälfte);

London, British Library, Add. 5411 (11. Jh., 2. Hälfte; aus dem

Besitz des venezianischen Buchhändlers Pinelli [t 1780]); vgl.

R a d d i n g , The Origins o f Medieval Jurisprudence, S. 116 ff.;

Modena, Biblioteca Estense (der ca. a. 1490 vom Este-Ge-

schichtsschreiber Pellegrino Prisciani verfertigte Codex Estensis

M ailand, Biblioteca Am brosiana, 0 . 55 sup. Mi4

244 Handschriftenanalysen

mit den Annales Ferrarienses, dessen Kapitularienvorlage [vielleicht

saec. XI, unmöglich aber saec. IX, wie MGH Capit. 2, S. XXI

vermerkt] nahe verwandt war mit den Codd. Paris Lat. 9656 und

W ien 471, „ist von Muratori in SS. I abgedruckt und von mir

im herzoglichen archive zu Modena wieder aufgefunden worden“

[M e r k e l , D ie Geschichte des Langobardenrechts, S. 20 f.], nachdem

E. d e RozifeRE 1842 noch vergeblich danach gesucht hatte, vgl.

P a r d e s s u s , Loi Salique, S. LXVIIIf.; heute wieder verschollen?

K. S i e w e r t , Zu den Leges Langobardorum [Nachrichten der Akade­

m ie der Wissenschaften in Göttingen. I. Philol.-hist. Kl. 1993, Nr. 6]

S. 210 lokalisiert den Codex übrigens statt in Modena irrigerweise

in Este);

Padua, Biblioteca del Seminario Vescovile, DXXVIII (11. Jh.,

2. Hälfte; Provenienz: Polirone);

Venedig, Biblioteca Marciana, Lat. V . 81 (2751) (11./12. Jh.), Frag­

ment ohne Kapitularien;

W ien, Österreichische Nationalbibliothek, 471 (olim iur. civ. 210)

(11. Jh., 2. Hälfte).

Cod. Neapel, Biblioteca Nazionale, Brancat. II. B. 28 (11./12. Jh.)

tradiert die Lombarda und die nur hier faßbare Expositio ad Librum

Papiensem, nicht den Liber Papiensis selbst; vgl. zur Expositio aus­

führlich, aber offenbar ohne Benutzung der Hs., G. D i u r n i , L’Expo-

sitio ad Librum Papiensem e la scienza giuridica preirneriana, in:

Rivista di storia del diritto italiano 49 (1976) S. 5 - 277 und zuletzt

R a d d i n g , The Origins of Medieval Jurisprudence, S. 125 ff.

D o l e z a l e k , Verzeichnis 1 nennt - unter Berufung auf C o n r a t ,

Geschichte, S. 640, der aber nur von einem Cod. Londin. ohne

nähere Spezifizierung spricht - noch Cod. London, Lambeth Palace,

38 vel 39. In beiden Überlieferungen wird man den Liber Papiensis

vergeblich suchen. Cod. 38 kommt vom Inhalt her überhaupt nicht in

Betracht, Cod. 39 enthält die Lombarda, eine Hs., die schon B l u h m e

für seine Lombarda-Edition herangezogen hat (MGH LL 4, S. C I X ) .

Im folgenden sind die anderweitig nicht oder nur selten über­

lieferten Kapitel des Liber Papiensis und seiner Zusätze anhand des

Cod. Mailand O. 55 sup. eigens aufgeführt (andere Unikate siehe

Cod. Paris Lat. 9656; dazu Capitula Italica, c. 17 [MGH Capit. 1, Nr.

105, S. 219 Z. 19 f.] in der Florentiner und in der Londoner Liber-

Papiensis-Hs.; c. 18 [MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 23 f.], nur

tradiert von der Florentiner Hs., ist Epitome Aegidii, Pauli Sent.

II, 2 ,1 [ed. H ä n e l , Lex Romana Visigothorum, S. 356]).

l r- 2 v Quaestiones ac monita (zum langobardischen Recht),

cc. 2 1 -3 0 (MGH LL 4, S. 592 f.); cc. 1 - 2 0 am Ende der

Teilhs. 0 . 53 sup., cc. 31 und 32 unten foll. 76r- 7 7 r.

3r- 7 5 v Liber Papiensis, zweiter Teil mit karolingischen Herr­

schererlassen und Gesetzen Ottos I. und Ottos III., mit

Glossen, ohne Expositiones, geringfügige Auslassungen

(MGH LL 4, S. 484-581; zur Hs. eingehend S. LIII f.;

die Gesetze der Ottonen als Capitulare Veronense

de duello iudiciali [a. 967] und Capitulare de iustitia

[a. 996/1002] in: M GH Const. 1, Nrn. 13 und 22,

S. 2 8 -3 0 und 48). Fol. 75v schließt die Sammlung mit

den Worten: explicit capitulariis. SECVNDVS NOTA-

RIVS SCRIPSIT OC MANVS SVAS.

Kapitularienteil Karls des Großen:

7r-v X X V II-X X X - Capitula Karoli Magni apud

Ansegisum servata (a. 810/811?), cc. 1 - 4 , nur bei

Ansegis und im Liber Papiensis überliefert: Si quis super

missum dom i<ni>cum - disciplina corporali subiacead

(MGH Capit. 1, Nr. 70, S. 160 Z. 7 -2 6 ) .

7v- 8 r XXXI - Capitula Italica, c. 6, nur im Liber

Papiensis überliefert (Karl der Große c. 33): Si quoque

qualibet persona - interpellaset et si iurare (-a- über der

Zeile, -re und das Folgende marginal nachgetragen)

non praesumserit ipsum sacramentum X V sol. componat

(MGH LL 4, S. 492; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 217

Z. 3 - 5 ) .

12r cap. LXIII - Capitula Italica, c. 8, nur im Liber

Papiensis überliefert (Karl der Große c. 65): Mencio

etenim facta est - periurium (danach radiert: ex apscon-

so) perpetrent (M GH LL 4, S. 499; MGH Capit. 1, Nr.

105, S. 217 Z. 2 0 - 23).

21r cap. CXVIII — Capitula Italica, c. 9, nur im Liber

Papiensis (Karl der Große c. 121) und in Cod. München

Lat. 29555/1 überliefert: Si quis praepositus aut ministe-

Mailand 0 . 55 sup. 245

Handschriftenanalysen

riales - pro infidelitate computetur (MGH LL 4, S. 509;

M GH Capit. 1, Nr. 105, S. 217 Z. 2 6 -3 0 ).

22r-v CXXIII-CXXV (Zahlen korrigiert) - Capitula

Italica, cc. 1 0 -1 2 , cc. 10 und 11 nur im Liber Papiensis,

c. 12 auch in Cod. München Lat. 29555/1 überliefert

(Liber Papiensis: Karl der Große cc. 126-128): Placuit

nobis secundum sanctorum patrum octoritate - homo

non separet (MGH LL 4, S. 510 f.; MGH Capit. 1, Nr.

105, S. 218 Z. 3 - 5 , 8 - 1 1 ,1 4 -1 7 ) .

22v cap. XXXII - Capitula Italica, c. 13, nur im Liber

Papiensis überliefert (Karl der Große c. 132): Si qua

mulier filium uel filiam - non separetur (M GH LL 4,

S. 511 f.; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 2 0 -2 2 ).

Kapitularienteil Pippins von Italien:

32v capitulo XLVII - Capitula Italica, c. 14, nur im

Liber Papiensis überliefert, hier gegen Ende des Pip-

pinschen Teiles, während andere Hss. das Kapitel an

das Ende des Kapitularienteils Karls des Großen set­

zen (Karl der Große c. 143 bzw. Pippin c. 46): Sicut

consuetudo nostre est - in edicto adiucxit (MGH LL 4,

S. 514; MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 218 Z. 26 - S. 219

Z. 5).

32v cap. XLVIII - Capitula Italica, c. 15 (= Epitome

Iuliani 119, 6), sonst nur noch in Cod. Gotha Memb. I

84, fol. 406rb überliefert: Neque deceni necque uiceni

aut XXX annorum - in ereditatibus (MGH LL 4, S. 587

[Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 20];

MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 9 -1 1 ); direkt an­

schließend und inhaltlich zusammenhängend:

32v CAPITVLO XLVIIII (am Ende des Kapitels) -

Capitula Italica, c. 16, überliefert im Großteil der Li-

ber-Papiensis-Hss. und nochmals unten fol. 53r: inter

duos fratres annorum curricula - tercio sequatur gradum

(MGH Capit. 1, Nr. 105, S. 219 Z. 1 4 -16 ; MGH LL 4,

S. 588 [Capitula extra librum Papiensem vagantia,

c- 24]).

33r- 4 0 r CAP. I - CAP. XLII - Eine aus „Capitu-

Iarien, Concilienschlüssen und anderem, Stoff gebil­

246

dete Compilation“ unter der Rubrik INCIPIT CA­

PITULA SECUNDUM LODOICI IMPEFRIS. (!) FI­

LIUS LOTHARI IMPHK (!), die B o r e t i u s , Capitu-

larien im Langobardenreich, S. 193 und 195 (dazwi­

schen Analyse der Sammlung) aus inhaltlichen Grün­

den auf Ludwig den Frommen und Lothar, nicht

Ludwig II. bezog (sämtliche Kapitel ediert von P e r t z ,

M G H LL 1, S. 524-527; cc. 2, 4, 10, 11, 1 9 -2 1 und 42

als Capitula Italica cc. 6 -1 3 gedruckt bei B o r e t i u s ,

M G H Capit. 1, Nr. 168, S. 336 Z. 7 f. [Rubrik], S. 336

Z. 13 - S. 337 Z. 8, doch identifizierte Conrat c. 19 als

Kapitel aus der Epitome Aegidii [Cod. Theod. IV, 5 ,1 ;

ed. H ä n e l , Lex Romana Visigothorum, S. 108] und

cc. 2 0 -2 1 , 42 [= Capitula Italica, cc. 1 0 -1 3 ] als Auszug

aus der Lex Romana Curiensis [XXIII, 25 und 26; ed.

H ä n e l , Lex Romana Visigothorum, S. 353 (= Epitome

S. Galli), M e y e r - M a r t h a l e r , Lex Romana Curiensis,

S. 479]; cc.5 und 22 der Sammlung als cc. 1 und 2 des

Pippini Italiae regis capitulare (a. 800/810?) bei

B o r e t i u s , M G H Capit. 1, Nr. 100, S. 207 Z. 26 - S. 208

Z. 3 [vollständig nur in Cod. Ivrea XXXIV, cc. 4 und 2

in der Florentiner H s . des Liber Papiensis]). C. 4 der

Pertzschen Ausgabe (= Capitula Italica, c. 7) ist nicht

gezählt, aber mittels Initiale als eigenes Kapitel aus­

gewiesen.

40v cap. / / / / - Karoli Magni notitia Italica (a. 776),

c. 1: Primis homnium placuit nobis ut cartulas oblicacionis

- sicut primitus fuerit (MGH Capit. 1, Nr. 88, S. 187

Z. 2 2 -2 4 ).

51r (Am unteren Rand von der Texthand nachgetra­

gen und mittels Verweiszeichen hinter Ludwig den

Frommen c. 40 gesetzt) De tradicionibus seu compara-

cionibus ut nullus in absconso faciad (M GH LL 4, S. 587

[Capitula extra librum Papiensem vagantia, c. 22];

Boretius hält das Kapitel ebd. S. XCI „pro iureconsulti

cuiusdam monito ut videtur“).

Mailand 0 . 55 sup. 247

248 Handschriftenanalysen

Kapitularienteil Ludwigs des Frommen:

52r cap. LI - Capitula Italica, c. 1, nur im Liber Pa­

piensis überliefert (Ludwig der Fromme c. 53): Vt omnis

ordo ecclesiarum - non soluantur (MGH LL 4, S. 511 f.;

MGH Capit. 1, Nr. 168, S. 335 Z. 5 - 7 ) .

52r-v CAP. LIII - Capitula Italica, c. 2, außer im

Liber Papiensis (Ludwig der Fromme c. 55) nur noch in

Cod. Ivrea XXXIV überliefert: Placuit nobis de ilis omi­

nibus - ostendant (MGH LL 4, S. 539; MGH Capit. 1,

Nr. 168, S. 335 Z. 1 3 -1 5 ).

52v- 5 3 r cap. LVII - Konzil von Pavia (a. 850), c. 22,

überliefert in einem Teil der Liber-Papiensis-Hss.

(M GH LL 4, S. 588 [Capitula extra librum Papien-

sem vagantia, c. 25]; MGH Capit. 2, Nr. 228, S. 122

Z. 2 7 -3 1 ; MGH Conc. 3, S. 229); daneben steht am

Rand von fol. 53r Capitula Italica, c. 16: Inter duos

fratres anni curricula (erstes r nachgetragen) - tercio

sequatur gradu (siehe schon oben fol. 32v).

53r cap. LV1II - Nur hier überliefertes Kapitel: Uolu-

mus etiam atque iubemus sicut apostolus - a domno

suo (MGH LL 4, S. 588 [Capitula extra librum Pa-

piensem vagantia, c. 26]; Kommentar S. XCI: „Quid de

textu prorsus corrupto iudicandum sit et unde caput flu­

xerit nescio“).

Kapitularienteil Lothars:

68r-v cap. LXXVIIII - cap. LXXXI - Capitula Italica,

cc. 3 und 4, nur im Liber Papiensis überliefert (Lothar

cc. 81 und 82): Uolumus ut si quaelibet personis - nullum

abead uigorem (MGH LL 4, S. 555; M GH Capit. 1, Nr.

168, S. 335 Z. 2 0 -2 8 ,3 1 -3 3 ) ; c. 3 zweigeteilt.

68v LXXII - HIudowici II capitulum Italicum originis

incertae (a. 844/850?), außer im Liber Papiensis (Lo­

thar c. 83) nur noch von Cod. Vatikan Chigi F. IV. 75

überliefert: Vt is personis qui res suas - iusticiam faciant

(M GH LL 4, S. 555; MGH Capit. 2, Nr. 208, S. 78

Z. 2 9 -3 3 ) .

71r cap. XCVII - Capitula singillatim tradita HIo-

thario uel HIudowico II adscripta, c. 1, nur hier über-

Mailand 0 . 55 sup. 249

liefert (Randglosse non sunt in ceteris): De is uero per­

sonis qui apsque senioribus - incompositos (in der Hs. p

mit Kürzungsstrich [also prae] statt po ) iacead (M GH

LL 4, S. 589 [Capitula extra librum Papiensem vagantia,

c. 32]; M GH Capit. 2, Nr. 219, S. 97 Z. 8 -1 1 ) .

71r XCVIII - Capitula Italica, c. 5, nur im Liber Pa-

piensis überliefert (Lothar c. 102): De notariis qui caris,

accipiant - iuret cum XII (MGH LL 4, S. 558; MGH

Capit. 1, Nr. 168, S. 336 Z. 3 - 5 ) .

71r-v X C V IIII-C - Karoli Magni notitia Italica

(a. 776), c. 4 und Schluß (M GH LL 4, S. 589 [Capitu­

la extra librum Papiensem vagantia, cc. 33 und 34];

MGH Capit. 1, Nr. 88, S. 188 Z. 1 8 -2 0 , 1 2 -1 8 , 2 1 -

23); einzige Liber-Papiensis-Überlieferung, sonst nur

aus anderen italienischen Kapitulariensammlungen be­

kannt.

Kapitularienteil Widos:

72r- 7 4 r cap. / - cap. X - Widonis imperatoris ca­

pitulare Papiense legibus addendum (a. 891), sonst nur

noch fragmentarisch überliefert (siehe Codd. München

Lat. 29555/1 und Vatikan Reg. Lat. 263): incipit cap.

que dommnus uuido impr. adit in kl. madias ciuitate

ticinense ano imperi primo indic. IIII. Placuit nobis edam

sumopere - camere nostre (M GH LL 4, S. 559 -5 6 7

[ohne Expositiones, nur geringfügig Glossen]; MGH

Capit. 2, Nr. 224, S. 107 Z. 9 -1 1 , S. 107 Z. 23 - S. 109

Z. 13).

76r- 7 7 r Quaestiones ac monita (zum langobardischen Recht),

cc. 31 und 32 (MGH LL 4, S. 593 f.); cc. 1 - 2 0 am Ende

der Teilhs. 0 . 53 sup., cc. 2 1 -3 0 oben foll. l r- 2 v.

77r- 7 8 r capitulo primo - VII - Capitula incerta unter der

Rubrik IN NOMINE DOMINI INCIPIT CAPR QVAS

SINGVLAS REGIBVS VEL IMPERATORIBUS INSTI-

TVTVM EST, c. 1 nur bis acusare, dann Beginn von c. 2

Si quis percuserit sacerdotem idest pbr., nochmals c. 1

(= III) ab Ut nulus (direkt anschließend ex codico e

nom. canonum sententia) und cc. 2 - 4 (M GH Capit. 2,

Nr. 232, S. 127 Z. 7 f., S. 127 Z. 2 0 -2 3 , S. 128 Z. 1,

250 Handschriftenanalysen

S. 127 Z. 2 3 -3 3 , 10, S. 128 Z. 1 -6 ; zur Edition Gau-

denzis nach Cod. London Add. 47676 [olim Holkham

210] siehe unten bei Cod. Vatikan Chigi F. IV. 75, foll.

59v- 6 0 r); CAP. / / / / vor c. 2, V nach c. 2, VI nach c. 3,

VII neben c. 4.

78r Konzil von Ravenna (a. 877), c. 6, mit Rubrik DE

RA<P>TORIBU S , Kapitelzahl VIII und Inskription

( M a n s i 17, Sp. 338).

78r- 7 9 r Catalogi regum Italicorum Oscelenses, II (I in Cod.

Mailand 0 . 53 sup.) (M GH SS rer. Lang., S. 520 f.; zur

Hs. S. 519). Danach drei Zeilen frei.

79v- 80r Liber Papiensis, Vorwort und drei Kapitel Heinrichs II.,

ohne Glossen und ohne Expositiones, mit nur hier

überlieferter, in das Jahr 1019 weisender Indiktion

(MGH LL IV, S. 581 -583 ; als Capitulare Argentinense

de mutua successione maritorum et de interfectoribus

in: MGH Const. 1, Nr. 32, S. 63 f.).

Katalog: Inventario Ceruti dei manoscritti della Biblioteca Ambrosiana 4 (Fon­

tes Ambrosiani 60, Trezzano s/N . 1978) S. 296 f.

L i t e r a t u r : M . L . G e n g \ r o - G . V i l l \ G u g l i e l m e t t i , I n v e n t a r i o d e i c o d i c i d e c o ­

r a t i e m i n i a t i ( s e c c . V I I - X I I I ) d e l l a B i b l i o t e c a A m b r o s i a n a ( S t o r i a d e l l a m i ­

n i a t u r a . S t u d i e d o c u m e n t i 3, F l o r e n z 1968) S . 37 f. ( C o d . M a i l a n d 0 . 53 s u p . :

S . 36 f.); C . S e g r e M o n t e l , A n t i c h e b i b l i o t e c h e e c o d ic i m i n i a t i i n V a l l e d i S u s a ,

i n : V a l l e d i S u s a . A r t e e S t o r i a dairX I a l X V I I I s e c o l o ( T u r i n 1977) S . 239.

B l u m e b e i P e r t z , i n : A r c h i v 5, S . 264-277; M G H L L 1, S . X X X V I I I f .; J . M e r ­

k e l , D i e G e s c h i c h t e d e s L a n g o b a r d e n r e c h t s ( B e r l i n 1850) S . 19; B a u d i d i V e s m e ,

E d i c t a r e g u m L a n g o b a r d o r u m , S . X L I I I f .; M . C o n r a t ( C o h n ) , Z u r L e x R o m a n a

R a e t i c a C u r i e n s i s , in : N A 15 (1890) S . 202; d e r s . , G e s c h i c h t e , S . 284-286; E .

M a y e r , Z u r E n t s t e h u n g d e r l e x U t i n e n s i s , in : M I Ö G 26 (1905) S . 17 f f . ; E .

M e y e r - M a r t h a l e r , L e x R o m a n a C u r i e n s i s ( S a m m l u n g S c h w e i z e r i s c h e r R e c h t s ­

q u e l l e n , X V . A b t . : D i e R e c h t s q u e l l e n d e s K a n t o n s G r a u b ü n d e n , A a r a u 1959) S . X X V I f . ; R a d d i n g , T h e O r i g i n s o f M e d i e v a l J u r i s p r u d e n c e , S . 81 f . ( d o r t

D r u c k f e h l e r L o n d o n A d d . 4511 s t a t t 5411).

Abbildungen: G e n g a r o - V i l l a G u g u e l m e i t i , Inventario, Tav. 3 0 -3 2 (foll. 3r,

16v und die untere Hälfte von fol. 78r). Nachzeichnungen: L A. M u r a t o r i ,

Rerum Italicarum Scriptores 1,2 (Mailand 1723) nach S. 12; M GH LL 4, Taf.

II, 4 nach S. XVI.

578 Handschriftenanalysen

Gesetzgeber, Abb. 22 (fol. A*). Nachzeichnung: M GH LL 1, Taf. III, 4 nach

S. XXII.

Paris, Bibliothèque Nationale, Lat. 9656 P49

11. Jh., etwa Mitte; Oberitalien.

Pergament, 115 foll., 260-270 x 160-170 mm (185-195 x 95-105 mm), sehr

kleine karolingische Minuskel, mehrere Hände, 41 Zeilen. Lagen: 4 IV32 + 335

+ 4 IV67 + l 68 + 5 IV108 + (IV -1 )115.

Rubriken rot oder in brauner Texttinte; Initialen teils rot oder mit roten

Füllungen, zwei verziert: I ( l r), S (1*).

A lter Pergamenteinband.

Die einfache Gebrauchshs. ist durch Wasser- und Säureeinwirkung beschädigt;

einige Blätter oben teilweise abgerissen; am Schluß Blattverlust.

Provenienz: vielleicht Cremona (siehe Notiz fol. 35r [12. Jh.]); Santa Eufemia,

Verona (Signatur: P. 1.37); Conte e Marchese D. Paolino De* Gianfilippi, Vero­

na. Die Pariser Bibliothek erwarb die Hs. wohl am 23. Januar 1843 vom Mailän­

der Buchhändler Tosi. Alte Signatur: Suppl. Lat. 1109.

Zum nachkarolingischen Liber Papiensis und den Kriterien, nach

denen zwei seiner Hss. in unsere Bibliotheca aufgenommen sind,

siehe oben bei Cod. Mailand 0 . 55 sup.

l r- 104v Liber Papiensis bis Heinrich II. mit zahlreichen Glossen

(MGH LL 4, S. 290-585; zur Hs. S .L V III-L X ). Es

handelt sich um die Rezension des Juristen Walcausus,

die auch in den Codd. Wien 471, M odena und -

teilweise - London Add. 5411 erhalten ist; zu diesen

und weiteren Hss. des Liber Papiensis siehe oben bei

Cod. Mailand 0 . 55 sup.

Singuläre Zusatzkapitel zu den Kapitularien des Liber

Papiensis (die auch von Cod. Mailand O. 55 sup. und

anderen Liber-Papiensis-Hss. tradierten Zusatzkapitel

sind bei der Beschreibung des Mediolanensis erwähnt

und werden hier nicht nochmals angeführt):

71r Capitula Italica, c. 7, nur hier und in den Liber-

Papiensis-Hss. Wien 471 und Modena überliefert (nach

Karl dem Großen c. 33): De his uero personis - inimicus

anotetur (M GH LL 4, S. 586 [Capitula extra librum

Sankt Gallen 722 663

Zwei Kapitel der Lex Romana Curiensis sind in jene

kleine Collectio eingeflossen, die im Liber-Papiensis-

Codex Mailand O .55 sup., foll. 33r- 4 0 r (siehe dort) als

Kapitular Kaiser Ludwigs ausgegeben wird.

2 4 8 -2 5 6 / (sonst keine Zählung) - Capitula Remedii episcopi

Curiensis et praesidis Raetiae (ca. a. 802), Kapitel­

verzeichnis und Text, nur hier überliefert: INCIPIUNT

CAPITULA. De dominicis diebus et reliquis festiuitati-

bus sanctorum - De reclamationes pauperum uel oppre-

siones. Ut dominicis diebus sicut cannones continen­

tur - emendare uel custodire (ed. H ä n e l , Lex Rom a­

na Visigothorum, S. 455 f.; M GH LL 5, S. 1 8 1 -1 8 4 und

441-444; M e y e r - M \ r t h \ l e r , Lex Romana Curiensis,

S. 6 4 5 - 649).

257 - 268 Ohne Zweitschrift.

Katalog: G. S c h e r r e r , Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von

St. G allen (Halle 1875) S. 231 f.

L iteratun B r u c k n e r , Scriptoria 1 (1935) S. 91 -9 3 (ausführliche Bibliographie);

K Q i r i s t , Karolingische Bibliothekseinbände, in: Festschrift Georg Leyh (Leip­

zig 1937) S. 100 u. ö.; G. D. H o b s o n , Some Early Bindings and Binders' Tools

(Separatdruck aus den Transactions of the Bibliographical Society, The Library

1938, London 1938) S. 215, 223 f. u. ö.; CLA 7 (1956) Nr. 946, S. 31, 58 (Lite­

ratur) und CLA Suppl. (1971) S. 59 (dazu die Palimpseste Nr. 947 und

948); E. K y r i s s , Vorgotische verzierte Einbände der Stiftsbibliothek St. Gallen,

in: Gutenberg-Jahrbuch 1966, S. 321; B. B i s c h o f f , Kreuz und Buch im Früh-

mittelalter und in den ersten Jahrhunderten der spanischen Reconquista, in:

d e r s ., M ittelalterliche Studien 2, S. 287; B i s c h o f f , Panorama der Handschriften­

überlieferung, in: d e r s ., Mittelalterliche Studien 3, S. 23 mit Anm. 86.

H ä n e l , Lex R om ana Visigothorum, S. LXXXIV; M G H LL 5, S. 291 f., 294 ff.;

M o m m s e n , T heodosiani libri XVI, Bd. 1,1, S. CCCXXVII (v o n W r e t s c h k o ) ; R .

D ü r r e r , E in Fund von rätischen Privaturkunden aus karolingischer Z eit. E in

B eitrag zur ä ltem Bündnergeschichte und zur Entstehungsfrage der Lex R om ana

Curiensis, in: Festgabe für G erold M eyer von K nonau (Zürich 1913) S. 30, 65 f.;

E. M e y e r -M \ r t h \ l e r , Lex R om ana Curiensis (Sammlung Schweizerischer

R echtsquellen, XV. Abteilung: D ie Rechtsquellen des K antons G raubünden,

A arau 1959) S. X I-X V u. ö.; G \ u d e m c t , Le Bréviaire d’Alaric, S. 48 ff.;

E. M e y e r -M \ r t h \ l e r , Lex R om ana Curiensis, in: H R G 2 (1978) Sp. 1935 ff.;

C. S o u v \ , Z u den Capitula des Bischofs R em edius von Chur aus dem

beginnenden 9. Jahrhundert, in: Nit anders denn liebs und guets. Petershauser