16
Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter – 30,0 x 19,5 - Deutschland – 13. und 14. Jh. Zustand und Kodikologie: Einzelne z.T. unvollständige Lagen eines Missale und eines Festgraduale bei der Auffindung zusammen in einem neuzeitlichen Kartonumschlag geheftet. Beide Teile unterscheiden sich deutlich durch die Qualität des Pergaments, durch Schrifttyp und Notation sowie durch eine unterschiedliche, sich teilweise widersprechende Melodiegestalt (siehe Anhang 1. Nur zwei Stücke sind lesbar in beiden Teilen vorhanden: Cm. Pascha nostrum und In. Puer natus est nobis). Zum Missale gehören Bl. 1 bis 3 (Kalendarium) und Bl. 17 bis 60. Bl. 4 bis 16 gehören zum Festgraduale. Das Missale ursprünglich wohl in Quaternionen. Zur Vorbereitung der Restaurierung in der Restaurierungswerkstatt der Thüringer Universitäts und Landesbibliothek wurden die Blätter genau untersucht und die ursprüngliche Ordnung erkannt und wiederhergestellt. 2 Das Fragment wird jetzt im Archiv der Kirchgemeinde Altengönna ungebunden aufbewahrt. Die vorliegende Beschreibung bezieht sich auf die Ordnung nach der Restaurierung. Lagenschema: (II-1)3 + (III+3)12 + II16 + IV24 + (IV-1)31 + 1 32 + (IV-1)39 + IV 47 + (IV-1)54 + (IV-5)57 + [(III-3)60 oder (IV-5)60 ?]. Geschichte und Herkunft: Das Fragment wurde 2010 von Egon Luther auf dem Dachboden des Pfarrhauses von Altengönna entdeckt. Es lagerte dort seit einigen Jahren zwischen weiteren Archivalien, die aus den Pfarreien Altengönna, Cospeda und Vierzehnheiligen zusammengebracht worden waren. Dass das Fragment schon vor der Zusammenlegung der Archivalien in Altengönna aufbewahrt wurde, wird durch die entsprechende Notiz in einem Bestandsverzeichnis kirchlicher Archivalien aus Altengönna aus dem Jahr 1937 bezeugt. Das Fragment selbst enthält keine Hinweise auf einen Gebrauch in Altengönna oder in den Orten seiner Umgebung, etwa in der Wallfahrtskirche Vierzehnheiligen. Ein auffälliger Anteil der im Missale enthaltenen Tropen ist sonst hauptsächlich am Rhein nachweisbar. 3 Das Kalendarium 4 ist nicht sehr spezifisch, könnte aber ebenfalls auf das Rheingebiet verweisen. Es findet sich neben Heiligen, deren Verehrung aus Trier und Mainz bekannt ist, ein Fest der 11000 Jungfrauen in colon. Die ostthüringische Stadt Saalfeld samt dem Orlagau gehörte im 11. und 12. Jh. zum Erzbistum Köln, und Erzbischof Anno gründete hier 1071 ein in der Folge bedeutendes Benediktinerkloster, welches bis zur Reformation bestand. Es ist denkbar, dass das Missale im Rheingebiet für Saalfeld geschrieben wurde. Die Totenliste auf Blatt 4r weist einige Ortsnamen aus dem Saalfeld benachbarten Orlagau 5 auf. Der auf Blatt 22v und im Kalendarium 6 auftauchende Ortsname Steynb V bzw. Steinb V ch ist wohl mit Steinbrücken, ebenfalls im Orlagau, zu identifizieren. 7 Das wesentlich jüngere Graduale in Metzer Notation gibt keine Anhaltspunkte für seine Herkunft. Im Rheinland war allerdings die Metzer Notation nicht vorherrschend. Es ist schon im 15., spätestens frühen 16. Jh. mit dem Missale zusammengebunden worden. Dafür sprechen außer Spuren der alten Bindungssituation die für Missalia typischen Nachträge auf Bl. 4r. 1 So im Bestandsverzeichnis kirchlicher Archivalien aus Altengönna vom Jahr 1937 registriert. 2 Dr. Joachim Ott, Jena. Dabei ergab sich im wesentlichen, dass das Kalendarium – wie üblich – an den Anfang der Handschrift gehört und die ehemaligen Blätter 1, 56 und 60 ans Ende, siehe Anhang 2. 3 Mitteilung Prof. Michael Klaper, Jena 4 Die Schrift des Kalendarium stimmt innerhalb der Variationbsbreite der versch. Hände mit der des Missale überein. Ebenso stimmen die Schriftspiegel überein, jedoch nicht die Zeilenanzahl (33 im Kalendarium). Hinweise zur regionalen Bedeutung verschiedener Heiliger gab PD Dr. Andreas Pfisterer, Regensburg, siehe Anhang 3. 5 Siehe Anhang 4. 6 Quarta kalendas iunii (29.5.) dedicata est ecclesia steinb v ch. 7 Sämtliche Recherchen bzw. Hinweise auf die Beziehungen des Fragmentes zum Orlagau stammen von Prof. Ernst Koch, Leipzig. 1

Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1Beschreibung von Bernhard K Groumlbler Jena

Pergament - 60 Blaumltter ndash 300 x 195 - Deutschland ndash 13 und 14 Jh

Zustand und Kodikologie Einzelne zT unvollstaumlndige Lagen eines Missale und eines Festgraduale bei der Auffindung zusammen in einem neuzeitlichen Kartonumschlag geheftet Beide Teile unterscheiden sich deutlich durch die Qualitaumlt des Pergaments durch Schrifttyp und Notation sowie durch eine unterschiedliche sich teilweise widersprechende Melodiegestalt (siehe Anhang 1 Nur zwei Stuumlcke sind lesbar in beiden Teilen vorhanden Cm Pascha nostrum und In Puer natus est nobis) Zum Missale gehoumlren Bl 1 bis 3 (Kalendarium) und Bl 17 bis 60 Bl 4 bis 16 gehoumlren zum Festgraduale Das Missale urspruumlnglich wohl in QuaternionenZur Vorbereitung der Restaurierung in der Restaurierungswerkstatt der Thuumlringer Universitaumlts und Landesbibliothek wurden die Blaumltter genau untersucht und die urspruumlngliche Ordnung erkannt und wiederhergestellt2 Das Fragment wird jetzt im Archiv der Kirchgemeinde Altengoumlnna ungebunden aufbewahrt Die vorliegende Beschreibung bezieht sich auf die Ordnung nach der RestaurierungLagenschema (II-1)3 + (III+3)12 + II16 + IV24 + (IV-1)31 + 1 32 + (IV-1)39 + IV 47 + (IV-1)54 + (IV-5)57 + [(III-3)60 oder (IV-5)60 ]Geschichte und Herkunft Das Fragment wurde 2010 von Egon Luther auf dem Dachboden des Pfarrhauses von Altengoumlnna entdeckt Es lagerte dort seit einigen Jahren zwischen weiteren Archivalien die aus den Pfarreien Altengoumlnna Cospeda und Vierzehnheiligen zusammengebracht worden waren Dass das Fragment schon vor der Zusammenlegung der Archivalien in Altengoumlnna aufbewahrt wurde wird durch die entsprechende Notiz in einem Bestandsverzeichnis kirchlicher Archivalien aus Altengoumlnna aus dem Jahr 1937 bezeugt Das Fragment selbst enthaumllt keine Hinweise auf einen Gebrauch in Altengoumlnna oder in den Orten seiner Umgebung etwa in der Wallfahrtskirche VierzehnheiligenEin auffaumllliger Anteil der im Missale enthaltenen Tropen ist sonst hauptsaumlchlich am Rhein nachweisbar3 Das Kalendarium4 ist nicht sehr spezifisch koumlnnte aber ebenfalls auf das Rheingebiet verweisen Es findet sich neben Heiligen deren Verehrung aus Trier und Mainz bekannt ist ein Fest der 11000 Jungfrauen in colon Die ostthuumlringische Stadt Saalfeld samt dem Orlagau gehoumlrte im 11 und 12 Jh zum Erzbistum Koumlln und Erzbischof Anno gruumlndete hier 1071 ein in der Folge bedeutendes Benediktinerkloster welches bis zur Reformation bestand Es ist denkbar dass das Missale im Rheingebiet fuumlr Saalfeld geschrieben wurde Die Totenliste auf Blatt 4r weist einige Ortsnamen aus dem Saalfeld benachbarten Orlagau5 auf Der auf Blatt 22v und im Kalendarium6 auftauchende Ortsname SteynbV bzw SteinbVch ist wohl mit Steinbruumlcken ebenfalls im Orlagau zu identifizieren7

Das wesentlich juumlngere Graduale in Metzer Notation gibt keine Anhaltspunkte fuumlr seine Herkunft Im Rheinland war allerdings die Metzer Notation nicht vorherrschend Es ist schon im 15 spaumltestens fruumlhen 16 Jh mit dem Missale zusammengebunden worden Dafuumlr sprechen auszliger Spuren der alten Bindungssituation die fuumlr Missalia typischen Nachtraumlge auf Bl 4r

1 So im Bestandsverzeichnis kirchlicher Archivalien aus Altengoumlnna vom Jahr 1937 registriert2 Dr Joachim Ott Jena Dabei ergab sich im wesentlichen dass das Kalendarium ndash wie uumlblich ndash an den Anfang der Handschrift gehoumlrt und die ehemaligen Blaumltter 1 56 und 60 ans Ende siehe Anhang 23 Mitteilung Prof Michael Klaper Jena4 Die Schrift des Kalendarium stimmt innerhalb der Variationbsbreite der versch Haumlnde mit der des Missale uumlberein Ebenso stimmen die Schriftspiegel uumlberein jedoch nicht die Zeilenanzahl (33 im Kalendarium) Hinweise zur regionalen Bedeutung verschiedener Heiliger gab PD Dr Andreas Pfisterer Regensburg siehe Anhang 35 Siehe Anhang 46 Quarta kalendas iunii (295) dedicata est ecclesia steinbvch7 Saumlmtliche Recherchen bzw Hinweise auf die Beziehungen des Fragmentes zum Orlagau stammen von Prof Ernst Koch Leipzig

1

2

Teil 1 Missale

Pergament ndash 300 x 195 ndash Deutschland ndash Anf 13 Jh

Zustand Unvollstaumlndig Die Lagen aufgrund getrennter unterschiedlicher Aufbewahrung in sehr unterschiedlichem Zustand gebraumlunt teilweise verblasst beschnitten Wasserschaumlden Fraszligspuren Rostspuren Blaumltter 17 bis 20 starke Benutzungsspuren Reste des ma Bindegarns De Tempore mit ma Blattzaumlhlung Lagenschema urspruumlnglich wohl in Quaternionen

Schriftraum 240 x 155 cm zweispaltig 30 Zeilen liniert Blaumltter 17 bis 20r (Messkanon) sowie 58 bis 60 einspaltig

Schrift Fruumlhgotische Minuskel Im De Tempore mehrere Haumlnde unterscheidbar8 die sich zT den verschiedenen Lagen zuordnen lassen Erste Hand Blaumltter 17 bis 31 Zweite Hand Blaumltter 33 bis 39 und 48 bis 54 Dritte Hand Blaumltter 41v bis 47v Vierte Hand Blaumltter 55 bis 57 Fuumlnfte Hand Blaumltter 58 bis 60Mehrere Ergaumlnzungen und Anmerkungen von verschiedenen spaumlteren Haumlnden 9 ferner Rasuren10

Notation Die Gesangsstuumlcke in kleinerem Schriftgrad und mit fruumlhdeutschen Neumen 11 in campo aperto versehen Es lassen sich bei gleichem Neumentyp mehrere Neumatoren unterscheiden die mit den Schreiberhaumlnden korrelieren Auch die Tinten stimmen jeweils mit dem Text uumlberein Erste Hand (so) deutliche Brechungen im Scheitel von Clivis Torculus usw Virgen mit ausgepraumlgt spachtelfoumlrmigem Koumlpfchen Vorderschaumlfte der Clives setzen mit einem kurzen Bogen an Zweite Hand (so) zierlicher enger und in den Sequenzen besonders kleine Virgen ohne Koumlpfchen Dritte Hand (so) relativ groszlig eng steif (Blatt 45r) Vierte Hand (s oben) kleine zierliche Neumen staumlrker gebrochen Innerhalb der Texthaumlnde findet kein Wechsel der Neumenhaumlnde statt Wenn nicht die Textschreiber selbst auch die Neumen geschrieben haben so haben sie jedenfalls mit einem festen Partner gearbeitetDie Melodieaufzeichnungen weisen gegenuumlber MUR3 erhebliche Veraumlnderungen auf Vernachlaumlssigte Neumentrennungen Kuumlrzung von Melismen Auffuumlllung von Intervallen Vernachlaumlssigung oder Zusatz von Oriscus usw

Buchschmuck Zwei- und mehrzeilige schwarze und rote Lombarden durch Umwelteinfluumlsse in verschiedenen Stadien der braumlunlichen Verfaumlrbung Vierte Hand Auffaumlllig langgezogene Schaumlfte von I und P weniger verziert als erste Hand 18v Kanonbild mit Viernagelkreuz 23r elfzeilige Spaltleisteninitiale A (d te levavi) rote Federzeichnung vor blauem und gruumlnen Feld 18v achtzeilige Spaltleisteninitiale T (e igitur) entsprechend 23r dto 31r P (uer natus)

8 verschiedene Tinten bzw Farben verschiedene Interpunktionszeichen und Kuumlrzungen9 Blatt 4r drei Praumlfationen (1H 15 Jh) und ein Totengedenken (15 Jh) Blatt 22v ein Legat (15Jh) Blatt 56v eine Benedictio herbarum (15 Jh)10 Durch die Rasuren auf Bl 19r wurde im Messkanon der Standardtext wiederhergestellt Die radierten Stellen hieszligen vorher (E Koch) Z 7 [] Z 8 n(ost)ro(rum) (et) eo(rum)qui [] no Z 9 bis [] elemosinas et qui nobis (con)fessi fuer(unt) [] Z 10 [] (et) omnium Z 22 ani nec(non) (et) illo(rum) quo(rum) hodie sole(m)pnitatis in conspectu Z 23 gl(ori)e tue celebra(n)t(ur) triumph(us) (et) quo(rum) reliquie hic vene Z 24 rant(ur) []om(ni)u(m) 11 so Corbin Solange Die Neumen In Palaumlograhie der Musik Bd I3 Koumlln 1977

3

Inhalt12Neue Blz ma Blz Liturg Ort Fest

1r ndash 3v Kalendarium17r ndash 22v Ordo Missae Kanon 21r ndash 22r Tropen23r ndash 29v i Dom 1 Adventus - Vigilia Nat Domini30r ndash 31v ix Nat Domini in nocte - in die32r ndash 32v xxxiiii Fer 6 - Sabb Hebd2 Quad33r ndash 33v li Fer 3 - Fer 5 de Passione34r ndash 39v lii Fer 5 de Passione - Dom in Palmis40r ndash 47v lix Dom In Palmis - Fer 5 in Cena Domini48r ndash 54v lxxv Dom Resurrectionis - Dom 5 p Pascha55r ndash 55v lxxxviii Fer 3 - Fer 5 infra Oct Pent56r ndash 57v lxxxix Fer 5 p Pent - Sabbato p Pent58r ndash 59v Sabbato sancto60r ndash 60v Purif Mariae Commendatio animarum

Das Missale enthaumllt keine OffertoriumverseWeitere Tropen befinden sich im uumlbrigen auf den Blaumlttern 30v 48r und 49r

Teil 2 Festgraduale

Pergament ndash 13 Blaumltter ndash 295 x 190 cm ndash Mittel- oder Suumlddeutschland ndash 2 H 14 Jh

Zustand und Kodikologie Unvollstaumlndig das Fragment bricht im Kyriale ab Unvollstaumlndige Garnheftung des 19 Jh Das Festgraduale nimmt im gesamten Fragment die Blaumltter 4 bis 16 ein Minderwertiges duumlnnes Pergament teilweise beschnitten beschaumldigt geklebt Keine durchgehenden Lagen Fehlerhafte Blaumltter wurden mit bereits teilweise beschriebenem verworfenem Material aus derselben Werkstatt ergaumlnzt (geklebt) Doppelblatt 412 mit Material entsprechend Blatt 7 (sichtbar bdquoAudi filialdquo) Doppelblatt 510 mit Material entsprechend Blatt 8 Blatt 6 7 und 11 wurden mittels Falz zwischen die uumlbrigen Lagen eingefuumlgt

Schrift Schriftraum 227 x 153 cm 10 Textzeilen Gotische Buchschrift Rote Lombarden und rot angestrichene Cadellen Rubriken Die Farben insgesamt weniger degradiert als im Missale Bei Text und Rubriken zahlreiche Fehler und Irrtuumlmer Rasuren (10v) und Korrekturen (13v 14r) Auf Blatt 16v am Rand eine Melodievariante fuumlr bdquotu solus sanctusldquoNotation Metzer Notation Epoche 3 Tintenlinierung vier Linien F-Linie rot Schluumlsselbuchstaben c f und g b-molle als Versetzungszeichen Gelegentlich eine zusaumltzliche (oft freihaumlndig gezogene) F-Linie wenn die geschluumlsselten Linien c und g sind (6r 6v 15v 16v) Haumlufig Haarlinien zur Klaumlrung der Zuordnung von Text und Noten Keine Custoden

Abkuumlrzungen

12 Nach Joumlrg Siebert Jena unveroumlffentlicht Das Proprium des ersten und des letzten in dem angegebenen Bereich genannten Festes bzw liturgischen Ortes ist in der Regel unvollstaumlndig

4

Al Alleluia-VersAlV zusaumltzlicher Alleluia-VersCm CommunioGr GradualeGrV Gradual-VersIn IntroitusInP Introitus-PsalmKy Kyrienn nicht notiertNr in der Tabelle = Position des Stuumlckes auf der ManuskriptseiteOf OffertoriumPr PraefationRu RubrikTc TractusTcV TractusversNachweiseAMS Antiphonale Missarum Sextuplex HesbertBEN1 Benevent Arch Arcivesc VI-33MR Missale Rom Regensburg 1924MUR3 Einsiedeln Stiftsbibl 121VAN2 Verdun Bibl Munc 759Vat Kyriale der Ed VaticanaZIG Leipzig UB Ms Thom 391 Seitenangabe nach P Wagner

Blatt Nr Gattung Incipit Liturg Ort Fest Nachweis

04r 1 Pr Aeterne deus qui salutem13 De Sancta Cruce BEN1 122v04r 2 Pr Aeterne deus et te in vereratione De Beata Maria virgine MR 25004r 3 Pr Aequum et salutare te domine De Apostolis BEN1 111r04r 3 Eintrag Nomina mortuorum14

04v 1 Ru De resurrectione Dni Dom Resurrectionis04v 2 In Resurrexi et adhuc tecum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 3 InP Domine probasti me Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 4 Gr Haec dies Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 5 GrV Confitemini Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 6 Al Pascha nostrum Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS

13 Die drei Praumlfationen von spaumlterer Hand14 Von anderer spaumlter Hand

5

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 2: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

2

Teil 1 Missale

Pergament ndash 300 x 195 ndash Deutschland ndash Anf 13 Jh

Zustand Unvollstaumlndig Die Lagen aufgrund getrennter unterschiedlicher Aufbewahrung in sehr unterschiedlichem Zustand gebraumlunt teilweise verblasst beschnitten Wasserschaumlden Fraszligspuren Rostspuren Blaumltter 17 bis 20 starke Benutzungsspuren Reste des ma Bindegarns De Tempore mit ma Blattzaumlhlung Lagenschema urspruumlnglich wohl in Quaternionen

Schriftraum 240 x 155 cm zweispaltig 30 Zeilen liniert Blaumltter 17 bis 20r (Messkanon) sowie 58 bis 60 einspaltig

Schrift Fruumlhgotische Minuskel Im De Tempore mehrere Haumlnde unterscheidbar8 die sich zT den verschiedenen Lagen zuordnen lassen Erste Hand Blaumltter 17 bis 31 Zweite Hand Blaumltter 33 bis 39 und 48 bis 54 Dritte Hand Blaumltter 41v bis 47v Vierte Hand Blaumltter 55 bis 57 Fuumlnfte Hand Blaumltter 58 bis 60Mehrere Ergaumlnzungen und Anmerkungen von verschiedenen spaumlteren Haumlnden 9 ferner Rasuren10

Notation Die Gesangsstuumlcke in kleinerem Schriftgrad und mit fruumlhdeutschen Neumen 11 in campo aperto versehen Es lassen sich bei gleichem Neumentyp mehrere Neumatoren unterscheiden die mit den Schreiberhaumlnden korrelieren Auch die Tinten stimmen jeweils mit dem Text uumlberein Erste Hand (so) deutliche Brechungen im Scheitel von Clivis Torculus usw Virgen mit ausgepraumlgt spachtelfoumlrmigem Koumlpfchen Vorderschaumlfte der Clives setzen mit einem kurzen Bogen an Zweite Hand (so) zierlicher enger und in den Sequenzen besonders kleine Virgen ohne Koumlpfchen Dritte Hand (so) relativ groszlig eng steif (Blatt 45r) Vierte Hand (s oben) kleine zierliche Neumen staumlrker gebrochen Innerhalb der Texthaumlnde findet kein Wechsel der Neumenhaumlnde statt Wenn nicht die Textschreiber selbst auch die Neumen geschrieben haben so haben sie jedenfalls mit einem festen Partner gearbeitetDie Melodieaufzeichnungen weisen gegenuumlber MUR3 erhebliche Veraumlnderungen auf Vernachlaumlssigte Neumentrennungen Kuumlrzung von Melismen Auffuumlllung von Intervallen Vernachlaumlssigung oder Zusatz von Oriscus usw

Buchschmuck Zwei- und mehrzeilige schwarze und rote Lombarden durch Umwelteinfluumlsse in verschiedenen Stadien der braumlunlichen Verfaumlrbung Vierte Hand Auffaumlllig langgezogene Schaumlfte von I und P weniger verziert als erste Hand 18v Kanonbild mit Viernagelkreuz 23r elfzeilige Spaltleisteninitiale A (d te levavi) rote Federzeichnung vor blauem und gruumlnen Feld 18v achtzeilige Spaltleisteninitiale T (e igitur) entsprechend 23r dto 31r P (uer natus)

8 verschiedene Tinten bzw Farben verschiedene Interpunktionszeichen und Kuumlrzungen9 Blatt 4r drei Praumlfationen (1H 15 Jh) und ein Totengedenken (15 Jh) Blatt 22v ein Legat (15Jh) Blatt 56v eine Benedictio herbarum (15 Jh)10 Durch die Rasuren auf Bl 19r wurde im Messkanon der Standardtext wiederhergestellt Die radierten Stellen hieszligen vorher (E Koch) Z 7 [] Z 8 n(ost)ro(rum) (et) eo(rum)qui [] no Z 9 bis [] elemosinas et qui nobis (con)fessi fuer(unt) [] Z 10 [] (et) omnium Z 22 ani nec(non) (et) illo(rum) quo(rum) hodie sole(m)pnitatis in conspectu Z 23 gl(ori)e tue celebra(n)t(ur) triumph(us) (et) quo(rum) reliquie hic vene Z 24 rant(ur) []om(ni)u(m) 11 so Corbin Solange Die Neumen In Palaumlograhie der Musik Bd I3 Koumlln 1977

3

Inhalt12Neue Blz ma Blz Liturg Ort Fest

1r ndash 3v Kalendarium17r ndash 22v Ordo Missae Kanon 21r ndash 22r Tropen23r ndash 29v i Dom 1 Adventus - Vigilia Nat Domini30r ndash 31v ix Nat Domini in nocte - in die32r ndash 32v xxxiiii Fer 6 - Sabb Hebd2 Quad33r ndash 33v li Fer 3 - Fer 5 de Passione34r ndash 39v lii Fer 5 de Passione - Dom in Palmis40r ndash 47v lix Dom In Palmis - Fer 5 in Cena Domini48r ndash 54v lxxv Dom Resurrectionis - Dom 5 p Pascha55r ndash 55v lxxxviii Fer 3 - Fer 5 infra Oct Pent56r ndash 57v lxxxix Fer 5 p Pent - Sabbato p Pent58r ndash 59v Sabbato sancto60r ndash 60v Purif Mariae Commendatio animarum

Das Missale enthaumllt keine OffertoriumverseWeitere Tropen befinden sich im uumlbrigen auf den Blaumlttern 30v 48r und 49r

Teil 2 Festgraduale

Pergament ndash 13 Blaumltter ndash 295 x 190 cm ndash Mittel- oder Suumlddeutschland ndash 2 H 14 Jh

Zustand und Kodikologie Unvollstaumlndig das Fragment bricht im Kyriale ab Unvollstaumlndige Garnheftung des 19 Jh Das Festgraduale nimmt im gesamten Fragment die Blaumltter 4 bis 16 ein Minderwertiges duumlnnes Pergament teilweise beschnitten beschaumldigt geklebt Keine durchgehenden Lagen Fehlerhafte Blaumltter wurden mit bereits teilweise beschriebenem verworfenem Material aus derselben Werkstatt ergaumlnzt (geklebt) Doppelblatt 412 mit Material entsprechend Blatt 7 (sichtbar bdquoAudi filialdquo) Doppelblatt 510 mit Material entsprechend Blatt 8 Blatt 6 7 und 11 wurden mittels Falz zwischen die uumlbrigen Lagen eingefuumlgt

Schrift Schriftraum 227 x 153 cm 10 Textzeilen Gotische Buchschrift Rote Lombarden und rot angestrichene Cadellen Rubriken Die Farben insgesamt weniger degradiert als im Missale Bei Text und Rubriken zahlreiche Fehler und Irrtuumlmer Rasuren (10v) und Korrekturen (13v 14r) Auf Blatt 16v am Rand eine Melodievariante fuumlr bdquotu solus sanctusldquoNotation Metzer Notation Epoche 3 Tintenlinierung vier Linien F-Linie rot Schluumlsselbuchstaben c f und g b-molle als Versetzungszeichen Gelegentlich eine zusaumltzliche (oft freihaumlndig gezogene) F-Linie wenn die geschluumlsselten Linien c und g sind (6r 6v 15v 16v) Haumlufig Haarlinien zur Klaumlrung der Zuordnung von Text und Noten Keine Custoden

Abkuumlrzungen

12 Nach Joumlrg Siebert Jena unveroumlffentlicht Das Proprium des ersten und des letzten in dem angegebenen Bereich genannten Festes bzw liturgischen Ortes ist in der Regel unvollstaumlndig

4

Al Alleluia-VersAlV zusaumltzlicher Alleluia-VersCm CommunioGr GradualeGrV Gradual-VersIn IntroitusInP Introitus-PsalmKy Kyrienn nicht notiertNr in der Tabelle = Position des Stuumlckes auf der ManuskriptseiteOf OffertoriumPr PraefationRu RubrikTc TractusTcV TractusversNachweiseAMS Antiphonale Missarum Sextuplex HesbertBEN1 Benevent Arch Arcivesc VI-33MR Missale Rom Regensburg 1924MUR3 Einsiedeln Stiftsbibl 121VAN2 Verdun Bibl Munc 759Vat Kyriale der Ed VaticanaZIG Leipzig UB Ms Thom 391 Seitenangabe nach P Wagner

Blatt Nr Gattung Incipit Liturg Ort Fest Nachweis

04r 1 Pr Aeterne deus qui salutem13 De Sancta Cruce BEN1 122v04r 2 Pr Aeterne deus et te in vereratione De Beata Maria virgine MR 25004r 3 Pr Aequum et salutare te domine De Apostolis BEN1 111r04r 3 Eintrag Nomina mortuorum14

04v 1 Ru De resurrectione Dni Dom Resurrectionis04v 2 In Resurrexi et adhuc tecum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 3 InP Domine probasti me Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 4 Gr Haec dies Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 5 GrV Confitemini Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 6 Al Pascha nostrum Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS

13 Die drei Praumlfationen von spaumlterer Hand14 Von anderer spaumlter Hand

5

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 3: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Teil 1 Missale

Pergament ndash 300 x 195 ndash Deutschland ndash Anf 13 Jh

Zustand Unvollstaumlndig Die Lagen aufgrund getrennter unterschiedlicher Aufbewahrung in sehr unterschiedlichem Zustand gebraumlunt teilweise verblasst beschnitten Wasserschaumlden Fraszligspuren Rostspuren Blaumltter 17 bis 20 starke Benutzungsspuren Reste des ma Bindegarns De Tempore mit ma Blattzaumlhlung Lagenschema urspruumlnglich wohl in Quaternionen

Schriftraum 240 x 155 cm zweispaltig 30 Zeilen liniert Blaumltter 17 bis 20r (Messkanon) sowie 58 bis 60 einspaltig

Schrift Fruumlhgotische Minuskel Im De Tempore mehrere Haumlnde unterscheidbar8 die sich zT den verschiedenen Lagen zuordnen lassen Erste Hand Blaumltter 17 bis 31 Zweite Hand Blaumltter 33 bis 39 und 48 bis 54 Dritte Hand Blaumltter 41v bis 47v Vierte Hand Blaumltter 55 bis 57 Fuumlnfte Hand Blaumltter 58 bis 60Mehrere Ergaumlnzungen und Anmerkungen von verschiedenen spaumlteren Haumlnden 9 ferner Rasuren10

Notation Die Gesangsstuumlcke in kleinerem Schriftgrad und mit fruumlhdeutschen Neumen 11 in campo aperto versehen Es lassen sich bei gleichem Neumentyp mehrere Neumatoren unterscheiden die mit den Schreiberhaumlnden korrelieren Auch die Tinten stimmen jeweils mit dem Text uumlberein Erste Hand (so) deutliche Brechungen im Scheitel von Clivis Torculus usw Virgen mit ausgepraumlgt spachtelfoumlrmigem Koumlpfchen Vorderschaumlfte der Clives setzen mit einem kurzen Bogen an Zweite Hand (so) zierlicher enger und in den Sequenzen besonders kleine Virgen ohne Koumlpfchen Dritte Hand (so) relativ groszlig eng steif (Blatt 45r) Vierte Hand (s oben) kleine zierliche Neumen staumlrker gebrochen Innerhalb der Texthaumlnde findet kein Wechsel der Neumenhaumlnde statt Wenn nicht die Textschreiber selbst auch die Neumen geschrieben haben so haben sie jedenfalls mit einem festen Partner gearbeitetDie Melodieaufzeichnungen weisen gegenuumlber MUR3 erhebliche Veraumlnderungen auf Vernachlaumlssigte Neumentrennungen Kuumlrzung von Melismen Auffuumlllung von Intervallen Vernachlaumlssigung oder Zusatz von Oriscus usw

Buchschmuck Zwei- und mehrzeilige schwarze und rote Lombarden durch Umwelteinfluumlsse in verschiedenen Stadien der braumlunlichen Verfaumlrbung Vierte Hand Auffaumlllig langgezogene Schaumlfte von I und P weniger verziert als erste Hand 18v Kanonbild mit Viernagelkreuz 23r elfzeilige Spaltleisteninitiale A (d te levavi) rote Federzeichnung vor blauem und gruumlnen Feld 18v achtzeilige Spaltleisteninitiale T (e igitur) entsprechend 23r dto 31r P (uer natus)

8 verschiedene Tinten bzw Farben verschiedene Interpunktionszeichen und Kuumlrzungen9 Blatt 4r drei Praumlfationen (1H 15 Jh) und ein Totengedenken (15 Jh) Blatt 22v ein Legat (15Jh) Blatt 56v eine Benedictio herbarum (15 Jh)10 Durch die Rasuren auf Bl 19r wurde im Messkanon der Standardtext wiederhergestellt Die radierten Stellen hieszligen vorher (E Koch) Z 7 [] Z 8 n(ost)ro(rum) (et) eo(rum)qui [] no Z 9 bis [] elemosinas et qui nobis (con)fessi fuer(unt) [] Z 10 [] (et) omnium Z 22 ani nec(non) (et) illo(rum) quo(rum) hodie sole(m)pnitatis in conspectu Z 23 gl(ori)e tue celebra(n)t(ur) triumph(us) (et) quo(rum) reliquie hic vene Z 24 rant(ur) []om(ni)u(m) 11 so Corbin Solange Die Neumen In Palaumlograhie der Musik Bd I3 Koumlln 1977

3

Inhalt12Neue Blz ma Blz Liturg Ort Fest

1r ndash 3v Kalendarium17r ndash 22v Ordo Missae Kanon 21r ndash 22r Tropen23r ndash 29v i Dom 1 Adventus - Vigilia Nat Domini30r ndash 31v ix Nat Domini in nocte - in die32r ndash 32v xxxiiii Fer 6 - Sabb Hebd2 Quad33r ndash 33v li Fer 3 - Fer 5 de Passione34r ndash 39v lii Fer 5 de Passione - Dom in Palmis40r ndash 47v lix Dom In Palmis - Fer 5 in Cena Domini48r ndash 54v lxxv Dom Resurrectionis - Dom 5 p Pascha55r ndash 55v lxxxviii Fer 3 - Fer 5 infra Oct Pent56r ndash 57v lxxxix Fer 5 p Pent - Sabbato p Pent58r ndash 59v Sabbato sancto60r ndash 60v Purif Mariae Commendatio animarum

Das Missale enthaumllt keine OffertoriumverseWeitere Tropen befinden sich im uumlbrigen auf den Blaumlttern 30v 48r und 49r

Teil 2 Festgraduale

Pergament ndash 13 Blaumltter ndash 295 x 190 cm ndash Mittel- oder Suumlddeutschland ndash 2 H 14 Jh

Zustand und Kodikologie Unvollstaumlndig das Fragment bricht im Kyriale ab Unvollstaumlndige Garnheftung des 19 Jh Das Festgraduale nimmt im gesamten Fragment die Blaumltter 4 bis 16 ein Minderwertiges duumlnnes Pergament teilweise beschnitten beschaumldigt geklebt Keine durchgehenden Lagen Fehlerhafte Blaumltter wurden mit bereits teilweise beschriebenem verworfenem Material aus derselben Werkstatt ergaumlnzt (geklebt) Doppelblatt 412 mit Material entsprechend Blatt 7 (sichtbar bdquoAudi filialdquo) Doppelblatt 510 mit Material entsprechend Blatt 8 Blatt 6 7 und 11 wurden mittels Falz zwischen die uumlbrigen Lagen eingefuumlgt

Schrift Schriftraum 227 x 153 cm 10 Textzeilen Gotische Buchschrift Rote Lombarden und rot angestrichene Cadellen Rubriken Die Farben insgesamt weniger degradiert als im Missale Bei Text und Rubriken zahlreiche Fehler und Irrtuumlmer Rasuren (10v) und Korrekturen (13v 14r) Auf Blatt 16v am Rand eine Melodievariante fuumlr bdquotu solus sanctusldquoNotation Metzer Notation Epoche 3 Tintenlinierung vier Linien F-Linie rot Schluumlsselbuchstaben c f und g b-molle als Versetzungszeichen Gelegentlich eine zusaumltzliche (oft freihaumlndig gezogene) F-Linie wenn die geschluumlsselten Linien c und g sind (6r 6v 15v 16v) Haumlufig Haarlinien zur Klaumlrung der Zuordnung von Text und Noten Keine Custoden

Abkuumlrzungen

12 Nach Joumlrg Siebert Jena unveroumlffentlicht Das Proprium des ersten und des letzten in dem angegebenen Bereich genannten Festes bzw liturgischen Ortes ist in der Regel unvollstaumlndig

4

Al Alleluia-VersAlV zusaumltzlicher Alleluia-VersCm CommunioGr GradualeGrV Gradual-VersIn IntroitusInP Introitus-PsalmKy Kyrienn nicht notiertNr in der Tabelle = Position des Stuumlckes auf der ManuskriptseiteOf OffertoriumPr PraefationRu RubrikTc TractusTcV TractusversNachweiseAMS Antiphonale Missarum Sextuplex HesbertBEN1 Benevent Arch Arcivesc VI-33MR Missale Rom Regensburg 1924MUR3 Einsiedeln Stiftsbibl 121VAN2 Verdun Bibl Munc 759Vat Kyriale der Ed VaticanaZIG Leipzig UB Ms Thom 391 Seitenangabe nach P Wagner

Blatt Nr Gattung Incipit Liturg Ort Fest Nachweis

04r 1 Pr Aeterne deus qui salutem13 De Sancta Cruce BEN1 122v04r 2 Pr Aeterne deus et te in vereratione De Beata Maria virgine MR 25004r 3 Pr Aequum et salutare te domine De Apostolis BEN1 111r04r 3 Eintrag Nomina mortuorum14

04v 1 Ru De resurrectione Dni Dom Resurrectionis04v 2 In Resurrexi et adhuc tecum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 3 InP Domine probasti me Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 4 Gr Haec dies Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 5 GrV Confitemini Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 6 Al Pascha nostrum Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS

13 Die drei Praumlfationen von spaumlterer Hand14 Von anderer spaumlter Hand

5

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 4: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Inhalt12Neue Blz ma Blz Liturg Ort Fest

1r ndash 3v Kalendarium17r ndash 22v Ordo Missae Kanon 21r ndash 22r Tropen23r ndash 29v i Dom 1 Adventus - Vigilia Nat Domini30r ndash 31v ix Nat Domini in nocte - in die32r ndash 32v xxxiiii Fer 6 - Sabb Hebd2 Quad33r ndash 33v li Fer 3 - Fer 5 de Passione34r ndash 39v lii Fer 5 de Passione - Dom in Palmis40r ndash 47v lix Dom In Palmis - Fer 5 in Cena Domini48r ndash 54v lxxv Dom Resurrectionis - Dom 5 p Pascha55r ndash 55v lxxxviii Fer 3 - Fer 5 infra Oct Pent56r ndash 57v lxxxix Fer 5 p Pent - Sabbato p Pent58r ndash 59v Sabbato sancto60r ndash 60v Purif Mariae Commendatio animarum

Das Missale enthaumllt keine OffertoriumverseWeitere Tropen befinden sich im uumlbrigen auf den Blaumlttern 30v 48r und 49r

Teil 2 Festgraduale

Pergament ndash 13 Blaumltter ndash 295 x 190 cm ndash Mittel- oder Suumlddeutschland ndash 2 H 14 Jh

Zustand und Kodikologie Unvollstaumlndig das Fragment bricht im Kyriale ab Unvollstaumlndige Garnheftung des 19 Jh Das Festgraduale nimmt im gesamten Fragment die Blaumltter 4 bis 16 ein Minderwertiges duumlnnes Pergament teilweise beschnitten beschaumldigt geklebt Keine durchgehenden Lagen Fehlerhafte Blaumltter wurden mit bereits teilweise beschriebenem verworfenem Material aus derselben Werkstatt ergaumlnzt (geklebt) Doppelblatt 412 mit Material entsprechend Blatt 7 (sichtbar bdquoAudi filialdquo) Doppelblatt 510 mit Material entsprechend Blatt 8 Blatt 6 7 und 11 wurden mittels Falz zwischen die uumlbrigen Lagen eingefuumlgt

Schrift Schriftraum 227 x 153 cm 10 Textzeilen Gotische Buchschrift Rote Lombarden und rot angestrichene Cadellen Rubriken Die Farben insgesamt weniger degradiert als im Missale Bei Text und Rubriken zahlreiche Fehler und Irrtuumlmer Rasuren (10v) und Korrekturen (13v 14r) Auf Blatt 16v am Rand eine Melodievariante fuumlr bdquotu solus sanctusldquoNotation Metzer Notation Epoche 3 Tintenlinierung vier Linien F-Linie rot Schluumlsselbuchstaben c f und g b-molle als Versetzungszeichen Gelegentlich eine zusaumltzliche (oft freihaumlndig gezogene) F-Linie wenn die geschluumlsselten Linien c und g sind (6r 6v 15v 16v) Haumlufig Haarlinien zur Klaumlrung der Zuordnung von Text und Noten Keine Custoden

Abkuumlrzungen

12 Nach Joumlrg Siebert Jena unveroumlffentlicht Das Proprium des ersten und des letzten in dem angegebenen Bereich genannten Festes bzw liturgischen Ortes ist in der Regel unvollstaumlndig

4

Al Alleluia-VersAlV zusaumltzlicher Alleluia-VersCm CommunioGr GradualeGrV Gradual-VersIn IntroitusInP Introitus-PsalmKy Kyrienn nicht notiertNr in der Tabelle = Position des Stuumlckes auf der ManuskriptseiteOf OffertoriumPr PraefationRu RubrikTc TractusTcV TractusversNachweiseAMS Antiphonale Missarum Sextuplex HesbertBEN1 Benevent Arch Arcivesc VI-33MR Missale Rom Regensburg 1924MUR3 Einsiedeln Stiftsbibl 121VAN2 Verdun Bibl Munc 759Vat Kyriale der Ed VaticanaZIG Leipzig UB Ms Thom 391 Seitenangabe nach P Wagner

Blatt Nr Gattung Incipit Liturg Ort Fest Nachweis

04r 1 Pr Aeterne deus qui salutem13 De Sancta Cruce BEN1 122v04r 2 Pr Aeterne deus et te in vereratione De Beata Maria virgine MR 25004r 3 Pr Aequum et salutare te domine De Apostolis BEN1 111r04r 3 Eintrag Nomina mortuorum14

04v 1 Ru De resurrectione Dni Dom Resurrectionis04v 2 In Resurrexi et adhuc tecum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 3 InP Domine probasti me Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 4 Gr Haec dies Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 5 GrV Confitemini Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 6 Al Pascha nostrum Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS

13 Die drei Praumlfationen von spaumlterer Hand14 Von anderer spaumlter Hand

5

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 5: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Al Alleluia-VersAlV zusaumltzlicher Alleluia-VersCm CommunioGr GradualeGrV Gradual-VersIn IntroitusInP Introitus-PsalmKy Kyrienn nicht notiertNr in der Tabelle = Position des Stuumlckes auf der ManuskriptseiteOf OffertoriumPr PraefationRu RubrikTc TractusTcV TractusversNachweiseAMS Antiphonale Missarum Sextuplex HesbertBEN1 Benevent Arch Arcivesc VI-33MR Missale Rom Regensburg 1924MUR3 Einsiedeln Stiftsbibl 121VAN2 Verdun Bibl Munc 759Vat Kyriale der Ed VaticanaZIG Leipzig UB Ms Thom 391 Seitenangabe nach P Wagner

Blatt Nr Gattung Incipit Liturg Ort Fest Nachweis

04r 1 Pr Aeterne deus qui salutem13 De Sancta Cruce BEN1 122v04r 2 Pr Aeterne deus et te in vereratione De Beata Maria virgine MR 25004r 3 Pr Aequum et salutare te domine De Apostolis BEN1 111r04r 3 Eintrag Nomina mortuorum14

04v 1 Ru De resurrectione Dni Dom Resurrectionis04v 2 In Resurrexi et adhuc tecum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 3 InP Domine probasti me Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS04v 4 Gr Haec dies Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 5 GrV Confitemini Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS04v 6 Al Pascha nostrum Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS

13 Die drei Praumlfationen von spaumlterer Hand14 Von anderer spaumlter Hand

5

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 6: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

04v 7 AlV Epulemur in azymis Dom Resurrectionis AMS 080 MRBCKS05r 1 Of Terra tremuit Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 2 Cm Pascha nostrum immolatum Dom Resurrectionis AMS 080 RBCKS05r 3 Ru Officium de Sancto Spiritu Dom Pentecostes05r 4 In Spiritus Dni replevit Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 5 InP Confirma hoc deus quod Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05r 6 Al Emitte Spiritum Dom Pentecostes AMS 106 MRBCKS05v 1 Al Veni Sancte Spiritus Dom Pentecostes VAN2 142r05v 2 Of Confirma hoc D quod operatus Dom Pentecostes AMS 106 RBCKS05v 3 Cm Factus est repente Dom Pentecostes AMS 106 B05v 4 In Benedicta sit sancta trinitas De Trinitate AMS 1722 S05v 5 InP Bendicamus patri et filio cum De Trinitate VAN2 150r06r 1 Gr Benedictus es dne qui De Trinitate AMS 1722 S06r 2 GrV Benedictus es in throno De Trinitate ZIG 15406r 3 Al Bendictus es domine deus De Trinitate AMS 1722 S06r 4 Of Bendictus sit deus pater De Trinitate AMS 1722 S06r 5 Cm Benedicite dominum caeli De Trinitate AMS 1722 S06r 6 Ru De corpore Christi Corpus Christi06r 7 In Cibavit eos ex adipe Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 1 InP Exultate deo Corpus Christi AMS 107 RBCKS06v 2 Gr Oculi omnium Corpus Christi AMS 57 MBCKS06v 3 GrV Aperis tu manum tuam Corpus Christi AMS 57 MBCKS 06v 4 Al Caro mea vere est cibus Corpus Christi VAN2 297r nn ZIG 15406v 5 Of Sacerdotes incensum domini et Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 1 Cm Quotiescumque manducabitis Corpus Christi VAN2 298r nn ZIG 15507r 2 Ru De Assumptione S Mariae Virginis Assumptio Mariae07r 3 In Gaudeamushellip mariae Assumptio Mariae VAN2 208v nn ZIG ndash07r 4 InP Sentiant omnes Assumptio Mariae07r 5 Gr Propter veritatem et mansuetudinem Assumptio Mariae VAN2 208v07r 6 GrV Audi filia et vide Assumptio Mariae AMS 140 (M)BKS07v 1 Of Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 28 BCKS07v 2 Cm Diffusa est gratia in labiis tuis Assumptio Mariae AMS 101 BCKS07v 3 Ru De Assumptione Stae Mariae Assumptio Mariae07v 4 AlV Assumpta est maria in caelum Assumptio Mariae ZIG 21407v 5 Ru De nativitate S Mariae Nativitas Mariae07v 6 Gr Audi filia et vide Nativitas Mariae VAN2 213r08r 1 GrV Specie tua et pulchritudine Nativitas Mariae AMS 165 MBKS08r 2 Al Nativitas gloriose virginis Nativitas Mariae VAN2 213v08r 3 Of Felix namque es sacra virgo Nativitas Mariae VAN2 251r

6

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 7: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

08r 4 Cm Beata viscera Incip Nativitas Mariae VAN2 251r08r 5 Cm Diffusa Incip Nativitas Mariae VAN2 176r08r 6 Ru Officium de omnibus sanctis Omnium Sanctorum08r 7 In Gaudeamus omnes in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 1 InP Exultate iusti in domino Omnium Sanctorum VAN2 221v nn ZIG ndash08v 2 Gr Timete dominum omnes sancti Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 3 GrV Inquirentes autem dominum Omnium Sanctorum VAN2 221v08v 4 Al Vox exultationis et salutis Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 5 Of Laetamini in domino Omnium Sanctorum VAN2 234v08v 6 Cm Signa eos qui in me credunt Omnium Sanctorum VAN2 206r09r 1 Ru Officium in ortu diei In Aurora09r 2 In Lux fulgebit In Aurora AMS 010 RBCKS09r 3 InP Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 RBCKS09r 4 Gr Benedictus qui venit In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 5 GrV A domino factum est In Aurora AMS 010 MRBCKS09r 6 Al Dominus regnavit decorem In Aurora AMS 010 MRBCKS09v 1 Cm15 Exulta filia syon lauda filia In Aurora AMS 010 RBCKS09v 2 Ru De nativitate domini in summa missa Nat Domini in die09v 3 In Puer natus est nobis Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 4 InP Cantate domino Nat Domini in die AMS 011 RBCKS09v 5 Gr Viderunt omnes Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 6 GrV Notum fecit dominus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS09v 7 Al Dies sanctificatus Nat Domini in die AMS 011 MRBCKS10r 1 Of Tui sunt caeli et tua est terra Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 2 Cm Viderunt omnes fines Nat Domini in die AMS 011 RBCKS10r 3 Ru De sancto Stephano Stephani10r 4 In Etenim sederunt principes Stephani AMS 012 RBCKS10r 5 InP Beati immaculati Stephani AMS 012 RBCKS10r 6 Gr Sederunt principes16 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 1 GrV Adiuva me Stephani AMS 012 MRBCKS10v 2 Al Video caelos apertos17 Stephani AMS 012 MRBCKS10v 3 Of Elegerunt apostoli Stephanum Stephani AMS 1482 S10v 4 Cm Video caelos apertos Stephani AMS 012 RBCKS10v 5 In Ecce advenit dominator Epiphania AMS 018 RBCKS10v 6 Ru De Epiphania domini officium Epiphania

15 Fehler Off16 Anfang beschaumldigt17 Initiale fehlt

7

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 8: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

11r 1 InP Deus iudicium tuum regi da Epiphania AMS 018 RBKS11r 2 Gr Omnes de saba veniunt Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 3 GrV Surge et illuminare iherusalem Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 4 Al Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 MRBCKS11r 5 Of Reges tharsis et insulae Epiphania AMS 018 RBCKS11r 6 Cm Vidimus stellam eius Epiphania AMS 018 RBCKS11v 1 In Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 2 InP Magnus dominus Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS11v 3 Gr Suscepimus deus misericordiam Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 4 GrV Sicut audivimus ita Purificatio Mariae AMS 029 MRBCKS11v 5 Al Post partum virgo inviolata Purificatio Mariae VAN2 180v11v 6 Tc Audi filia et vide Purificatio Mariae ZIG 18711v 7 TcV Vultum tuum deprecabuntur Purificatio Mariae ZIG 18712r 1 TcV Adducentur regi Purificatio Mariae ZIG 18712r 2 TcV Adducentur in laetitia Purificatio Mariae ZIG 18812r 3 Of Diffusa est gratia18 Purificatio Mariae12r 4 Cm Responsum accepit symeon Purificatio Mariae AMS 029 RBCKS12r 5 Ru De annuntiatione S Mariae Annuntiatio Mariae12r 6 In Rorate caeli desuper Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 7 InP Caeli enarrant gloriam Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 8 Gr Tollite portas Annuntiatio Mariae AMS 033 S12r 9 GrV Quis ascendit in montem Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 1 Tc Audi filia Incipit Annuntiatio Mariae AMS 033 S12v 2 Of Ave maria Annuntiatio Mariae AMS 033 BCKS12v 3 Cm Ecce virgo concepiet Annuntiatio Mariae AMS 033 BKS12v 4 In Terribilis est Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 5 InP Quam dilecta tabernacula tua domine Dedicatione ecclesiae ZIG 17612v 6 Gr Locus iste Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 7 GrV Deus cui adstat angelorum chorus Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS12v 8 Al Vox exultationis Incipit nn Dedicatione ecclesiae12v 9 Of Domine deus in simplicitate Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 1 Cm Domus mea domus orationis Dedicatione ecclesiae AMS 100 BCKS13r 2 Ru De apostolis officium Comm Apostolorum13r 3 In Mihi autem nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 4 InP Domine probasti me Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 5 Gr Nimis honorati Comm Apostolorum AMS 160 BKS13r 6 GrV Dinumerabo eos Comm Apostolorum AMS 160 BKS

18 nur Incipit nn

8

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 9: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

13r 7 Gr Constitues eos Comm Apostolorum AMS 169 MBKS13v 1 GrV Pro patribus tuis Comm Apostolorum AMS 160 MBS13v 2 Gr In omnem terram Comm Apostolorum AMS 121 MBCKS13v 3 GrV Caeli enarrant Comm Apostolorum AMS 160 MBCKS13v 4 Al Non vos me elegistis Comm Apostolorum VAN2 23014r 1 Al In omnem terram Comm Apostolorum AMS 96 S14r 2 Al Per manus apostolorum Comm Apostolorum VAN2 23014r 3 Of Constitues eos Comm Apostolorum AMS 122 BCKS14r 4 Of Mihi autem nimis Comm Apostolorum AMS 121 BCKS14r 5 Of In omnem terram Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 1 Cm Vos qui secuti estis me Comm Apostolorum AMS 160 BKS14v 2 Cm Ego vos elegi de mundo Comm Apostolorum AMS 113 BKS14v 3 Ru De virginibus officium Comm Virginum14v 4 In Loquebar de testimoniis tuis Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 5 InP Beati immaculati Incipit Comm Virginum AMS 023 BCKS14v 6 Gr Specie tua et pulchritudine Comm Virginum AMS 023 MBCKS14v 7 GrV Propter veritatem et mansuetudinem Comm Virginum AMS 023 CKS15r 1 Al Egregia sponsa cristi implora pro nobis19 Comm Virginum CH-SGs 339 f 164r 20

15r 2 Of Filie regum in honore tuo Comm Virginum AMS 023 BCKS15r 3 Cm Quinque prudentes virgines Comm Virginum AMS 025 RBCKS15r 4 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 247 Vat IX Melnicki 171 21

15v 1 Gl Gloria in excelsis deo22 Kyriale ZIG 247 Vat IX Bosse 23 23

16r 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 234 Vat XIV Melnicki 6816r 2 Gl Gloria in excelsis deo Kyriale ZIG 234 Vat IV Bosse 5616v 1 Ky Kyrieleison Kyriale ZIG 244 Vat XI B Melnicki 1616v 2 Gl Gloria in excelsis deo24 Kyriale ZIG 244 Vat II Bosse 19

19 Egregia sponsa cristi implora pro nobis dominum ihesum cristum Melodie im IModus Zunaumlchst wurde der Vers mit bdquosponsaldquo begonnen danach auf dem Rand bdquoEgreldquo ergaumlnzt zusammen mit den Noten Die Einfuumlgung wurde mit dem Zeichen eindeutig gemacht 20 Auszligerdem ThK 77 S 105 in Karl-Heinz Schlager Thematischer Katalog der aumlltesten Alleluia-Melodien aus Handschriften des 10 und 11 Jahrhunderts ausgenommen das ambrosianische alt-roumlmische und alt-spanische Repertoire (Muumlnchen 1965 Erlanger Arbeiten zur Musikwissenschaft 2) Neuerdings mit Liniennotation im unveroumlffentlichten Naumburger Chorbuch I Bl 234r nachgewiesen21 M Melnicki Das einstimmige Kyrie des lateinischen Mittelalters Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Regensburg 194522 Mehrere marianische Tropenzeilen23 D Bosse Untersuchung einstimmiger mittelalterlicher Melodien zum bdquoGloria in excelsis Deoldquo Forschungsbeitraumlge zur Musikwissenschaft Band II Regensburg 1955 Dieses Gloria ist tropiert mit Spiritus alme24 Letzte Zeile Qui sedes ad dexteram patris miserere nobis Dort endet das Fragment

9

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 10: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Anhang 1Vergleich zweier Melodien aus dem Graduale mit den Versionen aus dem Missale

In dem Fragment sind nur zwei Stuumlcke in beiden Teilen leserlich vorhanden die Communioantiphon Pascha nostrum Bl 5r und Bl 48r sowie der Introitus Puer natus Bl 9v und Bl31r Beide Stuumlcke wurden in beiden Versionen uumlbertragen die Neumen des Missale nur insoweit sie vom Graduale abweichen

Auf den ersten Blick sind zwischen beiden Fassungen zahlreiche Differenzen zu erkennen Dabei sind die Intervallgroumlszligen wegen der adiastematischen Notation im Missale noch nicht einmal beruumlcksichtigt Im Einzelnen kann Folgendes beobachtet werden

- Die Quilismata der aumllteren Hs sind in der juumlngeren saumlmtlich verschwunden und entweder durch ein leeres Intervall ersetzt (1 8) oder durch einen einfachen Ton (4 10 11) Bei (11) wurde auszligerdem am Anfang der Figur ein F angefuumlgt

- Die juumlngere Hs weicht gerne den Reperkussionen aus (6 16 und danach) andererseits bdquoerfindetldquo sie neue Reperkussionen wo sie vorher nicht vorkamen bei bdquono-stramldquo und bei (7) Bei (15) weichen die Strophici schon im Missale von den fruumlhen Hss ab

- Oft hat das Graduale die Melodie vereinfacht (2 5 13) und an anderen Stellen- Den Pressus unterdruumlckt das Graduale bei (11a) der Pressus von (17) im Missale entspricht nicht den aumlltesten Hss

10

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 11: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

- Liqueszenzen laumlsst das Graduale entweder weg (2 18) oder ersetzt sie durch eine Kombination von Punctum mit Punctum liquescens (5a 9 14) die an solchen Stellen auch aus anderen spaumltmittelalterlichen Hss bekannt ist Bei (18) ist der Figur aumlhnlich wie bei (11) ein F vorangesetzt

Weder die Strophici noch die Pressi und Liqueszenzen scheint das Graduale noch richtig zu verstehen Das ist in dieser Zeit durchaus die Regel bdquoFortschrittlichereldquo Skriptorien der Zeit ziehen daraus die Konsequenz und verzichten ganz auf Liqueszenz Pressus und StrophiciEs ist deutlich dass Festgraduale und Missale unterschiedliche Stadien der Melodieentwicklung repraumlsentieren und deswegen keinesfalls zusammen entstanden sind

Anhang 2Fragment Altengoumlnna Rekonstruierte Blattfolge im Vergleich zum Vorzustand (wie 2010 aufgefunden)

Bl 1ndash3 im Vorzustand = Bl 57ndash59Bl 4ndash16 im Vorzustand = Bl 4ndash16Bl 17ndash31 im Vorzustand = Bl 17ndash31Bl 32 im Vorzustand = Bl 3Bl 33 im Vorzustand = Bl 2Bl 34ndash47 im Vorzustand = Bl 32ndash45Bl 48ndash55 im Vorzustand = Bl 48ndash55Bl 56ndash57 im Vorzustand = Bl 46ndash47Bl 58 im Vorzustand = Bl 1Bl 59 im Vorzustand = Bl 56Bl 60 im Vorzustand = Bl 60

Erlaumluterung ndash Die aumluszligeren Blaumltter des Missale-Fragments nach Rekonstruktion weisen jeweils durchgehende Rostloumlcher-spuren auf die beiden auszligen liegenden Seiten sind zudem stark verdunkelt Dies bestaumltigt die Rekonstruktion Die Auszligenseiten lagen unmittelbar an einem verlorenen Einband mit Schlieszligen- und Buckelbeschlaumlgen an Angesichts der starken Rostschaumlden ist es moumlglich dass irgendwann die schuumltzenden Spiegelblaumltter beschaumldigt waren oder ganz entfernt wurdenndash Identische Heftschlitze zeigen dass das Missale und das Festgraduale tatsaumlchlich zu einer Handschrift zusammengebunden waren Deutlicher wird dies noch durch Details Identische Wurmloumlcher am Auszligenrand von Blatt 3 und 4 ein Abklatschfleck auf 3v eines auf 4r verwischten Buchstabens und andere Spuren belegen dass das Fragment des Festgraduales direkt hinter dem Kalendar eingebunden war Die Memorialeintraumlge (Nomina mortuorum) 4r haben hier gegenuumlber dem Kalendarium auch ihre sinnvolle korrekte Position

Am 20 Oktober 2011 wurde die moderne Bindung der Aktenmappe geloumlst und die Blaumltter wurden wie oben dargestellt neu sortiert und mit Bleistift foliiert

Dr Joachim Ott

11

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 12: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Anhang 3

Missalefragment Kalender

Klartext und Regionalisierung durch A Pfisterer

AllgemeinItalienOstenCircumcisio 11Oct Stephani 21Oct Iohannis 31Oct Innocentum 41Epiphania Dni 61Paulus primus eremita 101Oct Epiphaniae 131Felix in Pincis 141Marcellus pp et mr 161Antonius abbas 171Prisca virg 181Fabianus et Sebastianus 201Agnes virg 211Vincentius mr 221Emerentiana virg 231 RomTimotheus ap 241Conversio Pauli 251Iohannes Chrysostomus 271Oct Agnetis 281Purificatio Mariae 22Blasius ep et mr 32Agatha virg et mr52Helena regina 82Scolastica virg 102Valentinus mr 142Iuliana virg et mr 162Gaius epi 202 Rommartyres 79 212 SizilienKathedra Petri 222

Mathias ap +Vig 242Perpetua et Felicitas virg 73xl milites () 93 SebasteGregorius pp 123Benedictus abbas 213ltAnnuntiatio Mariae 253gtAmbrosius epi 44Leo pp 114Eufemia virg 134Tiburtius et Valerianus 144Gaius pp et mr 224 (= 202)Georgius mr 234Marcus evangelista Letania maior 254Cletus pp et mr 264Anastasius pp 274Vitalis mr 284

ltPhilippus et Iacobusgt + Vig 15Inventio + Alexander 35Iohannes apl 65Victor mr 85

Gregorius epi 95 NazianzGordianus et Epimachus 105Nereus Achilles Pancratius 125Maria ad martyres 135Potentiana virg 195Urbanus pp et mr 255

12

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 13: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Felix pp et mr 305Petronella virg 315Nicomedes mr 16Marcellinus et Petrus mr 26Primus et Felicianus mr 96Barnabas ap 116Basilides Cyrinus Nabor Nazarius 126Vitus Modestus Crescentia 156martyres 262 176 RomMarcus et Marcellianus mr 186Gervasius et Protasius 196Paulinus epi 226 NolaIohannes Babtista +Vig 246Iohannes et Paulus 266Leo pp 286Petrus et Paulus +Vig 296Commemoratio Pauli ap 306Oct Iohannis 17Sophia virg 17Processus et Martinianus 27Oct apostolorum 677 fratres 107Translatio S Benedicti 117Margareta virg 137Divisio apostolorum 157Alexius conf 167Praxedis virg 217Maria Magdalena 227Apollinaris epi et mr 237Iacobus ap 257Pantaleon mr 287Felix Faustinus Simplicianus 297Abdon et Sennes 307Vincula Petri 18Stephanus pp et mr 28Inventio Stephani 38Sixtus Felicissimus Agapitus 68Cyriacus et socii 88Romanus mr 98

Laurentius mr +Vig 108Tiburtius mr 118Hippolytus et socii 138Assumptio Mariae +Vig 158Oct Laurentii 178Agapitus mr 188Magnus mr 198 ApulienOct Mariae 228Bartholomaeus ap +Vig 248Hermes mr 288Decollatio Iohannis Babt 298Felix et Audactus mr 308Gorgon mr 99Hilarius pp 109Protus et Hyacinthus mr 119Exaltatio + 149Nicomedes mr 159Eufemia virg 169Ianuarius et socii 199ltMatthaeusgt +Vig 219Mauritius et socii 229Thecla virg 239Conceptio Iohannis Babt 249Cosmas et Damianus 279Michael archangelus 299Hieronymus pbr 309Sergius et Bacchus 710Callistus pp 1410Lucas evangelista 1810Ianuarius et socii 1910Severus epi 2210 RavennaFelix epi et mr 2410Crispinus et Crispinianus 2510Simon et Iudas +Vig 2810Omnes Sancti +Vig 1114 coronati 811Theodorus mr 911Martinus epi 1111Brictius epi 1311

13

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 14: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Caecilia virg et mr 2211Clemens pp 2311Chrysogonus mr 2411Saturninus mr 2911Andreas ap +Vig 3011Chrysantus Maurus Daria 112Barbara virg 412Nicolaus epi 612Oct Andreae 712Damasus pp 1112Lucia virg et mr 1312Thomas ap +Vig 2112Nativitas Dni +Vig 2512Stephanus protomr 2612 Iohannes ap 2712 Sancti Innocentes 2812 Silvester pp 3112

14

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 15: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

SuumldwestUdalricus epi 47 AugsburgAfra virg 78 AugsburgMagnus conf 69 FuumlssenGallus conf et abbas 1610 St GallenNarcissus epi 2910 Gerona-AugsburgOthmarus abbas 1611 St GallenColumbanus abbas 2111 Bobbio

SuumldostSeverinus epi 51 NoricumWalburga virg 252 EichstaumlttWillibaldus epi 77 EichstaumlttKilianus et socii 87 WuumlrzburgWenceslaus mr 289 PragBurchardus epi 1410 Wuumlrzburg

RheinlandValerius epi 291 TrierBonifatius ac socii 56 MainzFuldaAureus et Iustina 166 MainzAlbanus mr 216 MainzRufus mr 278 MetzPaulinus epi 318 TrierGereon et socii 1010 Koumlln11000 virg mr 2110 bdquoin colonldquoSeverinus epi et conf 2310 oder BordeauxAmandus epi 2610 Worms oder StraszligburgEucharius epi 812 Trier

GroszligbritannienBrigida virg 12 IrlandBunbertus epi 203 Cuthbert von LindisfarneAugustinus epi 265 CanterburyOswald rex et mr 58 England

FrankreichNiederlandePolycarpus pbr 261 SensVedastus et Amandus epi 62 ArrasElnonSimplicius epi 112 VienneRomanus abbas 282 JuraGethrud virg 173 NivellesEustatius abbas 293 LuxeuilAlexander mr 244 LyonGangulfus mr 135 BurgundValens mr 215 AuxerreGermanus epi 285 ParisMedardus epi 86 SoissonAegidius conf 19 CamargueLambertus epi 179 LuumlttichRemigius epi et mr 110 ReimsLeodegarius epi et mr 210 AutunFides virg et mr 610 AgenDionysius et socii 910 ParisQuintinus mr 3110 AmiensLeonhard conf 611 LimogesWillibrord conf 711 Utrecht

Isidorus epi 71 SevillaSimeon epi et mr 214 PersienChristina virg 247 TyrosDonatus epi 78 Arezzo oder BesanccedilonIohannes epi 79 Iustina virg 269 Aachen oder Nikomedien

Dedicatio ecclesiae Steinbruumlcken im Orlagau 295

15

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4
Page 16: Liturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena fileLiturgisches Fragment aus Altengönna bei Jena Signatur C VI/ 1 1 Beschreibung von Bernhard K. Gröbler, Jena Pergament - 60 Blätter

Anhang 4

Orlagau Die im Fragment erwaumlhnten Ortschaften sind unterstrichen Das ebenfalls erwaumlhnte Dorf dalen = Doumlhlen ist heute Teil von Neustadt

16

  • Liturgisches Fragment aus Altengoumlnna bei Jena Signatur C VI 1 1
  • Teil 1 Missale
  • Teil 2 Festgraduale
  • Anhang 1
  • Anhang 2
  • Anhang 3
  • Anhang 4