41
1 SKRIPTUM ZUR BUNDESOLYMPIADE LATEIN Güssing, April 2012 Mag. Walter Dujmovits Dank an Dr. Ursula Wittner

SKRIPTUM ZUR BUNDESOLYMPIADE - schule.atdaten.schule.at/dl/Bundesolympiade_Guessung_2012_Skriptum_Latein.pdf · lumina, pendentes lychni claraeque coruscis lychnus, -i = Lampe fulguribus

Embed Size (px)

Citation preview

1

SKRIPTUM ZUR

BUNDESOLYMPIADE

LATEIN

Güssing, April 2012

Mag. Walter Dujmovits

Dank an Dr. Ursula Wittner

2

„DIE GANZE WELT SOLL GÜSSING WERDEN“

(Arnold Schwarzenegger, Jänner 2012)

Die Bundesolympiade für Latein und Griechisch findet 2012 in Güssing statt. Diese Stadt

und der Bezirk, dessen Zentrum sie bildet, sind einzigartig in Österreich.

Er ist der Bezirk mit der höchsten österreichischen Auswanderungsrate zwischen 1890 und

1922. Aus jedem Dorf sind in diesen Jahrzehnten junge Männer und Familien nach Amerika

gezogen. Im Jahr 1938 lebten laut einer Volkszählung nicht weniger als 21 % der im Bezirk

Güssing geborenen Menschen in Amerika.

Er ist der einzige Bezirk Österreichs, in dem kein Meter Eisenbahngleis verlegt ist. Güter-

und Personenverkehr wurden schon vor langer Zeit eingestellt.

Die Stadt Güssing ist energieautark. Das einzigartige Energieversorgungsmodell ist weit

über die Grenzen Österreichs bekannt und berühmt.

Was lag da näher, als die Bundesolympiade unter das Motto „Natur - Energie - Umwelt“ zu

stellen. Die Auswahl der Texte in den Skripten und das Rahmenprogramm wurden danach

ausgerichtet.

Viel Freude und Erfolg allen Teilnehmern!

Walter Dujmovits

3

LUKREZ

Lucius Lucretius Carus, ein überzeugter Epikureer, veröffentlichte seine naturwissenschaftli-

che Vorstellung von der Welt in seinem Lehrgedicht „De rerum natura“. Dieses Lehrgedicht

bezeugt seine Kenntnisse in Physik, Psychologie und Kulturtheorie. Konkret geht es um die

Lehre von den Atomen, vom Lebensprinzip anima und vom Geist animus.

1) Lukrez und die Naturgewalten (1, 271-297)

Principio venti vis verberat incita pontum

ingentisque ruit navis et nubila differt,

interdum rapido percurrens turbine campos

arboribus magnis sternit montisque supremos

silvifragis vexat flabris ita perfurit acri

cum fremitu saevitque minaci murmure ventus.

Sunt igitur venti nimirum corpora caeca,

quae mare, quae terras, quae denique nubila caeli,

verrunt ac subito vexantia turbine raptant,

nec ratione fluunt alia stragemque propagant

et cum mollis aquae fertur natura repente

flumine abundanti, quam largis imbribus auget

montibus ex altis magnus decursus aquae,

fragmina coniciens silvarum arbustaque tota,

nec validi possunt pontes venientis aquae

vim subitam tolerare: ita magno turbidus imbri

molibus incurrit validis cum viribus amnis,

dat sonitu magno stragem, volvitque sub undis

grandia saxa, ruit qua quidquid fluctibus obstat.

Sic igitur debent venti quoque flamina ferri,

quae veluti validum cum flumen procubuere

quamlibet in partem, trudunt res ante ruuntque

impetibus crebris, interdum vertice torto

corripiunt rapidique rotanti turbine portant.

Quare etiam atque etiam sunt venti corpora caeca,

quandoquidem factis et moribus aemula magnis

amnibus inveniuntur, aperto corpore qui sunt.

pontus, -i: Meer;

ingentes – naves; nubilum, -i = Wolke

montis = montes

silvifragus 3 = wälderbrechend;

flabra, -orum (n.) = Blasen, Wehen

verro 3 = kehren, fegen

alia ratione = auf andere Weise

arbustum, -i = Gebüsch

moles, -is (f.) = Damm, Wehr

flamen, -inis (n.) = Blasen, Hauch

procubuerunt

trudo 3 = treiben, drängen

vertice torto = in kreisendem Wirbel

aemula, -ae = Rivalin

4

2) Lukrez und die Schöpfung (5, 235-321)

Principio quoniam terrae corpus et umor principio: zunächst

aurarumque leves animae calidique vapores, anima, -ae = hier: Hauch

e quibus haec rerum consistere summa videtur, haec summa rerum = die ganze Welt

omnia nativo ac mortali corpore constant, nativus 3 = angeboren, natürlich

debet eodem omnis mundi natura putari. eodem zu corpore

Quippe etenim, quorum partis et membra videmus

corpore nativo mortalibus esse figuris,

haec eadem ferme mortalia cernimus esse ferme = fere

et nativa simul. Quapropter maxima mundi quapropter = deshalb

cum videam membra ac partis consumpta regigni, regignor (pass.) = entstehen

scire licet caeli quoque item terraeque fuisse

principiale aliquod tempus clademque futuram. principiale tempus = Zeit des Anfangs

Illud in his rebus ne corripuisse rearis

me mihi, quod terram atque ignem mortalia sumpsi m. s. = als sterblich annehmen

esse neque umorem dubitavi aurasque perire

atque eadem gigni rursusque augescere dixi.

Principio pars terrai nonnulla, perusta pars nonnulla = ein gewisser Teil

solibus adsiduis, multa pulsata pedum vi,

pulveris exhalat nebulam nubesque volantis, volantis = volantes

quas validi toto dispergunt aëre venti.

Pars etiam glebarum ad diluviem revocatur ad d. r. = überschwemmt werden

imbribus et ripas radentia flumina rodunt. rado 3 = hier: schneiden

Praeterea pro parte sua, quod cumque alit auget,

redditur; et quoniam dubio procul esse videtur

omniparens eadem rerum commune sepulcrum. omniparens, -tis = Allmutter

Ergo terra tibi libatur et aucta recrescit.

Quod superest, umore novo mare, flumina, fontes quod superest = übrigens

semper abundare et latices manare perennis latex, -icis (m.) = Flüssigkeit, Wasser

nil opus est verbis: magnus decursus aquarum n. o. e. v. + AcI = man muss nicht sagen

undique declarat. Sed primum quicquid aquae

tollitur in summaque fit ut nihil umor abundet,

partim quod validi verrentes aequora venti

deminuunt radiisque retexens aetherius sol, retexo 3 = auflösen

partim quod subter per terras diditur omnis; dido 3 = verteilen

percolatur enim virus retroque remanat percolo 1 = seihen; virus, -i = Schleim

materies umoris et ad caput amnibus omnis caput, -itis (n.) = hier: Quelle

convenit, inde super terras fluit agmine dulci, agmen dulce = erfrischender Zug

qua via secta semel liquido pede detulit undas. via secta = Rinne

Aëra nunc igitur dicam, qui corpore toto

5

innumerabiliter privas mutatur in horas. privas in horas = Stunde für Stunde

Semper enim, quod cumque fluit de rebus, id omne

aëris in magnum fertur mare; qui nisi contra contra = im Gegenzug; dafür

corpora retribuat rebus recreetque fluentis,

omnia iam resoluta forent et in aëra versa. in aera verti 3 = sich in Luft verwandeln

Haud igitur cessat gigni de rebus et in res cesso 1 = aufhören

reccidere, adsidue quoniam fluere omnia constat.

Largus item liquidi fons luminis, aetherius sol,

inrigat adsidue caelum candore recenti

suppeditatque novo confestim lumine lumen. suppedito 1 = auffüllen

Nam primum quicquid fulgoris disperit ei, primum fulgoris = der erste Glanz

quocumque accidit. Id licet hinc cognoscere possis,

quod simul ac primum nubes succedere soli s. s. 3 = sich unter die Sonne schieben

coepere et radios inter quasi rumpere lucis,

extemplo inferior pars horum disperit omnis

terraque inumbratur, qua nimbi cumque feruntur; inumbror 1 = in einen Schatten fallen

ut noscas splendore novo res semper egere qua nimbi feruntur = wo Wolken ziehen

et primum iactum fulgoris quemque perire

nec ratione alia res posse in sole videri, nec ratione alia = und nicht anders

perpetuo ni suppeditet lucis caput ipsum. ni = wenn nicht

Quin etiam nocturna tibi, terrestria quae sunt, coruscus 3 = funkelnd

lumina, pendentes lychni claraeque coruscis lychnus, -i = Lampe

fulguribus pingues multa caligine taedae pinguis, -e = triefend

consimili properant ratione, ardore ministro, ardore ministro = eilends bestrebt

suppeditare novum lumen, tremere ignibus instant, insto1 = drängen

instant, nec loca lux inter quasi rupta relinquit: inter quasi rupta = wie unterbrochen

usque adeo properanter ab omnibus ignibus ei

exitium celeri celeratur origine flammae. celero 1 = beschleunigen

Sic igitur solem, lunam, stellasque putandum

ex alio atque alio lucem iactare subortu

et primum quicquid flammarum perdere semper, primum quicquid = die vorderen

inviolabilia haec ne credas forte vigere. inviolabile = unverletzt

Denique non lapides quoque vinci cernis ab aevo,

non altas turris ruere et putrescere saxa, turris = turres; putresco 3 = zerbröckeln

non delubra deum simulacraque fessa fatisci fatiscor 3 (passiv) = zerspringen

nec sanctum numen fati protollere finis finis fati = Grenze des Schicksals

posse neque adversus naturae foedera niti? protollo 3 = verschieben

Denique non monumenta virum dilapsa videmus,

quae semper porro sibi cumque senescere credas,

non ruere avolsos silices a montibus altis silex, -icis (m.) = Fels

nec validas aevi vires perferre patique

6

finiti? Neque enim caderent avolsa repente,

ex infinito quae tempore pertolerassent ex infinito t. = von unendlicher Zeit an

omnia tormenta aetatis, privata fragore.

Denique iam tuere hoc, circum supraque quod omne

continet amplexu terram: si procreat ex se

omnia, quod quidam memorant, recipitque perempta, memoro 1 = verkünden

totum nativum mortali corpore constat.

3) Lukrez und die Schöpfung (5, 534-636)

Terraque ut in media mundi regione quiescat,

evanescere paulatim et decrescere pondus

convenit atque aliam naturam subter habere convenit 3 = passt es

ex ineunte aevo coniunctam atque uniter aptam ex ineunte aevo = seit Beginn der Zeiten

partibus aëriis mundi, quibus insita vivit.

Propterea non est oneri neque deprimit auras,

ut sua cuique homini nullo sunt pondere membra

nec caput est oneri collo nec denique totum

corporis in pedibus pondus sentimus inesse;

at quaecumque foris veniunt inpostaque nobis foris = von außen; inposta = imposita

pondera sunt laedunt, permulto saepe minora.

Usque adeo magni refert quid quaeque queat res. usque adeo m. r. = so viel macht es aus

Sic igitur tellus non est aliena repente

allata atque auris aliunde obiecta alienis, a. a. o. = auf fremde Lüfte geworfen

sed pariter prima concepta ab origine mundi

certaque pars eius, quasi nobis membra videntur.

Praeterea grandi tonitru concussa repente

terra supra quae se sunt concutit omnia motu; ordne: omnia, quae supra se sunt

quod facere haud ulla posset ratione, nisi esset haud ulla ratione = nicht irgendwie

partibus aëriis mundi caeloque revincta; revinctus 3 = verknüpft, verbunden

nam communibus inter se radicibus haerent

ex ineunte aevo coniuncta atque uniter aucta.

Nonne vides etiam quam magno pondere nobis

sustineat corpus tenuissima vis animae,

propterea quia tam coniuncta atque uniter apta est?

Denique iam saltu pernici tollere corpus pernix, -icis = ausdauernd, flink

quid potis est nisi vis animae, quae membra gubernat? quid potis est = was kann

Iamne vides quantum tenuis natura valere

possit, ubi est coniuncta gravi cum corpore, ut aër

coniunctus terris et nobis est animi vis?

7

Nec nimio solis maior rota nec minor ardor

esse potest, nostris quam sensibus esse videtur.

nam quibus e spatiis cumque ignes lumina possunt qu. e sp. = von welcher Entfernung

adicere et calidum membris adflare vaporem,

nil magnis intervallis de corpore libant

flammarum, nihil ad speciem est contractior ignis. contractus 3 = knapp

Proinde, calor quoniam solis lumenque profusum

perveniunt nostros ad sensus et loca fulgent,

forma quoque hinc solis debet filumque videri, filum, -i = Größe; Faden; Form

nil adeo ut possis plus aut minus addere vere.

Lunaque sive notho fertur loca lumine lustrans, nothus 3 = unehelich; falsch

sive suam proprio iactat de corpore lucem,

quidquid id est, nihilo fertur maiore figura fertur: er zieht dahin

quam, nostris oculis qua cernimus, esse videtur.

Nam prius omnia, quae longe semota tuemur longe semotus 3 = weit entfernt

aëra per multum, specie confusa videntur confusus 3 = hier: unscharf

quam minui filum. Quapropter luna necesse est,

quandoquidem claram speciem certamque figuram

praebet, ut est oris extremis cumque notata, oris extremis = an den Rändern

quanta quoque est, tanta hinc nobis videatur in alto. in alto = am Himmel

Postremo quos cumque vides hinc aetheris ignes,

quandoquidem quos cumque in terris cernimus [ignes],

dum tremor [et] clarus dum cernitur ardor eorum,

perparvum quiddam interdum mutare videntur perparvum = ein klein wenig

alteram utram in partem filum, quo longius absunt. a. u. in p. = zur einen Seite hin

Scire licet perquam pauxillo posse minores

esse vel exigua maiores parte brevique.

Illud item non est mirandum, qua ratione qua ratione = nach welchen Gesetzen

tantulus ille queat tantum sol mittere lumen,

quod maria ac terras omnes caelumque rigando

compleat et calido perfundat cuncta vapore.

Nam licet hinc mundi patefactum totius unum scateo 2= sprudeln

largifluum fontem scatere atque erumpere lumen, largifluus 3 = stark fließend

ex omni mundo quia sic elementa vaporis elementum, –i = Atom

undique conveniunt et sic coniectus eorum

confluit, ex uno capite hic ut profluat ardor.

Nonne vides etiam quam late parvus aquae

prata riget fons interdum campisque redundet?

Est etiam quoque uti non magno solis ab igni est etiam = es mag auch sein; uti = ut

aëra percipiat calidis fervoribus ardor,

opportunus ita est si forte et idoneus aër,

8

ut queat accendi parvis ardoribus ictus; ut queat accendi = dass sie brennen kann

quod genus interdum segetes stipulamque videmus quod genus = so etwas

accidere ex una scintilla incendia passim. scintilla,- ae = Funke

Forsitan et rosea sol alte lampade lucens lampas, -adis (f.) = Fackel, Leuchte

possideat multum caecis fervoribus ignem caecus 3 = hier: heimlich

circum se, nullo qui sit fulgore notatus,

aestifer ut tantum radiorum exaugeat ictum. aestifer 3 = Hitze bringend

Nec ratio solis simplex [et] recta patescit, ratio, -onis (f.) = Wesen; rectus 3 = klar

quo pacto aestivis e partibus aegocerotis aegocerotis = des Steinbocks

brumalis adeat flexus atque inde revertens brumalis flexus, -us (m.) = Herbstwende

canceris ut vertat metas ad solstitialis, ad s. c. = zur Sommersonnenwende

lunaque mensibus id spatium videatur obire, des Krebses; spatium obire = wandern

annua sol in quo consumit tempora cursu.

Non, inquam, simplex his rebus reddita causast. causast = causa est

Nam fieri vel cum primis id posse videtur,

Democriti quod sancta viri sententia ponit, Democriti viri = des Demokrit

quanto quaeque magis sint terram sidera propter,

tanto posse minus cum caeli turbine ferri; ferri = hier: Schritt halten

evanescere enim rapidas illius et acres

imminui supter vires, ideoque relinqui

paulatim solem cum posterioribus signis, signum, -i = Stern

inferior multo quod sit quam fervida signa. quod = weil

Et magis hoc lunam: quanto demissior eius magis hoc = mehr als die Sonne

cursus abest procul a caelo terrisque propinquat,

tanto posse minus cum signis tendere cursum.

Flaccidiore etiam quanto iam turbine fertur f. t. = mit schwächerer Bewegung

inferior quam sol, tanto magis omnia signa

hanc adipiscuntur circum praeterque feruntur. adipiscor 3 = einholen

Propterea fit, ut haec ad signum quodque reverti haec = Mond; s. qu. = jeder Stern

mobilius videatur, ad hanc quia signa revisunt. mobilius = schneller; reviso 3 = kommen

4) Lukrez und die Winde (5, 737-750)

It Ver et Venus et Veneris praenuntius ante praenuntius, -i = Bote

pennatus graditur, Zephyri vestigia propter pennatus 3 = geflügelt; propter = nahe

Flora quibus mater praespargens ante viae Z. = ein Wind; praespargo 3 = streuen

cuncta coloribus egregiis et odoribus opplet.

Inde loci sequitur Calor aridus et comes una inde loci = gleich danach; p. = staubig

pulverulenta Ceres [et] etesia flabra aquilonum. e. f. a. = das jährliche Blasen des

Inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euan. Nordwindes; Euhius Euan = Bacchus

9

Inde aliae tempestates ventique sequuntur,

altitonans Volturnus et Auster fulmine pollens. V., A. = Winde; pollens = mächtig

Tandem Bruma nives adfert pigrumque rigorem bruma, -ae = Wintersonnenwende

reddit. Hiems sequitur crepitans hanc dentibus algu.

Quominus est mirum, si certo tempore luna

gignitur et certo deletur tempore rusus,

cum fieri possint tam certo tempore multa.

5) Lukrez und das Wetter (5, 1186-1193)

Ergo perfugium sibi habebant omnia divis perfugium sibi habeo = Zuflucht nehmen

tradere et illorum nutu facere omnia flecti. d. = den Göttern; flecti 3 (pass.) = kreisen

In caeloque deum sedes et templa locarunt,

per caelum volvi quia nox et luna videtur,

luna, dies et nox et noctis signa severa

noctivagaeque faces caeli flammaeque volantes, noctivagus 3 = nächtlich schweifend

nubila, sol, imbres, nix, venti, fulmina, grando grando, -inis (f.) = Hagel

et rapidi fremitus et murmura magna minarum.

6) Lukrez und die Winde (6, 132-141)

Est etiam ratio, cum venti nubila perflant, est ratio = es ist denkbar

ut sonitus faciant; etenim ramosa videmus ramosus 3 = verästelt

nubila saepe modis multis atque aspera ferri;

scilicet ut, crebram silvam cum flamina cauri f. (pl.) c. = das Wehen des Nordwindes

perflant, dant sonitum frondes ramique fragorem.

Fit quoque, ut interdum validi vis incita venti

perscindat nubem perfringens impetu recto;

nam quid possit ibi flatus manifesta docet res, flatus, -us (m.) = Sturm;

hic, ubi lenior est, in terra cum tamen alta manifesta res = das klar Ersichtliche

arbusta evolvens radicibus haurit ab imis. ab i. r. h. 4 = aus dem Boden reißen

7) Lukrez und das Feuer (6, 142-172)

Sunt etiam fluctus per nubila, qui quasi murmur murmur, -uris (n.) = Donner

dant in frangendo graviter; quod item fit in altis

fluminibus magnoque mari, cum frangitur aestus. aestus, -us (m.) = Brandung

Fit quoque, ubi e nubi in nubem vis incidit ardens Subjekt zu fit = murmur

10

fulminis; haec multo si forte umore recepit

ignem, continuo magno clamore trucidat; continuo = sofort; trucido 1 = vernichten

ut calidis candens ferrum e fornacibus olim imber, -ris (m.) = hier: Wasser

stridit, ubi in gelidum propter demersimus imbrem. strido 3 = zischen

Aridior porro si nubes accipit ignem,

uritur ingenti sonitu succensa repente,

lauricomos ut si per montes flamma vagetur lauricomus 3 = lorbeerbelaubt

turbine ventorum comburens impete magno;

nec res ulla magis quam Phoebi Delphica laurus laurus, -i (f) = Lorbeer

terribili sonitu flamma crepitante crematur. crepito 1 = knistern

Denique saepe geli multus fragor atque ruina

grandinis in magnis sonitum dat nubibus alte;

ventus enim cum confercit, franguntur in artum confercio 4 = zusammenpferchen

concreti montes nimborum et grandine mixti. in artum concretus 3 = eng erstarrt

Fulgit item, nubes ignis cum semina multa semen (n.) ignis = Feuerfunke

excussere suo concursu, ceu lapidem si concursus, -us (m.) = Aufprall

percutiat lapis aut ferrum; nam tum quoque lumen ceu = wie wenn

exilit et claras scintillas dissipat ignis.

Sed tonitrum fit uti post auribus accipiamus,

fulgere quam cernant oculi, quia semper ad aures

tardius adveniunt quam visum quae moveant res. moveo 2 = hier: reizen

Id licet hinc etiam cognoscere: caedere si quem

ancipiti videas ferro procul arboris auctum, anceps, -itis (m.) ferrum = Doppelaxt

ante fit ut cernas ictum quam plaga per aures arboris auctum (n.) = Baumwipfel

det sonitum; sic fulgorem quoque cernimus ante

quam tonitrum accipimus, pariter qui mittitur igni accipio 3 = hier: hören

e simili causa, concursu natus eodem.

8) Lukrez und die Blitze (6, 246-261)

Fulmina gignier e crassis alteque putandumst gignier = Infinitiv; n. u. m. = Blitze

nubibus extructis; nam caelo nulla sereno werden nie geschickt;

nec leviter densis mittuntur nubibus umquam. leviter densus 3 = leicht verdichtet

Nam dubio procul hoc fieri manifesta docet res; manifesta res (f.) = Erfahrung

quod tunc per totum concrescunt aëra nubes, concresco 3 = sich ballen

undique uti tenebras omnes Acherunta reamur t. o. A. = das ganze Dunkel der

liquisse et magnas caeli complesse cavernas, Unterwelt; AcI

Usque adeo taetra nimborum nocte coorta ordne: taetra - nocte - coorta;

inpendent atrae formidinis ora superne, atrae - formidinis

cum commoliri tempestas fulmina coeptat. commolior 4 = in Bewegung setzen

11

Praeterea persaepe niger quoque per mare nimbus,

ut picis e caelo demissum flumen, in undas pix, picis (f.) = Pech, Teer

sic cadit effertus tenebris procul et trahit atram effertus 3 tenebris = mit Dunkel gefüllt

fulminibus gravidam tempestatem atque procellis, procella, -ae = Sturm

ignibus ac ventis cum primis ipse repletus,

in terra quoque ut horrescant ac tecta requirant. tecta (pl.) = Häuser

9) Lukrez und die Blitze (6, 400-422)

Denique cur numquam caelo iacit undique puro caelo puro = aus heiterem Himmel

Iuppiter in terras fulmen sonitusque profundit? sonitus profundo 3 = donnern lassen

An simul ac nubes successere, ipse in eas tum successere = successerunt = nachrücken

descendit, prope ut hinc teli determinet ictus? prope hinc = nahe von hier

In mare qua porro mittit ratione? Quid undas qua ratione = aus welchem Grund

arguit et liquidam molem camposque natantes? arguo 3 = beschuldigen; si vult cavea-

Praeterea si vult caveamus fulminis ictum, mus = wenn er will, dass wir uns hüten

cur dubitat facere ut possimus cernere missum? missum (erg. fulmen) = gesandter Blitz

Si nec opinantes autem vult opprimere igni, nec o. (erg. nos) = unvermutet (für uns)

cur tonat ex illa parte, ut vitare queamus, ex illa parte = auf der anderen Seite

cur tenebras ante et fremitus et murmura concit? concieo 2 = veranlassen, erregen

Et simul in multas partes qui credere possis qui c. p. = wie könnte man glauben

mittere? An hoc ausis numquam contendere factum, ausis= du wagst; contendo 3 = behaupten

ut fierent ictus uno sub tempore plures? u. s. t. = zum gleichen Zeitpunkt

At saepest numero factum fierique necessest, s. n. est f.= es ist oft geschehen

ut pluere in multis regionibus et cadere imbres,

fulmina sic uno fieri sub tempore multa. AcI zu necesse est

Postremo cur sancta deum delubra suasque delubrum, -i = Tempel

discutit infesto praeclaras fulmine sedes discutio 3 = zertrümmern

et bene facta deum frangit simulacra suisque praeclarus 3 = herrlich

demit imaginibus violento vulnere honorem? honorem demo 3 = entehren

Altaque cur plerumque petit loca plurimaque eius peto 3 = hier: angreifen, zielen auf

montibus in summis vestigia cernimus ignis? ignis = hier: Genetiv

12

10) Es gibt kein Werden aus dem Nichts (1, 149-207) (gekürzt)

Diesen Grundgedanken der antiken Philosophie macht Lukrez zum Ausgangspunkt der Atomlehre: Jeder Stoff besteht aus

bestimmten Teilchen, „Urspungskörpern“, die nicht willkürlich vertauscht werden können. Diese Theorie wird nicht ein-

fach dargelegt, sondern mit einer Fülle von Beispielen und abstrakten Überlegungen durchargumentiert und bewiesen.

Dabei wendet Lukrez verschiedene Verfahren an. Eine typische Beweismethode ist der Schluss vom Sichtbaren auf das

Unsichtbare, die Induktion. Häufig wendet Lukrez auch den sogenannten "apagogischen Syllogismus“ an: Das Gegenteil

eines Satzes ist nachweislich falsch, also muss der Satz wahr sein. Aus dieser Methode ergeben sich, wie man im Folgen-

den sieht, oft reizvolle Adynata und Paradoxa: Lukrez schildert uns, wie die Welt aussehen müsste, wenn es keine Atome

gäbe. - Im Anfangsteil der Stelle fällt wieder die Wendung gegen die Religion auf: Lukrez hämmert seinen Lesern ein, dass

alle Dinge auf natürlichem Weg, ohne Einfluss der Götter entstanden sind.

149 Principium cuius hinc nobis exordia sumet

nullam rem e nihilo gigni divinitus umquam.

Quippe ita formido mortalis continet omnis,

quod multa in terris fieri caeloque tuentur,

quorum operum causas nulla ratione videre

possunt ac fieri divino numine rentur.

155 Quas ob res ubi viderimus nil posse creari

de nihilo, tum quod sequimur iam rectius inde

perspiciemus (...) .

Nam si de nihilo fierent, ex omnibus rebus

160 omne genus nasci posset, nil semine egeret.

e mare primum homines, e terra posset oriri

squamigerum genus et volucres erumpere caelo;

(...)

165 Nec fructus idem arboribus constare solerent,

sed mutarentur, ferre omnes omnia possent.

quippe ubi non essent genitalia corpora cuique,

qui posset mater rebus consistere certa?

At nunc seminibus quia certis quaeque creantur,

170 inde enascitur atque oras in luminis exit,

materies ubi inest cuiusque et corpora prima;

atque hac re nequeunt ex omnibus omnia gigni,

quod certis in rebus inest secreta facultas. (...)

199 Denique cur homines tantos natura parare

non potuit, pedibus qui pontum per vada possent

transire et magnos manibus divellere montis

multaque vivendo vitalia vincere saecla,

si non, materies quia rebus reddita certast

gignundis, e qua constat, quid possit oriri?

205 Nil igitur fieri de nilo posse fatendumst,

semine quando opus est rebus, quo quaeque creatae

aëris in teneras possint proferrier auras.

149: cuius: gemeint ist seine Untersuchung

exordia sumere: seinen Ausgangspunkt

nehmen; nihilo: nichts (im Abl.); divini-

tus: auf göttliche Weise

quippe: denn; ita: hier: davor; contineo:

ergriffen haben; mortalis = mortales

tueor 2: sehen; operum: besser in den

Hauptsatz ziehen: multa opera (Dinge)

nulla ratione: überhaupt nicht

reor 2: glauben

155: quas ob res: deshalb

quod sequimur: unser Ziel (Objekt zu

perspiciemus); rectius: besser

perspicio: verstehen, durchschauen

159: fierent: Subjekt sind die res

nascor 3: entstehen; nil = nihil; semen, -

inis: Samen; homines: ergänze: possent

oriri; oriro, oriri = nasci

squamigerus: schuppig (solche Umschrei-

bungen sind typisch für Lukrez!); volu-

cres: Vögel; erumpo + Abl.: herausfallen

aus;

165: fructus idem = Nom. Pl; constare: hier:

wachsen

quippe: freilich; ubi: hier: weil

genitalia corpora: eine Umschreibung für

Atome (wörtlich?); qui: wie; consistere:

feststehen

169: quia: weil; inde: von dort; enascor = nas-

cor, Subjekt sinngemäß: alles; oras in lu-

minis = in oras (Gegend) luminis (Gegend

des Lichts = Oberwelt); materies: Stoff

hac re: deshalb; nequire = non posse;

gigni = nasci

secretus: hier: gesondert, speziell

200: vadum,-i: seichte Stelle

divellere: auseinanderreißen

201, 202: Achte auf die Alliterationen!

vitalia saecla (= saecula): Generationen

reddo: verleihen

certast = certa est (Elision schon im

Schriftbild); rebus gignundis (=gignen-

dis): Gerundiv im Dativ: „für“

consto 1: bestehen

fateri: zugeben (wieder Elision)

opus est + Abl. und Dat.: brauchen

207: poetische Umschreibung für „entstehen“:

in teneras (sanft) auras (Wehen) aeris

proferrier (getragen werden): pass. Infini-

tiv statt proferri

13

Die zwei Seiten der Natur: Fruchtbarkeit und Verfall

Die Natur ist für Lukrez mehr als eine Ansammlung von Atomen. In immer neuen Variationen schildert er ihre vielfältigen

Erscheinungsformen, sodass man manchmal fast den Eindruck bekommt, er spräche von einem lebendigen Wesen. Seine

Bewunderung für die Natur zeigt sich vor allem in jenen Passagen, wo er zu einer mythischen Sprache greift: Die Natur

wird dann zur gütigen Mutter, die Leben und Nahrung in Fülle spendet und als Künstlerin alles erschafft. Doch es auch gibt

eine andere Seite. Die Natur ist nicht nur schöpferisch, sie kann auch zerstören. Sicher ist es Absicht, dass das Werk mit

einer düsteren Pestschilderung endet. Vom Verfall ist auch früher schon die Rede. Lukrez beschreibt, wie die ursprüngliche

Schöpfungskraft der Erde langsam nachlässt. Gerade dafür brauchen wir ja die epikureische Philosophie: um mit der Un-

vollkommenheit der Welt fertig zu werden. Eines aber ist klar: Eine Welt, die so mangelhaft ist wie die unsere, kann nicht

von gütigen Göttern zu unserem Nutzen erschaffen sein.

11) Die gütige Mutter Natur (2, 991-1001):

991 Denique caelesti sumus omnes semine oriundi;

omnibus ille idem pater est; unde alma liquentis

umoris guttas mater cum terra recepit,

feta parit nitidas fruges arbustaque laeta

995 et genus humanum, parit omnia saecla ferarum,

pabula cum praebet, quibus omnes corpora pascunt

et dulcem ducunt vitam prolemque propagant;

qua propter merito maternum nomen adepta est.

cedit item retro, de terra quod fuit ante,

1000 in terras, et quod missumst ex aetheris oris,

id rursum caeli rellatum templa receptant.

991: oriundi: im Sinn von orti (orior: entste-

hen); unde: gemeint ist: vom Himmel; al-

mus 3: gütig; liquens, -ntis: flüssig; gutta,

-ae: Tropfen; umor, -oris: Feuchtigkeit,

hier: Regen; fetus 3: fruchtbar; nitidus 3:

glänzend; arbustum,-i: Busch, Baum; lae-

tus 3: hier: üppig; pario: gebären, hervor-

bringen; saeculum: hier: Art; fera, -ae:

Tier

996: pabulum: Nahrung; pasco 3: ernähren;

proles, -is: Geschlecht; propago 1: fort-

pflanzen; quapropter: deshalb; merito:

zurecht; maternum nomen = nomen „ma-

ter“; adipiscor 3, -eptus sum: erlangen

999: retro cedere: zurückgehen; orae aetheris:

(Gegend des) Himmel(s) = templa caeli;

recepto 1: aufnehmen; referri: zurückkeh-

ren

12) Das Altern der Erde (2, 1150-1174) (gekürzt):

1150 Iamque adeo fracta est aetas effetaque tellus

vix animalia parva creat, quae cuncta creavit

saecla deditque ferarum ingentia corpora partu. (...)

1157 praeterea nitidas fruges vinetaque laeta

sponte sua primum mortalibus ipsa creavit,

ipsa dedit dulcis fetus et pabula laeta;

1160 quae nunc vix nostro grandescunt aucta labore,

conterimusque boves et viris agricolarum,

conficimus ferrum vix arvis suppeditati:

usque adeo parcunt fetus augentque laborem.

iamque caput quassans grandis suspirat arator

1165 crebrius in cassum magnos cecidisse labores,

et cum tempora temporibus praesentia confert

praeteritis, laudat fortunas saepe parentis.

1150: adeo: so; aetas: das Alter (der Erde);

effetus 3: erschöpft; quae: bezogen auf

tellus; saeculum: Art; partu dare: gebä-

ren

1157: nitidus 3: glänzend; vinetum: Weinrebe;

laetus 3: üppig

fetus, -us: Wachstum, Frucht; pabulum:

Weide, Nahrung; grandesco: wachsen,

gedeihen; contero 3: erschöpfen; viris =

vires

1162: conficere: verbrauchen, verschleißen;

ferrum: Werkzeuge; arvum: Feld, Flur;

suppedito 1: unterstützen, speisen; usque

adeo: so sehr; parco 3: sparen

quasso 1: schütteln; grandis: alt; suspiro:

seufzen (+ AcI); arator: Bauer; in cas-

sum cadere: vergeblich sein

praeteritus 3: vergangen

1168: sator, -oris: Pflanzer; vetulus = vetus;

vitis, -is: Rebe; vietus 3: welk; incuso 1 +

14

tristis item vetulae vitis sator atque <vietae>

temporis incusat momen saeclumque fatigat,

1170 et crepat, antiquum genus ut pietate repletum

perfacile angustis tolerarit finibus aevom,

cum minor esset agri multo modus ante viritim;

nec tenet omnia paulatim tabescere et ire

ad capulum spatio aetatis defessa vetusto.

Akk.: klagen über; momen, -inis: Bewe-

gung, Vergehen; fatigo: hier: kritisieren;

saeculum: (seine) Zeit; crepo 1: schimp-

fen; aevum: Leben; angustis finibus: ört-

lich gemeint; modus: Größe; viritim: für

jeden Einzelnen

1173: tenere: hier: bemerken; tabesco 3:

schwinden; ad capulum ire: zugrunde

gehen; vetustus: hier: lang

13) Die Mangelhaftigkeit der Welt (5, 195-227) (gekürzt):

Im Anfangsteil des 5. Buches legt Lukrez ausführlich dar, dass die Erde ihre Entstehung nicht den Göttern verdanken kann.

Ein Argument, das er in diesem Zusammenhang anführt, ist das der Unvollkommenheit der Welt: „tanta stat praedita cul-

pa“.

195 Quod <si> iam rerum ignorem primordia quae sint,

hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim

confirmare aliisque ex rebus reddere multis,

nequaquam nobis divinitus esse paratam

naturam rerum: tanta stat praedita culpa.

200 principio, quantum caeli tegit impetus ingens,

[so sind dort riesige Gebiete Berge und Wälder]

(..), tenent rupes vastaeque paludes

et mare, quod late terrarum distinet oras.

inde duas porro prope partis fervidus ardor

205 adsiduusque geli casus mortalibus aufert.

quod super est arvi, tamen id natura sua vi

sentibus obducat, ni vis humana resistat

vitai causa valido consueta bidenti

ingemere et terram pressis proscindere aratris.

[Ohne harte Arbeit würde nichts gedeihen, und selbst

das Wenige wird oft von Naturkatastrophen wie

Trockenheit, Hagel, Regen oder Sturm zerstört.]

218 Praeterea genus horriferum natura ferarum

humanae genti infestum terraque marique

cur alit atque auget? Cur anni tempora morbos

adportant? Quare mors inmatura vagatur?

Tum porro puer, ut saevis proiectus ab undis

navita, nudus humi iacet infans indigus omni

vitali auxilio, cum primum in luminis oras

225 nixibus ex alvo matris natura profudit,

vagituque locum lugubri complet, ut aequumst

cui tantum in vita restet transire malorum.

195: quod: denn; Reihenfolge: si iam ignorem,

quae primordia sint; rationes: Beschaffen-

heit; ausim = audeam

reddo: versichern

nequaquam: keineswegs; divinitus: von

den Göttern

praeditus 3: versehen, beladen mit

200: principio: erstens; impetus: hier: Weite;

tego 3: bedecken

tenere: hier: ausfüllen, im Besitz haben

(Objekt: V. 200: was unter dem Himmel

liegt); rupes, -is: Fels; vastus 3: öd; palus,-

udis: Sumpf; distineo 2 : trennen

204: inde porro: weiters zweitens; prope: bei-

nahe; fervidus: glühend; adsiduus 3: stän-

dig; gelus, -i: Frost, Schnee; casus, -us: Fal-

len

arvum: fruchtbares Land

obduco 3: überziehen; sentis, -is: Dornen

consuetus 3: gewohnt; bidens, -tis: Hacke

ingemere: stöhnen; aratrum, -i: Pflug;

proscindere: aufreißen; pressus: hier: fest?

218: horriferus 3: schreckenerregend; natura:

Subjekt; beginne mit cur (V. 220); infestus

3: feindlich

inmaturus 3: frühzeitig

porro: weiters; proicio, -ieci,-iectus: an

Land werfen; navita: Seemann; humi: auf

dem Boden; infans: sprachlos (wörtl.); in-

digus: bedürftig; cum primum: sobald;

orae luminis: oft eine Umschreibung für

„Welt“;

225: nixus, -us: Anstengung; alvum: Leib; vagi-

tus, -us: Wimmern, Schreien; lugubris, -e:

traurig; aequum est + Dat: es passt zu;

restare: bleiben, bevorstehen

15

14) Lukrez’ künstlerischer Anspruch (4, 1-25)

Lukrez sieht sich selbst als treuer Schüler seines Meisters Epikur. Gleichzeitig ist er aber stolz darauf, Dichter zu sein. Er

ist überzeugt davon, etwas völlig Neuartiges in der lateinischen Literatur geschaffen zu haben. Daher gebührt ihm auch

höchster Ruhm. Es ist interessant, dass er, der radikale Revolutionär, auf traditionelle Bilder zurückgreift, um über seine

künstlerische Leitung zu sprechen: Musen, Dichterweihe, ein Kranz, die reine Quelle. Gleichzeitig verrät er uns etwas über

seine Methode: Er möchte die schwierige Materie der epikureischen Naturlehre so gestalten, dass die Lektüre gleichzeitig

ein Vergnügen ist: Alles soll voll Anmut und Schönheit sein. Dazu gehört auch die „Täuschung“ seiner Leser: sie müssen

mit „süßen“ Worten gewonnen werden, sonst würde die bittere Wahrheit sie abschrecken.

1 Avia Pieridum peragro loca nullius ante

trita solo. Iuvat integros accedere fontis

atque haurire, iuvatque novos decerpere flores

insignemque meo capiti petere inde coronam,

5 unde prius nulli velarint tempora musae;

primum, quod magnis doceo de rebus et artis

religionum animum nodis exsolvere pergo,

deinde, quod obscura de re tam lucida pango

carmina musaeo contingens cuncta lepore.

10 Id quoque enim non ab nulla ratione videtur;

nam veluti pueris absinthia taetra medentes

cum dare conantur, prius oras pocula circum

contingunt mellis dulci flavoque liquore,

damit die Knaben in ihrer kindlichen Naivität zum

15 Narren gehalten werden bis zu den Lippen und inzwischen

die bittere Flüssigkeit trinken und so überlistet, aber

nicht getäuscht werden, sondern vielmehr sich auf diese Weise

erholen und wieder gesund werden,

18 sic ego nunc, quoniam haec ratio plerumque videtur

tristior esse, quibus non est tractata, retroque

20 volgus abhorret ab hac, volui tibi suaviloquenti

carmine Pierio rationem exponere nostram

et quasi musaeo dulci contingere melle;

si tibi forte animum tali ratione tenere

versibus in nostris possem, dum percipis omnem

25 naturam rerum ac persentis utilitatem.

1: avius 3: weglos; Pierides, -um: Musen; per-

agro1: durchwandern; tritus 3: betreten; ante

= antea; solum: Fuß(sohle); iuvat: es macht

mir Freude; haurire: (Wasser) schöpfen; de-

cerpo 3: pflücken; insignis,-e: strahlend;

corona: Kranz; petere: hier: holen; inde: von

dort; nulli: Achtung auf den Fall!; tempus, -

oris: Schläfe; velo 1: umwinden

6: primum, deinde: er nennt zwei Gründe für

seinen Ruhm; artus 3: eng (zu nodis); nodus,

-i: Fessel; pergo 3: fortfahren; obscurus 3:

dunkel, schwer verständlich; lucidus 3: leuch-

tend, klar; pango 3: verkünden, dichten; con-

tingo 3: berühren, erfüllen; lepus, -oris:

Anmut

10: ab nulla ratione: wertlos; veluti: wie; me-

dentes: Ärzte; cum: Wortstellung: veluti

medentes, cum pueris absinthia taetra dare

conantur; absinthia taetra: bittere Medizin;

oras circum = circum oras: an den Rändern;

contingo: netzen; mel, mellis: Honig; flavus

3: gelb; liquor, -oris: Flüssigkeit

18: sic ego nunc: Fortsetzung bei volui (20)

ratio: Stoffgebiet, Lehre; tristis: streng, herb;

(a) quibus: Bezugswort: illis; tracto1: behan-

deln; retro abhorreo: zurückschrecken (ge-

hört noch in den Weil-Satz); suaviloquens:

wörtlich? Pierius 3, musaeus 3: Musen-;

contingere melle: siehe das Gleichnis

23: kein Hauptsatz (sinngemäß: ich wollte versu-

chen); si: ob; forte: vielleicht; ratio: hier:

Art; tenere: (fest) halten bei

percipio 3: aufnehmen; persentire: zur Gän-

ze fühlen, verstehen

Drei Beispiele künstlerischer Gestaltung: Gleichnisse, Bilder und Mythen

Lukrez möchte mit seinem Gedicht nicht nur docere, sondern auch delectare, also die Leser erfreuen und unterhalten. Dies

gelingt ihm unter anderem durch lebendige Naturschilderungen und Bilder: Die sichtbare Natur ist ein Gleichnis der un-

sichtbaren. So geht es im 2. Buch um das Thema der Atombewegungen. Als simulacrum et imago dafür schildert Lukrez

die Bewegung von Staubteilchen im Sonnenlicht. Ähnlich in der zweiten Stelle. Hier geht es um die Frage, warum wir

die Bewegung denn nicht wahrnehmen können. Auch dafür findet Lukrez Beispiele aus der Welt des Sichtbaren: Aus wei-

ter Distanz (und schließlich sind wir von der Ebene der Atome weit entfernt) erscheint Bewegung immer als Stillstand.

Dass Lukrez auch auf mythologische Vorstellungen zurückgreift, ist insofern erstaunlich, als er ja ein entschiedener Geg-

ner der traditionellen Religion ist. Die Götter haben mit unserer Welt nichts zu tun, daher glaubt Lukrez auch nicht den

16

alten Sagen. Dies hindert ihn aber nicht, gelegentlich einen Mythos zu erzählen, wenn er sich allegorisch interpretieren lässt

wie im Fall des Phaethon. Zur Sicherheit distanziert sich Lukrez auch hier von den Lügen der veteres poetae, doch er ver-

wendet gern ihre Bilder, um den (trockenen) Lehrvortrag etwas aufzulockern.

15) Staubteilchen im Sonnenlicht (2, 112-124):

112 Cuius, uti memoro, rei simulacrum et imago

ante oculos semper nobis versatur et instat.

contemplator enim, cum solis lumina cumque

115 inserti fundunt radii per opaca domorum:

multa minuta modis multis per inane videbis

corpora misceri radiorum lumine in ipso

et velut aeterno certamine proelia pugnas

edere turmatim certantia nec dare pausam,

120 conciliis et discidiis exercita crebris;

conicere ut possis ex hoc, primordia rerum

quale sit in magno iactari semper inani.

dum taxat rerum magnarum parva potest res

exemplare dare et vestigia notitiai.

112: memoro: sagen, erinnern; simulacrum et

imago: Bild und Gleichnis; versor: sich

befinden; insto: (nahe) stehen

contemplor 1: betrachten, Form: Impera-

tiv; cum ... cumque: immer wenn; inser-

tus 3: einfallend; radius: Strahl; opaca,-

orum: Schatten

116: minutus 3: winzig; inane, -is: Raum; cer-

tamen,-inis: Streit; edere: veranstalten

(dazu: proelia et pugnas); certans: um die

Wette; turmatim: geschwaderweise; pau-

sa: Ruhe; discidium: Trennung; exerceo:

aufwühlen

121: conicere: schließen; quale sit: was es

bedeutet, dass; primorida rerum: Ur-

sprungskörper (=Atome); iacto: herum-

werfen; dumtaxat: freilich nur wenn;

exemplare, -is: Beispiel; vestigium: Spur;

notitia: Erkenntnis (-ai = -ae)

16) Stillstand und Bewegung: weidende Schafe, eine Schlacht (2, 308-332) (gekürzt):

308 Illud in his rebus non est mirabile, quare,

omnia cum rerum primordia sint in motu,

summa tamen summa videatur stare quiete, (...)

315 praesertim cum, quae possimus cernere, celent

saepe tamen motus spatio diducta locorum.

nam saepe in colli tondentes pabula laeta

lanigerae reptant pecudes, quo quamque vocantes

invitant herbae gemmantes rore recenti,

320 et satiati agni ludunt blandeque coruscant;

omnia quae nobis longe confusa videntur

et velut in viridi candor consistere colli.

praeterea magnae legiones cum loca cursu

camporum complent belli simulacra cientes,

325 fulgor ubi ad caelum se tollit totaque circum

aere renidescit tellus supterque virum vi

excitur pedibus sonitus clamoreque montes

icti reiectant voces ad sidera mundi

329 et circum volitant equites (...);

et tamen est quidam locus altis montibus, <unde>

stare videntur et in campis consistere fulgor.

308: quare: dass; primordia rerum: Atome

summa: einmal Nominativ (Gesamtzahl),

einmal Ablativ (summus 3); quies, -etis:

Ruhe

315: praesertim: zumal; quae possimus cer-

nere (sehen): Objekt zu celent (Objekt:

motus): celo 1: verbergen; diduco 3: tren-

nen, weit entfernt sein

collis, -is: Hügel; tondo: abweiden; pabu-

la, -orum: Weide; laetus: auch: üppig; la-

nigerus 3: „wolltragend“; pecudes: Tiere;

repto 1: kriechen; vocare: hier: locken;

gemmo: glänzen; ros, roris: Tau; recens, -

ntis: frisch; satiatus: satt; agnus: Lamm;

corusco 1: sich tummeln

321: confundo 3: vermischen; longe: von wei-

tem; viridis,-e: grün; candor: hier: weißer

Fleck

loca camporum = campos; cieo: erregen;

simulacrum: Bild, Schauspiel

325: fulgor, -oris: Glanz; aere: von aes; reni-

desco 3: leuchten; subter: unten

excio 4: erregen; sonitus: Lärm

ictus: getroffen; reiecto 1: zurückwerfen;

circum volitare: herumwirbeln

17

17) Phaethon: die Zerstörung der Welt durch das Feuer (5, 396-408)

Lukrez erklärt, dass die Elemente in beständigem Kampf miteinander liegen. Wenn eines die Oberhand gewinnt, droht der

Untergang der Welt. Er erwähnt die Sage von der Sintflut und kommt dann auf das Feuer.

396 ignis enim superavit et ambiens multa perussit,

avia cum Phaethonta rapax vis solis equorum

aethere raptavit toto terrasque per omnis.

At pater omnipotens ira tum percitus acri

400 magnanimum Phaethonta repenti fulminis ictu

deturbavit equis in terram, Solque cadenti

obvius aeternam succepit lampada mundi

disiectosque redegit equos iunxitque trementis,

inde suum per iter recreavit cuncta gubernans,

405 scilicet ut veteres Graium cecinere poëtae.

Quod procul a vera nimis est ratione repulsum.

Ignis enim superare potest, ubi materiai

ex infinito sunt corpora plura coorta.

396: ambire: sich verbreiten; peruro: völlig

verbrennen

avius 3: weglos; rapax, -acis: reißend;

solis: von equorum abhhängig; rapto: mit-

reißen

399: percitus 3: erregt; ictus, -us: Schlag;

repens, -ntis: plötzlich; deturbo: herab-

werfen

obvius: entgegen; ergänze: iit; succipio:

aufnehmen; lampas, -adis: Leuchte; disi-

cio, -ieci, -iectus: zersteuen; redigere: ein-

sammeln; inde: dann; recreo 1: wieder-

herstellen

405: scilicet: freilich; Graium = Graiorum;

Grai: die Griechen; procul: weit; repul-

sus: entfernt

ex infinito: seit unendlicher Zeit; corpora:

hier: Feueratome; coorior, -ortus: entste-

hen

18) Das Glück des epikureischen Lebens (2, 1- 36) (gekürzt):

In allen sechs Büchern gibt es eine besonders sorgfältig gestaltete Einleitung, in der Lukrez auf allgemeine Fragen zu spre-

chen kommt. Dabei geht es nicht im engeren Sinn um die Naturphilosophie, sondern um deren Nutzen für das Leben des

Menschen: Wer von Epikur befreit wurde und seinen Lehren folgt, kann ein wahrhaft glückliches Leben genießen. Dies

bedeutet, sich von allen Stürmen des Daseins fernzuhalten und auf unnötige Bedürfnisse zu verzichten.

1 Suave, mari magno turbantibus aequora ventis

e terra magnum alterius spectare laborem;

non quia vexari quemquamst iucunda voluptas,

sed, quibus ipse malis careas, quia cernere suavest.

5 Suave etiam belli certamina magna tueri

per campos instructa tua sine parte pericli;

sed nihil dulcius est, bene quam munita tenere

edita doctrina sapientum templa serena,

despicere unde queas alios passimque videre

10 errare atque viam palantis quaerere vitae,

certare ingenio, contendere nobilitate,

noctes atque dies niti praestante labore

ad summas emergere opes rerumque potiri.

O miseras hominum mentes, o pectora caeca!

15 Qualibus in tenebris vitae quantisque periclis

degitur hoc aevi quodcumquest! Nonne videre

1: suave: ergänze est: es ist angenehm; turbo

1: aufwühlen; aequora, -um: Fluten; labor:

Not; voluptas: Reihenfolge: non quia iu-

cunda voluptas est quemquam vexari; vexo

1: quälen; cernere: sehen

5: certamen: Steit, Schlacht; tueor 2: sehen;

tua sine parte: ohne selbst teilzuhaben

munire: schütze; tenere: hier: bewohnen;

templum: hier: Stätte; serenus 3: heiter; edo

3, editus: errichten

queas = possis; despicere: herabblicken auf;

passim: sehen; palor 1: umherirren

11: certare, contendere: kämpfen, streiten um

nitor 3: sich bemühen um praestans, -ntis: unermüdlich

emergere ad: zu etwas gelangen (wörtlich:

auftauchen)

pectus, -oris: Herz; caecus 3: verblendet

15: tenebrae, -arum: Dunkelheit; degere =

agere; quodcum aevi est: wörtlich: was auch

immer es an Leben gibt – freier?; videre =

videris (pass.): hier: glauben; latro 1: for-

18

nihil aliud sibi naturam latrare, nisi ut qui

corpore seiunctus dolor absit, mente fruatur

iucundo sensu cura semota metuque?

20 Ergo corpoream ad naturam pauca videmus

esse opus omnino: quae demant cumque dolorem,

delicias quoque uti multas substernere possint.

[Nun schildert Lukrez, was zum Glück nicht erforderlich ist:

ein prachtvolles Haus, das in Silber und Gold erstrahlt, herr-

liche Jünglingsstatuen als Kerzenhalter, Musikbegleitung

beim erlesenen Essen im getäfelten Saal; besser sei es:]

cum tamen inter se prostrati in gramine molli

30 propter aquae rivum sub ramis arboris altae

non magnis opibus iucunde corpora curant,

praesertim cum tempestas adridet et anni

tempora conspergunt viridantis floribus herbas.

Nec calidae citius decedunt corpore febres,

35 textilibus si in picturis ostroque rubenti

iacteris, quam si in plebeia veste cubandum est.

dern; seiungo 3: trennen; qui (= aliqui): je-

der; fruor + Abl. (= iucundo sensu): genie-

ßen (Subjekt ist die natura); sensus: Empfin-

dung; cura semota metuque: Abl. abs; se-

moveo = removeo

21: opus esse: nötig sein; omnino: ganz; quae-

cumque: zu ergänzen: nötig ist, quaecumque

...; demo 3: wegnehmen; uti = ut: Subjekt

des Satzes ist das pauca von oben; deliciae, -

arum: Freude, Vergnügen; substerno: bieten

29: prostratus 3: hingestreckt, gelagert; Subjekt

ist sinngemäß „man“; gramen, -inis: Gras;

propter + Akk.: neben; rivus aquae: Bach;

ramus, -i: Zweig; opes, -um: Mittel, Auf-

wand; praesertim: vor allem; tempestas, -

atis: Wetter; adrideo: freundlich sein;

conspergo 3: bestreuen; viridans, -ntis: grün

34: calidus 3: heiß; citius: schneller; decedo:

weichen; textilis pictura: gewebte Stickerei;

ostrum,-i: Purpur; rubens: rot; iactor 1:

(vom Fieber) geschüttelt werden; cubo 1:

schlafen

Überwindung der Todesangst

Wie alle Epikureer beschäftigt auch Lukrez der Gedanke an den Tod. Er ist überzeugt davon, dass die meisten Menschen

falsch leben, weil sie von Todesangst gequält werden. Um vor der Gewissheit des Sterbens davonzulaufen, flüchten sie sich

in sinnlose Ersatzbefriedigungen (Streben nach Macht und Reichtum), die wieder zu Leid und Unrecht führen. Der Epiku-

reer fürchtet sich nicht vor dem Tod, denn er weiß, wie es sich wirklich damit verhält. Ganz entscheidend für Epikur und

Lukrez ist der Gedanke, dass die Seele sterblich ist. Mit dem Tod erlischt auch das Bewusstsein. Dies wird im 3. Buch in

insgesamt 29 (!) Beweisen dargelegt. Doch wissenschaftliche Argumente genügen Lukrez noch nicht. Er muss seine Leser

auch auf der Gefühlsebene ansprechen, damit sie tatsächlich ihr Leben ändern. So wandelt sich der Tonfall: Aus der Sach-

darstellung wird eine Art Predigt, die dem Leser auch mit Mitteln der Ironie und Satire einhämmert: „Nil est igitur mors ad

nos“.

19) Todesangst und Lebensgier (3, 59-86) (gekürzt):

59 Denique avarities et honorum caeca cupido,

quae miseros homines cogunt transcendere fines

iuris (...),

non minimam partem mortis formidine aluntur.

65 turpis enim ferme contemptus et acris egestas

semota ab dulci vita stabilique videtur

et quasi iam leti portas cunctarier ante;

unde homines dum se falso terrore coacti

effugisse volunt longe longeque remosse,

70 sanguine civili rem conflant divitiasque

conduplicant avidi, caedem caede accumulantes,

crudeles gaudent in tristi funere fratris. (...)

59: avarities, -ei: Habsucht; caecus 3: blind

transcendere: überschreiten

64: minimam partem: zum geringsten Teil; alo

3: nähren; formido, -inis: Angst

contemptus, -us: Verachtung; ferme: etwa;

semotus 3: fern von; videtur: Prädikat zu

beiden Subjekten (ergänze: esse); ante: Prä-

position zu portas; letum,-i: Tod; cuncta-

rier: hier: lauern; Form: Infinitiv

68: cogo, -egi, -actus: zwingen; effugisse: ohne

Vergangenheitsbedeutung; remosse = remo-

visse (wieder gleichzeitig); rem conflare:

Vermögen aufhäufen

conduplico: verdoppeln; avidus 3: gierig;

accumulo 1: häufen; funus, -eris n.: Tod

74: consimilis = similis; ab: aus, wegen

19

Consimili ratione ab eodem saepe timore

75 macerat invidia ante oculos illum esse potentem,

illum aspectari, claro qui incedit honore,

ipsi se in tenebris volvi caenoque queruntur. (...)

Obliti fontem curarum hunc esse timorem,

hunc vexare pudorem, hunc vincula amicitiai

rumpere; et in summa pietatem evertere suadet:

85 nam iam saepe homines patriam carosque parentis

prodiderunt vitare Acherusia templa petentes.

macero 1: quälen (Objekt: sie); invidia:

Neid (davon abhängig AcI); aspecto 1: res-

pektieren; incedo 3: einhergehen

queror 3: klagen; volvi (pass.): sich wälzen;

caenum,-i: Schmutz

82: obliviscor, oblitus: vergessen; hunc: ergän-

ze timorem; vexo 1: angreifen, zerstören;

vincula, -orum: Bande; amicitiai: -ai = -ae;

suadere: raten (Subjekt: die Angst); everte-

re: zerstören; prodo 3, -didi: verraten; vito

1: vermeiden, entkommen; Acherusia tem-

pla: Reich der Unterwelt

20) Zwei Beweise für die Sterblichkeit der Seele (3, 425-458) (gekürzt):

Im vorangehenden Teil des 3. Buches spricht Lukrez ausführlich über das materielle Wesen der Seele.

425 Principio quoniam tenuem constare minutis

corporibus docui multoque minoribus esse

principiis factam quam liquidus umor aquai

aut nebula aut fumus; (....)

434 nunc igitur quoniam quassatis undique vasis

diffluere umorem et laticem discedere cernis,

et nebula ac fumus quoniam discedit in auras,

crede animam quoque diffundi multoque perire

ocius et citius dissolvi in corpora prima,

cum semel ex hominis membris ablata recessit. (...)

445 Praeterea gigni pariter cum corpore et una

crescere sentimus pariterque senescere mentem.

nam velut infirmo pueri teneroque vagantur

corpore, sic animi sequitur sententia tenuis.

inde ubi robustis adolevit viribus aetas,

450 consilium quoque maius et auctior est animi vis.

post ubi iam validis quassatum est viribus aevi

corpus et obtusis ceciderunt viribus artus,

claudicat ingenium, delirat lingua, <labat> mens,

omnia deficiunt atque uno tempore desunt.

455 ergo dissolvi quoque convenit omnem animai

naturam, ceu fumus, in altas aëris auras;

quando quidem gigni pariter pariterque videmus

crescere et, <ut> docui, simul aevo fessa fatisci.

425: principio: erstens; ergänze: ist die Seele

sterblich, ...; constare: bestehen aus (Sub-

jekt: sie = die Seele, dazu: tenuem); mi-

nutus 3: winzig; principium: Atom; li-

quidus: flüssig; umor, -oris: Feuchte;

aquai = aquae; fumus, -i: Rauch

434: quasso 1: zerschlagen; vasum,-i: Gefäß;

latex, -icis: Flüssigkeit; discedere: entwei-

chen, sich auflösen

discedit: Prädikat zu beiden Subjekten

perire: zugrunde gehen

ocius: früher; citius: schneller

corpora prima: Atome

semel: einmal; recedo: sich entfernen

445: praeterea: zweitens; una cum: zusammen

mit; pariter: in gleicher Weise; gigno

(pass.): entstehen; senescere: alt werden

tener 3: zart; sententia animi: Geistes-

kraft; tenuis: gering; sequor: hier: zuteil

werden (oder: daraus folgen)

449: inde: dann; adolesco 3, -levi: heranwach-

sen; auctior: stärker („vermehrter“);

quasso 1: zerrütten; aevum: Zeit, Leben;

artus, -us: Glieder; obtundo 3, -tusus:

schwächen

claudico 1: wörtlich: hinken; deliro 1:

Unsinn reden; labo 1: wanken; deficio: im

Stich lassen; deesse: fehlen

455: convenit: es ist nötig, es passt (dazu); ceu:

wie

quandoquidem: weil ja

fatiscor: ermatten

20

21) Der Tod geht uns nichts an (3, 830-842) (gekürzt):

Nach der langen wissenschaftlichen Abhandlung über die Vergänglichkeit der Seele setzt Lukrez noch einmal neu an: Es

geht hier nicht nur um ein Sachproblem, sondern um eine existentielle Frage.

830 Nil igitur mors est ad nos neque pertinet hilum,

quandoquidem natura animi mortalis habetur.

et velut ante acto nihil tempore sensimus aegri,

(...)

sic, ubi non erimus, cum corporis atque animai

discidium fuerit, quibus e sumus uniter apti,

840 scilicet haud nobis quicquam, qui non erimus tum,

accidere omnino poterit sensumque movere,

non si terra mari miscebitur et mare caelo.

830: esse ad: jem. Betreffen; pertinere: jem.

Angehen; neque hilum = nihil; quando-

quidem: weil ja; haberi: gelten als; nihil

aegri: nichts Trauriges, keine Trauer (Tei-

lungsgen.) tempore ante acto: ergänze

passende Präposition

838: sic: Satz geht weiter bei V. 840; discidi-

um: Trennung; quibus e = e quibus; uni-

ter: zu einer Einheit: aptus: zusammenge-

fügt; haud = non; qui = quia; accidere:

zustoßen; omnino: überhaupt; sensum

movere: einen Eindruck machen

22) Eine Stafpredigt (3, 931-971) (gekürzt):

In seiner emotionalen Auseinandersetzung mit der Furcht vor dem Tod greift Lukrez auch zum Mittel der Personifikation.

Er lässt die Natura auftreten und den Menschen eine Strafpredigt halten. Egal ob Alt oder Jung – jeder, der sich vor dem

Sterben fürchtet, handelt dumm und unüberlegt. Folgender Textauschnitt ist aus der Rede an den jungen Mann; die letzten

Verse (964-971) sind eine allgemeine Zusammenfassung:

931 Denique si vocem rerum natura repente

mittat et hoc alicui nostrum sic increpet ipsa:

„Quid tibi tanto operest, mortalis, quod nimis aegris

luctibus indulges? quid mortem congemis ac fles?

935 nam <si> grata fuit tibi vita ante acta priorque

et non omnia pertusum congesta quasi in vas

commoda perfluxere atque ingrata interiere,

cur non ut plenus vitae conviva recedis

aequo animoque capis securam, stulte, quietem?

940 Sin ea, quae fructus cumque es, periere profusa

vitaque in offensost, cur amplius addere quaeris,

rursum quod pereat male et ingratum occidat omne,

non potius vitae finem facis atque laboris?

nam tibi praeterea quod machiner inveniamque,

945 quod placeat, nihil est; eadem sunt omnia semper.

si tibi non annis corpus iam marcet et artus

confecti languent, eadem tamen omnia restant,

omnia si perges vivendo vincere saecla,

atque etiam potius, si numquam sis moriturus“,

950 quid respondemus, nisi iustam intendere litem

naturam et veram verbis exponere causam?

931: vocem mittere: die Stimme erheben;

repente: plötzlich; increpo 1: zurufen, ta-

deln

opere esse: Sorge machen; nimis: allzu

sehr; indulgeo + Dat.: sich hingeben; ae-

ger 3: hier: traurig: congemo 3: beklagen

936: pertusum (zu vas): durchlöchert; congero

3, -gestus: hier: hineinschütten: perfluo 3,

-fluxi: hindurchfließen (wörtlich); ingra-

tus 3: unbedankt, umsonst; recedo 3: sich

zurückziehen; conviva, -ae: Gast; plenus

3: gesättigt

940: sin: wenn aber; fructus: von fruor 3: ge-

nießen (hier + Akk.); cumque: gehört zu-

sammen mit quae; profundo: verschütten,

vergeuden; in offensu esse: verhasst sein;

amplius: mehr; male: sinnlos; occido 3:

verschwinden; potius: eher

944: machinor 1: ersinnen, bewerkstelligen

non iam: hier: noch nicht; marceo: kraft-

los sein; artus, -us: Gliedmaßen; langueo:

erschlaffen; confectus 3: erschöpft

pergo 3: fortfahren, weiterleben; saecu-

lum: hier: Generation (bzw. Lebewesen,

die lange leben)

950: nisi: davon abhänig AcI; litem intendere.

einen Rechtstreit führen

21

Nun wird es noch einmal philosophisch: Zum Kreislauf des

Lebens gehört ein ständiges Werden und Vergehen:

964 cedit enim rerum novitate extrusa vetustas

semper, et ex aliis aliud reparare necessest.

Nec quisquam in baratrum nec Tartara deditur atra;

materies opus est, ut crescant postera saecla;

quae tamen omnia te vita perfuncta sequentur;

nec minus ergo ante haec quam tu cecidere cadentque.

970 sic alid ex alio numquam desistet oriri

vitaque mancipio nulli datur, omnibus usu.

964: vetustas = veteres res; novitas rerum=

novae res; extrudo 3, -trusus: zurückdrän-

gen

baratrum: Abgrund, Unterwelt; materies:

Stoff, Materie; opus est: hier: ist nötig

perfungor 3, -functus: erfüllen, beenden

nec minus: verbinde mit quam tu

970: desisto 3: aufhören; orior: entstehen;

mancipium: Besitz (Terminus aus der

Rechtssprache); usu: hier Dativ

Venus als kosmische Macht und menschliche Leidenschaft

Die Macht der Liebe ist – anders als bei Ovid – sicher nicht das Hauptthema von Lukrez’ Werk, und doch widmet er ihr,

wie viele meinen, die schönsten Verse seines Gedichts, das hymnische Venusproömium. Dort preist er die universale

Schöpfungsmacht, die alles Leben auf der Erde entstehen lässt und den wilden Gott des Krieges besänftigt. Später aller-

dings zeichnet er ein ganz anders Bild, wenn er von „unserer“ Venus spricht, der Liebe, wie sie Menschen empfinden. Als

Epikureer und Materialist sieht er Sexualität als ein Grundbedürfnis, das gestillt werden muss und auch relativ leicht gestillt

werden kann. Allerdings machen die Menschen den Fehler, Sexualität mit Gefühlen zu verwechseln, und die sind die Quel-

le allen Unheils: Wer verliebt ist, gibt sich ganz seiner Leidenschaft hin, vergeht in sinnlosen Qualen und verliert seine

klare Urteilskraft. In keinem Abschnitt seines Werks wird Lukrez so sarkastisch wie hier: Er persifliert die Topoi der Lie-

beselegie und erteilt dem Konzept der romantischen Liebe eine klare Abfuhr.

23) Das Venusproömium (1, 1-40)

In diesem berühmten Text preist Lukrez, der Konvention des Lehrgedichts entsprechend, eine Gottheit als Schutzherrin und

Inspirationsquelle seines Werks. Es ist eine Macht, in der viele Züge der traditionellen Religion und des epikureischen

Denkens verschmolzen sind, die Liebe als Verkörperung von Leben, Anmut und Frieden.

1 Aeneadum genetrix, hominum divomque voluptas,

alma Venus, caeli subter labentia signa

quae mare navigerum, quae terras frugiferentis

concelebras, per te quoniam genus omne animantum

5 concipitur visitque exortum lumina solis:

Te, dea, te fugiunt venti, te nubila caeli

adventumque tuum, tibi suavis daedala tellus

summittit flores, tibi rident aequora ponti

placatumque nitet diffuso lumine caelum.

10 Nam simul ac species patefactast verna diei

et reserata viget genitabilis aura favoni,

aëriae primum volucris te, diva, tuumque

significant initum perculsae corda tua vi.

Inde ferae pecudes persultant pabula laeta

15 et rapidos tranant amnis: ita capta lepore

1: Aeneades: Römer (als Nachkommen des

Aeneas); genetrix, -icis: Stammmutter;

divom = divorum = deorum; almus 3: gü-

tig, gnädig; subter = sub; labor 3: dahin-

gleiten; navigerus 3: „schiffetragend“;

frugifer: „früchtetragend“; concelebro: be-

leben; animans, -ntis: Lebewesen; conci-

pio 3: empfangen; exorior = orior: entste-

hen, geboren werden

6: nubilum, -i: Wolke; Prädikat weiterhin

fugiunt; daedala: Künstlerin; summitto 3:

wachsen lassen; aequor, -oris: Fläche;

placatus 3: besänftigt; diffusus: sich weit-

hin ergießend

10: simulac: sobald; patefacio: öffnen, entfal-

ten; vernus 3: Frühlings- (sinngemäß zu

diei); resero 1: entriegeln; vigeo 2: herr-

schen; favonus, i: Westwind; genitabilis, -

e: befruchtend; volucer, -ris: Vogel; aerius

3: am Himmel; initus, -us: Ankunft; per-

cello 3, -culsus: erschüttern; cor, cordis (-

a: n.Pl.): Herz

14: inde: dann; pecus, -udis: Landtier, persul-

tare: herumspringen auf; laetus 3: üppig;

22

te sequitur cupide, quo quamque inducere pergis.

Denique per maria ac montis fluviosque rapacis

frondiferasque domos avium camposque virentis

omnibus incutiens blandum per pectora amorem

20 efficis, ut cupide generatim saecla propagent.

quae quoniam rerum naturam sola gubernas

nec sine te quicquam dias in luminis oras

exoritur neque fit laetum neque amabile quicquam,

te sociam studeo scribendis versibus esse,

25 quos ego de rerum natura pangere conor (...).

28 Quo magis aeternum da dictis, diva, leporem.

Effice, ut interea fera moenera militiai

30 per maria ac terras omnis sopita quiescant;

nam tu sola potes tranquilla pace iuvare

mortalis, quoniam belli fera moenera Mavors

armipotens regit, in gremium qui saepe tuum se

reiicit aeterno devictus vulnere amoris,

35 atque ita suspiciens tereti cervice reposta

pascit amore avidos inhians in te, dea, visus

eque tuo pendet resupini spiritus ore.

Hunc tu, diva, tuo recubantem corpore sancto

circumfusa super, suavis ex ore loquellas

40 funde petens placidam Romanis, incluta, pacem.

pabulum,-i: Weide; trano 1: durch-

schwimmen; amnis, -is: Strom; lepus,-

oris: Anmut; quamque: von quisque

(=Tier); inducere = ducere; pergo 3: fort-

fahren

18: frondiferus 3: belaubt; avis, -is: Vogel;

virens, -ntis: grün; incutio 3: einflößen;

blandus 3: verführerisch; efficio 3: bewir-

ken; saeculum: Gattung; generatim: nach

Arten; propago 1: vermehren

21: quae: bleibt unübersetzt; guberno 1: len-

ken, beherrschen; dius 3: göttlich; ora, ae:

Reich; laetus 3: anmutig, schön

socia, -ae: Gefährtin

pango 3:darlegen, verkünden

28: quo magis: umso mehr; dictum,-i: Wort

moenus = munus, -eris: Werk, Tat; mili-

tia,-ae: Kriegs(dienst); sopio 4: zur Ruhe

bringen, einschläfern

31: iuvare: erfreuen; mortales = homines;

Mavors = Mars; armipotens, -ntis: waf-

fengewaltig; gremium,-i: Schoß; se reice-

re: sich zurücklegen; devincere = vincere

35: suspicio 3: aufblicken, cervix, -icis f.:

Nacken; teres, -etis: schlank, gedreht;

repono 3: zurücklehnen; pasco 3: nähren,

weiden lassen (wörtlich); avidus 3: gierig;

visus, -us: Blick; inhio 1: gebannt blicken;

eque = et e (deutsch: an); spiritus, -us:

Atem; resupinus 3: der Zurückgebeugte;

pendeo 2: hängen

38: recubo 1: ruhen

circumfundo (pass.): umfassen; super:

von oben; loquella, -ae: Rede; placidus 3:

heiter; inclutus 3: berühmt, erhaben

24) Menschliche Liebe: körperliches Bedürnis und Leiden der Seele (4, 1052-1076)

Lukrez spricht über die Liebe im Kapitel „Körperfunktionen“, beschreibt also streng wissenschaftlich das Thema Sexuali-

tät. Allerdings weiß er sehr wohl, dass es damit nicht getan ist: Liebe löst auch Gefühle aus, bringt den Menschen größtes

Glück und stürzt sie in die tiefste Verzweiflung. Als Epikureer misstraut er diesen Leidenschaften. Den inneren Frieden

kann man als Verliebter niemals finden. So kritisiert er scharf all die Torheiten, die Menschen aus Liebe begehen und rät

zur Vernunft. Statt sich in Sehnsucht zu verzehren sollte man lieber den Trieb schnell befriedigen. Interessant ist auch die

Metaphorik der folgenden Stelle: Die Bilder kommen aus der Sphäre von Krieg und Krankheit

1052 sic igitur Veneris qui telis accipit ictus, (...)

1055 unde feritur, eo tendit gestitque coire

et iacere umorem in corpus de corpore ductum;

namque voluptatem praesagit muta cupido.

Haec Venus est nobis; hinc autemst nomen Amoris,

hinc illaec primum Veneris dulcedinis in cor

1060 stillavit gutta et successit frigida cura;

nam si abest quod ames, praesto simulacra tamen sunt

illius et nomen dulce obversatur ad auris.

ictus, -us: Treffer

1055: ferio 4: treffen; eo: dorthin; tendo 3:

streben; gestio 4: wünschen; coire: sich

vereinigen; umor, -oris: Feuchtigkeit;

duco (pass.): hier: kommen; namque =

nam; praesagio 4: ankündigen; mutus 3:

stumm

1059: illaec = illa (zu gutta); dulcedo, -inis:

Süße; stillo 1: träufeln, fallen; gutta, -ae:

Tropfen; succedo 3: folgen, frigidus 3:

hier: eisig, schrecklich

praesto: gegenwärtig (undeklinierbar);

simulacrum: Bild, Vorstellung; obver-

sor: sich herumdrehen (wörtlich)

fugitare = fugere; pabulum: Futter

23

sed fugitare decet simulacra et pabula amoris

absterrere sibi atque alio convertere mentem

1065 et iacere umorem coniectum in corpora quaeque

nec retinere semel conversum unius amore

et servare sibi curam certumque dolorem;

ulcus enim vivescit et inveterascit alendo

inque dies gliscit furor atque aerumna gravescit,

1070 si non prima novis conturbes volnera plagis

volgivagaque vagus Venere ante recentia cures

aut alio possis animi traducere motus.

Nec Veneris fructu caret is qui vitat amorem,

sed potius, quae sunt sine poena, commoda sumit;

1075 nam certe purast sanis magis inde voluptas

quam miseris.

absterreo 2: verscheuchen, verjagen;

alio: anderswohin

1065: conicio 3: sammeln; quaeque: hier: ir-

gendwelche; conversum: von converro:

zusammenziehen (zu ergänzen: umorem)

1068: ulcus, -eris: Geschwür; vivesco: aufle-

ben, zunehmen; inveterasco: sich festset-

zen; inque dies: von Tag zu Tag; glisco =

cresco; aerumna, -ae: Leid, Kummer;

conturbo 1: zerstören; plaga, -ae: Stoß,

Wunde; (volgi)vagus 3: umherstreifend,

unbeständig; recens,-ntis: frisch (zu vol-

nera); traducere: hinwenden

1073: fructus, -us: Genuss; potius: eher; sumo

3: genießen, nehmen, commodum: Vor-

teil, Freude

magis pura: Komparativ; sani, miseri:

substantiviert

25) Die Entstehung religiöser Ängste (5, 1194-1240) (gekürzt):

Die Überwindung von Todesangst und übertriebener Leidenschaft beschäftigt Lukrez in den Schlusskapiteln der Bücher 3

und 4. Schmerz, Tod und (überflüssige) Begierden sind auch für Epikur Haupthindernisse der Lebensfreude. Dazu kommt

noch die Furcht vor den Göttern. Sie wird bei Lukrez zu einem bestimmenden Motiv des gesamten Werkes. Wir erfahren

relativ wenig von der positiven Theologie Epikurs, dafür umso mehr von den abergläubischen Ängsten seiner Mitmen-

schen, von den Schrecken, die aus der Unwissenheit kommen. Lukrez kämpft gegen diese Ängste, doch er macht sich nicht

darüber lustig. Ganz im Gegenteil: Er kann die Menschen gut verstehen, die angesichts der Schrecken der Welt Zuflucht in

der Religion suchen.

1194 O genus infelix humanum, talia divis

cum tribuit facta atque iras adiunxit acerbas!

quantos tum gemitus ipsi sibi, quantaque nobis

volnera, quas lacrimas peperere minoribus nostris!

nec pietas ullast velatum saepe videri

vertier ad lapidem atque omnis accedere ad aras

1200 nec procumbere humi prostratum et pandere palmas

ante deum delubra nec aras sanguine multo

spargere quadrupedum nec votis nectere vota,

sed mage pacata posse omnia mente tueri.

nam cum suspicimus magni caelestia mundi

1205 templa super stellisque micantibus aethera fixum,

et venit in mentem solis lunaeque viarum,

tunc aliis oppressa malis in pectora cura

illa quoque expergefactum caput erigere infit,

ne quae forte deum nobis inmensa potestas

1194: talia: gemeint sind diverse Naturerschei-

nungen; acerbus: bitter, grausam

gemitus, -us: Klage; volnus = vulnus

pario, peperi: schaffen, bereiten; mino-

res: Nachkommen

1198: velatus 3: verhüllt (der traditionelle Ge-

betsgestus); vertier = verti (von vertor:

sich wenden); lapis: (Grab)stein

procumbere humi prostratum: sich auf

den Boden werfen; pandere: ausbreiten;

palma: Hand; delubrum = templum

spargere: besprengen; quadrupes: lässt

sich erschließen; votum: Gelübde; necte-

re: anknüpfen; mage = magis; pacatus:

von pax (Adj.); tueri = videre

1204: suspicere super: aufblicken zu; temp-

lum: Bereich, Raum; micans, -ntis: fun-

kelnd; fixus 3: hier: voll von; (mihi) ve-

nit in mentem + Gen.: mit fällt ein

in pectora: im Herz

expergefacio: erwecken; erigere: erhe-

ben; infit = incipit; ne forte: hier dass

doch (Satz davor sinngemäß Befürch-

tung); deum = deorum; verso1: bewegen;

24

1210 sit, vario motu quae candida sidera verset;

temptat enim dubiam mentem rationis egestas. (...)

1218 praeterea cui non animus formidine divum

contrahitur, cui non correpunt membra pavore,

1220 fulminis horribili cum plaga torrida tellus

contremit et magnum percurrunt murmura caelum?

Non populi gentesque tremunt, regesque superbi

corripiunt divum percussi membra timore,

ne quod ob admissum foede dictumve superbe

1225 poenarum grave sit solvendi tempus adauctum?

[Ein weiteres Beispiel ist der stolze Feldherr, der mit

seinen Legionen auf einem Schiff in einen Sturm

gerät und verzweifelt die Gnade der Götter anfleht,]

1231 nequiquam, quoniam violento turbine saepe

correptus nihilo fertur minus ad vada leti?

Usque adeo res humanas vis abdita quaedam

opterit et pulchros fascis saevasque secures

1235 proculcare ac ludibrio sibi habere videtur.

Denique sub pedibus tellus cum tota vacillat

concussaeque cadunt urbes dubiaeque minantur,

quid mirum, si se temnunt mortalia saecla

atque potestates magnas mirasque relinquunt

1240 in rebus vires divum, quae cuncta gubernent.

tempto 1: in Versuchung führen; sidus, -

eris n.: Gestirn; egestas: Armut, Mangel

1218: formido, -inis: Angst; divum = deorum

correpo 3: zusammenfahren; pavor, -

oris: Schrecken

plaga: Schlag; torridus 3: trocken; cont-

remo 3: erzittern; murmura: hier: Don-

ner

membra corripere: zusammenzucken;

percutio: erschüttern; ne: von timore ab-

hängig; ob + Akk.: wegen; foede admi-

ssum: schändliche Tat; adaugeo (pass.):

näher kommen; poenas solvere: Strafe

zahlen, büßen

1231: nequiquam: vergeblich; turbo, -inis:

Wirbel, Strudel; corripere: ergreifen; ni-

hilo minus: nichtsdestotrotz; vadum:

hier: Schwelle

usque adeo: so sehr

optero 3: zertreten, vernichten; fasces,

secures: Rutenbündel, Beile (beides

Symbole politischer Macht in Rom); pro-

culcare: zertreten; ludibrio sibi habere:

sein Spiel treiben;

1236: vacillo 1: schwanken; minor 1: drohen

(nämlich cadere); quid mirum: ist es

dann erstaunlich?; mortalia saecla: Men-

schen(geschlechter); temno 3: verachten,

geringschätzen; relinquere: zurücklassen

(im Sinn von: sie glauben weiterhin, dass

es sie gibt)

25

26) Vergil, Aeneis I, 82-119

Die Trojaner gelangen auf ihrer Flucht von Troja in einen Seesturm.

Ac venti, velut agmine facto, agmen factum = Kriegsheer

qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.

Incubuere mari, totumque a sedibus imis

una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis Eurus, Notus, Africus = Winde

Africus vastos volvunt ad litora fluctus.

Insequitur clamorque virum stridorque rudentum. rudens, -ntis (m.) = Seil, Tau

Eripiunt subito nubes caelumque diemque

Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra. Teucri, -orum (m.) = Trojaner

Intonuere poli, et crebris micat ignibus aether,

praesentemque viris intentant omnia mortem. intento 1 = androhen

Extemplo Aeneae solvuntur frigore membra: s.m. = die Glieder geben nach

ingemit, et duplices tendens ad sidera palmas duplices palmas= beide Hände

talia voce refert: „O terque quaterque beati,

quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis ante ora = vor Augen

contigit oppetere! O Danaum fortissime gentis

Tydide! Me-ne Iliacis occumbere campis Tydidus = Diomedes T.´Sohn)

non potuisse, tuaque animam hanc effundere dextra, tua dextra = von deiner Hand

saevus ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens Aeacida = Achill (Ajax´ Sohn)

Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis Sarpedon = Lykierfürst

scuta virum galeasque et fortia corpora volvit?“ Simois = Fluss

Talia iactanti stridens Aquilone procella Aquilo, -onis (m.) = Nordwind

velum adversa ferit, fluctusque ad sidera tollit.

Franguntur remi; tum prora avertit, et undis prora, -ae = Bug, Schiff

dat latus; insequitur cumulo praeruptus aquae mons. latus dare = quer stehen

Hi summo in fluctu pendent; his unda dehiscens

terram inter fluctus aperit; furit aestus harenis.

Tres Notus abreptas in saxa latentia torquet-

saxa vocant Itali mediis quae in fluctibus aras, Italus, -i = Italiker

dorsum immane mari summo - ; tres Eurus ab alto

in brevia et Syrtes urget, miserabile visu, Syrtes = hier: Sandbank

inliditque vadis atque aggere cingit harenae.

Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten, Orontes = Freund des Aeneas

ipsius ante oculos ingens a vertice pontus

in puppim ferit: excutitur pronusque magister magister = Steuermann

volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem ast = aber

torquet agens circum, et rapidus vorat aequore vortex.

Apparent rari nantes in gurgite vasto, tabula, ae = Planke

arma virum, tabulaeque, et Troia gaza per undas. gaza, ae = Schatz

26

27) Lucan, Pharsalia V, 653-671

Da Antonius nicht kommt, versucht Caesar von Epirus zurück nach Italien überzusetzen. Doch ein immenser

Seesturm lässt die Überfahrt zu einem Wagnis werden. Caesar veranlasst – ohne sich zu erkennen zu geben –

den Fischer Amyclas ihn trotz der Widrigkeiten mit seinem Bott überzusetzen. Im Seesturm bittet Amyclas um

Umkehr, hier gibt sich Caesar nun zu erkennen und weist Amcylas an weiterzufahren.

Credit iam digna pericula Caesar

fatis esse suis. „Quantusne evertere“ dixit

„me superis labor est. Parva quem puppe sedentem superi, -orum = Götter

tam magno petiere mari! Si gloria leti petierunt = ausliefern

est pelago donata mei bellisque negamur, negor 1 = nicht gedacht sein für

intrepidus quamcumque datis mihi, numina, mortem numina, -um = Götter

accipiam. Licet ingentes abruperit actus

festinata dies fatis, sat magna peregi. festinatus 3 = viel zu früh

Arctoas domui gentes, inimica subegi Arctoas = nördliche (pl.)

arma metu, vidit Magnum mihi Roma secundum, Magnum mihi = neben mir Pompeius

iussa plebe tuli fasces per bella negatos; plebem iubere = zum Volk reden

nulla meis aberit titulis Romana potestas, potestas Romana = Amt in Rom

nec sciet hoc quisquam nisi tu, quae sola meorum

conscia votorum es, me, quamvis plenus honorum

et dictator eam Stygias et consul ad umbras, Stygiae umbrae = Unterwelt

privatum, Fortuna, mori. Mihi funere nullo privatus, -i (m.) = einfacher Bürger

est opus, o superi: lacerum retinete cadaver

fluctibus in mediis, desint mihi busta rogusque,

dum metuar semper terraque expecter ab omni.“

28) Tacitus, Ab excessu divi Augusti I,70

In seinem Werk „Ab excess divi Augusti” (kurz: Annales) beschreibt der römische Historiograph P. Cornelius

Tacitus die römische Geschichte vom Regierungsantritt des Tiberius bis zum Jahr 66. Nach der verlorenen

Schlacht im Teutoburger Wald (9 n. Chr.) beginnt Germanicus Rachefeldzüge gegen die Germanen.

At Germanicus legionum, quas navibus vexerat, secundam et quartam decimam itinere1

terrestri1 P. Vitellio ducendas tradit, quo levior classis vadoso

2 mari innaret

3 vel reciproco

4

sideret. Vitellius primum iter sicca humo aut modice allabente aestu5 quietum habuit: mox

inpulsu aquilonis, simul sidere aequinoctii6, quo maxime tumescit Oceanus, rapi agique

7

agmen. Et opplebantur terrae: eadem freto litori campis facies, neque discerni poterant

incerta ab solidis8, brevia

9 a profundis. Sternuntur fluctibus, hauriuntur gurgitibus; iumenta,

sarcinae, corpora exanima interfluunt, occursant. Permiscentur inter se manipuli, modo

pectore, modo ore tenus exstantes10

, aliquando subtracto solo11

disiecti aut obruti. Non vox

27

et mutui hortatus iuvabant adversante unda; nihil strenuus ab ignavo, sapiens ab inprudenti,

consilia a casu differre12

: cuncta pari violentia involvebantur. Tandem Vitellius in editiora

enisus13

eodem agmen subduxit. Pernoctavere7 sine utensilibus, sine igni, magna pars nudo

aut mulcato corpore, haud minus miserabiles quam quos hostis circumsidet: quippe illic14

etiam honestae mortis usus, his14

inglorium exitium. Lux reddidit terram, penetratumque ad

amnem Visurgin, quo Caesar classe contenderat. Inpositae15

dein legiones, vagante fama

submersas16

; nec fides salutis, antequam Caesarem exercitumque reducem videre7.

1 iter terrestrum = Landweg. 2 vadosus, -a, -um = seicht. 3 innare = auf dem Meer fahren. 4 reciproco =

umgekehrt. 5 allabente aestu = bei leichter Flut. 6 sidus aequinoctium = Tagundnachtgleiche. 7 rapi agique;

pernoctavere; videre = hist. Infinitiv. 8 solidis = fester Boden; 9 brevia = seicht. 10 exstantes = im Wasser

stehend. 11 solum subtrahere = den Boden unter den Füßen verlieren. 12 consilia a casu differre = etwas

überlegen oder dem Zufall überlassen. 13 in editoria enisus = auf ein höher gelegenes Gelände hinaufsteigen.

14 illic = gemeint ist der irreale Vergleich mit von Feinden Eingeschlossenen; his = gemeint sind die real in

Gefahr Befindlichen. 15 inpositus = eingeschifft. 16 erg.: eas esse.

29) Tacitus, Ab excessu divi Augusti II,7

Immer wieder vereiteln Regenfälle die Versuche der Römer, germanische Gebiete unter ihre Herrschaft zu

bringen - diesmal im Gebiet zwischen den Flüssen Lippe und Rhein.

Sed Caesar1, dum adiguntur naves, Silium legatum cum expedita manu

2 inruptionem in

Chattos3 facere iubet: ipse audito

4 castellum Lupiae flumini

5 adpositum obsideri, sex legiones

eo duxit. Neque Silio ob subitos imbres aliud actum quam ut modicam praedam et Arpi6

principis Chattorum coniugem filiamque raperet, neque Caesari copiam pugnae7 obsessores

fecere8, ad famam adventus eius dilapsi

9. Tumulum tamen nuper Varianis legionibus structum

et veterem aram Druso sitam disiecerant. Restituit aram honorique patris princeps ipse cum

legionibus decucurrit10

; tumulum iterare11

haud visum12

. Et cuncta inter castellum Alisonem13

ac Rhenum novis limitibus aggeribusque permunita14

.

1 Caesar = Germanicus. 2 expedita manus = leicht bewegliche Truppe. 3 Chatti,-orum = Chatten (germani-

scher Stamm). 4 audito = nachdem er gehört hatte (,dass…). 5 Lupia flumen = der Fluss Lippe. 6 Arpus,-i =

Anführer der Chatten. 7 copia pugnae = Gelegenheit zum Kampf. 8 fecere = hist. Infinitiv. 9 erg.: sunt. 10 de-

currere = vorbeimarschieren, defilieren. 11 iterare = erneuern. 12 haud visum = er hielt nicht für angebracht.

13 castellum Aliso = das Kastell Aliso (zwischen Lippe und Rhein). 14 erg.: sunt.

28

30) Tacitus, Ab excessu divi Augusti II,26,2-5

Germanicus erinnert sich an die wetterbedingten Schwierigkeiten beim Germanenfeldzug.

Sed crebris epistulis Tiberius monebat1, rediret ad decretum triumphum

2: satis iam eventuum

3,

satis casuum4. Prospera illi et magna proelia

5: eorum quoque meminisset, quae venti et fluc-

tus, nulla ducis culpa, gravia tamen et saeva damna intulissent. Se6 novies a divo Augusto in

Germaniam missum plura consilio quam vi perfecisse. Sic Sugambros7 in deditionem accep-

tos8, sic Suebos

9 regemque Maroboduum

10 pace obstrictum. Posse et Cheruscos

11 ceterasque

rebellium gentis, quoniam Romanae ultioni consultum esset12

, internis discordiis relinqui.

Precante Germanico annum efficiendis coeptis13

, acrius modestiam eius adgreditur14

alterum

consulatum offerendo cuius munia praesens obiret15

. Simul adnectebat, si foret adhuc bellan-

dum, relinqueret materiem16

Drusi fratris gloriae, qui nullo tum alio hoste non nisi apud Ger-

manias17

adsequi nomen imperatorium18

et deportare lauream19

posset. Haud cunctatus est

ultra Germanicus, quamquam fingi ea seque per invidiam parto iam decori20

abstrahi

intellegeret.

1 erg. als Objekt: Germanicus. 2 decretus triumphus = bewilligter Triumphzug. 3 eventus, -us (m.) = Erfolg.

4 casus, -us = Misserfolg. 5 erg.: esse. 6 se = gemeint ist Tiberius. 7 Sugambri, -orum = Sugambrer (germani-

scher Stamm). 8 in deditionem accipere = unterwerfen. 9 Suebi, -orum = Sueben (germanischer Stamm).

10 Maroboduus,-i = Marbod (ihr Anführer). 11 Cherusci, -orum = Cherusker (germanischer Stamm). 12 con-

sulere = genugtun. 13 annum efficiendis coeptis = ein Jahr, um seine Unternehmungen zu Ende zu führen.

14 modestiam eius adgredi = an seine Loyalität appellieren. 15 munia praesens obire = ein Amt in Rom antre-

ten. 16 materies, -ei = Gelegenheit. 17 apud Germanias = bei den Germanen. 18 adsequi nomen imperatori-

um = den Imperatorentitel erlangen. 19 deportare lauream = sich den Lorbeer holen. 20 parto iam decori =

bereits errungener Ruhm.

31) Tacitus, Agricola, 12,3-5

Agricola, der Schwiegervater des Tacitus, plant die Eroberung Britanniens. Tacitus beschreibt die klimatischen

Bedingungen auf der Insel.

Caelum crebris imbribus ac nebulis foedum; asperitas frigorum1 abest. Dierum spatia ultra

nostri orbis mensuram; nox clara et extrema Britanniae parte brevis, ut finem atque initium

lucis exiguo discrimine internoscas. Quod si nubes non officiant2, aspici per noctem solis ful-

gorem, nec occidere et exurgere, sed transire adfirmant3. Scilicet extrema et plana terrarum

humili umbra non erigunt tenebras, infraque caelum et sidera nox cadit. Solum4 praeter oleam

vitemque et cetera calidioribus terris oriri sueta patiens frugum pecudumque fecundum: tarde

mitescunt, cito proveniunt5; eademque utriusque rei causa, multus umor terrarum caelique.

1 asperitas, -atis (f.) frigorum = starke Kälte. 2 officio 1 = verhindern. 3 adfirmo 1 = sagen. 4 solum, -i (n.) =

Boden. 5 provenio 4 = hervorschießen.

29

32) Minucius Felix, Octavius, 3,2-3,6

Minucius Felix, christlicher Autor des 2./3. Jhdts., tritt als vehementer Verfechter des Christentums in

Erscheinung. Er bedient sich des literarischen Stils Ciceros. Im folgenden Text beschreibt er einen Strand-

spaziergang.

Cum hoc sermone eius medium spatium1 civitatis emensi iam liberum litus tenebamus. Ibi

harenas extimas, velut sterneret ambulacro2, perfundens lenis unda tendebat

3: et, ut semper

mare etiam positis flatibus4 inquietum est, etsi non canis

5 spumosisque fluctibus exibat ad

terram, tamen crispis tortuosisque ibidem erroribus6 delectati perquam sumus; cum in ipso

aequoris limine plantas tingueremus7, quod vicissim nunc adpulsum nostris pedibus adlude-

ret8 fluctus, nunc relabens ac vestigia retrahens in sese resorberet. Sensim itaque tranquille-

que progressi oram curvi molliter litoris iter fabulis fallentibus9 legebamus

10. Haec fabulae

erant Octavi disserentis de navigatione narratio. Sed ubi eundi spatium satis iustum cum

sermone consumpsimus, eandem emensi viam rursus versis vestigiis11

terebamus; et cum ad

id loci ventum est, ubi subductae12

naviculae substratis roboribus13

a terrena labe suspensae14

quiescebant, pueros videmus certatim15

gestientes testarum16

in mare iaculationibus ludere.

Is lusus est testam teretem iactatione fluctuum levigatam legere de litore, eam testam plano

situ17

digitis comprehensam inclinem ipsum atque humilem quantum potest super undas

inrotare18

, ut illud iaculum19

vel dorsum maris raderet enataret, dum leni impetu labitur, vel

summis fluctibus tonsis20

emicaret emergeret, dum adsiduo saltu sublevatur. Is se in pueris21

victorem ferebat, cuius testa et procurreret longius et frequentius exsiliret.

1 medium spatium, -i (n.) = Zentrum. 2 sterno 3 ambulacro = eine Promenade ebnen. 3 tendo 3 = überspülen.

4 positis flatibus (m.) = bei ruhiger See. 5 canus 3 = weißgrau. 6 crispus tortuosusque error (m.) = das leichte

Gekräusel. 7 plantas tingo 3 = den Weg nehmen (wörtl.: die Fußsohle benetzen). 8 adludo 3 = überspülen.

9 fabula = Erzählung. 10 iter lego 3 = den Weg verkürzen. 11 versis vestigiis (P.P.P.) = kehrt machen. 12 sub-

ductus 3 = ans Land gezogen. 13 substratis roboribus (n.) = auf unterlegten Holzrollen. 14 suspensus 3 =

aufgebockt. 15 certatim (adv.) = um die Wette. 16 testa, -ae = Stein; Muschel. 17 plano situ (m.) = flach

(wörtl.: in flacher Lage). 18 inroto 1 = hinsausen lassen, rotieren lassen. 19 iaculum, i (n,) = Wurfgeschoß.

20 summis fluctibus tonsis (P.P.P.) = die Wellenkämme schneiden. 21 in pueris = bei den Buben

33) Minucius Felix, Octavius, 5,4-6,1

Minucius Felix äußert sich über die Atomlehre der Epikureer.

Itaque indignandum omnibus, indolescendum1 est audere quosdam, et hoc studiorum rudes

2,

litterarum profanos3, expertes artium etiam sordidarum

4, certum aliquid de summa rerum ac

maiestate decernere, de qua tot omnibus saeculis sectarum5 plurimarum usque adhuc ipsa

philosophia deliberat. Nec inmerito, cum tantum absit ab exploratione divina humana

mediocritas6, ut neque quae supra nos caelo suspensa sublata sunt, neque quae infra terram

30

profunda demersa sunt, aut scire sit datum aut scrutari permissum aut suspicari religiosum7,

et beati satis satisque prudentes iure videamur, si secundum illud vetus sapientis oraculum8

nosmet ipsos familiarius noverimus9. Sed quatenus indulgentes insano atque inepto labori

ultra humilitatis nostrae10

terminos evagamur et in terram proiecti11

caelum ipsum et ipsa

sidera audaci cupiditate transcendimus, vel hunc errorem saltem non vanis et formidulosis

opinionibus12

implicemus13

. Sint14

principio omnium semina natura in se coeunte densata,

quis hic auctor deus? Sint fortuitis concursionibus totius mundi membra coalita, digesta,

formata, quis deus machinator? Sidera licet ignis accenderit et caelum licet sua materia15

suspenderit, licet terram fundaverit pondere et mare licet influxerit e liquore16

unde haec

religio17

, unde formido, quae superstitio est? Homo et animal omne quod nascitur, inspiratur,

attollitur, elementorum ut voluntaria concretio18

est, in quae rursum homo et animal omne

dividitur, solvitur, dissipatur: ita in fontem refluunt et in semet omnia revolvuntur, nullo

artifice nec iudice19

nec auctore. Sic congregatis ignium seminibus20

soles alios atque alios

semper splendere, sic exhalatis terrae vaporibus nebulas semper adolescere, quibus densatis

coactisque nubes altius sur-gere, isdem labentibus pluvias fluere, flare ventos, grandines

increpare21

, vel nimbis con-lidentibus tonitrua mugire22

, rutilare23

fulgora, fulmina

praemicare: adeo passim cadunt, montes inruunt, arboribus incurrunt, sine dilectu24

tangunt

loca sacra et profana, homines noxios feriunt et saepe religiosos. Quid tempestates loquar

varias et incertas, quibus nullo ordine vel examine25

rerum omnium impetus volutatur? In

naufragiis bonorum malorumque fata mixta, merita confusa? In incendiis interitum convenire

insontium nocentumque? Et cum tabe pestifera caeli tractus26

inficitur, sine discrimine omnes

deperire? Et cum belli ardore saevitur, meliores potius occumbere? In pace etiam non tantum

aequatur nequitia melioribus27

, sed et colitur28

, ut in pluribus29

nescias, utrum sit eorum

detestanda pravitas an optanda felicitas30

. Quod si mundus divina providentia et alicuius

numinis auctoritate regeretur, numquam mereretur Phalaris et Dionysius regnum, numquam

Rutilius et Camillus exilium, numquam Socrates venenum. Ecce arbusta frugifera, ecce iam

seges cana, iam temulenta vindemia31

imbri corrumpitur, grandine caeditur. Adeo aut incerta

nobis veritas occultatur et premitur32

, aut, quod magis credendum est, variis et lubricis casi-

bus soluta legibus33

fortuna dominatur.

Cum igitur aut fortuna certa aut incerta natura sit, quanto venerabilius34

ac melius antistitem

veritatis35

maiorum excipere disciplinam36

, religiones traditas colere, deos, quos a parentibus

ante inbutus es timere quam nosse familiarius, adorare, nec de numinibus ferre sententiam37

,

sed prioribus38

credere, qui adhuc rudi saeculo in ipsius mundi natali-bus meruerunt deos vel

faciles habere39

vel reges! Inde adeo per universa imperia, provincias oppida videmus

singulos sacrorum ritus gentiles habere et deos colere municipes40

, ut Eleusinios41

Cererem,

Phrygas42

Matrem43

, Epidaurios44

Aesculapium, Chaldaeos45

Belum46

, Astarten47

Syros,

Dianam Tauros48

, Gallos Mercurium, universa Romanos.

1 indolesco 3 = verärgern. 2 studiorum rudes (pl.) = Leute ohne Bildung. 3 litterarum profanus 3 = Leute

ohne Kenntnis der Wissenschaften. 4 expers (m.) artium etiam sordidarum = Leute, die nicht einmal zu den

niedersten Verrichtungen zu gebrauchen sind. 5 secta, -ae = Philosophenschule. 6 medio-critas, -atis (f.) = Un-

zulänglichkeit. 7 suspicari religiosus 3 = zu ahnen erlaubt. 8 illud vetus sapientis oraculum = jener Spruch

des alten Weisen. 9 familiarius novisse = besser kennelernen. 10 humilitas, -atis (f.) = unzulängliche Natur.

11 proiectus 3 = gebunden. 12 opinio, -onis (f.) = hier: Schreckensbild. 13 implico 1 = erschweren. 14 sint =

31

angenommen… 15 sua materia, -ae (f.) = Eigenart (der Elemente). 16 liquor, -oris (m.) = hier: Urfeuchtigkeit.

17 religio, -nis (f.) = religiöse Scheu. 18 voluntaria concretio, -onis (f.) = beliebige Verbindung. 19 iudex, -icis

(m.) = hier: Lenker. 20 ignium semen (n,) = Feueratom. 21 increpo 1 = prasseln. 22 mugio 4 = brüllen.

23 rutilo 1 = leuchten. 24 sine dilectu (m.) = wahllos. 25 nullo ordine vel examine (Abl.) = sinn- und wahllos.

26 caeli tractus (m.) = Gegend. 27 tantum aequatur nequitia melioribus = Skrupellosigkeit hat den gleichen

Erfolg wie Anständigkeit. 28 color 3 (pass.) = hier.: Bewunderung genießen. 29 in pluribus (Abl.) = in den

meisten Fällen. 30 felicitas , -atis (f.) = Erfolg. 31 temulenta vindemia, -ae (f.) = Traube im üppigen Saft.

32 premo 3 = hier: entstellen. 33 soluta legibus = bar jeder Gesetzmäßigkeit. 34 venerabilis, -e = pietätvoll.

35 antistes, -itis (m.) veritatis = Diener der Wahrheit. 36 excipio 3 disciplinam = einer Lehre anschließen.

37 sententiam fero = urteilen. 38 priores (pl.) = Vorfahren. 39 faciles habeo 2 = (zu etwas) gewinnen.

40 municeps, -ipis = einheimisch. 41 Eleusinii = die Eleusinier. 42 Phygiae = die Phrygier. 43 Mater = hier:

die große Mutter. 44 Epidaurii = die Epidaurier. 45 Chaldaei = die Chaldäer. 46 Belus, -i = Gottheit Belus.

47 Astarten (Akk.) = die Gottheit Astartes. 48 Tauri = die Taurier.

34) Minucius Felix, Octavius, 17,3-18,4

Minucius Felix legt seine Sicht über den Nachthimmel dar.

Quo magis mihi videntur qui hunc mundi totius ornatum1 non divina ratione perfectum

volunt, sed frustis2 quibusdam temere cohaerentibus conglobatum, mentem, sensum, oculos

denique ipsos non habere. Quid enim potest esse tam apertum, tam confessum3 tamque

perspicuum, cum oculos in caelum sustuleris et quae sunt infra circaque lustraveris, quam

esse aliquod numen praestantissimae4 mentis, quo omnis natura inspiretur

5, moveatur, alatur,

gubernetur? Caelum ipsum vide: quam late tenditur6, quam rapide volvitur, vel quod in

noctem astris distinguitur7, vel quod in diem sole lustratur: iam scies, quam sit in eo summi

moderatoris8 mira et divina libratio. Vide et annum, ut solis ambitus faciat, et mensem vide,

ut luna auctu, senio, labore9 circumagat. Quid tenebra-rum et luminis dicam recursantes

vices10

, ut sit nobis operis et quietis alterna reparatio? Relinquenda vero astrologis prolixior

de sideribus oratio, vel quod regant cursum navi-gandi, vel quod arandi metendique tempus

inducant. Quae singula non modo ut crearen-tur, fierent, disponerentur, summi opificis et

perfectae rationis eguerunt, verum etiam sentiri, perspici, intellegi sine summa sollertia et

ratione non possunt. Quid? Cum ordo temporum ac frugum stabili varietate11

distinguitur,

nonne auctorem suum parentemque12

testatur13

ver aeque cum suis floribus et aestas cum

suis messibus et autumni maturitas grata et hiberna olivitas14

necessaria? Qui ordo facile

turbaretur, nisi maxima ratione consisteret. Iam providentiae quantae, ne hiems sola glacie

ureret aut sola aestas ardore torreret, autumni et veris inserere medium temperamentum15

,

ut per vestigia sua anni revertentis occulti16

et innoxii transitus laberentur! Mari intende17

:

lege18

litoris stringi-tur. Quicquid arborum est vide: quam e terrae visceribus animatur!

Aspice oceanum: refluit reciprocis aestibus19

. Vide fontes: manant venis perennibus20

.

Fluvios intuere: eunt semper exercitis lapsibus21

. Quid loquar apte disposita recta montium,

collium flexa, porrecta camporum22

? Quidve animantium loquar adversus sese tutelam

multiformem? Alias armatas cornibus, alias dentibus saeptas et fundatas ungulis et spicatas

32

aculeis aut pedum celeritate liberas aut elatione pennarum? Ipsa praecipue formae nostrae

pulchritudo deum fatetur artificem: status rigidus23

, vultus erectus, oculi in summo24

velut

in specula25

constituti et omnes ceteri sensus velut in arce compositi.

Longum est26

ire per singula. Nihil in homine membrorum est, quod non et necessitatis

causa sit et decoris, et quod magis mirum est, eadem figura omnibus, sed quaedam unicuique

liniamenta deflexa27

: sic et similes universi videmur et inter se singuli dissimiles invenimur.

Quid nascendi ratio? Quid? Cupido generandi nonne a deo data est, et ut ubera partu

maturescente28

lactescant et ut tener fetus ubertate lactei roris29

adolescat? Nec universitati

solummodo deus, sed et partibus consulit. Britannia sole deficitur, sed circumfluentis maris

tepore30

recreatur; Aegypti siccitatem temperare Nilus amnis solet, Euphrates Mesopotamiam

pro imbribus pensat31

, Indus flumen et serere orientem dicitur et rigare. Quod si ingressus

aliquam domum omnia exculta, disposita, ornata vidisses, utique praeesse ei crederes domi-

num et illis bonis rebus multo esse meliorem: ita in hac mundi domo, cum caelo terraque

perspicias providentiam, ordinem, legem, crede esse universitatis dominum parentemque

ipsis sideribus et totius mundi partibus pulchriorem.

1 totius mundi ornatus, -us (m.) = der ganze kunstreicher Weltenbau. 2 frustum, -i (n.) = Brocken. 3 confes-

sus 3 = klar. 4 praestantissimus 3 = überragend. 5 inspiro 1 = beseelen. 6 tendo 3 (pass.) = sich dehnen.

7 distinguo 3 (pass.) = hier: schmücken. 8 moderator, -oris (m.) = Lenker. 9 labor , -oris (m.) = h: Verschwin-

den. 10 recursantes vices (pl.) = wiederkehrende Wechsel. 11stabilis varietas, -atis (f.) = ewig gleicher Wech-

sel. 12 parens, -tis = hier: Schöpfer. 13 testor 1 = bezeugen. 14 hiberna olivitas (f.) = Oliven im Winter.

15 medium temperamentum, -i (n.) = gemäßigtes Klima. 16 occultus 3 = unmerklich. 17 mari intende =

sieh das Meer an! 18 lex, legis (f.) = hier: Schranke. 19 refluit reciprocis aestibus = im Widerspiel der Gezei-

ten wogt er hin und her. 20 vena, ae (f.) perennis = nie versiegende Ader. 21 exercitus lapsus, -us (m.) = ge-

wohntes Gefälle. 22 porrecta camporum = Weite der Felder. 23 status, -us (m.) rigidus = aufrechte Haltung.

24 in summo = hoch oben. 25 specula, -ae (f.) = Warte, Aussichtswarte. 26 longum est = es würde zu weit füh-

ren. 27 liniamentum, -i (n.) deflexum = abgewandelter Zug. 28 partus, -us (m.) maturescens = Reifen der

(Leibes-)Frucht. 29 ros, roris (m.) = Tau. 30 tepor, -oris (m.) = laue Temperatur. 31 penso 1 + Akk. = jeman-

dem einen Ausgleich schenken.

35) Minucius Felix, Octavius, 19,10

Ein philosophischer Exkurs des Minucius Felix über ratio und natura.

Zenon et Chrysippus et Cleanthes1 sunt et ipsi multiformes

2, sed ad unitatem providentiae

3

omnes revolvuntur4. Cleanthes enim mentem modo naturae atque animum, modo aethera,

plerumque rationem deum disserit5. Zenon, eiusdem magister, naturalem legem atque divi-

nam et aethera interim interdumque rationem vult omnium esse principium; idem interpre-

tando Iunonem aera, Iovem caelum, Neptunum mare, ignem esse Vulcanum et ceteros

similiter vulgi deos6 elementa esse monstrando publicum arguit graviter et revincit errorem

7.

1 Zenon, Chrysipp. Kleanthes = drei Philosophen. 2 multiformes sunt = sie bleiben im Ausdruck gleichfalls

nicht konsequent. 3 unitas, -atis (f,.) providentiae = der Gedanke einer einzigen Vorsehung. 4 revolvo 3

(pass.) = auf etwas zurückkommen. 5 dissero 3 = hier: nennen. 6 vulgi dei (pl.) = Volksgötter. 7 monstrando

publicum arguit graviter et revincit errorem = so begegnet er schlagend der irrtümlichen populären Auffas-

sung und widerlegt sie.

33

36) Minucius Felix, Octavius, 23,6

Ein Satz des Minucius Felix über Jupiter.

Illic Iovis fulmen cum Aeneae armis in incude1 fabricatur, cum caelum et fulmina et fulgura

longe ante fuerint, quam Iuppiter in Creta nasceretur, et flammas veri fulminis nec Cyclops

potuerit imitari nec ipse Iuppiter non vereri2.

1 incus, -dis (f.) = Amboss. 2 non vereor 2 = nicht ohne Scheu sehen.

37) Minucius Felix, Octavius, 32,4-9

Minucius Felix erläutert, wo Gott im Walten der Natur erfahren werden kann.

At enim quem colimus deum, nec ostendimus nec videmus. Immo ex hoc1 deum credimus,

quod eum sentire possumus, videre non possumus. In operibus enim eius et in mundi omni-

bus motibus virtutem eius semper praesentem aspicimus, cum tonat, fulgurat, fulminat, cum

serenat. Nec mireris, si deum non vides: vento et flatibus omnia impelluntur, vibrantur, agi-

tantur, et sub oculis tamen non venit ventus et flatus. In solem adeo, qui videndi omnibus

causa est, videre non possumus: radiis acies submovetur2, obtutus

3 intuentis hebetatur

4, et si

diutius inspicias, omnis visus extinguitur. Quid? Ipsum solis artificem, illum luminis fontem

possis sustinere, cum te ab eius fulgoribus avertas, a fulminibus abscondas? Deum oculis

carnalibus5 vis videre, cum ipsam animam tuam, qua vivificaris et loqueris, nec aspicere

possis nec tenere? Sed enim deus actum6 hominis ignorat et in caelo constitutus non potest

aut omnes obire7 aut singulos nosse. Erras, o homo, et falleris: unde enim deus longe est,

cum omnia caelestia terrenaque et quae extra istam orbis provinciam8 sunt, deo plena sint?

Ubique non tantum nobis proximus, sed infusus est9. In solem adeo rursus intende: caelo

adfixus, sed terris omnibus sparsus est; pariter praesens ubique interest et miscetur omnibus,

nusquam eius claritudo violatur10

. Quanto magis deus auctor omnium ac speculator omnium,

a quo nullum potest esse secretum, tenebris interest, interest cogitationibus nostris, quasi

alteris tenebris! Non tantum sub illo11

agimus, sed et cum illo, ut prope dixerim, vivimus.

1 ex hoc = darum. 2 acies, -ei (f.) submovetur = die Sehkraft wird geschwächt. 3 obtutus = Blick. 4 hebeto 1

(pass.) = völlig erlöschen. 5 carnalis, -e = leiblich. 6 actus, -us (m.) (pl.) = Handlungen. 7 obeo = sich um etw.

kümmern. 8 provincia, -ae (f.) = hier: Sphäre. 9 (deus) infusus est = Gott ist in uns. 10 violo 1 = hier: trüben.

11 sub illo = unter seinem Blick.

34

38) Jacobus de Voragine, Legenda Aurea, De sancto Nicolao

Der heilige Nikolaus besänftigt den Sturm.

Quadam autem die, dum quidam nautae periclitarentur, ita cum lacrimis oraverunt: „Nicolae1,

famule2 Dei, si vera sunt, quae de te audimus, nunc ea experiamur“. Mox quidam in eius

similitudinem3 apparuit dicens: „Ecce adsum. Vocastis enim me.“ Et coepit eos in antennis

4

et rudentibus5 aliisque iuvare navis armamentis, statimque cessavit tempestas. Cum autem

ad eius ecclesiam venissent, quem numquam ante viderant, sine indice cognoverunt. Tunc

Deo et sibi de liberatione gratias egerunt. Quod ille divinae misericordiae et eorum fidei,

non suis meritis attribuere docuit.

1 Vokativ. 2 famulus,-i = Diener. 3 quidam in eius similitudinem = jemand, der aussah wie er (Nikolaus).

4 antenna, -ae = Segelstange. 5 rudens, -ntis (m.) = Seil, Tau.

39) Jacobus de Voragine, Legenda Aurea, De sancto Antonio

Der heilige Antonius schildert den Flug der Seelen in den Himmel.

Cum quadam vice1 fratres de statu animarum ab Antonio quaesivissent, sequenti nocte vox

vocavit eum dicens: „Surge et exi et vide.“ Et ecce vidit quendam (sic!) longum et terribilem

caput usque ad nubes tollentem (sic!), qui quosdam pennatos2 ad coelum volare cupientes

extensis manibus prohibebat et alios libere3 pervolantes retinere non poterat. Et maximum

gaudium mixtum cum nimio dolore audiebat et intellexit animarum illum esse adscensum et

diabolum4 prohibentem, qui quasdam obnoxias

5 retineret et de sanctorum volatu, quos retinere

non poterat, sic doleret6.

1 quadam vice = einst, einmal. 2 pennatus, -i = geflügeltes Wesen. 3 libere = ungestört. 4 diabolus, -i = der

Teufel. 5 erg.: animas. 6 dolere = sich ärgern.

40) Jacobus de Voragine, Legenda Aurea, De sancta Maria Magdalena

Während einer fürchterlichen Sturmfahrt kommt ein Baby zur Welt.

Cum autem quadam die Maria Magdalena praedicaret1, princeps dixit ei: „Putas posse defen-

dere fidem, quam praedicas?“ Cui illa: „Equidem illam defendere praesto2 sum, utpote quoti-

dianis miraculis et praedicatione magistri mei Petri, qui Romae praesidet3, roboratam

4“. Cui

princeps cum coniuge dixit: „Ecce dictis tuis per omnia obtemperare parati sumus, si a Deo,

quem praedicas, nobis filium impetrabis5“. „Propter hoc“, inquit Magdalena, „non remane-

35

bit6“. Tunc beata Maria pro ipsis Dominum exoravit, ut sibi filium concedere dignaretur

7.

Cuius preces Dominus exaudivit et matrona illa concepit. Tunc vir eius coepit velle proficisci

ad Petrum, ut probaret, si, ut Magdalena de Christo praedicaverat, sic veritas se haberet. Cui

uxor dixit: „Quid est, domine? Putasne sine me proficisci? Absit8. Te enim recedente rece-

dam; te veniente veniam; te quiescente quiescam“. Cui vir ait: „Non sic fiet, domina, etenim

cum sis gravida et in mari sint infinita pericula, de facili9 periclitari posses. Domi igitur quies-

ces et possessionibus nostris curam impendes10

“. Econtra illa instabat femineum nec mutans

femina morem et cum lacrimis pedibus eius obvoluta, quod petebat, tandem obtinuit. Maria

ergo humeris11

eorum signum crucis imposuit, ne eos antiquus hostis12

in aliquo itinere impe-

diret. Navem igitur omnibus necessariis copiose onerantes cetera, quae habebant, in Mariae

Magdalenae custodia13

relinquentes proficisci coeperunt. Iamque unius diei et noctis cursu

consummato coepit nimium mare intumescere, ventus flare, ita ut omnes et maxime matrona

gravida et debilis tam saeva inundatione fluctuum14

quassati gravissimis angustiis urgerentur,

in tantum, quod in eam subito dolor partus15

irruit et inter angustias ventris et pressuras tem-

poris filium parturiens exspiravit16

. Natus igitur puerulus palpitabat17

et mamillarum mater-

narum quaerens solacia lamentabiles dabat vagitus18

. Proh dolor. Et natus est infans vivus et

matricida19

effectus. Mori eum convenit20

, cum non sit, qui vitae tribuat alimentum.

1 praedico 1 = predigen. 2 praesto = bereit. 3 praesideo 2 = h: die Christengemeinde führen. 4 roboratus 3 =

gefestigt. 5 filium impetro 1 = zu einem Sohn verhelfen. 6 non remanebit = es wird möglich sein. 7 dignor 1 =

etwas für richtig halten. 8 absit = das darf nicht sein. 9 de facili = leicht (adv.). 10 curam impendeo 2 + Dat. =

auf etwas aufpassen. 11 humerus,-i (m.) = Schulter. 12 antiquus hostis (m.) = Teufel. 13 custodia, -ae (f.) =

Obhut. 14 saeva inundatio (f.) fluctuum = gewaltiger Wellengang. 15 dolor partus (m.) = Geburtswehen.

16 exspiro 1 = sterben. 17 palpito 1 = strampeln. 18 lamentabiles do 1 vagitus (m.) = erbärmlich schreien.

19 matricida, -ae (m.) = Muttermörder. 20 eum convenit = er muss.

41) 1. Buch Mose, Genesis, 6,1-9,29

Da Gott mit den Menschen unzufrieden war, schickt er eine gewaltige Flut.

Cumque coepissent homines multiplicari1 super terram et filias procreassent videntes filii

Dei filias eorum quod essent pulchrae acceperunt uxores sibi ex omnibus quas elegerant.

Dixitque Deus: „Non permanebit spiritus meus in homine in aeternum, quia caro est. Erunt-

que dies illius centum viginti annorum. Gigantes2 autem erant super terram in diebus illis.

Postquam enim ingressi sunt filii Dei ad filias hominum illaeque genuerunt, isti sunt poten-

tes a saeculo3 viri famosi. Videns autem Deus, quod multa malitia hominum esset in terra et

cuncta cogitatio cordis intenta esset ad malum omni tempore, paenituit eum, quod hominem

fecisset in terra et tactus dolore cordis intrinsecus: „Delebo“, inquit „hominem, quem creavi,

a facie terrae, ab homine usque ad animantia4, a reptili usque ad volucres caeli. Paenitet enim

me fecisse eos Noe5 vero invenit gratiam coram Domino. Hae generationes

6 Noe. Noe vir

iustus atque perfectus fuit in generationibus suis cum Deo ambulavit7 et genuit tres filios: Sem

36

Ham et Iafeth. Corrupta est autem terra coram Deo et repleta est iniquitate. Cumque vidisset

Deus terram esse corruptam, omnis quippe caro corruperat viam suam super terram. Dixit ad

Noe: „Finis universae carnis venit coram me, repleta est terra iniquitate, a facie eorum et ego

disperdam eos cum terra. Fac tibi arcam8 de lignis levigatis

9 mansiunculas

10 in arca facies et

bitumine11

linies12

intrinsecus et extrinsecus et sic facies: eam trecentorum cubitorum13

erit

longitudo arcae quinquaginta cubitorum latitudo et triginta cubitorum altitudo. Illius fenes-

tram in arca facies et in cubito consummabis summitatem. Ostium autem arcae pones ex la-

tere deorsum cenacula et tristega14

facies in ea. Ecce ego adducam diluvii aquas15

super ter-

ram, ut interficiam omnem carnem, in qua spiritus vitae est subter caelum. Universa, quae in

terra sunt, consumentur. Ponamque foedus meum tecum et ingredieris arcam tu et filii tui uxor

tua et uxores filiorum tuorum tecum. Et ex cunctis animantibus universae carnis bina16

in-

duces in arcam, ut vivant tecum masculini sexus et feminini. De volucribus iuxta genus suum

et de iumentis in genere suo et ex omni reptili terrae secundum genus suum bina de omnibus

ingredientur tecum, ut possint vivere. Tolles igitur tecum ex omnibus escis, quae mandi pos-

sunt, et conportabis apud te et erunt tam tibi quam illis in cibum. Fecit ergo Noe omnia, quae

praeceperat illi Deus.

Dixitque Dominus ad eum: „Ingredere tu et omnis domus tua arcam. Te enim vidi iustum co-

ram me in generatione hac16

. Ex omnibus animantibus mundis17

tolle septena septena mascu-

lum et feminam, de animantibus vero non mundis duo duo masculum et feminam, sed et18

de

volatilibus caeli septena septena masculum et feminam, ut salvetur19

semen super faciem uni-

versae terrae. Adhuc20

enim et post dies septem ego pluam super terram quadraginta diebus et

quadraginta noctibus et delebo omnem substantiam21

quam feci de superficie terrae. Fecit

ergo Noe omnia, quae mandaverat ei Dominus. Eratque sescentorum annorum, quando diluvii

aquae inundaverunt super terram. Et ingressus est Noe et filii eius uxor eius et uxores filiorum

eius cum eo in arcam propter aquas diluvii. De animantibus quoque mundis et inmundis et de

volucribus et ex omni, quod movetur, super terram duo et duo ingressa sunt ad Noe in arcam,

masculus et femina, sicut praeceperat Deus Noe. Cumque transissent septem dies, aquae dilu-

vii inundaverunt super terram. Anno sescentesimo vitae Noe, mense secundo, septimodecimo

die mensis, rupti sunt omnes fontes abyssi magnae et cataractae caeli apertae sunt et facta est

pluvia super terram quadraginta diebus et quadraginta noctibus. In articulo diei illius ingressus

est Noe et Sem et Ham et Iafeth filii eius uxor illius et tres uxores filiorum eius cum eis in ar-

cam ipsi et omne animal secundum genus suum universaque iumenta in genus suum et omne,

quod movetur super terram, in genere suo cunctumque volatile secundum genus suum univer-

sae aves omnesque volucres. Ingressae sunt ad Noe in arcam bina et bina ex omni carne, in

qua erat spiritus vitae et quae ingressa sunt masculus et femina ex omni carne introierunt sicut

praeceperat ei Deus. Et inclusit eum Dominus de foris. Factumque est diluvium quadraginta

diebus super terram et multiplicatae sunt aquae et elevaverunt arcam in sublime a terra. Vehe-

menter inundaverunt et omnia repleverunt in superficie terrae porro arca ferebatur super

aquas. Et aquae praevaluerunt nimis super terram opertique sunt omnes montes excelsi sub

37

universo caelo. Quindecim cubitis altior fuit aqua super montes quos operuerat. Consumpta-

que est omnis caro, quae movebatur super terram, volucrum animantium bestiarum omnium-

que reptilium, quae reptant super terram, universi homines. Et cuncta, in quibus spiraculum

vitae est in terra, mortua sunt. Et delevit omnem substantiam, quae erat super terram, ab homi-

ne usque ad pecus tam reptile quam volucres caeli et deleta sunt de terra. Remansit autem so-

lus Noe et qui cum eo erant in arca. Obtinueruntque aquae terras centum quinquaginta diebus.

Recordatus autem Deus Noe cunctarumque animantium et omnium iumentorum, quae erant

cum eo in arca, adduxit spiritum super terram et inminutae sunt aquae; et clausi sunt fontes

abyssi et cataractae caeli et prohibitae sunt pluviae de caelo. Reversaeque aquae de terra eun-

tes et redeuntes et coeperunt minui post centum quinquaginta dies. Requievitque arca mense

septimo vicesima septima die mensis super montes Armeniae22

. At vero aquae ibant et decre-

scebant usque ad decimum mensem. Decimo enim mense prima die mensis apparuerunt cacu-

mina montium. Cumque transissent quadraginta dies, aperiens Noe fenestram arcae, quam

fecerat, dimisit corvum; qui egrediebatur et revertebatur, donec siccarentur aquae super terram

Emisit quoque columbam post eum, ut videret, si iam cessassent aquae super faciem terrae.

Quae cum non invenisset23

, ubi requiesceret pes eius, reversa est ad eum in arcam; aquae enim

erant super universam terram. Extenditque manum et adprehensam intulit in arcam. Expectatis

autem ultra septem diebus aliis rursum dimisit columbam ex arca. At illa venit ad eum ad

vesperam portans ramum olivae virentibus foliis in ore suo. Intellexit ergo Noe quod cessas-

sent aquae super terram. Expectavitque nihilominus septem alios dies et emisit columbam,

quae non est reversa ultra ad eum. Igitur sescentesimo primo anno primo mense prima die

mensis inminutae sunt aquae super terram. Et aperiens Noe tectum arcae aspexit viditque

quod exsiccata esset superficies terrae. Mense secundo septima et vicesima die mensis arefac-

ta est terra. Locutus est autem Deus ad Noe dicens: „Egredere de arca tu et uxor tua filii tui et

uxores filiorum tuorum tecum cuncta animantia, quae sunt apud te, ex omni carne tam in vola-

tilibus quam in bestiis et in universis reptilibus, quae reptant super terram. Educ tecum et

ingredimini super terram, crescite et multiplicamini super eam“. Egressus est ergo Noe et filii

eius uxor illius et uxores filiorum eius cum eo sed et omnia animantia iumenta et reptilia, quae

repunt super terram, secundum genus suum arcam egressa sunt. Aedificavit autem Noe altare

Domino et tollens de cunctis pecoribus et volucribus mundis obtulit holocausta24

super altare.

Odoratusque est Dominus odorem suavitatis et ait ad eum: „Nequaquam ultra maledicam ter-

rae propter homines, sensus enim et cogitatio humani cordis in malum prona sunt ab

adulescentia sua. Non igitur ultra percutiam omnem animantem sicut feci. Cunctis diebus ter-

rae sementis et messis, frigus et aestus, aestas et hiems, nox et dies non requiescent.

Benedixitque Deus Noe et filiis eius et dixit ad eos: „Crescite et multiplicamini et implete

terram. Et terror vester ac tremor sit super cuncta animalia terrae et super omnes volucres cae-

li cum universis, quae moventur in terra, omnes pisces maris; manui vestrae traditi sunt. Et

omne, quod movetur, et vivit erit vobis in cibum; quasi holera virentia tradidi vobis omnia.

38

Excepto25

quod carnem cum sanguine non comedetis. Sanguinem enim animarum vestrarum

requiram26

de manu cunctarum bestiarum et de manu hominis de manu viri et fratris eius re-

quiram animam hominis. Quicumque effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius,

ad imaginem quippe Dei factus est homo. Vos autem crescite et multiplicamini et ingredimini

super terram et implete eam“. Haec quoque dixit Deus ad Noe et ad filios eius: „Cum eo ecce

ego statuam pactum meum vobiscum et cum semine vestro post vos et ad omnem animam

viventem, quae est vobiscum tam in volucribus quam in iumentis et pecudibus terrae cunctis,

quae egressa sunt de arca. Et universis bestiis terrae statuam pactum meum vobiscum et ne-

quaquam ultra interficietur omnis caro aquis diluvii neque erit deinceps diluvium dissipans

terram“. Dixitque Deus: „Hoc signum foederis, quod do inter me et vos et ad omnem animam

viventem, quae est vobiscum in generationes sempiternas. Arcum meum ponam in nubibus

et erit signum foederis inter me et inter terram. Cumque obduxero nubibus caelum apparebit

arcus meus in nubibus. Et recordabor foederis mei vobiscum et cum omni anima vivente,

quae carnem vegetat et non erunt ultra aquae diluvii ad delendam universam carnem. Eritque

arcus in nubibus et videbo illum et recordabor foederis sempiterni quod pactum est inter

Deum et inter omnem animam viventem universae carnis, quae est super terram“. Dixitque

Deus Noe: „Hoc erit signum foederis, quod constitui inter me et inter omnem carnem super

terram. Erant igitur filii Noe, qui egressi sunt de arca: Sem Ham et Iafeth. Porro Ham ipse est

pater Chanaan. Tres isti sunt filii Noe et ab his disseminatum est omne hominum genus super

universam terram. Coepitque Noe vir agricola exercere terram et plantavit vineam. Bibensque

vinum inebriatus est et nudatus in tabernaculo27

suo. Quod cum vidisset Ham pater Chanaan

verenda28

scilicet patris sui esse nuda nuntiavit duobus fratribus suis foras. At vero Sem et

Iafeth pallium inposuerunt umeris suis et incedentes retrorsum operuerunt verecunda patris

sui; faciesque eorum aversae erant et patris virilia non viderunt. Evigilans autem Noe ex vino

cum didicisset, quae fecerat ei filius suus minor ait: „Maledictus Chanaan servus servorum

erit fratribus suis“ dixitque „benedictus Dominus Deus Sem sit Chanaan servus eius. Dilatet

Deus Iafeth et habitet in tabernaculis Sem29

. Sitque Chanaan servus eius!“ Vixit autem Noe

post diluvium trecentis quinquaginta annis et impleti sunt omnes dies eius nongentorum quin-

quaginta annorum et mortuus est.

1 multiplicor 1 = vermehren. 2 Gigantes (m. pl.) = Tyrannen. 3 a saeculo = in der Welt. 4 animantia (n. pl.) =

Vieh. 5 Noe = Noah. 6 generationes (Pl.) = Geschlecht. 7 cum Deo ambulavit = er führte ein göttliches Leben.

8 arca, -ae = Kasten (Arche). 9 lignum, -i (n.) levigatum = Tannenholz. 10 mansiuncula, -ae (f.) = Kammer.

11 bitumen, -inis (n) = Pech. 12 lino 3 = verstreichen. 13 cubita, -orum (n. pl.) = Ellen. 14 cenacula et tristega

(n. pl.) = drei Stockwerke. 15 diluvii aquae (pl.) = Sintflut. 16 bina (n. pl.) = je zwei. 17 mundus 3 = rein.

18 et = auch. 19 salvo 1 (pass.) = lebendig bleiben. 20 adhuc = von nun an. 21 substantia, -e (f.) = Wesen.

22 super montes Armeniae = auf den Beg Ararat. 23 erg. locum. 24 holocausta = Brandopfer. 25 excepto =

nur. 26 requiro 3 = hier: rächen. 27 tabernaculum, -i (n.) = Hütte. 28 verenda, -orum (n. pl.) = Scham, Blöße,

Geschlechtsteile. 29 Sem = hier Genitiv.

39

42) Lampert von Hersfeld, Annales, 285

Der deutsche Kaiser Heinrich IV, ein Salier, geriet mit Papst Gregor VII. in den größten mittelalterlichen

Konflikt zwischen Kirche und Staat: es ging um die Macht der Bestellung (Investitur, also Einkleidung) der

Bischöfe. Der Kaiser musste klein beigeben. Um der drohenden Exkommunikation zu entgehen, machte er

sich über die Alpen zur norditalienischen Burg Canossa auf, um sich beim dort überwinternden Papst zu ent-

schuldigen. Die Reise war für den Kaiser und seinen Tross zum Teil sehr gefährlich.

Difficulter assecuto1 transeundi licentiam protinus alia successit difficultas. Hyemps

2 erat

asperrima, et montes, per quos transitus erat, in inmensum porrecti et pene3 nubibus cacumen

4

ingerentes ita mole nivium et glaciali frigore obriguerant, ut per lubricum precipitemque5 de-

cessum nec equitis nec peditis gressum sine periculo admitterent. Sed dies anniversarius, quo

rex in excommunicationem6 devenerat, e vicino imminens nullas accelerandi itineria morae

patiebatur, quia, nisi ante eam diem anathemate absolveretur7, decretum noverat communi

principum sententia, ut et causa in perpetuum cecidisset8, et regnum sine ullo deinceps resti-

tutionis remedio9 amisisset. Igitur quosdam ex indigenis locorum peritos et preruptis

10 Alpium

iugia assuetos mercede coduxit11

, qui comitatum eius per abruptum montem et moles nivium

precederent12

et subsequentibus quaqua possent arte itineris asperitatem levigarent13

. His duc-

toribus cum in verticem montis magna cum difficultate evasissent, nulla ulteriusque progredi-

endi copia erat, eo quod preceps montis latus est, ut dictum est, glaciali frigore lubricum om-

nem penitus decessum negare videretur14

. Ibi viri periculum omne viribus evincere conantes,

nunc manibus et pedibus reptando, nunc ductorum suorum humeris innitendo, interdum quo-

que titubante15

per lubricum gressu cadendo et longius volutando16

, vix tandem aliquando

cum gravi salutis suae periculo17

ad campestria18

pervenerunt. Reginam et alias, quae in obse-

quio eius erant, mulieres boum coriis19

impositas duces itineris conductu preeuntes20

deorsum

trahebant. Equorum alios per machinas21

quasdam summittebant, alios colligatis pedibus tra-

hebant, ex quibus multi, dum traherentur, mortui, plures debilitati22

, pauci admodum integri

incolumesque periculum evadere potuerunt.

1 assequor 3 = erhalten. 2 hyemps = hiems. 3 pene = paene. 4 cacumen, -inis (n.) = Gipfel. 5 precipitemque =

praecipitemque. 6 excommunicatio, -onis (f.) = Exkommunikation, Kirchenbann. 7 anathemate absolvo 3

(pass.) = vom Bann losgesprochen werden. 8 causa in perpetuum cado 3= verurteilt werden. 9 remedium, -i

(n.) = Möglichkeit. 10 preruptis = praeruptis. 11 mercede coduco 3 = um Lohn mieten. 12 precederent =

praecederent. 13 asperitatem (f.) levigo 1 = Unebenheiten glätten. 14 negare videor 2 = unmöglich scheinen.

15 titubo 1 = ausrutschen. 16 voluto 1 = hinunterrutschen. 17 salutis (f.) periculum, -i (n.) = Lebensgefahr.

18 campestria (n. pl.) = Ebene. 19 boum corium, -i (n.) = Rinderhaut. 20 preeuntes = praeeuntes. 21 per

machinas = mit Hilfe von Vorrichtungen. 22 debilitatus 3 = verletzt.

40

43) Enea Piccolomini, Historia Austrialis, V,26

Enea Piccolomini, der spätere Papst Pius II., schrieb in seiner „Geschichte Österreichs“ über eine beschwerliche

Reise von Kaiser Friedrich III. Auch e geriet in den Alpen in ein Unwetter.

Federicus interea, post missa1 Italia, cum in montes, ex quibus exiverat

2, regressus esset ac

Germaniae metas3 attigisset, horribile visu fuit, dictu mirabile videri potest, quam turbidam

aeris faciem4 mutatumque coeli vultum

5 offenderit. Ex aere purissimo mox nubilus factus est,

e vestigio6 fumigare

7 montes, coruscationes

8 videri creberrime

9, audiri tonitrua, imbres coelo

cadere, torrentes10

ire precipites11

, volvi saxa, tumescere flumina, nullius vestimenta contra

diluvium12

pluviae satis esse. Quod presagium13

futurae cladis multi indicaverunt, tanquam

voluptatis Italicae finem, Teuthonicae14

miseriae principium exciperet15

.

1 mitto 3 (pass.) = hinter sich lassen. 2 exiverat = exierat. 3 meta, -ae (f.) = Grenze. 4 aeris facies, -ei (f.) =

Wetter. 5 vultus, -us (m.) = Aussehen. 6 e vestigio = sofort. 7 fumigo 1 = dampfen. 8 coruscatio, -onis (f.) =

hier: Blitz. 9 creberimme = creberrimae. 10 torrens, -entis = Bach, Wildbach. 11 precipites = praecipites.

12 diluvium, -i (n. ) = Sintflut. 13 presagium = praesagium. 14 Teuthonicus 3 = deutsch. 15 principium ex-

cipio 3 = an etwas anschließen.

44) Sigmund von Herberstein, Rerum Moscowiticarum Commentarii

Der steirische Adelige Sigmund von Herberstein bereiste im Auftrag von Kaiser Maximilian I. und auch in

späterer Zeit Russland. Er berichtete unter anderem von den klimatischen Bedinungen in Moskau.

Moscovia provincia nec lata nimis nec fertilis est, cuius fecunditati arenosus plurimum

obest1. Accedit ad haec immoderata asperaque nimis aeris intemperies

2, qua hiemis rigore

solis calorem superante sata quandoque3 ad maturitatem non perveniunt. Etenim tam intensa

ibi nonnumqum sunt frigora, ut, quemadmodum aestatis tempore apud nos aestu nimio, sic

ibi frigore immenso terra in hiatum4 discedat. Aqua etiam tum in aerem effusa sputum

5que

ex ore proiectum, antequam terram contingat, congelantur6. Nos ipsi cum anno 1526 eo per-

venissemus, ramos fructiferarum arborum rigore hiemis anni praecedentis7 prorsus perisse

vidimus. Quae eo anno adeo dura fuit, ut complures veredarii8 in vehiculis gelu concreti

9 re-

perti sunt. Fuere10

, qui tum pecora funibus alligata ex proximis pagis Moscovviam ducentes

vi frigoris oppressi una cum pecoribus perirent. Praeterea multi circulatores11

, qui cum ursis

ad choreas edoctis12

in illis regionibus vagari solent, tum mortui in viis reperti sunt. Quin et

ursi ipsi fame eos stimulante relictis silvis passim per vicinas villas13

discurrebant inque do-

mos irruebant. Quorum conspectum atque vim cum rustica turba fugeret, frigore foris misere

peribat. Atque tanto frigori aestus quoque nimius quandoque3 respondet

14, ut anno domini

1525, quo immoderato solis ardore omnia fere sata exusta fuerunt, tantaque annonae caritas15

41

eam siccitatem consecuta est, ut, quod tribus antea dengis16

emebatur, id XX aut XXX post

emeretur.

1 obest = hinderlich sein; schaden. 2 aeris intemperies = unmäßige Lufttemperatur. 3 quandoque = manch-

mal. 4 hiatus, -us (m.) = Riss, Spalt. 5 sputum,-i = Speichel, Spucke. 6 congelo(r) 1 = frieren. 7 annus praece-

dens = Vorjahr. 8 veredarius, -i = Bote. 9 concretus = erstarrt. 10 fuere = fuerunt. 11 circulator, -is = Gaukler.

12 ursus ad choreas edoctus = Tanzbär. 13 villa, -ae = Dorf. 14 respondere = hier: ähnlich sein. 15 annonae

caritas = Verteuerung des Getreidepreises. 16 denga, -ae = Denge (russische Münze)