Spuren - GAN-ERDENE TSEND Spuren.pdf · иргэдийн улс тºр, соёл, эдийн засаг, х¿нлэг чанараар холбогдсон олон олон мºр¿¿д

Spuren

Luvsansharavyn Namkhaitseren Tsultemiin Enkhjin Gan-Erdene Tsend

Spuren

Wir freuen uns, Ihnen in Zusammenarbeit mit der Mongolischen Botschaft in Berlin drei mongolische Künstler vorstellen zu dürfen. Gemeinsam ist ihnen, dass alle drei in Deutschland gearbeitet haben: Luvsans-haravyn Namkhaitseren studierte zu Zeiten der Weimarer Republik, Tsultemiin Enkhjin in der DDR und Gan-Erdene Tsend im nun-mehr wiedervereinigten Deutschland.

So unterschiedlich wie die Zeiten und jeweils gesellschaftlichen und politischen Situationen, so unterschiedlich sind auch die künstlerischen Arbeiten. Welche Spuren der Herkunft der hier vorgestellten Künstler findet man in ihren Arbeiten? Was ist deutsch? Was mongolisch? Welche Spuren der jeweiligen Zeit, in denen die Bilder entstanden sind, kann man finden?

Ute Galitz

Мºр

Бид Монгол Улсаас ХБНГУ-д суугаа Элчин сайдын яамтай хамтран монголын гурван зураачдыг Та б¿хэнд танилцуулж байга-адаа баяртай байна. Эдгээр зураачдын хувьд нэгдмэл нэгэн з¿йл бол гурвуулаа Герман улсад сурч, боловсрол эзэмшсэн явдал юм. Лувсаншаравын Намхайцэ- рэн Ваймерийн Б¿гд Найрамдах Улсын ¿ед, Ц¿лтэмийн Энхжин Б¿гд Найрамдах Ардчилсан Герман Улсад сурч байсан бол Цэндийн Ган-Эрдэнэ дахин нэгдсэн Герман оронд одоо сурч байгаа билээ.

ªнгºрсºн он жил¿¿д болоод нийгэм, улс тºрийн байдал ¿е ¿еэрээ ººр байдгийн адил цаг цагийн урлагийн б¿тээл басх¿¿ ººр ººрийн ºнгº аясаар ялгаатай ажээ. Энд б¿тээлийг нь дэлгэн тавьсан зура-ачдын эх ¿¿сэл ямар мºртэйг тэдгээрийн б¿тээлээс ¿зэж болох юм. Зураачдын уран б¿тээлд герман, монгол сэтгэлгээ хаана нь илэрч, тухайн цаг ¿ед б¿тээгдсэн зурганд тэр ¿еийнх нь ямар мºр ¿лдсэ-нийг олж харах боломжтойд энэх¿¿ ¿зэс-гэлэнгийн онцлог оршиж байгаа билээ.

Уте Галиц

Traces

Together with the Mongolian Embassy in Berlin, we are delighted to be able to present this exhibition showcasing the work of three Mongolian artists. These three artists share the unique experience of studying and working in Germany: Luvsansharavyn Namkhaitseren during the Weimar Republic, Tsultemiin Enkhjin in the GDR and Gan- Erdene Tsend in a reunified Germany.

The works of art produced by these three artists are just as different as the respective eras and socio-political situations in which the artists lived. This exhibition invites us to examine the traces of origin in each artist’s work – to ask the questions: What is Ger-man? What is Mongolian? – and to uncover traces of the eras in which the works of art originated.

Ute Galitz

3

ªмнºх ¿г

Монгол Улс ХБНГУ-ын хооронд 1974 онд албан ёсны дипломат харилцаа тогтоосно-ос хойш 35 жилийн хугацаа улиран оджээ. Манай хоёр орны хамтын ажиллагааны ºнгºрсºн ¿еийн т¿¿хийг эргэн харах сайхан боломж энэ удаа тохиож байгаад би баяр-тай байна. Аливаа т¿¿х ººрийн ул мºрийг ¿лдээдэг билээ. Урлаг бол материаллаг эд з¿йлсээс урт удаан хугацаанд амьдрах чадвартай, материас салгаж ¿звээс улс тºрººс бол б¿р ч ил¿¿ урт удаан настайн учир бид Та б¿хэнд урлагийн нэгэн т¿¿хийг танилцуулъя хэмээн шийдсэн бºлгºº.

Мºр дагах эхний эрэл маань ºмнºх зууны хориод он буюу Монгол Улс Засгийн газрын тэтгэлгээр анх удаа алс холын Герман орноо оюутан илгээсэн тэр цаг ¿е р¿¿ биднийг хºтºлж байгаа юм. Тухайн ¿ед Герман улсад боловсрол эзэмшсэн тэдгээр залуусын ихэнх нь эх орондоо буцаж ирснийхээ дараа урлаг, соёлын томоохон з¿тгэлтн¿¿д болсон тºдийг¿й, тэд монгол х¿ний оюун санааны амьдралд х¿чтэй нºлººлсºн тºдийг¿й, тэдний оюуны б¿тээл ºнºº ¿ед ч ¿нэ цэнээ алдааг¿й байгаа билээ. Лувсаншаравын Намхайцэрэн гуай тэдгээр залуусын нэгэн томоохон тºлººлºл юм. Дараагийн мºр биднийг 1970-аад оны ¿е р¿¿ буюу Дрезден хотноо суралцаж, хожмоо ººрийн урланг Монгол Улсын ний-слэл Улаанбаатар хотноо нээн ажиллуулж буй Ц¿лтэмийн Энхжин р¿¿ хºтлºх ажээ. Гурав дахь ¿е буюу хамгийн шинэхэн мºр

биднийг мастер сурагч Цэндийн Ган-Эрдэ-нийн суралцаж буй ºнººгийн Мюнстер хот руу хºтºлж байгаа нь сонирхол татдаг.

Гурван ¿еийн тºлººлºл болсон гурван зураачийн тºрж, ºссºн цаг ¿е бас т¿¿х ºг¿¿лдэг. Л.Намхайцэрэн гуай Богд хаант Монгол улсын ¿ед тºрж, Энхжин БНМАУ-ын ¿ед, харин Ган-Эрдэнэ Монгол Улсын ºнºº ¿ед ºсºж ºндийжээ. ªнгºц харвал тэд зºвхºн монгол гарал ¿¿слээрээ ººр хоорондоо холбоотой мэт боловч энэ нь маш ºнгºц харсан тохиолдолд юм. Учир гэ-вэл тэдний боловсрол эзэмшсэн орон бол Герман орон учраас тэд урлагийн сургуули-араа х¿йн холбоотой билээ. Л.Намхайцэрэн Ваймерийн Б¿гд Найрамдах улсын ¿ед, Ц.Энхжин БНАГУ-ын ¿ед суралцаж байсан бол Ц.Ган- Эрдэнэ ºнººгийн ХБНГУ-д суралцаж буй юм. Ган-Эрдэнийн “Мºр” зур-гийн адил монголын гурван тºр, германы гурван тºрийн ººр ººр цаг ¿е дэх гурван зураачид маань олон ул мºрийг ¿лдээжээ. Энэ нь Монгол Улсад т¿гсэн германы болон европын соёлын т¿¿хийн мºр, германд суралцсан олон зураачдын мºр, мºн т¿¿нчлэн олон сайхан нºхºрлºл, ¿ерхлийн т¿¿хийн мºр юм.

Манай хоёр орон болоод хоёр орны ард иргэдийн улс тºр, соёл, эдийн засаг, х¿нлэг чанараар холбогдсон олон олон мºр¿¿д хоёр орны олон талт хамтын ажиллагаа, харилцаа холбоог ирээд¿йд улам эрчимж-¿¿лэх болно гэдэгт би б¿рэн итгэлтэй бай-гаа тºдийг¿й энэ нь ХБНГУ-ын ерºнхийлºгч

Проф. Др. Хорст Кºлэр 2008 оны есд¿гээр сард Монгол Улсад албан ёсоор айлчлах ¿еэрээ зурсан “Монгол Улс, ХБНГУ хоорон-дын иж б¿рэн т¿ншлэлийн харилцаа”-ны тухай манай хоёр орны Засгийн газрын хамтарсан мэдэгдлээр илэрлээ олж байгаа билээ.

Монгол Улсад суугаа ХБНГУ-ын Элчин сай-дын яам Гёте институттэй хамтран Монго-лын орчин ¿еийн урлагийн галерейд гер-маны орчин цагийн алдарт уран б¿тээлч Гюнтер ¯йкэрийн “Морин хуур- Улаан-баатарт зориулсан талын бишрэл” нэртэй ¿зэсгэлэнг зохион байгуулж, тус ¿зэсгэ-лэнгийн нээлт бидний энэх¿¿ зургийн ¿зэсгэлэнгийн нээлттэй цаг хугацааны хувьд бараг нэгэн цаг ¿ед тохиож байгаад би ихэд билэгшээж, баяртай байна. Энэх¿¿ хоёр ¿зэсгэлэн манай хоёр орны хамтын ажиллагаанд ººрийн мºрºº ¿лдээж, мºн олон сайхан ¿зэсгэлэнг араасаа дагуулах болтугай. “Аллианц” ХК, тус ¿зэсгэлэнг гардан зохион байгуулсан “Аллианц” компанийн Урлагийн салбарын ажилтан хатагтай ¯.Галитц, хатагтай И.Штайнкруг нарт хамтран ажиллаж, туслалцаа дэмжлэг ¿з¿¿лсэнд туйлаас талархаж буйгаа илэрхийлье. Мºн манай гурван уран б¿тээлчдийн тухай санаа, бодлоо бичиж ир¿¿лсэн хатагтай Д.Гёттинг, хатагтай Р.Борманн нарт талархал илэрхийлье.

Монгол Улсаас ХБНГУ-д суугааОнц бºгººд Б¿рэн эрхт Элчин сайдДр. Т¿вдэндоржийн Галбаатар

5

Vorwort

Seit im Jahre 1974 die Mongolei und die Bundesrepublik Deutschland offiziell diplomatische Beziehungen aufgenommen haben sind 35 Jahre vergangen. Es ist ein guter Anlass, auf die Geschichte der bilate-ralen Beziehungen zurückzublicken. Jede Geschichte hinterlässt Spuren. Wir haben uns entschieden, Ihnen eine Kulturgeschich-te vorzustellen, denn die Kultur ist wahr-scheinlich langlebiger als das Materielle, die Materie selbst ausgenommen und ganz sicherlich langlebiger als das Politische.

Unsere erste Spurensuche führt uns in die 20er Jahre des letzten Jahrhunderts, als die Mongolei die ersten Regierungsstipen-diaten nach Deutschland zum Studium entsandte; viele von Ihnen waren nach ihrer Rückkehr große Kulturschaffende, deren Werke das geistige Leben der Mongolen stark beeinflussten und heute noch beein-flussen. Unter Ihnen war Luvsansharavyn Namkhaitseren. Die nächste Spurensuche führt uns zu Tsultemiin Enkhjin, der in den 70er Jahren in Dresden studierte und jetzt in Ulaanbaatar, Mongolei sein Atelier hat. Die frischeste Spur führt uns nach Münster; dort ist Ts. Gan-Erdene ein Meisterschüler.

Diese drei Maler gehören verschiedenen Generationen an, L. Namkhaitseren wurde geboren in der Mongolei des Kaisers Bogd- Khaan, Ts. Enkhjin in der mongolischen

Volksrepublik und Ts. Gan-Erdene wuchs in der Mongolei auf. Auf den ersten Blick sind sie nur durch ihre mongolische Herkunft verbunden. Aber nur auf den ersten Blick, denn sie sind verbunden auch durch ihr Studium in Deutschland, wenn auch L. Namkhaitseren in der Weimarer Republik, Ts. Enkhjin in der DDR studierten und Ts. Gan-Erdene in der Bundesrepublik Deutschland studiert.

Drei Maler, drei mongolische Staaten und drei deutsche Staaten aus verschiedenen Zeiten ergeben viele Spuren wie auf dem gleichnamigen Bild von Gan-Erdene. Das sind Spuren der deutschen und euro-päischen Kultur in der Mongolei, Spuren der Maler in Deutschland, Spuren vieler Freundschaften und Bekanntschaften.

Es freut mich sehr, dass die Botschaft der Bundesrepublik Deutschland in der Mongo-lei in Zusammenarbeit mit dem Goethe- Institut, etwa zur gleichen Zeit in der Gale- rie für Moderne Kunst der Mongolei mit einer Ausstellung von Günther Uecker, einem der renommiertesten zeitgenössi-schen deutschen Künstler, unter dem Titel „Pferdekopfgeige – Huldigung an die Steppe für Ulan Bator” dieses Jubiläum ehrt.

Mögen auch diese zwei Ausstellungen ihre Spuren in unseren bilateralen Be-ziehungen hinterlassen, auf die viele an-dere folgen sollten.

Ich danke der Allianz AG für die Unterstüt-zung und Zusammenarbeit, Frau D. Götting und Frau. R. Bormann für ihre Beiträge zu den drei Künstlern.

Dr. Tuvdendorj GalbaatarBotschafter der Mongolei in Deutschland

7

Introduction

Roughly 35 years have passed since Mon-golia and the Federal Republic of Germany established official diplomatic relations in 1974. This anniversary provides us with an excellent opportunity to take a look back at the history of their bilateral relations. Every story leaves its own inimitable traces. In this case, we have chosen to present a story of culture, because culture is more long-lived than the material – and certainly more long-lasting than the political.

Our initial “retracing of steps” takes us back to the 1920s, a time when Mongolia first began to send its most promising young scholars to pursue studies in Germany. Many of these young students would return to become major cultural leaders whose work continues to both enrich and strongly influence the artistic landscape of Mongolia to this day. One member of this prominent group was Luvsansharav Namkhaitseren. Our next retracing of steps takes us to Tsul-tem Enkhjin, who studied in Dresden in the 1970s and now has his atelier in Ulaan-baatar, Mongolia. The final trace leads us to Münster, where Ts. Gan-Erdene is now active on the art scene as a Meisterschüler (“Master Pupil”).

These three artists belong to three different generations: L. Namkhaitseren was born in a Mongolia ruled by Emperor Bogd-Khaan; Ts. Enkhjin was born in the Mongolian Peo-

ple’s Republic; and Ts. Gan-Erdene grew up in contemporary Mongolia. At first glance, it would appear that their Mongolian herit-age is the only thing they have in common. However, they are also connected by their studies in Germany: L.Namkhaitseren stud-ied during the Weimar Republic, Ts. Enkhjin in the GDR (East Germany) and Ts. Gan- Erdene in the modern-day Federal Republic of Germany.

Three painters, three Mongolian nations and three German states – each from a differ-ent era. These artists have produced many traces, just like the work of the same name presented here by Gan-Erdene. These are traces of German and European culture in Mongolia, but also traces of these artists in Germany and evidence of their many friendships and acquaintances.

I am delighted that the Embassy of the Fed- eral Republic of Germany in Mongolia and the Goethe Institute will be celebrating this anniversary at roughly the same time in the Gallery of Contemporary Art in Mongolia with an exhibition by Günther Uecker, one of the most renowned contemporary German artists. The title of his exhibition is “Pferde-kopfgeige – Huldigung an die Steppe für Ulan Bator” (“Horsehead Violin – Homage to the Steppes of Ulan Bator”).

May these two exhibitions also leave their traces in our bilateral relations and inspire many new ones as well.

I would like to thank Allianz AG for its gener-ous support and cooperation as well as Doris Götting and Renate Borman for their essays on the three artists.

Dr. Tuvdendorj GalbaatarAmbassador of Mongolia to Germany

17 Luvsansharavyn Namkhaitseren

malen 52 x 20 cm

L. Namkhaitseren befand sich in der Gruppe von zehn Jungen und Mädchen, die in die Freie Schulgemeinde Wickersdorf aufge-nommen wurden, eine von Gustav Wyne-ken (1875 – 1964) gegründete, seit 1906 bestehende reformpädagogische Einrich-tung im Thüringer Wald. Wyneken hatte die Schule gemeinsam mit mehreren Künstlern gegründet: mit dem Theatermann und Dichter Martin Luserke, dem Musiker und Komponisten August Halm (1869 – 1929), dem Kunsterzieher und Maler Fritz Hafner. Er verstand sich eigentlich nicht als Päda-goge oder Erzieher, sondern als geistiger Führer einer sich aus dem paritätischen Zusammenleben und -arbeiten von Lehrern und Schülern entwickelnden Jugendkul-tur, einer Lebensgemeinschaft, die sich selbst gestaltete und verwaltete. Wynekens Vorstellungen lagen nah bei den Lebensre-formbewegungen aus dem späten 19. und beginnenden 20. Jahrhundert. Geist und Eros waren für ihn wesentliche Züge der „Natur“ des Menschen. In seiner Selbststi-lisierung als „Führer“ einer gemeinsam mit jungen Menschen gelebten „Religion des Geistes“ war der Einfluss Friedrich Nietz-sches spürbar. Mit dem deutschen Philo-sophen teilte Wyneken nicht nur die Sakra-lisierung der Jugend, sondern er umgab sich selbst mit der Aura einer „zarathustra-haften Selbstsakralisierung“ (U. Herrmann) und forderte von seinen Jüngern treue Gefolgschaft ein. Diese Haltung brachte ihn nicht nur immer wieder in Konflikt mit seinem Wickersdorfer Lehrerkollegium, das

den praktischen Schulalltag zu bewältigen hatte, sie stieß auch bei manchen Schülern auf Ablehnung.

L. Namkhaitseren gehörte zu den Jungen, die instinktiv spürten, dass Gustav Wyne-ken etwas Unheimliches, Ungutes an sich hatte. In seinem Wickersdorfer Skizzen-buch, das sich im künstlerischen Nachlass in Ulaanbaatar befindet, hält er treffend die negativen Charakterzüge des legendären Schulgründers in mehreren Karikaturen fest. In den 26 Jahren ihres Bestehens – sie wurde 1933 von den Nationalsozialisten übernommen – hat Wyneken selbst die Freie Schulgemeinde Wickersdorf nur vierein-halb Jahre geleitet. Mehrmals war er wegen angeblicher pädophiler Übergriffe seines Amtes enthoben, blieb der Institution aber immer räumlich nahe und gab seine geis-tige Führerschaft nie auf. In den gut drei Jahren, in denen die jungen Mongolen in Wickersdorf lebten und lernten, übte Wyne-ken die Funktion des Geschäftsführers aus, während der Lehrer und Dramaturg Peter Suhrkamp (1891 – 1959) pädagogischer Leiter der Freien Schulgemeinde war. Der in Deutschland eigentlich nur als Verlegerper-sönlichkeit bekannte Gründer des gleich-namigen Frankfurter Suhrkamp-Verlages war, was wenige wissen, in seinen früheren Berufsjahren nicht nur ein begnadeter Pädagoge und Verfasser schulkritischer Aufsätze, sondern führte auch das Wickers-dorfer Schultheater mit seinen Inszenie-rungen zu überregionalem Ansehen.

Wickersdorf und sein schulisches Konzept genoss international einen Ruf als einer ganzheitlichen Erziehung verpflichtetes, weltoffenes, freiheitlich gesinntes Internat, das schulische Bildung mit handwerklichen und künstlerischen Ausbildungselemen-ten, Sport und Naturnähe verband. In den Schulwerkstätten lernten sie den Umgang mit Werkstoffen, wie Metallbearbeitung und Buchbinderei. In der zur Schule gehö-renden Schreinerei bauten sie ihre Zimmer-einrichtungen – Tisch, Bett, Stühle, Regale – selbst. Musische Fächer, wie Musik- und Kunsterziehung nahmen breiten Raum im Unterricht ein. Den Zöglingen wurde, was Ernährung und Kleidung betraf, eine naturgemäße Lebensweise nahe gebracht. Sie trieben Sport mit dem Weltklasse-Leichtathleten Otto Peltzer (1900 – 1970), sie erkundeten auf ihren Wanderungen die landschaftlich schöne Umgebung des Thü-ringer Waldes. Sie reisten zu Opernabenden nach Weimar, und ihre Jahres-Exkursionen führten sie bis an den Bodensee.

Die besondere Förderung junger Talente spielte in Wickersdorf eine große Rolle – ideale Voraussetzungen also für die künst-lerische Entfaltung L. Namkhaitserens. Nicht nur seine zeichnerische Begabung wurde bald offenkundig, darüber hinaus erwies er sich auch noch als sehr musikalisch. Schon bald konnte er mit dem Geigenbogen ebenso geschickt umgehen wie mit dem Zeichenstift. August Halm war es wohl, der den jungen Mongolen mit der Musik


L. Namkhaitserens Schuljahre in der Freien Schulgemeinde Wickersdorfund erste künstlerische Arbeiten

Die künstlerische Entwicklung L. Nam-khaitserens (1913 – 1992), des Ältesten der hier vorgestellten mongolischen Maler aus drei Generationen, hängt aufs Engste mit Deutschland zusammen. Er verkörpert in seiner Person geradezu den Beginn mongolisch-deutscher Kulturkontakte vor nunmehr über 80 Jahren. Und er lebte sie, allen späteren politisch-ideologischen Widrigkeiten zum Trotz, als Maler und Bühnenbildner, wie auch als Musiker, und sogar als vom Konstruktivismus inspirierter Brückenbauingenieur, bis zu seinem Tod im Jahre 1992. Luvsansharavyn Namkha-itseren, dritter Sohn eines hohen Beamten der Administration des 1924 verstorbenen Bogd Gegen, des damaligen geistlichen und weltlichen Oberhaupts der Mongolei, gehörte zu jener kleinen Gruppe junger hochbegabter Mongolen, die 1925 für eine schulische beziehungsweise berufliche Ausbildung in Deutschland ausgewählt worden waren. Es war der mongolische Volksbildungsminister Erdeni Batukhan, der trotz fehlender diplomatischer Be- ziehungen die kulturelle Verbindung zur Weimarer Republik geknüpft und mit Leben erfüllt hatte. Immerhin gab es in Berlin seit 1924 ein mongolisches Wirt-schafts- und Handelsbüro, das den Auftrag hatte, deutsche Industriegüter einzukaufen und Fachleute anzuwerben. Nun kamen

die Anschaffung von Schulausstattungen sowie Druckaufträge für die Erstellung neuer mongolischer Landkarten, darunter auch eines Schulatlasses, hinzu.

E. Batukhan hatte Anfang 1925 Deutsch-land erstmals besucht und die Entsendung der jungen Hoffnungsträger einer moder-nen, unabhängigen Mongolischen Volksre-publik in die Wege geleitet. Die Maßnahme hatte u. a. den Zweck, die Modernisierung des Landes schon in naher Zukunft mit eigenen, in der Sowjetunion und in West-europa ausgebildeten Fachkräften leisten zu können. Denn das staatliche Schulwe-sen der Mongolei steckte damals in den Anfängen. Schon im Oktober 1925 brach die Schülergruppe von Ulaanbaatar aus auf. Mit seinen zwölf Jahren war L. Namkhaits-eren der Jüngste. Allerdings scheint er in seinem Reisepass zwei Jahre älter gemacht worden zu sein. Das Schulregister der Freien Schulgemeinde Wickersdorf, das sich im Stadtarchiv von Saalfeld in Thüringen befindet, verzeichnet als sein Geburtsda-tum den Juni 1911.

Die Jungen und Mädchen verbrachten den Winter in Moskau, wo sie auf die neue Si-tuation vorbereitet wurden, ersten Deutsch-unterricht erhielten und auf die Erteilung der Einreisevisa durch die Deutsche Bot- schaft warteten. Aus dieser Zeit datiert auch die erste mit „Namchei“ und dem Da-tum 10. 3. 26 versehene Buntstiftzeichnung Namkhaitserens. Sie zeigt einen großen

Steppenvogel; es könnte ein Strauß sein, den das Kind im Moskauer Zoo gesehen hat. In der kühnen Art, wie der junge Künst-ler dieses mit weit ausgreifenden Beinen laufende Tier vor den Hintergrund einer mongolisch anmutenden Hügellandschaft mit einer Jurte in kräftigem Rot auf der linken Bildseite gesetzt hat, sein Mut zur Farbe und der sichere Strich, lassen bereits die Begabung des künftigen „Volksmalers“ erkennen.

Im Frühjahr 1926 reisten die Kinder mit ihren Betreuern, zu denen sich wiederum Volks-bildungsminister E. Batukhan gesellte, weiter nach Leningrad und bestiegen dort ein Schiff, das sie über die Ostsee nach Stettin brachte. Sie trafen am 31. Mai 1926, sieben Monate nach ihrem Aufbruch in der Mongolei, dort ein und fuhren mit der Bahn weiter nach Berlin. In einem eigens angemieteten Haus in Frohnau wurden sie zur Eingewöhnung im fremden Land für die nächsten Monate untergebracht. Ihr erster Stadtbesuch galt einem großen Berliner Kaufhaus, in dem sich die Kinder westliche Kleidung aussuchten. Bei der anschließen-den Stadtrundfahrt posierte L. Namkha-itseren, noch mit geschorenem Kopf, aber schon im neuen Knabenanzug, stolz für ein Foto vor der Siegessäule, die damals noch auf dem Reichstagsgelände stand. Zum Jahreswechsel 1927 wurden die jungen Mongolen schließlich auf verschiedene Bil-dungsinstitutionen in Deutschland verteilt; vier von ihnen reisten weiter nach Paris.

feger das Problem der Bewegung in der Malerei durch den Einsatz technischer Mittel und farbigem Licht in konkrete Bewegung umsetzte; mit Hilfe eines selbst konstruierten Projektionsapparates. Diese kinetischen Farbexperimente waren Hirschfeld-Macks Antwort auf das Werk und den Unterricht der großen Meister des Bauhauses; auf Oskar Schlemmer, Johannes Itten, Paul Klee, Wassily Kandinsky, Lászlo Mohóly-Nágy und Lionel Feininger, dessen Sohn Laurence – in späteren Jahren ein bekannter Musikwissenschaftler – übrigens zur selben Zeit in Wickersdorf die Schule besuchte wie die jungen Mongolen. Hirsch- feld-Macks Farbspiele wurden in zahlrei-chen deutschen Städten und 1924 in einer spektakulären Ausstellung in Wien de-monstriert und lösten in den einschlägigen Kunstkreisen große Resonanz aus.

Hirschfeld-Macks grafisches und maleri-sches Werk hingegen blieb in der Öffentlich-keit weitgehend unbekannt und wird erst heute allmählich wiederentdeckt. Formal umfasst es, den stilistischen Entwicklungs-phasen des Bauhauses entsprechend, die ganze Bandbreite vom expressionistischen und lyrisch-primitivistischen Symbolismus bis zu einem konstruktivistisch-analyti-schen Stil zwischen Gegenständlichkeit und Abstraktion. Mit seinen Möbelentwür-fen, die den Einfluss Marcel Breuers verra-ten, bemühte sich Hirschfeld-Mack um den Nachweis einer neuen Einheit von Kunst und Technik. Mit dem Baukastensystem

seiner „Pädagogischen Puppenstube” von 1923/24 schuf er ein Studienobjekt für das Experimentieren mit der wechselseitigen Beeinflussung von Farbe und Form.

Einen besseren Lehrer für seine künstleri-schen Anfänge als Ludwig Hirschfeld-Mack hätte der junge L. Namkhaitseren also kaum finden können. Bei ihm lernte der begabte Mongole zeichnen und malen, den Umgang mit Farben, Stift und Papier, er machte Bekanntschaft mit Linolschnitt und Lithografie, wurde vertraut mit grafischen Drucktechniken sowie dem Entwurf und Bau von Bühnenbildern – Fertigkeiten, die ihn später zum vielseitigsten und bedeu-tendsten bildenden Künstler der Mongolei des 20. Jahrhunderts machen sollten. Namkhaitserens Mappe mit den frühen Arbeiten legt ein beredtes Zeugnis von der Entfaltung seiner breit angelegten Kreati-vität in jenen entscheidenden Schuljahren in Deutschland ab. Es entstanden nicht die üblichen Schülerkritzeleien, nicht nur Kari-katuren, in denen er Lehrer und Mitschüler, darunter auch seine mongolischen Freun-de Gombo und Natzok (T. Natsagdordsch) aufs Korn nahm, sondern erste Landschafts-studien und Porträts. Die Lithographie scheint ihm, sieht man die vergleichsweise große Zahl grafischer Blätter aus der Wickersdorfer Zeit, besonders gelegen zu haben. Aber es finden sich auch einzelne Aquarelle und konstruktivistische Arbeiten darunter. So spiegelt sich in den frühen Arbeiten des Schülers L. Namkhaitseren der

Einfluss von Hirschfeld-Macks Bauhaus-Stil deutlich wider.

Betrachtet man heute Werke der Bilden-den Kunst der Mongolen – die längst dabei sind, den Anschluss an die interna-tionale Kunstszene zu finden – so sollte man sich für einen Moment vergegen-wärtigen, dass der Aufbruch der mon-golischen Künstler in die Moderne vor mehr als 80 Jahren in Deutschland seinen Anfang nahm und dass ihr „Brückenbauer“ Luvsansharavyn Namkhaitseren hieß.

Doris Götting

LiteraturDoris Götting: „Das pädagogische Experiment. Mongo-lische Schüler und Berufspraktikanten in Deutschland (1926 – 1930)“, in: „Mongolische Notizen – Mitteilungen der Deutsch-Mongolischen Gesellschaft e. V.“, Nr. 13/2004Doris Götting: „Schuljahre junger Mongolen in Wickers-dorf und Letzlingen – Ein wenig bekanntes Kapitel aus den Anfängen der mongolisch-deutschen Kulturbezie-hungen“, in: „Historische Jugendforschung, Jahrbuch des Archivs der deutschen Jugendbewegung“, Neue Folge Band 3/2006Andreas Hapkemeyer, Pier Luigi Siena (Hrsg.): „Ludwig Hirschfeld-Mack – Bauhäusler und Visionär“, Katalog Wien, Bozen, Frankfurt/M. 2000/01Ulrich Herrmann: „Gustav Wynekens Freie Schulgemein-schaft Wickersdorf – ‚Burg der Jugend‘ für den ‚Dienst am Geist‘ “, in: Gustav Wyneken: „Die Freie Schulgemeinschaft Wickersdorf. Kleine Schriften“, Reihe „Pädagogikreform in Quellen“, Nr. 4, Jena 2006Peter Suhrkamp: „Namenlose Botschafter – Mongolische Schüler in Deutschland“, Deutsche Allgemeine Zeitung vom 12. 5. 1929Serge Wolff: „Mongolian educational venture in Western Europe (1926 – 1929)“, in: „Zentralasiatische Studien des Seminars für Sprach- und Kulturwissenschaft der Universi-tät Bonn“, Nr. 5, Wiesbaden 1971


Bachs, Beethovens, Mozarts und Schuberts vertraut machte. L. Namkhaitseren wurde Orchestermitglied und spielte bei den re-gelmäßigen Wickersdorfer Konzertabenden mit. Sein virtuoses Können auf der Violine muss so auffallend gewesen sein, dass Halm ihm 1929 sogar eine kostbare Amati-Geige schenkte; zum Abschied aus der FSG Wickersdorf. Bevor er zurück in die mongolische Heimat geschickt wurde, ab- solvierte er noch ein Berufspraktikum in Weißensee bei Frankfurt/O. Mit dieser Geige sollte L. Namkhaitseren nach seiner Rückkehr im Jahre 1930 in Ulaanbaatar das erste Konzert mit europäischer klassischer Musik in der Geschichte der Mongolei veranstalten – ein wahrhaft historisches Ereignis.

Über die mongolischen Schüler, deren er sich in besonderer Weise annahm, schrieb Peter Suhrkamp im Mai 1929 unter der Überschrift „Namenlose Botschafter – Mongolische Schüler in Deutschland“ einen Artikel für die in Berlin erscheinende Deutsche Allgemeine Zeitung. Unter den beigefügten Abbildungen – meist Fotos einiger der Jungen und Mädchen bei Frei-zeitbeschäftigungen – finden sich auch zwei künstlerische Arbeiten eines – laut Bildunterschrift – vierzehn- beziehungs-weise sechzehnjährigen Mongolen. Die eine zeigt den aus voller Kehle singenden Schulchor im Musikzimmer, durch dessen Fenster im Hintergrund die Morgensonne hereinbricht. Dirigiert wird er von einem

am Flügel stehenden, noch etwas unge-lenk gezeichneten Lehrer; das Blatt ist mit „Ziren“ signiert und möglicherweise der Mitschülerin Tserenkhand zuzuordnen. Dass sie ebenfalls gern zeichnete, dokumen-tiert wiederum ein Blatt aus L. Namkhaits-erens Wickersdorfer Kunstmappe, das sie am Zeichentisch zeigt. Die andere Arbeit stellt die Drummer der Wickersdorfer Schüler-Jazzband in voller Aktion dar und stammt aller Wahrscheinlichkeit nach von L. Namkhaitseren selbst – ein anschauli-ches Beispiel für seinen künstlerischen Entwicklungssprung innerhalb weniger Jahre. Bei beiden Arbeiten handelt es sich offensichtlich um Lithografien.

Unter Anleitung Peter Suhrkamps beteilig-ten sich die mongolischen Schüler mit Feuereifer an der Einstudierung und Auf-führung von Theaterstücken. In L. Nam-khaitserens Wickersdorfer Fotoalbum finden sich u. a. Schwarz-Weiß-Aufnahmen der Theaterproduktion „Kalif Storch“, bei der fünf der Jungen und Mädchen aus der Mongolei, darunter auch er selbst, mit-wirkten. In George Bernhard Shaws „Cäsar und Cleopatra“ spielte er einen Speerträger; Peter Suhrkamp hatte die Rolle des Cäsar übernommen. Regie und musikalische Leitung des Stücks lag in den Händen von Jaap Kool (1890 – 1959), einem bekannten Komponisten und Jazzmusiker aus den Niederlanden. Neben dem bedächtigeren und mehr für Klassik und Volksmusik zuständigen August Halm erteilte Jaap

Kool in Wickersdorf einen Musikunterricht, der mehr dem Zeitgeist der „Goldenen Zwanziger Jahre“ entsprach. In der Berliner Musikszene der Weimarer Zeit galt Jaap Kool als „Paradiesvogel“. Er schrieb Bühnen-, Ballett- und Filmmusiken für Literaten wie Frank Wedekind und den Filmregisseur F. W. Murnau; sein Concerto Grosso für Jazz-orchester erlebte 1925 seine Uraufführung in der Berliner Philharmonie, und Anfang der 30er Jahre veröffentlichte er ein viel beachtetes Buch über das Saxophon, das vor wenigen Jahren in einer Faksimile-Ausgabe wieder auf den Markt kam. Eine Karikatur von Jaap Kool, der sich unter den Schülern der FSG Wickersdorf großer Beliebtheit erfreute, findet sich in L. Nam-khaitserens Wickersdorfer Skizzenbuch.

Musik und Kunst nicht von Lehrern, sondern von Künstlern selbst unterrichten zu lassen, gehörte zum pädagogischen Konzept der FSG Wickersdorf. Als Kunsterzieher hatte man 1926 niemand geringeren engagiert als Ludwig Hirschfeld-Mack (1893 – 1965), von dem der 14jährige Namkhaitseren wohl den entscheidenden Impuls erhielt, eines Tages selbst ein bildender Künstler zu werden. Hirschfeld-Mack galt als wichtiger Vertreter der jüngeren Generation am Weimarer Bauhaus, das man 1925 geschlos-sen hatte. Begonnen hatte er dort 1920 als Lehrling für Druckgrafik, doch bekannt wurde er durch seine „reflektorischen Farb-spiele“, mit denen er in Zusammenarbeit mit seinem Künstlerkollegen Kurt Schwerdt-

steckten ihn in ein sogenanntes Umerzie-hungslager. Nach fünf Monaten ließen sie ihn wieder frei und Namkhai wurde zur Weiterbildung in die Bauingenieursklasse des Innenministeriums abkommandiert. Er zeichnete die Konstruktionspläne der ersten 111 Meter langen Holzbrücke über die Tuul, baute an Brücken über den Kher-len und den Ongiin Gol und an der Straße zwischen Zaisan und Ikh Tengeriin Am in Ulaanbaatar mit.

„Na ja, bei uns muss man vieles machen, ohne es gelernt zu haben.“, erklärte er 1961 einem deutschen Schriftsteller, den er auf einer Reise quer durch die Mongolei als Dolmetscher und Landeskenner begleitete. In China habe er Brücken gesehen und sie auf seinem Skizzenblock abgebildet. Nam-khaitseren, obwohl (oder gerade deshalb) ein echter Hauptstädter, war von der Schön-heit der Landschaften seines sich scheinbar unendlich dehnenden Heimatlandes faszi-niert. Vor allem in seinen Zeichnungen wird diese Weite durch gekonnt gesetzte Linien für Berge oder Wolken deutlich.

Während Namkhai in seiner Thüringer Schulzeit gern und oft Porträtskizzen seiner Lehrer, Mitschüler oder zufälligen Be-kannten zeichnete und auch die Zeit dafür fand, bildete er zu Hause, wo er ging, stand oder fuhr Kamele, Pferde, Schafe, Berge, Bäume, die Federgräser der Steppe, Gers und die neu entstehenden Gebäude ab. Jedes Stadtviertel von Ulaanbaatar hat er

zu verschiedenen Jahres- und Tageszeiten aquarelliert. Bei Reisen übers Land fehlten nie Stifte, Feder, Tusche und Papier im Gepäck. Seine Zeichnungen, Aquarelle und Ölgemälde zeugen sowohl von genauer Beobachtungsgabe, als auch von dem ganz eigenen Gefühl für Bewegung, das in so vielen mongolischen Kunstwerken zu spüren ist. Bei den Farben bevorzugte er weniger Blautöne, sondern kräftige oder weniger kräftige Rot-, Grün- und Gelbtöne.Als am 5. Januar 1941 der mongolische Staatszirkus seine erste Vorstellung gab, war Namkhaitseren als Maler beteiligt; er lieferte die Bildentwürfe für die Ausstat-tung des Manegenraums. Darüber hinaus betätigte er sich als Violinist, Jazzbandgrün-der und Zirkusorchesterleiter.

Zum „Studium des Lebens“ in die nordwest-liche Khuvsgul-Provinz beordert, durch-streifte er 1943 in Begleitung namhafter mongolischer Künstler wie Choidog, Ya- damsuren und Odon drei Monate lang Wäl-der, Berge, Täler. Eine Bereicherung für das künstlerische Schaffen Namkhaitserens.

Nach dem zweiten Weltkrieg begann Nam-khaitserens vierte oder fünfte? Karriere als Theatermaler und Bühnenbildner. Erste diesbezügliche Erfahrungen und Erfolge hatte er schon 1935 sammeln können. Er war dem Hilferuf seines Freundes aus Thüringer Schultagen, dem Schriftsteller, Regisseur und Theaterwissenschaftler D. Namdag gefolgt. Für die Ausstattung des

Theaterstücks von S. Buyannemekh1 „Drei fesselnde Gifte“, gemeint waren Alkohol, Lasterhaftigkeit und Drogen, benötigte der dringend einen Bühnenbildner und Maler. In der „Grünen Kuppel“ 2, dem einem Ger nachempfundenen Holzbau aus dem Jahr 1927, schuf Namkhaitseren nicht nur die Bühnenbilder für „Der Weg“ oder „Tsolmon“, er war zeitweise Lagerverwalter, Requisi-teur, Kassenwart und verantwortlich für die Laienmusiker und das Ballett.

An seinem Bühnenbild für die erste „pro-fessionelle“ mongolische Oper „Wege des Glücks“ aus dem Jahr 1951 orientieren sich seine Nachfolger noch heute. „Der Thea-termaler muss die Ideen des Autors und des Regisseurs schöpferisch zusammen-führen, damit sie sich in die gewünschten Bühnenfiguren verwandeln.“ Die Bühnen-bildentwürfe und Figurinen Namkhais zeugen nicht nur von hoher künstlerischer Qualität, sondern auch von Einfühlungs-vermögen und umfassenden ethnogra-fischen Kenntnissen. Meisterhaft nutzte er Farben, Licht und Schatten für eine inhalts-passende Gestaltung der Bühnenbilder, für die Wiedergabe von Mimik und Gestik der Figuren sowie ihrer Kostüme. Das gilt gleichermaßen für die ausländischen Dramen und Opern wie „König Lear“ (1963), „Eugen Onegin“ (1964) und „Faust“ von Gounod (1969).

Doch mit der Arbeit fürs Theater waren die künstlerischen Ambitionen des Multitalents


Luvsansharavyn Namkhaitseren: „… So schön, so weit ist meine Heimat …“

Luvsansharavyn Namkhaitseren war offen- bar ein überaus bemerkenswerter Mensch, einer mit dem man gern persönlich Be-kanntschaft geschlossen hätte. Ein Pionier im wahrsten Sinne des Wortes. Er hat den ersten Traktor nach Ulaanbaatar gefahren, die erste Straße, die erste Brücke in der Mongolei gebaut. Er hat das erste Violin-konzert gegeben, das erste Jazzorchester der Mongolei gegründet, das erste Theater geleitet. Er hat sich als Inspizient und als Ballettmeister betätigt. An der 1945 ge-gründeten Fachschule für Angewandte Kunst gab er als einer der ersten Lehrer sein Wissen an die nachfolgende Generation weiter. Einen bleibenden Platz in der Kunst- und Kulturgeschichte der Mongolei sicher- te sich Namkhaitseren als Maler, Theater-maler, Bühnen- und Kostümbildner. Seine ausgesprochene zeichnerische, male-rische und handwerkliche Begabung, sein fundiertes Wissen in Stil-, Material- und Kostümkunde, die Kenntnisse über die künstlerischen Traditionen seines Landes, seines Kontinents und Europas, die er in seinen Arbeiten schöpferisch umzusetzen verstand, machten ihn zum wohl vielsei-tigsten Künstler der Mongolei.

Außer von seinen deutschen Kunstlehrern, lernte Namkhaitseren von seinem inner-mongolischen Lehrer, einem Impressionis-ten; später von russischen Künstlern, die

in der Mongolei wirkten. Die Bühnenbild-gestaltung in der Mongolei, untrennbar mit dem Namen Namkhaitseren verbunden, entwickelte sich in stetiger Auseinanderset-zung zwischen europäischen und natio-nalen Einflüssen, wobei in den vierziger und fünfziger Jahren der russische Einfluss überwog. Später kamen osteuropäische hinzu; aus Bulgarien, Tschechoslowakei und der DDR. Trotzdem verloren die nationalen Elemente nie völlig an Bedeutung, wie die Bühnenbilder für über 50 Dramen, Opern und Ballette, die Namkhaitseren im Laufe seines Lebens schuf, beweisen.

Geboren in eine Zeit, in der die lamaistisch-theokratische Mongolei gerade die ersten Schritte in die Unabhängigkeit wagte, als Lamas und Klöster das Leben aller Mongo-len bestimmten, die nomadische Viehhal-tung die einzige Existenzmöglichkeit bot – und Gers (runde Filzzelte) die Landschaft bestimmten, erlebt er die Abschaffung der Theokratie; die Gründung der Volksrepub-lik, die Transformation vom kommunisti-schen Einparteienstaat zu Pluralismus und Marktwirtschaft. Namkhaitseren ist nicht nur dabei; er gestaltet die Veränderungen unter Einsatz seines Könnens und all seiner Begabungen mit. Dabei bleibt der kluge, an allem Neuen lebhaft Interessierte von Schicksalsschlägen, Anfeindungen und politischen Repressionen nicht verschont.

Vier Jahre nach seiner Geburt im Jahr 1913 als dritter Sohn der Hofdame Dashdulam

und des Verpflegungsmeisters Luvsansha-rav, beide in Diensten des VIII. Bogd Gegen (1869 –1924) stehend, stirbt die Mutter, zwei Jahre später der Vater. Fast zwei Jahre schlagen sich die Jungen mehr recht und schlecht durchs Leben, ehe G. Natsag, eine Freundin Dashdulams und berühmte Pekingopernsängerin, Namkhai aufnimmt und den Achtjährigen in die gerade ge-gründete erste staatliche Schule in Niislel Khuree schickt. Natsag gilt nicht nur als eine der schönsten Frauen der mongo-lischen Hauptstadt, sie ist gebildet, wohl-habend und vermittelt dem Waisenjungen erste Einblicke in die mongolische, tibe-tische und chinesische Kunst und Kultur. Er wird Mitglied der ersten Pioniergruppe, in der er sich als Trommler und Trompeter hervortut. Seine schulischen Leistungen sind brillant und so ist es kein Wunder, dass Namkhai zu den 32 Schülern gehört, die 1926 zur weiteren schulischen und hand-werklichen Ausbildung nach Deutschland geschickt werden.

Nach der erzwungenen Rückkehr der Mon-golen aus dem westlichen „kapitalistischen“ Ausland in die Mongolei arbeitet Namkhai zunächst bei „Mongoltrans“ als Leiter einer Zehnergruppe im Straßen- und Brücken-bau. Sein in Deutschland erworbenes ma- thematisches und zeichentechnisches Wissen macht ihn zu einem begehrten Mit- arbeiter. Im Mai 1938 verhafteten ihn die „Grünen Hüte“, im Volksmund Begriff für die Staatssicherheit, als „deutschen Spion“ und


Л. Намхайцэрэн Викарсдорфийн чºлººт сургууль дахь сурагчийн жил¿¿д хийгэ-эд т¿¿ний анхны уран б¿тээл¿¿д.

Энд уран б¿тээлээ толилуулж буй Мон-голын гурван ¿еийн зураачдын хамгийн ахмад нь болох Л.Намхайцэрэнгийн (1913 – 1992 он) уран б¿тээлийн хºгжил нь Герман оронтой салшг¿й холбоотой юм. Тэрээр ная гаруй жилийн т¿¿хтэй Герман-Монголын соёлын харилцааны эхлэлийг тавилцсан гавъяатай нэгэн билээ. Зураач, тайзны зураглаач, хºгжимчин, уран б¿тээлч сэтгэлгээний тºлººлºгч тэрээр 1992 онд таалал тºгсºх х¿ртлээ буюу хожмын улс тºр, ¿зэл суртлын тааламжг¿й ¿е¿¿дэд ч энэх¿¿ харилцааг холбогч г¿¿р болж байсан билээ. 1924 онд ººд болсон тухайн ¿еийн Монголын шашин тºрийг хослон баригч Богд Гэгээний захиргааны нэгэн хариуц-лагатай албан тушаалтны гурав дахь х¿¿ Лувсаншаравын Намхайцэрэн нь 1925 онд Герман улсад суралцахын зэрэгцээ мэргэжлийн боловсрол эзэмшхээр шалгарсан авъяаслаг залуу монголчуу-дын тоонд багтсан байна. Дипломат ха-рилцаа дутмаг байсан тэр ¿ед Ваймарын Б¿гд Найрамдах улстай соёлын харилцаа тогтоож хэрэгж¿¿лсэн х¿н нь Ардын Боловсролын сайд Эрдэнийн Батухаан байлаа. Германы ¿йлдвэрлэлийн б¿тээгдэх¿¿нийг худалдан авах, мэргэ-жилтэн бэлтгэх зорилго б¿хий монголын эдийн засаг худалдааны товчоо 1924 онд байгуулагджээ. Ингэж сургуулийн

тохижилт болоод монгол улсын анхны газрын зураг, сургуульд зориулсан атлас хэвлэх захиалга хийгдэж байсан байна.

Батухаан 1925 оны эхээр анх удаа Герман улсад айлчлахдаа Б¿гд Найрамдах Мон-гол Ард Улсын тусгаар тогтнол, шинэчлэн хºгжих их ¿йлсийн итгэл ºвºрлºсºн залуусыг сургах замыг нээсэн юм. Энэ арга хэмжээний зорилго нь ЗХУ болоод Баруун Европд боловсрол эзэмшсэн ¿ндэсний мэргэжилтн¿¿дээр ººрийн улсын шинэчлэгдэн хºгжих явцыг ойрын ирээд¿йд хэрэгж¿¿лэхэд оршиж байв. Энэ ¿ед Монгол Улсын сургуулийн бо-ловсрол дºнгºж хºгжиж эхлэх шатандаа байлаа. 1925 оны 10 дугаар сард Улаан-баатараас хºдºлсºн сурагчдын б¿лгийн хамгийн бага нь 12 настай Намхайцэрэн байлаа. Т¿¿ний насыг гадаад паспортон дээр нь хоёр насаар нэмж бичсэн байжээ. Тюрэнгийн Зальфелд хотын архив дахь Викерсдорфын чºлººт сургуулийн б¿ртгэлээс харвал т¿¿ний тºрсºн он сар ºдºр нь 1911 оны 6 дугаар сараар тэмдэглэгджээ.

Охид хºвг¿¿д шинэ байдалд бэлтгэгдэн Герман хэлний анхны хичээл заалгуулан Герман улсын элчин сайдын яамнаас зорчих зºвшººрºл авахаар х¿лээн Москва хотноо ºвºлжжээ. 1926 оны 3-р сарын 10-нд Намхайцэрэн хамгийн ан-хны ºнгийн харандаан зургаараа Москва хотын амьтны х¿рээлэнд харсан тэмээн хяруул байж болох талын нэгэн том

шувууг д¿рслэн зуржээ. Бяцхан зураач их ºвºрмºц байдлаар Монголын нэгэн дов толгод б¿хий сэтгэл булаам байгалийг зураад т¿¿нийхээ з¿¿н хэсэгт нь тод ула-ан ºнгийн гэр б¿хий дэвсгэр дээр хºлºº хол хаялан г¿йж яваа амьтныг д¿рсэлсэн нь ирээд¿йн “Ардын зураач”-ын ºнгº, зургийн чадвар болоод авъяас билгийг харуулсан байна.

1926 оны хавар Ардын боловсролын сайд Батухааны томилсон х¿м¿¿ж¿¿лэгчийн хамтаар х¿¿хд¿¿д Ленинградад ирж тэн-дээсээ усан онгоцоор Балтын тэнгисийг туулан Штетинд х¿ргэгдэн цааш галт тэр-гээр хºдлºн 1926 оны тавдугаар сарын 31-ний ºдºр монголоос гарснаасаа хойш долоон сарын дараа Берлинд иржээ. Эх-ний саруудад тэднийг харь нутагт дасга-хаар Фронауд хºлсºлсºн нэгэн байшинд байрлуулж байв. Тэднийг барууны маяга-ар хувцаслахаар нэгэн том дэлг¿¿р р¿¿ авч явсан нь х¿¿хд¿¿дийн хотод хийсэн анхны аялал болж т¿¿ний дараа хотоор тойрон аялах ¿еэр Намхайцэрэн халзан толгойтой ч эрэгтэй х¿¿хдийн хослолтой-гоор тухайн ¿еийн Райхстагийн орчимд байрлаж байсан ялалтын хºшººний ºмнº бахархалтайгаар зогсон зургаа авахуул-сан байдаг. 1927 он солигдоход монго-лын залуус Герман улсын тºрºл б¿рийн боловсролын байгууллагуудад хуваари-лагдсанаас тэдний дºрºв нь цааш Парис хотыг зорьжээ. Л.Намхайцэрэн Густав Винекен (1875 – 1964)-ний ¿ндэслэн бай-гуулсан Викерсдорфын чºлººт сургуульд

Namkhaitseren noch lange nicht ausge-schöpft. Während der Jahre am Theater und natürlich davor, schuf er Tusche- und Pas-tellzeichnungen, Aquarelle und Ölgemälde von Stadtansichten, Landschaften, Tieren, und Menschen der Mongolei und der Länder, die er zwecks Arbeits- und Studienaufent-halten immer wieder bereiste, insbeson-dere Bulgarien und die DDR. Dabei entstan-den auch Werke, die dem Kunstideal des sozialistischen Realismus zu dienen hatten – kraftstrotzende, strahlende Menschen bei der Arbeit in der Fabrik oder in der Land-wirtschaft, bei Produktionsberatungen. „Studenten in der Gobi“ aus dem Jahre 1962 ist dafür ein treffendes Beispiel. In „Sturm“ (1961) hingegen bildet der Maler nicht nur die Bedrohung, sondern auch das Aufbäu-men der jungen Nomadin gegen die Unbil-den der Natur ab. Das gelingt ihm durch die Art der Darstellung, wie Frau, Herde und Natur sich bewegen sowie die Verwendung weniger heller, matter Farben.

Auf der „Ausstellung der Meister“ im Herbst 1980 in Ulaanbaatar war Namkhaitseren mit Entwürfen zu Kostümen und Bühnen-dekorationen, mit poetischen Landschafts-bildern und strengen Porträts vertreten. Beim Anblick des kleinformatigen Gemäl-des „Im Wald“ befällt den Betrachter das Gefühl, die Menschengruppe auf dem von hohen Bäumen gesäumten Weg zu belau-schen. Die Menschen wirken wie Farbtupfer inmitten der leuchtenden Grün-, Gelb- und Brauntöne der Bäume, deren Blätter der

Sonne entgegen zu streben scheinen. Eine Landschaft, heiter und melancholisch zugleich.

Namkhaitseren hat sich immer wieder auch der Porträtmalerei gewidmet. Sein Selbst-porträt zeigt einen willensstarken, gebiete-rischen, strengen Menschen mit markanten Gesichtszügen. Wache, braune Augen, dichte Brauen und die Andeutung zweier scharfer Längsfalten, die bis zu den Lippen reichen, unterstreichen diesen Eindruck. Ein Eindruck, der die Persönlichkeit des Künstlers Namkhaitseren als heiteren, gelassenen, sich dem Leben mit all seinen Facetten stellenden, tatkräftigen Menschen auf das Trefflichste widerspiegelt. Zeit seines Lebens stellte Namkhaitseren Farbe und Form nie über den Gegenstand in seiner Kunst. Dies bedeutet nicht, dass er auf Experimente mit Farben, Formen und Techniken verzichtete, wie sein Lebenswerk nachdrücklich beweist.

Renate Bormann

Anmerkungen1 S. Buyannemekh, einer der bekanntesten Schriftsteller

der Mongolei und 1929 Mitbegründer des Mongolischen Schriftstellerverbandes, ist 1937 im Alter von nur 36 Jahren in der Haft gestorben.

2 Das 1927 errichtete erste Musik- und Schauspieltheaterder Mongolei die „Grüne Kuppel“, ein Holzbau an Stelle des heutigen Regierungspalastes, fiel 1949 einem Brand zum Opfer. In den 50er Jahren des vorigen Jahrhunderts wurden das heutige Schauspielhaus und das Opernhaus an der Ostseite des Sukhbaatarplatzes neu errichtet. Der Name änderte sich im Verlaufe seiner Geschichte mehr-mals. Seit 2002 heißt es „Staatliches Akademietheater für Oper und Ballett“.

LiteraturB. Lkhagvaa: „Ewige Verdienste durch Talent“, 2. Bd., Ulaanbaatar 2008B. Bold, Sh. Natsagdorj, Natsagdorj, D.: „Kunst und Kultur – die Goldene Generation“, Ulaanbaatar 2002Kurt David: „Im Land der Bogenschützen (mit fünf Feder-zeichnungen L. Namkhaitserens)“, Berlin 1962


хийл хºгжмийг ч мºн удалг¿й чадамгай тоглодог болов. Август Халм гэгч х¿н залуу монголыг Бах, Бетховен, Моцарт, Шубертын хºгжимтэй дотносгосон х¿н нь байлаа. Л.Намхайцэрэн удалг¿й найрал хºгжмийн гиш¿¿н болж Викерсдорфын ¿дшийн концертуудад тогтмол тоглодог байв. Т¿¿ний хийлээр тоглох онцгой чадвар нь бусдын анхаарлыг гойд татдаг байснаас Халм т¿¿нийг 1929 оны гурав-дугаар сард Викерсдорфын сургуулиас нь гарган Франкфурт Одерийн ойрол-цоох Вайсэнзее-д мэргэжлийн дадлага эзэмш¿¿лээд, т¿¿гээр зогсолг¿й монгол буцахаас нь ºмнº эртний Амати хийцийн хийл хºгмжийг бэлэглэжээ. Уг зэмсгээрээ тэрээр 1930 онд эх орондоо буцаж ирс-нийхээ дараа Улаанбаатар хотноо монго-лын т¿¿хэнд анх удаагийн болох европын сонгодог хºгжмйин концерт тоглосон нь ¿нэхээр т¿¿хэн ¿йл явдал байлаа. 1929 оны тавдугаар сард Петер С¿¿ркамп онцгойлон санаа тавьдаг байсан монгол шавь нарынхаа тухай Берлин хотноо гардаг байсан “Deutsche Allgemeine Zeitung” сонинд “Нэрг¿й элч- Монголын сурагчид Германд” гарчиг б¿хий ºг¿¿лэл нийтл¿¿лэхдээ охид, хºвг¿¿дийн чºлººт цагаараа б¿тээсэн б¿тээл¿¿дээс хоёр фото зураг хавсаргасан байжээ. Т¿¿ний нэг нь зурган дээрх бичгээс нь харвал арван дºрºв юмуу арван зургаан насны монгол х¿¿хдийнх байхаар.

Эхний зурган дээр цонхоор нь ºглººний нар туссан хºгжмийн танхимд ºндºр

хоолойгоор дуулж буй сургуулийн най-рал дуучид, тºгºлдºр хуурын хажууд эв д¿йг¿йхэн зогсох удирдаач багшийг хару-улсан байх бºгººд энэ нь “Цирэн” хэмээн мутарлагдсан байхаас ¿звэл т¿¿нтэй хамт сурч байсан Цэрэнханд байж болох юм. Тэрээр зурах дуртай байсныг Намхайцэ-рэнгийн Викерсдорфын урлагын хичээ-лийн хавтас дахь т¿¿ний зургийн ширээн дээр зурж суугааг харуулсан таталбар хуудас нотолж байна. Харин нºгººх зурагт Викерсдорфын сурагчдын “жааз” хамтлагийн н¿ргээнт агшныг харуулсан байх агаад энэ нь Л.Намхайцэрэн ººрºº байж болох магадлал ºндºр юм. Энэ нь хэдхэн жилийн доторх т¿¿ний урлагийн ¿срэнг¿й хºгжлийн ил тод жишээ юм. Энэ хоёр зураг нь чулуун барын б¿тээл¿¿д болох нь тодорхой байна. Петер З¿¿ркампын удирдлаган дор театрын тоглолт бэлтгэх, тоглох зэрэгт монголын сурагчид хичээнг¿йлэн оролцдог байжээ. “Калиф ºрºвтас” театрын тоглолтод тэрээр ººрºº болон монголын таван охид хºвг¿¿д оролцож буй хар цагаан зураг Л.Намхайцэрэнгийн Викерсдор-фын ¿еийн гэрэл зургийн цомогт байдаг. Жорж Бернхард Шовсын ж¿жгийн зохиол “Цезарь ба Клеопатра” (Ромын хаадууд болон Египтийн хатан хаадууд) тоглол-тонд тэрээр “жадаар байлдагч”-ын д¿рд харин Петер З¿¿ркамп нь Цезарын д¿рд тоглосон байдаг. Энэх¿¿ ж¿жгийн найру-улга болон хºгжмийн удирдамжийг Гол-ландын жааз хºгжимчин, нэрт хºгжмийн зохиолч Жаап Коол (1890 – 1959) б¿тээсэн

юм. Сонгодог болон ардын хºгжмººр дагнасан уужуу дºлгººн багш Август Хальмын зэрэгцээ Викерсдорфт 1920-иод оны алтан ¿еийн хºгжмийн урсга-лыг Жаап Коол дагнан заадаг байжээ. Жаап Коол нь Ваймарын ¿ед Берлиний хºгжмийн тайзнаа “Жаргалын орны” элч хэмээх нэрээр алдаршсан байжээ. Тэрээр уран зохиолч Франк Ведекинд, кино най-руулагч Ф.В. Мурнау нарт зориулан тайз, балет, киноны хºгжим бичснээс гадна 1925 онд Берлиний Филармонид жааз найрал хºгжимд зориулсан их тоглолтоо хийж 1930-аад оны эхээр нийтлэгдэн олны анхаарлыг татаж байсан Саксфон хºгжмийн ном нь хэдхэн жилийн ºмнº дахин хэвлэгдэн гарсан юм. Жаап Коол нь Викерсдорфын сургуулийн сурагчдын хайр х¿ндэтгэлийг х¿лээсэн багш байсан бºгººд Л.Намхайцэрэн тэмдэглэлийн дэвтэртээ т¿¿ний тухай нэгэн хошин зургийг зурж ¿лдээсэн байдаг.

Викерсдорфын чºлººт сургуулийн сургалт х¿м¿¿жлийн хºтºлбºрт хºгжим, урлагийн хичээл¿¿дийг зºвхºн багш нараар бус жинхэнэ уран б¿тээлчдээр заалгадаг байжээ. Арван дºрван на-стай Л.Намхайцэрэн х¿¿г хэтийн уран б¿тээлч болох их аяны замд нь хамгийн их шийдвэрлэх ¿¿рэг г¿йцэтгэсэн х¿н бол т¿¿ний урлагийн багш Людвиг Хиршфелд-Мак (1893 – 1965) байсан юм. Хиршфелд-Мак нь 1925 онд хаагдсан Ваймерийн Баухаус дахь залуу ¿еийнх-ний гол тºлººлºгчдийн нэг байв. 1920

хуваарилагдсан 10 охид хºвг¿¿дийн нэг байлаа. Тус сургууль нь Тюрэнгийн ой дахь 1906 оноос боловсролын шинэчл-элийг хэрэгж¿¿лж байсан сургуулиудын нэг байжээ. Винекений хамтаар тус сургуулийг ¿ндэслэн байгуулсан уран б¿тээлчдийн дунд театрын мэргэжилтэн, яруу найрагч Мартин Л¿зерке, хºгжмийн зохиолч, хºгжимчин Август Халм (1869 – 1929), урлагийн сурган х¿м¿¿ж¿¿лэгч, зураач Фриц Хафнер нар байсан байна. Винекен нь ººрийгºº багш, сурган х¿м¿¿ж¿¿лэгч гэхээсээ ил¿¿тэйгээр багш сурагч нартай хамтдаа хºгж¿¿лсэн бие даан зохион байгуулдаг залуучуудын эрх тэгш хамтран ажиллаж амьдардаг, хамтын амьдарлын оюуны “удирдагч” гэж ¿здэг байлаа. Винекений ¿зэл бодол нь 19 д¿гээр зууны с¿¿л 20 дугаар зууны эхээр бий болсон амьдралын хэв маягыг ººрчлºн шинэчлэх хºдºлгººнтэй нилээд дºх¿¿ юм. Оюун санаа, хайр дурлал нь х¿м¿¿ст байгалиас заяасан чухал чанар юм. Т¿¿ний ººрийн тºсººллººрх залуу х¿м¿¿стэй хамтдаа амсаж, мэдэрч буй “оюун санааны шашин”-ий “удирдагч” гэх ойлголтод Фрийдрих Ниечисийн нºлºº мэдрэгддэг. Винекен энэх¿¿ Германы фи-лософичийн залуусыг ш¿тэх ¿злийг хува-алцаад зогсохг¿й (Zarathustra царат¿стра) буюу эртний Ираны лам нарын ººрийгºº ш¿тэх ¿зэл (¯.Херрманн)-ийг т¿гээн, залуусыг “¿нэнчээр даган ш¿тэх”-ийг шаарддаг байжээ. Т¿¿ний энэх¿¿ ханд-лага нь Викерсдорфын сургуулийн ºдºр тутмын ажлыг гардан явуулж байсан багш

хамт олны хооронд зºрчил бэрхшээл учруулаад зогсохг¿й зарим сурагчдын эсэрг¿¿цэлтэй тулгардаг байжээ. Густав Венникений сайнг¿й санаа агуулж бай-сныг зºнгººрºº мэдэрсэн х¿¿хд¿¿дийн нэг нь Л.Намхайцэрэн байлаа. Улаанба-атарт хадгалагдаж буй т¿¿ний соёлын ºвийн нэг Викерсдорфын тэмдэглэлийн дэвтэрт нь сургуулийг ¿ндэслэгч тэрх¿¿ домогт х¿ний зан чанарын сºрºг байдлыг тусгасан нэлээд хэдэн хошин зургууд байдаг. 1933 онд байгуулагдсан цагаасаа хойш 26 дахь жилдээ тус сургууль нь ¿ндэсний социалистуудын мэдэлд очсон байна. Винекен тус чºлººт сургуулийг ердºº л дºрвºн жил хагас удирджээ.

Т¿¿нийг нилээд олон удаа х¿¿хд¿¿дийг х¿чирхийлэх оролдлого гаргасан хэмээн ¿зэж албан тушаалаас нь огцоруулсан ч тус байгууллага т¿¿нтэй байнга ойр дотно байж оюуны “тэрг¿¿лэгч”-ээсээ татгалзааг¿й юм. Залуу Монголчуудын сурч амьдарч байсан энэх¿¿ б¿тэн гурван жилийн хугацаанд Винекен г¿йцэтгэх за-хиралаар ажиллаж, харин багш, ж¿жгийн уран сайхны удирдаач Петер С¿¿ркамп (1891 – 1959) тус чºлººт сургуулийн сурган х¿м¿¿ж¿¿лэгч удирдагч нь байв. Германд хэвлэх ¿йлдвэрийн эзэн гэдгээ-рээ нэрд гарсан адил нэрт Франкфуртын С¿¿ркамп хэвлэх ¿йлдвэрийг ¿ндэслэгч нь ажил мэргэжлийн эхний жил¿¿ддээ сургуулийн бодлогыг ш¿¿мжилсэн нийт-лэл хэвл¿¿лдэг байсан тºдийг¿й ººрийн найруулсан ж¿жг¿¿дээрээ Викерсдор-

фын театрын сургуулийн нэр х¿ндийг ºсгºсºн юм гэдгийг цººхºн х¿н мэддэг. Викерсдорф болон т¿¿ний сургуулийн концепц нь нээлттэй бºгººд чºлººт байдлыг эрхэмлэсэн дотуур байр, мºн сургалтыг гар урлалын болоод урлагын боловсролын ¿ндэслэлтэйгээр бие-ийн тамир, байгальтай холбосон цогц х¿м¿¿жил гэдгээрээ олон улсад нэр х¿нд олж байсан юм. Хºдºлмºрийн танхиму-удад тºмºрлºг боловсруулах болон ном хавтаслахаас эхлээд тэд тºрºл б¿рийн материал т¿¿хий эдтэй ажиллаж сурдаг байв. Сургуулийн харъяа мужааны газарт ширээ, ор, сандал, тавиур зэргээр ººрсдийн ºрººний тавилгуудаа биечлэн хийдэг байжээ. Хºгжим болон урлагийн х¿м¿¿жил олгох хичээл¿¿д нь сургалтын хºтºлбºрт ºргºн байр суурь эзлэхийн сацуу сурагчдыг хоол х¿нсний болоод оёдлын чиглэлийн хичээл¿¿дээр амь-драх ухаанд сургадаг байв. Тэд дэлхийн шилдэг хºнгºн атлетикч Отто Пелтцер (1900 – 1970)-тэй спортын хичээл хийж, зугаалгаар явцгаан, Тюрэнгийн ой т¿¿ний ойр орчмын байгалийн сайхныг мэдэрч, дуурь ¿зэхээр Ваймер хот руу, жилийн аялалаа хийхээр Бодензее р¿¿ явцгаадаг байв. Викерсдорфын залуу авъяасыг онцгойлон дэмждэг байсан явдал нь Л.Намхайцэрэнгийн урлагийн авъяас хºгжихºд маш том ¿¿рэг г¿йцэтгэсэн юм. Т¿¿ний зºвхºн зурах авъяас тод-роод зогсоог¿й тэрээр хºгжмийн маш нарийн мэдрэмжтэй гэдэг нь батлагдсан юм. Харандаагаар чадмаг зурдаг шигээ


Лувсаншаравын Намхайцэрэн: “… Ми-ний нутаг – ийм сайхан, ийм уудам …”

Лувсаншаравын Намхайцэрэн бол хэн х¿нг¿й дуртайяа биечлэн танилцаж авмаар яах аргаг¿й туйлын сонирхолтой х¿н байсан бололтой. ¯нэхээр анхдагч х¿н байсан гэж хэлж болно. Тэр анхны тракторыг Улаанбаатар руу жолоодон ирж, Монголын анхны г¿¿рийг барьж, бас анхны хийлийн концерт тоглож, Монго-лын анхны жааз хºгжмийн орхестрийг ¿ндэслэж, анхны театрыг удирдаж, бас театрын туслах найруулагч, баллетийн мастер, багшаар х¿ртэл ажиллаж байжээ. 1945 онд байгуулагдсан анхны чимэгл-элийн урлагын дунд сургуулийн анхны багш нарын нэгэн болж ººрийн мэдлэ-гийг дараа ¿едээ ºвл¿¿лжээ. Монголын урлаг, соёлын т¿¿хэнд Намхайцэрэн зураач, театрын тайзны зураач, тайз за-салч, хувцасны загвар зохиогчийн хувьд ººрийн гэсэн байр суурийг баттай эзэ-лжээ. Т¿¿ний зураасан хийгээд тосон буд-гийн зураг зурах, юм урлах ¿нэхээрийн авъяас, театрын хувцасны загвар, матери-ал болон хувцасны талаархи ул суурьтай мэдлэг, Ази тив хийгээд ººрийн орон, европын урлагийн уламжлалыг гайхалтай мэддэг, т¿¿нийгээ б¿тээлчээр ашиглаж чаддаг зэрэг нь т¿¿нийг Монголын урлагт тал б¿рийн чиглэлээр ажиллах боломж олгосон хэрэг байлаа.

Намхайцэрэн германы урлагын нºхдººсºº сурахын зэрэгцээ ºвºрмонгол

импрессионист багшаасаа, хожим нь Монголд ажиллаж байсан оросын урлагынхнаас суралцжээ. Монголын тайз чимэглэлийн урлаг Намхайцэрэн-гийн нэртэй салшг¿й холбоотой бºгººд ¿ндэсний хийгээд европын нºлºº, дºч, тавиад оны ¿еэс давамгайлсан Оросын нºлººн дор ¿ргэлжийн зºрчилдººн дунд хºгжиж иржээ. Хожим нь з¿¿н европын (Болгар,Чехословак, БНАГУ) нºлºº орж иржээ. Гэлээ ч гэсэн ¿ндэсний элемент¿¿д ººрийн учир утгаа б¿рэн алдааг¿й билээ. ¯¿нийг Намхайцэрэн ººрийн амьдралынхаа турш б¿тээн туур-висан 50 ж¿жиг, дуурь, б¿жгэн ж¿жгийн тайз чимэглэлээр баталсан билээ. Энэ ¿зэсгэлэнд т¿¿ний тайз, ж¿жигчдийн хувцасны зурагны гаргуун б¿тээлийг харуулах юм тавигдааг¿й нь харамсалтай.

Ламын шашинтай, лам с¿м хийд хоёр Монгол орны амьдралыг шийдэж, бэлчээрийн мал аж ахуй амьжиргааны цорын ганц эх ¿¿свэр болж, монгол гэр хºдººгийн н¿¿р царайг тодорхойлж байсан ¿ед Монгол улс тусгаар тогтно-лын замаар анхны алхмаа хийж эхлэх тэр цагт Намхайцэрэн тºрж, шашиныг ¿г¿й хийж, Б¿гд Найрамдах улсыг байгуулах хийгээд нэг намын удирдлагатай комму-нист тогтолцооноос олон урвалч ¿зэл, зах зээлийн нийгэмд шилжих явцыг ¿зэж туулж иржээ. Намхайцэрэн з¿гээр харж байсанг¿й, энэ б¿хнийг ººрийн б¿хий л х¿ч чадал, авъяас билгийг дайчлан гар бие оролцож иржээ. Гэхдээ энэ ухаалаг,

шинэ юм б¿хнийг ¿нэхээр сонирхдог эрийг хувь заяаны цохилт, дайсагнал, улс тºрийн шахалт хавчилт тойрч бас тойрч гарсанг¿й байна.

1913 онд VIII Богд гэгээн – Жавзундамбын (1869 – 1924) ордны язгууртан ахайтан Дашдулам, х¿нсний хангамжийн даамал Лувсаншарав нарын 3-р хºвг¿¿н болон тºрсºн Намхайцэрэнг дºнгºж 4 настай байхад эх нь, т¿¿нээс хойш хоёр жи-лийн дараа эцэг нь нас баржээ. Т¿¿ний эх Дашдуламын найз Г. Нацаг хэмээх Бээжингийн дуурийн алдарт дуучин эмэгтэй ººр дээрээ татаж аван Ниййслэл х¿рээнд дºнгºж шинээр байгуулагдсан улсын анхны сургуульд оруулах х¿ртэл жаал х¿¿ бараг хоёр жил шахам сайнаа-саа муу нь их хорвоод амьдрахын тºлºº тэмцэж явжээ. Нацаг Монголын нийсл-элийн сайхан х¿¿хн¿¿дийн нэг байгаад зогссонг¿й, боловсролтой, чинээлэг нэгэн байсан бºгººд тэрбээр ºнчин х¿¿д монгол, тºвд, хятадын урлаг, соёлын ан-хны мэдэгдэх¿¿¿н олгожээ. Намхайцэрэн анхны пионерийн б¿лгийн гиш¿¿н болж, бºмбºрчин, б¿рээчин нь болжээ. Тэр хичээл сурлагадаа гайхалтай байсан тул 1926 онд Германд ном сурч, гар урлалын боловсрол эзэмш¿¿лэхээр явуулсан ан-хны 32 сурагчийн нэгэнд орсонд гайхах юмг¿й билээ.

Барууны “капиталист” орноос Монголчуу-дыг эх оронд нь албадан авчирсны дараа Намхайцэрэн эхлээд “Монголтранс”-д

онд тэрээр хэвлэлийн графикчийн мэргэжил эзэмшихээр ажлын гараагаа эхэлжээ. Тэрбээр урлагт хамтран з¿тгэгч К¿рт Швердтфегерийн хамтаар уран зураг дахь хºдºлгººний асуудлыг техник хэрэгслэлийн тусламжтайгаар (ººрсдºº зохион б¿тээсэн хананд тусгах аппа-ратынх нь нэг нь) шийдвэрлэж, ºнгºт гэрлээс тодорхой хºдºлгººнд шилж¿¿лэн харуулдаг “ªнгийн гэрлийн ойлтоор наадах” хэмээх б¿тээлээрээ нэрд гарсан юм. Энэх¿¿ ºнгийн хºдºлгººнт туршилт нь Хиршфелд-Макийн “Баухаус”-ын томо-охон мастерууд болох Оскар Шлеммер, Иоханнис Иттэн, Паул Клэй, Вассилий Кандинский, Ласзло Мохоли-Наги болон Лионел Файнингер, т¿¿ний х¿¿ Ла¿рнце (Тэрээр монгол залуусын адил Викер-сдорфын сургуульд суралцаж байгаад хожим нэрт хºгжим судлаач болсон)-ийн уран б¿тээл¿¿дийн хариу болсон юм. Хиршфелд-Макийн ºнгº гэрлийн тоглолт Германы нилээд олон хотуудад болон 1924 онд Вена хотноо ¿зэсгэлэнд орол-цож, энэ чиглэлийн урлагийн ººрийн х¿рээнд давалгаа ¿¿сгэж байсан юм.

Хиршфелд-Макийн графикийн болон зургийн б¿тээл¿¿д нь тухайн ¿едээ олны х¿ртээл болж чадааг¿й бºгººд ºнºº ¿ед аажмаар дахин нээгдэж байгаа болно. Т¿¿ний б¿тээсэн тавилгын загваруудад нь Марсел Бройерийн нºлºº тусгагдсан байх боловч Хиршфелд-Мак урлаг, тех-никийн шинэ нэгдмэл байдлын баталгааг харуулах гэж чармайж байлаа. Тэрээр

1923/1924 онуудад “сурган х¿м¿¿ж¿¿лэх х¿¿хэлдэйн булан”-г барилга барих эвл¿¿лдэг тоглоомын систем болгон ашиглаж, ºнгº болон хэлбэрийн ººр хо-орондын харилцан нºлººллººр туршилт хийх сургалтын обьект б¿тээсэн юм.

Л.Намхайцэрэн урлагт хºл тавьж байх энэ ¿ед Людвиг Хиршфелд-Макаас ил¿¿ сайн багш ¿нэхээр олдохоорг¿й байсан юм. Т¿¿нээс авъяаслаг монгол х¿¿ зурах, таталбар хийх, ºнгº, цаас, харандаатай хэрхэн харьцахаас эхлээд, хулдаасан сийлбэр, чулуун барын хэвлэлтэй танилцаж, хэвлэл техникийн графиктай найдвартай ажиллаж сурчээ. ¯¿нээс гадна тайзны засал чимэглэл, байгуулам-жийн зураг гаргах, хийх ажилд сургасан нь т¿¿нийг 20-р зууны монголын олон талт нэрт уран б¿тээлч болгосон билээ. Л.Намхайцэрэнгийн Герман дахь сургуу-лийн жил¿¿д нь т¿¿ний уран сэтгэмжийг ºргºжин тэлж баяжуулах булаг болсон гэдэг нь т¿¿ний анхны зургууд б¿хий хавтсан дахь уран б¿тээлээс нь хараг-дана. Т¿¿н дотор багш болон хамтран суралцагсдаа нºхºрсгººр элэглэн хошиг-носон шог зурагнууд ноорог цааснуудаас гадна ººрийн найз Гомбо, Нацагдорж нарыг болон анхных нь байгалийн болон, хºрºг зурагнууд байдаг. Тэрээр Викер-сдорфт байх ¿едээ чулуун барын урла-лыг ил¿¿ сонирхдог байсан нь график зургаас ил¿¿тэйгээр чулуун барын урлал зонхилж байгаагаар харагдаж байна. Мºн цººн тооны усан будгийн болон

конструктив маягийн б¿тээл¿¿д багтсан байна. Ийнх¿¿ сурагч Л.Намхайцэрэнгийн анхны уран б¿тээл¿¿дэд Хиршфелд-Ма-кын “Баухаус” загвар тодорхой харагддаг. ªнººгийн Монголын д¿рслэх урлагийн б¿тээл¿¿дийг ажиглаваас олон улсын урлагийн тавцанд хэдийнээ гарсныг олж харах бºгººд т¿¿хийн улбааг ийнх¿¿ эр-гэн сºхвººс монголын уран б¿тээлчдийн орчин ¿еийн урлагт нэвтрэх шинэ эринг эхл¿¿лэн нээгчийн томоохон тºлººлºл бол тэртээх ная гаруй жилийн ºмнº Гер-ман улсад суралцаж байсан, эрт эд¿гээг холбох “г¿¿р”-ийг барилцсан Лувсанша-равын Намхайцэрэн гуай бºлгºº.

Дорис Гёттинг

зэрэгт ºнгº будаг, гэрэлт¿¿лэг, с¿¿дрийг чадамгай ашигладаг байлаа. Энэ нь “Лир ван” (1963), “Евгений Онегин” (1964) болон Гуногийн “Фауст” (1969) зэрэг гадаадын драмын ж¿жиг, дууринд мºн адил хама-арах болой.

Тал б¿рийн авъяастай энэ б¿тээлч х¿ний урлагийн авъяас чадвар б¿рэн шавхагдан гарч ирж чадааг¿й байна. Театрт ажилла-сан жил¿¿д болон мэдээж т¿¿нээс ºмнº ч гэсэн Монгол орондоо болон гадаадад ялангуяа Болгар, БНАГУ-д ажил албаар очих, судалгаа хийж байх б¿рдээ хотын байдал, байгаль, мал амьтан, х¿м¿¿сийн зургийг т¿¿ш, шохой, усан болон тосон будгаар б¿тээж байлаа. Ийнх¿¿ т¿¿ний социалист реализмын урлагын ¿зэл санаа шингэсэн, ¿йлдвэрт ажлаа хийж байгаа, эсвээс хºдºº аж ахуй, ¿йлдвэр-лэлийн зºвлºлгººн дээр байгаа бяр нь амтагдсан, цог жавхаатай х¿м¿¿сийг ха-руулсан б¿тээл¿¿д бий болжээ. 1962 онд т¿¿ний б¿тээсэн “Оюутнууд говьд” б¿тээл бол ¿¿ний яруу тод жишээ билээ. 1961 оны “Шуурга” бол дээрхийн эсрэг зураач аюул занал тºдийг¿й байгалийн хилэгн-элийн эсрэг залуу б¿сг¿й тэмцэж явааг д¿рсэлсэн байдаг. Энэ б¿хэн, эмэгтэй, мал с¿рэг, байгаль хэрхэн хºдºлж байгааг ººрийн д¿рслэх арга барил, цººн хэдэн цайвар, б¿дэг ºнгººр ¿з¿¿лж чадсан байна.

1980 онд Улаанбаатарт болсон “Мастеру-удын ¿зэсгэлэн”-д Намхайцэрэн хувцас,

тайз чимэглэлийн б¿д¿¿вч, байгалийн яруу зурагнууд, тºлºв тºрхтэй хºрºг б¿тээл¿¿дээрээ оролцжээ. Т¿¿ний бага формат дээр зурсан “Ойд” зургийг ажиглаж байгаа х¿м¿¿ст ºндºр ой модны дундуурх жимээр яваа нэг б¿лэг х¿м¿¿сийн дуу сонсогдох мэт сэтгэгдэл тºрдºг билээ. Гэрэл гэгээн дунд навч б¿р нь нар руу тэм¿¿лэх мэт харагдах ногоон, шар, х¿рэн ой модны дунд х¿м¿¿сийн д¿рс ºнгº будгийн т¿рхлэг л¿гээ адил харагдах ажгуу. Ийм нэгэн байгаль хºгжилтэй ч юм шиг, уйтгартай ч юм шиг харагдах ажээ.

Намхайцэрэн байсхийгээд л хºрºг зураг зурахад цаг заваа зориулдаг байлаа. Т¿¿ний ººрºº ººрийгºº зурсан хºрºг нь сэтгэлийн тэнхээтэй, захирангуй, хянуур бºгººд гойд содон д¿р тºрхийг илтгэх ажээ. Сэргэлэн соргог янзын х¿рэн н¿д, ºтгºн хºмсºг, н¿¿рэнд нь суусан уруу-лыг нь х¿рсэн хоёр б¿дэгхэн урт ¿ржлээ зэрэг нь дээрх байдлыг улам ч тодруулах ажгуу. Хºргийг харахад уран б¿тээлч Намхайцэрэнгийн хººр баяртай, дºлгººн тогтуун, амьдралд тал б¿рийн авъяа-саараа оролцсон, эрч х¿чтэй байдлыг хамгийн оновчтой харуулж дээ гэсэн сэтгэгдэл ººрийн эрхг¿й тºрºх ажээ.

Амьдралынхаа хугацаанд Намхайцэрэн ºнгº, хэлбэрийг ººрийн урлагын биетээс хэзээ ч дээг¿¿р тавьж байсанг¿й билээ. Гэхдээ энэ бол тэр ºнгº, хэлбэр, техни-кийн туршилт хийхээс татгалзаж байсан гэсэн хэрэг биш билээ. ¯¿нийг т¿¿ний

насан туршийн б¿тээл туйлбартай харуу-лах ажээ.

Ренате Борманн

Тайлбар1 Буяннэмэх Монголын нэртэй зохиолчийн нэг, тэрээр

1929 онд Монголын зохиолчдын холбоог санаачилсан юм. 1937 онд дºнгºж 36 насандаа баривчлагдан нас баржээ.

2 1927 онд Монголын анхны Хºгжим, ж¿жгийн театр “Бºмбºгºр ногоон”-ыг модоор барьсан нь 1949 онд т¿ймэрт шатсан ажээ. Т¿¿ний суурин дээр одоогийн засгийн газрын ордоныг барьжээ. ªнгºрсºн зууны 50-иад онд С¿хбаатарын талбайн з¿¿н талд ж¿жиг, дуурийн театрын барилга шинээр баригджээ. Нэр нь т¿¿хэн хугцаанд хэд хэдэн удаа ººрчлºгдсºн бºгººд 2002 оноос эхлэн улсын дуурь, б¿жгийн эрдмийн театр гэх болсон билээ.

Ашигласан материалБ. Лхагваа: “Авъяасаараа байгуулсан мºнхийн гавъяа”, 2-р боть, Улаанбаатар хот, 2008 онБ. Болд, Ш. Нацагдорж, Д. Нацагдорж: “Урлаг, Соёлын алтан ¿еийнхэн”, Улаанбаатар хот, 2002 онКурт Давид: “Сур харваачдын оронд” (энэ номыг Л.Намхайцэрэн 5 зураасан зургаар чимэглэжээ), Бер-лин хот, 1962 он


гудамж, г¿¿р барих арван х¿нтэй багийн ахлагчаар ажиллан Герман оронд олж ав-сан математик, зураг техникийн мэдлэгээ харуулж, нэр х¿ндтэй ажилчин болсон байна. 1938 оны 5-р сард т¿¿нийг ард т¿мний дунд “ногоон малгайтан” гэгдсэн Аюулаас хамгаалахын х¿м¿¿с “герма-ны тагнуул” хэмээн баривчилж, засан х¿м¿¿ж¿¿лэх лагер гэгчид хийжээ. Таван сарын дараа т¿¿нийг суллаж, Дотоод яамны барилгын инженерийн сургуульд мэргэжил дээшл¿¿лэхээр илгээжээ. Тэр Туул гол дээг¿¿р тавьсан анхны 111 метр урт модон г¿¿рний загварыг зохиож, Хэрлэн, Онгийн гол дээг¿¿р г¿¿р тавиу-лж, Улаанбаатарын Зайсан Их тэнгэрийн хоорондох замыг удирдан бариулжээ.

“Манайд чинь мэргэжилг¿й ч байсан янз б¿рийн юм хийх хэрэг гардаг хойно доо” хэмээн тэрээр 1961 онд германы нэгэн зохиолчид хэлмэрч, газарчнаар явах зуураа ярьсан байдаг. Хятадад ¿зсэн г¿¿рээ тэр ººрийн зургийн дэв-тэртээ тэмдэглэн авчээ.

Намхайцэрэн хэдийгээр (эсвэл яг тийм учраас) жинхэнэ нийслэлийн уугуул ир-гэн боловч зах хязгаарг¿й ¿ргэлжлэх эх орныхоо гоо ¿зэсгэлэнг биширсэн нэгэн байжээ. Энэ уудам дэлгэр байдал т¿¿ний уул, ¿¿лийг сурамгай д¿рсэлсэн зураасан зурагнуудаас тод томруун харагдах ажгуу. Намхайцэрэн Тюрингийн сургуульд су-ралцаж байх ¿едээ багш нар, цуг сурал-цагчид, тохиолдлын танилуудын хºрºг

зургийн таталбарыг ¿ргэлж, дуртайяа хийдэг байсан байна. Мºн гэрт гадаа яв-сан, суусан газар б¿ртээ тэмээ, адуу, хонь, уул, мод, тал нутгийн шивээ хялгана, айл гэр, шинээр баригдаж байгаа барилгын зургийн зурдаг байжээ. Мºн янз б¿рийн улиралд, тэрчлэн ºдрийн янз б¿рийн цагаар тэр Улаанбаатарын д¿¿рэг б¿рийг усан будгаар д¿рсэлсэн байдаг. Орон нутагт явах болгонд нь т¿¿ний богцонд харандаа, ¿зэг, т¿¿ш, цаас бэлэн явдаг байлаа. Олон монгол зураачийн б¿тээлд ажиглагддаг ажигч гярхай байдал хийгээд хºдºлгººний мэдрэмж т¿¿ний зураасан хийгээд усан болон тосон будгийн зурагт нэгэн адил ажиглагдах ажээ. ªнгºний хувьд хºх ºнгийг тун бага, харин тод бо-лон б¿дэг улаан-ногоон-шаравтар ºнгийг урьтал болгон хэрэглэдэг байв.

1941 оны 1-р сарын 5-нд монголын улсын цирк анхны тоглолтоо хийх ¿ед Намхайцэрэн циркийн манежийн тохижилт хариуцсан зураачаар ажил-лахын зэрэгцээ хийл хºгжим тоглож, жааз хºгжмийн хамтлаг болон циркийн орхестрийг ¿ндэслэжээ. Намхайцэрэн “амьдрал судлахаар” баруун хойд з¿гийн Хºвсгºл аймагт томигдож, хожим Мон-голын нэртэй зураачид болсон Чойдог, Ядамс¿рэн, Одон нарын бусад нºхдийн хамт 1943 онд гурван сарын турш ой тай-га, уулс, хºндий талын сайхныг мэдрэн аялсан нь тэдний уран б¿тээл туурвих санаа бодлыг гарцааг¿й баяжуулж ºгсºн байна.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Нам-хайцэрэн дºрºвдºх, эсвээс тав дахь ажлын гараагаа театрын зураач, тайз чимэглэлчнээр эхэлжээ. Энэ талын анхны туршлага, амжилтыг тэр б¿р 1935 онд олж авсан байна. Тюрингийн сургуулийн найз зохиолч, найруулагч, театр судлаач Д. Намдагийн х¿сэлтийг дагах боллоо. Буяннэмэхийн1 зохиолын “Гурван хорын х¿лээс” ( архи, шалиглал, тамхи) ж¿жигийг тавихад зураач, Театрын зураач яаралтай хэрэг болсон ¿е байлаа. “Бºмбºгºр но-гоон”2 хэмээх 1927 онд барьсан гэр хэл-бэрийн модон театрт Намхайцэрэн “Зам”, “Цолмон” ж¿жгийн тайзны зураачаар ажиллаад зогссонг¿й, бас агуулахын эрх-лэгч, найруулагч, санх¿¿ч хийгээд сайн дурын хºгжимчид, б¿жгэн ж¿жгийнхнийг хариуцан ажиллаж байсан байна. 1951 онд зохиогдсон “Жаргалын зам” хэмээх анхны “мэргэжлийн” монгол дуурийн тайзны зургийг одоо ч Намхайцэрэнгийн залгамжлагч нар чиг хандлагаа болгон ажиллаж байгаа билээ.

“Театрын зураач х¿н зохиолч, найруулаг-чийн х¿ссэн санааг тайзны д¿рд хувир-гахын тулд б¿тээлчээр нэгтгэн харуулах ёстой билээ”. Намхайцэрэнгийн тайзны зургиийн б¿д¿¿вч, барималууд урлагийн ºндºр чанарыг тºдийг¿й т¿¿ний авхаалж, хийгээд угсаатны з¿йн ºргºн мэдлэгийг батлан харуулах ажээ. Тэрээр ж¿жгийн агуулагт тохирсон тайз засал чимэглэл, д¿р¿¿дийн н¿¿рний хºдºлгººн болон дохио зангааг илэрхийлэх, тэдний хувцас


the concept of the life-reform movement of the late 19th and beginning 20th century, considering Spirit and Eros to be essential characteristics of human “nature”. His self-stylization as the “leader” of a “religion of spirituality” realized together with young people, clearly shows Nietzsche’s influence. He did not only share the sacralization of youth with the German philosopher but also his “zarathustra-like self-sacralization” (as Ulrich Herrmann put it in his study about Wickersdorf and Wyneken), and he expected his students to be following adherents of his spiritual leadership. This attitude time and again caused conflict with his colleagues and also was rejected by some of the Wick-ersdorf students.

L. Namkhaitseren was also one of the boys who instinctively felt that something was wrong with Gustav Wyneken’s character. He pointedly caricatured the negative traits of the famous school founder in his Wick-ersdorf sketch book. In fact, in the 26 years of its existence Wyneken acted as the direc-tor of the Freie Schulgemeinde only for four-and-a-half years. Several times he had lost that position because he was accused and sentenced for sexual misbehaviour against some of his students. But he always remained close to Wickersdorf and never gave up his spiritual leadership over the institution. In the three years or so when the young Mongols studied in Wickersdorf, Wyneken acted as the administrative man-ager while the teacher and dramatic adviser

Peter Suhrkamp (1891 – 1959) was head of the school. Mainly known in Germany as one of its famous book publishers, the founder of the Suhrkamp Publishing House has also been a highly talented pedagogue and a critical writer of articles about the educational situation in early 20th century’s Germany. In addition he organized the Wickersdorf school theatre and made it well known for its performances in the region.

The Freie Schulgemeinde as an open-minded boarding school and its educational con-cept of combining class lessons with crafts and art, sport and being close to nature, were reasons for its international fame. Stu-dents from many countries attended school there. Much stress was put on classes like music- and art education. In the workshops they learnt how to do metal works and to bind books, or how to join wooden furniture. Of course, they made the tables, beds, chairs and bookshelves of their living quarters themselves. As far as food and clothing was concerned the students were taught to adhere to natural living styles. Their sports trainer was the world famous German athlete Otto Peltzer (1900 – 1970), and on their field trips they enjoyed the beautiful environments of the Thuringen Forest. They visited opera performances in the nearby town of Weimar and made excursions to the Bodensee in southernmost Germany.

Nurturing young talents played a great role in Wickersdorf – an ideal precondition also

for the development of L. Namkhaitserens talents as an artist. Very soon after his ar-rival these talents became obvious, not only as far as drawing pictures was concerned but also related to music. He quickly learnt to handle the violin bow as easily as the pen-cil. It must have been the musician and com-poser August Halm who introduced young Namkhaitseren into the music of Bach, Beethoven, Mozart and Schubert and made him join the school’s orchestra. Namkha-itserens virtuosity on the violin must have been so striking that Halm even presented him a precious Amati violin when the boy left Wickersdorf in 1929 for some practical training in Weißensee near Frankfurt/Oder before going back to Mongolia one year later. Back in Ulaanbaatar, L. Namkhaitseren performed the first ever concert of European classical music in Mongolian history on his violin.

Peter Suhrkamp who took special care for the Mongolian students, has written an arti-cle about them which has been published in the Berlin newspaper Deutsche Allgemeine Zeitung under the title of “Nameless ambas-sadors – Mongolian pupils in Germany” in May 1929. Among the illustrations of this article most of them showing photos of the boys and girls during their leisure activities, there are also two artistic works of a “14-and 16-year old Mongol” (according to the cap-tion). One shows the school choir singing in the music classroom and being conducted by a teacher while, from the background, the

L. Namkhaitseren’s school years in Wickersdorf – first paintings

The artistic development of L. Namkhaitse-ren (1913 – 1992), the eldest among the Mongolian painters of three generations presented in this exhibition, is closely con-nected with Germany. He was, so to say, the personification of the beginnings of Mon-golian-German cultural contacts more than 80 years ago. And, in spite of all later politi-cal and ideological problems he had to face, he kept these roots alive until his death in 1992, as a painter and a stage designer as well as a musician and even as an engineer of bridge building who has been inspired by the German Bauhaus constructivism. Born as the third son of a high official of the Bogd Khan administration, Luvsanžaravyn Namkhaitseren belonged to the small group of highly talented young Mongols who had been selected for further education in Ger-many in 1925. And it was Erdeni Batukhan, then Mongolian Minister of Education, who had initiated the cultural connection with Germany’s Weimar Republic although there have been no diplomatic relations between the two states at that time. But there existed already a Mongolian Office of Economic and Trade Relations in Berlin since 1924 be-ing in charge of ordering German industrial products and engaging German specialists for companies in Mongolia. The acquisi-tion of school equipment and the placing of printing orders for new Mongolian maps and a school atlas followed suit.

E. Batukhan’s first visit in Germany took place in the beginning of 1925. He wanted, among others, to negotiate with school officials and industrial circles the dispatch of the most promising youngsters who were intended to be the future elite of a modern and independent Peoples’ Republic of Mon-golia. In October 1925 about 35 boys and girls left Ulaanbaatar for Germany, 12 year old Namkhaitseren being the youngest of that group. But, for what ever reason, Mon-golian school officials must have made him two years older than he really was. Appar-ently in his passport his date of birth must have been June 1911, since this earlier date is documented in the school records of the Freie Schulgemeinde Wickersdorf, kept now in the City Archives of Saalfeld. Anyway, the boys and girls spent the winter in Moscow, where they were prepared for the new situ-ation and had their first German language lessons while waiting for their visa to be stamped by the German Embassy. One can trace back Namkhaitseren’s first proof of his talents as a future “Peoples’ Painter” to these days in Moscow. A coloured pencil drawing shows a big bird, perhaps an ostrich which he might have seen in the Moscow Zoo, running through a hilly steppe landscape with a red ger (or yurt) on the left side. It has been signed by the daring young artist with “Namchei” and the date of March 10th ‘26.

The children and their tutors left Moscow for Leningrad in Spring 1926, accompanied by Minister Batukhan himself. The group mem-

bers boarded a ship which took them across the Baltic Sea to the port of Stettin where they arrived May 31st, seven months after they had left Mongolia. They proceeded to Berlin by train and found accommodation there in a villa in Frohnau which had been specially rented for the children in order to get them easily acclimatized in the foreign country. First of all, the young Mongolians went on a shopping spree and bought them-selves Western style clothes. A sightseeing tour through the German capital followed, and little L. Namkhaitseren in his new outfit proudly posed for a photo at the Sieges-säule which, at that time, still was standing just in front of the Reichstag. And finally, in January 1927, the pupils were sent to differ-ent institutions of education in Germany, while four of them went to Paris to attend school there.

L. Namkhaitseren belonged to those ten boys and girls who had been accepted by the Freie Schulgemeinde Wickersdorf, a reform- pedagogic institution situated in the beau-tiful Thuringen Forest area. The FSG had been founded in 1906 by Gustav Wyneken (1875 – 1964) together with some artists, i.e. the dramatist and poet Martin Luserke, the musician and composer August Halm (1869 – 1929) and the painter and art teacher Fritz Hafner. Wyneken understood himself less as educator than as a spiritual leader of a self-administering community of teach-ers and students creating a common youth culture. His ideas were closely related to


artist of 20th century’s Mongolia. Namkha-itseren’s portfolio of early creations proves to be a vivid testimony of the unfolding of his broad creativity in those decisive school years in Germany. What he created were not the usual school boy scrawls, and not only caricatures of his teachers and class mates, among them his Mongolian friends Gombo and Natzok (T. Nacagdorj), but also first landscape drawings and portraits. Considering the comparably great number of graphics in his Wickersdorf folder, he must have had a preference for lithography. But you can find also some water-colours and constructionist creations among them. In a word, Hirschfeld-Mack’s Bauhaus style is clearly mirrored in the early art works of the student L. Namkhaitseren.

If you look at Fine Arts in Mongolia today which has already got access to the inter-national art market, one should, at least for a moment, visualize, in the proper sense of the word, that the setting-out of Mongolian artists for modernity, more than 80 years ago, had its very beginnings in Germany, and that its “engineer of bridge building” had been nobody else than Luvsanžaravyn Namkhaitseren.

Doris Götting

morning sun breaks through the window. This work which seems to be a lithography, has been signed with “Ziren” and might be attributed to one of the girls called Tserenk-hand; she also liked to draw pictures as is documented in one of the sketches in Nam-khaitseren’s folder. The next illustration in the newspaper article, also a litho, shows the drummers of the Wickersdorf Jazz Band in full action. This picture seems to have been created by Namkhaitseren and can be con-sidered to be a vivid example of his artistic progress in short time.

Conducted by Peter Suhrkamp the Mongo-lian pupils also actively participated in the rehearsals and staging of theatre dramas. In L. Namkhaitserens Wickersdorf photo album there are a lot of black-and-white photos of the theatre production of “Kalif Storch” and George Bernhard Shaw’s “Cesar and Cleopatra” starring with Peter Suhrkamp as Cesar and L. Namkhaitseren as a spear hold-er supernumerary. The director of Shaw’s drama has been Jaap Kool (1890 – 1959) who was also in charge of the stage music. Jaap Kool was of Dutch nationality and, at that time, a well known composer and jazz musician. He had joined August Halm who was more in charge for the classical and folk music as a music teacher. Kool’s music les-sons, however, were much more dedicated to the contemporary “Golden Twenties”. In the Berlin “scene” he was well known as a somehow eccentric composer of music for stage, films and dance, since he worked for

literati like Frank Wedekind and film direc-tors like F. W. Murnau. His Concerto Grosso for Jazz Orchestra had its first performance with the Berlin Philharmonic Orchestra in 1925, and in the thirties he published a remarkable book on the Saxophone instru-ment. No wonder that Jaap Kool has been a very popular teacher for the Wickersdorf students. There is a caricature of him in L. Namkhaitseren’s sketch book.

It was part of the Wickersdorf educational concept of that music and art lessons were not taught by teachers but by artists them-selves. As teacher of arts a personality like Ludwig Hirschfeld-Mack (1893 – 1965) had been engaged in 1926. From him 14-year-old Namkhaitseren must have got the decisive impulse to become an artist himself one day. Hirschfeld-Mack was considered to be an important representative of the younger generation at the Bauhaus Weimar, which had been closed in 1925. He had been work-ing there since 1920, starting as a Lehrling of graphic arts. But he drew public attention with his “reflecting colour games” in which he, in cooperation with his colleague Kurt Schwerdtfeger, tried to solve the problem of movement in painting by using technical means and, thus, to convert coloured light into real movement.

These kinetic colour experiments have been Hirschfeld-Mack’s answer to the creations and the teaching of the great masters of Bauhaus like Oskar Schlemmer, Johannes

Itten, Paul Klee, Wassily Kandinsky, Lászlo Mohóly-Nágy and Lyonel Feininger whose son Laurence, by the way, attended the Wickersdorf school at the same time as the Mongolian students; he later should become a famous musicologist. Hirschfeld-Mack’s “reflecting colour games” were shown in many cities in Germany and also, in 1924, in a spectacular exhibition in Vienna and caused a great echo in art circles while the artist’s graphic works and paintings re-mained widely unknown to the public until quite recently. Formally, this opus comprises all stylistic phases of the Bauhaus and covers the whole spectre from the expressionist and lyrical-primitivistic symbolism to a con-structivist-analytical style between concrete-ness and abstraction. With his furniture designs, indicating Marcel Breuer’s influence, Hirschfeld-Mack wanted to hint a new union of art and technique, and with the construc-tion set system of his “Pedagogical Doll’s House” (1923/24) he created a study object for experiments with colour and form.

As a matter of fact, there could be no better teacher for young Namkhaitseren’s first steps as an artist than Ludwig Hirschfeld-Mack. It was with him that the talented Mongolian boy learnt how to draw and to paint, how to use colour, pencil and paper, how to make lino-cut and lithography. He gained skills in graphic printing techniques as well as in design and construction of stage decors – skills that later enabled him to become the most versatile and most important creative


a much-sought-after employee. In May 1938, he was arrested by the “Green Hats” – the common name for the state security forces – as a “German spy” and placed in a so-called “re-education” camp. He was released after five months and was then assigned to begin training as a civil engineer at the Ministry of the Interior. There, he drew up the construction plans for the first 111-metre-long wooden bridge over the Tuul River. He also helped build bridges over the Kherlen River and the Ongiin Gol River and the road between Zaisan and Ikh Tengeriin Am in Ulaanbaatar.

“In Mongolia, we had to do a lot of things without any previous training”, explained Namkhai in 1961 to a German writer he was accompanying on a trip through Mongolia, during which his task was to act as an inter-preter and national expert. He explained that he had seen bridges in China and had simply sketched them in his notebook. Although Namkhaitseren was a true city person – or, perhaps, for that very reason – he was always fascinated by the beauty of his native coun-try’s landscapes. The Mongolian countryside can appear to stretch out into infinity, and this vastness becomes clearest in his draw-ings, which feature his skilfully rendered lines representing mountains and clouds.

While studying in Thuringia, Germany, Namkhai would often draw portraits of his teachers, fellow students and casual ac-quaintances. At home in Mongolia, wherever

he walked, stood or drove, he would draw images of camels, horses, sheep, mountains, the feather grass of the steppe, yerts and newly built structures. For example, he did a watercolour of each city district of Ulaan-baatar in different seasons and times of the day. And, when he travelled, he never forgot to bring pencils, pens, ink and paper. His drawings, watercolours and oil paintings show a definite talent for precise observa-tion. They also show that unique feel for movement found in so many Mongolian works of art. In terms of colour, he shows a preference not so much for blue tones but much more for strong and less-strong red, greens and yellows. On January 5, 1941, when the Mongolian State Circus gave its first show, Namkhaitseren was very much involved, working as the painter respon-sible for the drafts of the arrangement of the arena, but also as a violinist, Jazz band founder and circus orchestra leader.

In 1943, upon being ordered to undergo a “Study of Life” in the north-western province of Khuvsgul, Namkhaitseren and other fu-ture prominent Mongolian artists, including Choidog, Yadamsuren and Odon, roamed through forests, mountains and valleys for three months, the whole time aware of their journey’s inevitable enrichment of their artistic work.

After the Second World War, Namkhaitseren began his fourth – or was it his fifth? – career as a theatre painter and stage and set

designer. As early as 1935, he had been able to gain his first experience and success in the field. He had come to the aid of D. Namdag, an author, director, theatre expert and friend from his school days in Thuringia, who ur-gently needed the services of a painter and stage designer for his production of a play by S. Buyannemekh 1 “Drei fesselnde Gifte” (“Three Deadly Poisons”) about the three “poisons” of alcohol, vice and drugs. In the “Green Dome”, 2 a wooden building con-structed in 1927 in the shape of a yert, Nam-khaitseren not only created the stage sets for “Der Weg” (“The Path”) and “Tsolmon”; he also managed the warehouse, acted as prop master and treasurer, and was responsible for the lay musicians and the ballet. His stage and set design for the first “profes-sional” Mongolian opera, “Wege des Glücks” (“The Paths to Happiness”), from 1951, continues to be used by his successors to this day as a means to gauge their own work. “The theatre painter must unite the ideas of the author and the producer in a creative manner so as to allow them to transform into the desired figures on stage.” Namkhai’s stage design sketches and figurines are evidence not only of tremendous artistic quality, but also of a high level of empathy, intuition and comprehensive ethnographic knowledge. He used colours, light and shade masterfully to create stage designs that were content-appropriate and that allowed for the figures’ movements, gesticulations and costumes to be rendered. This also applies to his work on foreign dramas and operas,

Luvsansharavyn Namkhaitseren: “… My native country, so beautiful and wide…”

Luvsansharavyn Namkhaitseren was clearly an extremely remarkable human being – a person whom one would gladly have known in person. He was a pioneer in the true sense of the word. He drove the first tractor to Ulaanbaatar and built the first street and bridge in Mongolia. He gave the first violin concert, founded Mongolia’s first Jazz or-chestra, headed the first theatre and worked as a stage director and ballet master. He was also one of the first professors to teach a new generation of students at the Academy of Applied Arts, which was founded in 1945. Namkhaitseren secured a lasting place in the artistic and cultural history of Mongolia with his work as a visual artist, theatre painter, stage designer and costume design-er. What made him perhaps the most versa-tile artist in Mongolia were his unmistakable drawing, painting and technical skills, his comprehensive knowledge of styles, fabrics and costumes, his fundamental understand-ing of the artistic traditions of his native country, his continent and Europe – all of which he was able to express creatively in his work.

In addition to his studies under German art professors, Namkhaitseren also received instruction from his native Mongolian teacher – an Impressionist – and, later, from Russian artists active in Mongolia. Set and production design in Mongolia, which has

long since been inseparably linked to Nam-khaitseren’s name, developed in a constant interplay between European and Mongolian influences. In the 1940s and 1950s, it was also predominantly shaped by Russian trends. The influence of Eastern European countries, such as Bulgaria, Czechoslovakia and the German Democratic Republic, were also soon to be felt. And yet, Mongolian features never entirely lost their meaning and impor-tance, as can be clearly seen by the sets of over 50 theatre, opera and ballet produc-tions that Namkhaitseren designed over the course of his life. It is a pity that no examples of his masterful work in stage and costume design found their way into the exhibition.

Namkhaitseren was born in an era when the theocratic and Lamaistic-Buddhist country of Mongolia was taking its first steps to-wards independence. It was still a time when Lamas and monasteries dominated the lives of all Mongolians, when nomadic livestock husbandry was the only mode of existence and when “yerts” (round, felt-covered struc-tures) dotted the landscape. Soon, Namkha-itseren would experience the abolishment of theocracy, the foundation of the People’s Republic, the transformation from a com-munist one-party state to pluralism and the emergence of a market economy. Namkha-itseren did not just observe these events; he also used his skills and each of his talents to shape the course of changes taking place in his country. He was an extremely intelligent person who was interested in everything.

As a result, he was not spared the strokes of fate, hostility and political repression. Namkhaitseren was born in 1913, the third son of a court lady named Dashdulam and a food provision master named Luvsan-sharav, both of whom were in the service of Bogd Gegeen VIII (1869 – 1924). His mother died four years after his birth, and his father passed two years later. Over the course of the following two years, Namkhaitseren and his brothers made their way more or less alone through life until G. Natsag, a friend of Dashdulam and a famous opera singer in Beijing, took Namkhai under her wing, sending the 8-year-old to the newly founded state school in Niislel Khuree. Natsag was not only considered one of the most beauti-ful women in the Mongolian capital; she was also well-educated, wealthy and able to give the orphan boy his first insights into Mongolian, Tibetan and Chinese art and culture. Namkhai became a member of the first pioneer group, where he made his mark as a drummer and trumpeter. His accom-plishments at school were impressive, so it is not surprising that he was among the 32 students sent to Germany in 1926 for further schooling and training.

After the forced retreat of Mongolians from Western “capitalistic” countries back to Mongolia, Namkhai worked at first at “Mon-goltrans” as head of a group of 10 working in road and bridge construction. At this job, the mathematical and technical drawing skills he had learned in Germany made him


such as “King Lear” (1963), “Eugen Onegin” (1964) and Gounod’s “Faust” (1969).

And yet, Namkhaitseren’s work in the theatre was only one aspect of his seemingly inex-haustible artistic talent and ambition. Both prior to and during his years in the theatre – in the course of his student and profession-al life – he created ink and pastel drawings, watercolours and oil paintings of cityscapes, landscapes, animals, fellow Mongolians and people from the countries he continued to visit again and again, especially Bulgaria and the GDR. He also produced works that served the artistic ideal of Socialist Realism, i.e., images of people enthusiastically at work in factories, in farming and at produc-tion meetings. “Studenten in der Gobi” (“Stu-dents in the Gobi”), from 1962, is a perfect example of this. In his “Sturm” (“Storm”), from 1961, on the other hand, the painter depicts not only the threat, but also a young nomad woman’s revolt against nature. His image succeeds by capturing the movement of the woman, the herd and nature as well as through the use of less bright, matte colours.

The “Ausstellung der Meister” (“Exhibition of the Masters”), which was held in Ulaan-baatar in the fall of 1980, presented a wide range of Namkhaitseren’s work, including drafts for costumes and stage decorations, poetic landscape images and severe por-traits. When looking at the small-format painting “In the Forest”, the viewer is struck

by the feeling of eavesdropping on the group of people on their tree-lined path. The peo-ple are themselves like dabs of colour among the bright greens, yellows and browns of the trees, the leaves of which appear to reach out for the sun. It is a landscape that is at once both cheerful and melancholic.

Namkhaitseren came back again and again to portrait painting. His self-portrait shows a strong-willed, authoritative, severe man with salient facial features. This impression is underscored by two very awake, brown eyes, thick brows and a hint of two sharp de-scending wrinkles that reach all the way to the lips. This is an impression that perfectly reflects the personality of Namkhaitseren as a dynamic artist who was relaxed and will-ing to confront life in all of its facets. At no time in his life did Namkhaitseren place col-our and form over the object in his art. But, as his life’s work shows, this does not mean that he did completely without experiments with colours, forms and techniques.

Renate Bormann

Notes1 S. Buyannemekh, one of the most well-known Mongolia

writers, co-founded the Mongolian Writers’ Association in 1929. He died in 1937 in prison at the age of 36.

2 The “Green Dome” was a wooden structure built in 1927 tobe the first music and theatre house in Mongolia. It was erected on the spot where the government palace currently stands, after having burnt down in 1949. In the 1950s, the contemporary theatre and opera house was constructed on the east side of Sukhbaatar Square. Its name changed many time over the course of its history. Since 2002, it has been known as the “State Academy Theatre for Opera and Ballet.”

LiteratureB. Lkhagvaa: “Ewige Verdienste durch Talent”, (“Eternal Service through Talent”) Vol. 2,. Bd., Ulaanbaatar 2008B. Bold, Sh. Natsagdorj, Natsagdorj, “Art and Culture – The Golden Generation”, Ulaanbaatar 2002.Kurt David: “Im Land der Bogenschützen (mit fünf Feder-zeichnungen L. Namkhaitserens)” (“In the Land of the Archers – With five feather paintings by L. Namkhaitseren”), Berlin 1962.


Witkohski 30 x 20 cm

Lherer 20 x 30 cm


21 x 21 cm25 x 17 cm, 1928 Im Malsaal 26 x 20 cm


18 x 24 cmBauer 24 x 18 cm, 1927


23 x 30 cm, 1927Bor Khuu 23 x 30 cm, 1927

Schüler 12 x 9 cm


Dr. Wyniken18 x 13 cm

Französischlehrer 20 x 16 cm


124 x 30 cmHorst Pabell 22 x 15 cm

Mansfeld 22 x 14 cm


Gombo und Natzok 25 x 34 cm

Der Verwalter studierender Mongolen in Deutschland und Frankreich, England, Amerika28 x 15 cm


Im Zug 26 x 18 cm

34 x 25 cm20 x 11 cm


Nach Zugspitze Alex, Rudi, Hirschfeld14 x 28 cm


G. Schwarz 35 x 26 cm, 1928

Zeren Handa 14 x 10 cm

26 x 18 cm


30 x 21 cmMalsaal14 x 15 cm


Luvsansharavyn Namkhaitseren 1913 – 1992

Education 1921 – 1926 1st State Middle School in Niislel Khuree/Ulaanbaatar 1926 – 1930 “Freie Schulgemeinde” Secondary School in Wickersdorf, Germany 1948 – 1950 Master Class in Stage Design, Russia

Professional Experience 1930 – 1938 Employee and technician at “Mongol Trans” 1938 Arrested on charges of spying for Germany 1940 – 1945 Head of the Circus Orchestra 1945 – 1947 Head of the Cultural Office 1947 – 1963 Head painter and stage designer at the State Music and Theatre 1963 Deputy Culture Minister 1963 – 1969 Director of the State Opera and Ballet Theatre 1969 – 1975 Head painter and stage designer at the State Theatre 1975 – 1985 Director of the State Theatre Academy for Opera and Ballet

Exhibitions Individual and solo exhibitions in Ulaanbaatar, Prague, Budapest, Bucharest, Sofia, Berlin and Warsaw. Organiser of the first Mongolian Cultural Days in Great Britain in the 1970s.

Awards 1956 Merited Artist of the MVR 1959 State Award 1962 Order of the Polar Star 1963 “Outstanding Cultural Worker” 1973 People’s Painter of Mongolia 1981 “Hero of Work” (still the highest award in Mongolia today).

Leipzig Book Fair: Award for book illustrations for “Im Lande der Bogenschützen” (“In the Land of the Archers”), Book illustrations for Bertolt Brecht’s “Mother Courage”, Ulan-Ude, Burjatien

Works (a selection) Theatre “Freundschaftstreffen” (“A Meeting of Friends”), 1946 “Privatangelegenheit” (“Private Matter”), 1950 “Wege des Glücks” (“The Paths to Happiness“), 1951 “Eugen Onegin”, 1963 “King Lear”, 1964 “Faust”, 1969 “Die erste Schlacht” (“The First Battle”), 1970

Paintings (Oil on canvas) “Appell” (“Roll Call”), 1944 and 1965 “Das scheue Pferd” (“The Shy Horse”), 1953 “Sturm” (“Storm”), 1961 Porträt “Partisan Myagmar” (“Portrait of a Myagmar Partisan”), 1962 “Des Lehrers gelehrige Schülerin” (“The Teacher’s Docile Pupil”), 1983 “Silage”, 1982 “Im Wald” (“In the Forest”), 1981

Namkhaitseren’s work is on permanent display in the Army Museum, in the Ulaanbaatar City Museum, in the Theatre Museum, at the archives of the Ballet and Opera House, in the Fine Arts Museum and in the Gallery of Modern Art in Ulaanbaatar. His work is also held in private collections in Bulgaria, Germany, the Czech Republic, Poland, Romania, Russia and Mongolia.

This biography is based on information from the Theatre Museum, the National Academy Theatre for Opera and Ballet and N. Sanchirs.

Б¿тээл (т¿¿вэр) Театрын “Нºхдийн уулзалт”, 1946 “Хувийн хэрэг”, 1950 “Жаргалын зам”, 1951 “Евгений Онегин”, 1963 “Лир ван”, 1964 “Фауст”, 196 “Анхны тулаан”, 1970

Уран зураг (зотон даавуун дээр тосон будгаар) “Уриа”, 1944 болон 1965 “Ороо морь”, 1953 “Шуурга”, 1961 “Партизан Мягмарын хºрºг”, 1962 “Багшийн эрдэм шавьд”, 1983 “Дарш”, 1982 “Ойд”, 1981

Намхайцэрэнгийн б¿тээл¿¿д Монголын армийн музей, Улаанбаатар хотын музей, Театрын музей, Дуурь, б¿жгийн театрын архив, Д¿рслэх урлагийн музей, Улаанбаатар хот, Монголын ¿ндэсний уран зургийн галерей, Болгар, Герман, Чех, Польш, Румын, Монгол х¿м¿¿сийн хувийн цуглуулганд хадгалагдаж байгаа болно.

Намтрыг Театрын Музей, Улсын Дуурь Б¿жгийн Эрдмийн Театр болон Н. Санчирын ºгсºн мэдээллийн дагуу зохиосон.

Luvsansharavyn Namkhaitseren 1913 – 1992

Ausbildung 1921 – 1926 1. Staatliche Mittelschule in Niislel Khuree/Ulaanbaatar 1926 – 1930 Freie Schulgemeinde Wickersdorf, Deutschland 1948 – 1950 Meisterklasse Bühnenbild, Russland

Berufserfahrung 1930 – 1938 Arbeiter und Techniker bei „Mongol Trans“ 1938 Verhaftung wegen Spionage für Deutschland 1940 – 1945 Leiter des Zirkusorchesters 1945 – 1947 Leiter des Kunstamtes 1947 – 1963 Chefmaler und Bühnenbildner am Staatlichen Musik- und Schauspielhaus 1963 stellvertretender Kulturminister 1963 – 1969 Direktor des Staatlichen Opern- und Balletttheaters 1969 – 1975 Chefmaler und Bühnenbildner am Staatlichen Schauspielhaus 1975 – 1985 Direktor des Staatlichen Akademietheaters für Oper und Ballett

Ausstellungen Einzel- und Soloausstellungen in Ulaanbaatar, Prag, Budapest, Bukarest, Sofia, Berlin und Warschau. Organisator der ersten Mongolischen Kulturtage in Großbritannien in den 70er Jahren des 20. Jahrhunderts.

Auszeichnungen 1956 Verdienter Künstler der MVR 1959 Staatspreis 1962 Polarstern-Orden 1963 „Hervorragender Kulturarbeiter“ 1973 Volksmaler der Mongolei 1981 „Held der Arbeit“ (auch heute noch die höchste Auszeichnung der Mongolei). Buchmesse Leipzig: Auszeichnung für Buch- illustrationen „Im Land der Bogenschützen“, Buchillustrationen für Bertolt Brechts „Mutter Courage“, Ulan-Ude, Burjatien

Werke (Auswahl) Theater „Freundschaftstreffen“, 1946 „Privatangelegenheit“, 1950 „Wege des Glücks“, 1951 „Eugen Onegin“, 1963 „König Lear“, 1964 „Faust“, 1969 „Die erste Schlacht“, 1970

Gemälde (Öl auf Leinwand) „Appell“, 1944 und 1965 „Das scheue Pferd“, 1953 „Sturm“, 1961 Porträt „Partisan Myagmar“, 1962 „Des Lehrers gelehrige Schülerin“, 1983 „Silage“, 1982 „Im Wald“, 1981

Namkhaitserens Werke befinden sich im Armee-museum, im Stadtmuseum Ulaanbaatar, im Theatermuseum, im Archiv des Ballett- und Opernhauses, im Museum für Schöne Künste, in der Galerie für Moderne Kunst in Ulaanbaatar, in Privatsammlungen in Bulgarien, Deutschland, Tschechien, Polen, Rumänien, Russland und der Mongolei.

Die Biografie folgt den Angaben aus dem Thea-termuseum, dem Staatlichen Akademietheater für Oper und Ballett sowie N. Sanchirs.

Лувсаншаравын Намхайцэрэн 1913 – 1992

Боловсрол 1921 – 1926 Нийслэл х¿рээ/Улаанбаатар дахь Улсын анхны дунд сургууль, 1926 – 1930 Герман улс, Викерсдорф, Чºлººт Сургуулийн нийгэмлэг, 1948 – 1950 ОХУ-д, Театрын зураачийн дээд курс

Эрхэлж байсан ажил 1930 – 1938 “Монгол Транс”-д техникч 1938 онд “Германы тагнуулын” хэргээр баривчлагдсан 1940 – 1945 он Циркийн орхестрын удирдаач 1945 – 1947 он Соёлын газрын дарга 1947 – 1963 он Улсын хºгжимт драмын театрт тайзны засал чимэглэлч, ерºнхий зураач, 1963 он Соёлын Яамны орлогч сайд 1963 – 1969 он Улсын дуурь б¿жгийн театрын дарга 1969 – 1975 он Улсын драмын театрын тайзны засал чимэглэлч, ерºнхий зураач, 1975 – 1985 он Улсын дуурь, б¿жгийн эрдмийн театрын дарга

¯зэсгэлэнг¿¿д Улаанбаатар, Прага, Будапешт, Бухарест, София, Берлин, Варшав хотод Ганцаарчилсан болон бие даасан ¿зэсгэлэн, Их Британд болсон Монголын анхны соёлын ºдр¿¿дийн зохион байгуулагч, 20-р зууны 70-аад он.

Гавъяа шагнал 1956 он БНМАУ-ын Урлагын гавъяат з¿тгэлтэн цол, 1959 он Тºрийн шагнал, 1962 он Алтангадас одон, 1963 он Соёлын тэрг¿¿ний ажилтан, 1973 он Монгол улсын ардын зураач цол, 1981 он Хºдºлмºрийн баатар (одоо ч гэсэн Монгол улсын хамгийн дээд шагнал) Лайпцихийн номын яармагаас “Сур харваачийн оронд” номын чимэглэлийн шагнал, Бертольт Брехтийн “Кураж эх” номын чимэглэлийн шагнал, Улан-Удэ хот, Буриад улс

73 Tsultemiin Enkhjin

M-2 120 x 80 cm, 2008

auch zum Studium der schönen Künste. Vorwiegend in die osteuropäischen Länder Bulgarien, Tschechoslowakei, Ungarn, die DDR und natürlich in die Sowjetunion.

Enkhjin studierte ein Jahr an der Fachschu-le für Angewandte Kunst in Berlin, ehe er 1973 an die Hochschule für Bildende Künste nach Dresden wechselte.

„Wir waren begierig zu lernen. Wir wollten alles wissen über Kandinsky, Paul Klee, Oscar Kokoschka, Gustav Klimt, Henri Matisse, Piet Mondrian, den Bauhausstil, über Raum und Farbe“. In Berlin studierte Enkhjin bei Klaus Lubina, seine Lehrer in Dresden waren Gerhard Kettner (1928 –1993) und Jutta Damme (1929 – 2002). Sie vermittelten dem jungen Mann aus Asien die handwerklichen Grundlagen des künst-lerischen Schaffens, Mal- und Zeichen-techniken; zeigten, wie und womit welche malerischen Effekte erreicht werden und welche Materialien wofür geeignet sind. „Wir lernten in Ausstellungen, Galerien, Museen, mittels der Literatur. Geistig konn-ten wir uns mit der Kunstentwicklung in der ganzen Welt auseinandersetzen.“

Im Herbst 1980, zwei Jahre nach seinem Ab- schluss an der Dresdner Kunsthochschule, stellte sich Enkhjin erstmals mit einer Solo-ausstellung in Ulaanbaatar der mongo-lischen Öffentlichkeit vor. Die Ausstellung belegt die bedeutende Rolle, die Enkhjin für die Durchsetzung einer von den akade-

mischen Konventionen des sozialistischen Realismus freien Darstellung gespielt hat. Er musste Kritik einstecken für seine „west-liche“, nichtmongolische Malerei, seine freien Assoziationen. Doch letztendlich blieb er sich treu. Die noch während seiner Studienzeit in Deutschland entstandenen Meeres-, Dorf- und Stadtlandschaften wie „Die Natur der Insel Rügen“, „Winterland-schaft“, „Ostsee“ weisen noch eine eher zurückhaltende Farbgebung auf; ein grauer Himmel wölbt sich über den Köpfen, es scheint, der Maler habe an trüben, düsteren Tagen seine Landschaften „beschrieben“, eine leblose Natur, noch nicht aufgewacht nach langer dunkler Nacht. Seine Meister-schaft deutet sich darin an, wie er die ihm ungewohnte, reizvolle Landschaft malt, ohne Sonne, versteckt hinter Nebelschlei-ern, dergestalt seine momentane Gemüts-verfassung ausdrückend. Die nach seiner Rückkehr in die Mongolei geschaffenen Werke leuchten in kräftigeren Farben, sind einfühlsam, zeugen jedoch auch von den Erwartungen der damals Regierenden, die Kunst in den Dienst der Politik und des „gesellschaftlichen Fortschritts“ zu stellen. Die mongolische Winterlandschaft lässt unter dem strahlendblauen Himmel klirren-de Kälte ahnen. „Das industrialisierte Ulaan-baatar“, „Der Fernsehturm“ sind trotzdem nicht nur als Zugeständnisse des Malers an die herrschende Kunstdoktrin zu verstehen. Die Mongolen waren durchaus stolz auf die Entwicklung ihres Landes von einem extrem armen Land, dessen Volk vom Aus-

sterben bedroht war, zu einem internatio-nal geachteten Staat. Beeindruckend auch die frühen Porträts Enkhjins. Schon hier zeigt sich die Intention des Künstlers, Form und Farbe über die Konkretheit der Person oder des Gegenstandes zu stellen. „Mein Schwesterchen“, „Frau im roten Deel“ oder „Tungalag“ zeigen keine realen, lebens-echten Personen oder Gesichter, sondern die Abstraktionen eines Mädchens, einer jungen oder alten Frau.

Enkhjins Werke der neunziger Jahre zeugen von gewachsener künstlerischer Kreativität und Ausdrucksfähigkeit. Seine Malerei ist nach wie vor gegenständlich, doch nehmen die Abstraktionen zugunsten des Aus-drucks zu. Seine bevorzugten Farben sind Hellblau und Weiß, alle Grün- und Ocker-töne der mongolischen Steppe, Violett-Braun, Rot und Dunkelblau. Seine Versuche in Aquarellmalerei gab er zugunsten der vielfältigeren Bildgestaltungsmöglichkeiten der Ölmalerei schnell wieder auf.

In „Weidewechsel“ von 1992 bestimmen ein blauer Himmel, unter dem sich grauweiße Wolken versammeln und die gelblich-grün-bräunliche Steppe den Bildaufbau, Men-schen und Tiere sind durch flüchtige Pinsel-schwünge nur angedeutet. Die räumlichen Dimensionen der Mongolei, mit der sich bis zum Horizont endlos dehnenden Steppe ist ein beliebtes Motiv auch der modernen mongolischer Maler. Ein Hauptzweck im Werk Enkhjins ist die Eroberung der Dimen-


Tsultemiin Enkhjin: „Die Kunst ist das höchste und zarteste Gefühl“

Tsultemiin Enkhjin, geboren 1953 in Ulaan- baatar, vereinigt wie nur wenige der mo-dernen mongolischen Maler Rationalität und Emotionalität zu Kunstwerken von hoher Ausdruckskraft und Eleganz. Reflek-tieren seine früheren Arbeiten einen „mon-golischen“ Blick auf die Welt, ohne jemals folkloristisch zu sein, wandeln sie sich spä-ter immer mehr zu zeit- und ortsungebun-denen expressionistischen Bildwerken, die sinnlich und geheimnisvoll zugleich sind. Leichthändig wechselt Enkhjin zwischen abstrakter und figurativer Komposition. Die Farbgebung schwankt zwischen kräftigen, satten, warmen Rot- und Gelbtönen und kühlen Blautönen. Weiß fehlt auf keinem der Bilder, Schwarz symbolisiert die pure Kraft.

Als Sohn von Nyam-Osoryn Tsultem (1924 – 2001), einem der berühmtesten mongo-lischen Maler des 20. Jahrhunderts und der Geographielehrerin Ch. Ichinkhorloo, waren er, sein Zwillingsbruder Munkhjin und seine jüngeren Schwestern Narmandakh und Uranchimeg von Geburt an umgeben von Kunst, Künstlern und mehr oder weniger erhitzten Diskussionen über den Zustand der Welt, Kunst und Politik. Munkhjin und Narmandakh wurden wie Enkhjin Kunst-maler, Uranchimeg Kunstwissenschaftlerin. Aufgewachsen sind sie im Spannungsfeld zwischen der damaligen Kunst- und Kultur-szene und der sozialistisch-kommunistisch

geprägten Kulturpolitik der Volksrepublik, aber auch im Wissen über die langen künstlerischen Traditionen der Völker, die seit Jahrtausenden die Mongolei besie-delten. Die Zeugnisse der früheren bilden-den Künstler reichen von Felsmalereien über die persisch-mongolische Malerei im 14. Jahrhundert, die buddhistisch-lamais-tischen Heiligen- und Tempelfahnenbilder mit ihren suggestiv und meditativ wirken-den Aussagen bis hin zur traditionellen mongolischen Malerei („Mongol Zurag“), die neben Szenen aus dem Nomadenleben, Kampfszenen, Tiere, Dämonen, Beschwö-rungen und Opferriten wiedergaben.

Bis ins 20. Jahrhundert herrschten offene Kompositionen vor, die in großer flächiger Form sehr viele Menschen beim Viehhüten, beim Schlachten, bei der Filzherstellung, bei der Jagd, beim Feiern und bei häus-lichen Szenen zeigen, oft unter einem hu- morvollen Blickwinkel.

B. „Marsan“ Sharaw (1869 –1939) steht am Beginn der realistischen modernen mon-golischen Malerei, obwohl er bis zu seinem Tod stilistisch der traditionellen mongo-lischen Kunst verhaftet blieb. Früh schon wandte er sich dem Zeichnen nach der Natur zu, bildete reale Gesichter und Ge- schehnisse ab. Der „Spötter“ Sharaw war jedoch nicht nur Maler, sondern auch Gra- fiker. Seine Plakate in der Tradition tibe-tischer religiöser Holzschnitte stellte er in den Dienst der Revolution und der Volks-

macht. Auf den ersten Blick haben ein „Ein Tag im Leben der Mongolen“, das berühm-teste Gemälde Sharaws und der Mongolei überhaupt, und zum Beispiel Enkhjins Fensterbilder wenig miteinander zu tun. Hier die gegenständlich gezeichneten Men-schen und Tiere vor Gers, in der Steppe – panoramaartig angelegt – da eine konse-quent auf Farben und Formen basierende Komposition. Doch beide verbindet der Eindruck der Fläche, der klar konturierten Linien. Die Nomadenkunst, in der dekora-tive Elemente dominierten, wandelte sich allmählich zu einer professionellen, realis-tischen Kunst. Wirkten zunächst noch die Einflüsse revolutionärer russischer Künstler, die der Abstraktion, dem Suprematismus und Konstruktivismus zuzuordnen waren, galt spätestens ab 1932 auch für die Mon-golei der sozialistische Realismus als einzig angemessene Kunstrichtung. Erst mit dem Tod Stalins im Jahr 1953 wurde der Druck auf die Künstler geringer. Trotzdem gelang es den mongolischen Malern von Sharaw über Namkhaitseren, Tsultem und Gavaa weitgehend ihre ästhetischen Ansprüche zu bewahren und sie an ihre Nachfolger weiterzugeben.

So wie Namkhaitseren und seine Mitschü-ler 1926 nach Europa aufbrachen, um sich das Wissen, die Technik und die Kultur einer fremden Welt anzueignen, schickte die Mongolei nach dem zweiten Welt-krieg junge Leute nicht nur zum Studium praktischer Fächer ins Ausland, sondern


Ц¿лтэмийн Энхжин: “Урлаг хамгийн дээд бºгººд нарийн мэдрэмж”

Ц¿лтэмийн Энхжин 1953 онд Улаанбаатар хотод тºрсºн бºгººд урлагийн б¿тээлдээ бодит байдал, сэтгэл хºдлºл хоёрыг тод томруун, уран нарийнаар д¿рсэлж чаддаг орчин ¿еийн тоотой хэдэн монгол зура-ачдын нэгэн. Т¿¿ний т¿р¿¿ ¿еийн б¿тээл ардын зураг маягаар биш ч гэсэн “монгол ºнгº аясыг” дэлхий дахинд харуулж бай-сан бол хожмоо улам улмаар цаг хугацаа, орон зайн хамааралтай, экспрессионист урсгалын нарийн мэдрэмж ºгсºн, бас нууцлаг ºнгº аястай б¿тээл туурвидаг болжээ. Энхжин хийсвэрлэн сэтгэх, бодит байдлаар илэрхийлэх хоёр аргыг чад-варлагаар нэгтгэж чаддаг байна. Т¿¿ний ºнгº сонголт, тод г¿н ºнгº, дулаан шар туяатай улаан ºнгºнººс сэр¿¿н маягийн хºхºвтºр ºнгºний хооронд хэлбэлздэг. Т¿¿ний б¿тээлд цагаан ºнгº ямагт байдаг бºгººд бас жинхэнэ эрч х¿чийг билэг-дсэн хар ºнгº ч байна.

20-р зууны Монголын алдартай зура-ач Ням-Осорын Ц¿лтэм (1924 – 2000), газар з¿йн багш Х. Ичинхорлоо нарын ихэр хоёр х¿¿ Энхжин, Мºнхжин болон т¿¿ний д¿¿ охид Нармандах, Уранчимэг нар тºрºхººсºº аваад урлаг, урчуудын дунд дэлхийн байдал хийгээд урлаг, улс тºрийн талаар ¿е ¿е болдог халуун маргаан дунд ºсчээ. Тэд нар тухайн цаг ¿еийн Б¿гд Найрамдах Улсын социалист- коммунист ¿зэлд автсан соёлын бодлого,

хийгээд ºнгºрсºн зууны с¿¿лчээр Мон-голд нэвтэрсэн ард т¿мн¿¿дийн урт удаан хугацааны урлагийн т¿¿хэн уламжлалыг мэдрэх болсон урлаг, соёлын талбар дахь ийм нэгэн эгзэгтэй ¿ед ºсч том болжээ.

Эртний урчуудын б¿тээлийг гэрчлэх з¿йл бол хадны с¿г зураг, 14-р зууны ¿еийн перс – монголын уран зураг, бурханы хийгээд шарын шашины сэтгэл санаанд нºлººлсºн, юм бодогдуулсан утгатай б¿тээлээс аваад н¿¿дэлчний амьдрал, бºхийн барилдаан, мал амьтан, шулмас, залбирал мºргºл, мºргºлийн аян зэргийг д¿рсэлсэн уламжлалт монгол зураг юм.

20-р зууныг х¿ртэл Монгол зураачид хавтгай зургийн аргаар мал хариулж, мал гаргаж байгаа, эсгий хийж, ан авд явж байгаа, найр наадам хийж байгаа х¿м¿¿с хийгээд айл гэрийн ºдºр дутмын ¿йл явдлыг хºгжилтэй талаас харан д¿рсэлсэн байдаг.

Б. (Марзан) Шарав (1869 – 1939) нас бартлаа арга барилын хувьд уламжлалт монгол уран зургаа дагнасан хэдий ч монголын орчин ¿еийн реалист зургийн суурийг тавигч ажээ. Тэр анхнаасаа байгалийн зургийг зурж эхэлсэн бºгººд бодит байдал, ¿йл явдлыг д¿рсэлж байв. Марзан Шарав бол зºвхºн зураач тºдийг¿й бас зураасан зургийн аргыг эзэмшсэн нэгэн байлаа. Тºвдийн шашины модон бар сийлж байсан тэрээр хувьсгал хийгээд ардын засгийн ¿йлст зориулсан

плакат хийж байжээ. Марзан Шаравын, ер нь Монголын алдартай зураг “Мон-голын нэгэн ºдºр” шууд л н¿дэнд тусна. Харин Энхжингийн “Цонхны зураг” жишээ нь дээрхтэй бараг адилтгах юмг¿й билээ. Энд бодит байдлаар д¿рсэлсэн х¿м¿¿с, тал нутгийн айлын гадаа байгаа мал зэр-гийн ºнгº, хэлбэрийн жинхэнэ б¿рдэл нь алслал, уудам орон зайд орших байдлыг илэрхийлэх ажээ. Гэлээ ч гэсэн энэ хоёр б¿тээлийг алслал, хийгээд ººр хоорон-доо тод ялгарах зурааснуудын илэрхийл-эл нь холбож ºгºх ажээ.

Гоё чимэглэлийн хээ зонхилсон н¿¿дэлчний урлаг нь аажимдаа мэргэж-лийн бодит урлаг болж хувирсан байна. Эхлээд австракт урлаг, супрематизм, конструктизмыг дºвийлгºн гаргахыг эрхэмлэдэг байсан бол дараа нь хувь-сгалт оросын зураачдын нºлºº орж ирж, 1932 оноос хэтрэхг¿йгээр Монголд ч гэсэн социалист реализм цорын ганц урлагийн чиг хандлага болж байснаа 1953 онд Сталин нас барсны дараа урлагийн-ханд ¿з¿¿лэх дарамт суларчээ.

Намхайцэрэн цуг суралцах нºхдийн хамт 1926 онд Европыг зорихдоо эрдэм сурч, алс холын орны техник, соёлыг эзэмшиж ирэх зорилго ºвºрлºн явжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Монгол улс ººрийн залуусыг гадаад оронд явуулах-даа зºвхºн практик ач холбогдолтой мэргэжил эзэмш¿¿лээд зогсохг¿й, голдуу з¿¿н европын орнууд болох Болгар,

sionen von Zeit und Raum in einem gleich-zeitig historischen und körperlichen Sinn. Das gelingt ihm durch die Übertragung der Leere, Unendlichkeit und Zeitlosigkeit des mongolischen Raums in Farben und einfache Formen zu streng strukturierten Bildkompositionen. Ein weiteres wich-tiges Motiv in den Werken Enkhjins sind weibliche Figuren als Verkörperung seines Schönheitsprinzips. So zeigt das Ölge-mälde „Die Frau aus Saikhan“ aus dem Jahr 1996 im rechten Vordergrund eine halb-nackte Frauenfigur, klar und deutlich, in stolzer, aufrechter Haltung mit entrücktem Blick, am oberen linken Bildrand einen der Wahrung der Proportionalität dienenden Reiter. Zwischen beiden Figuren erstreckt sich ein weiter leerer Raum, die Steppe, da-hinter der Horizont, die Unfassbarkeit und Unberührbarkeit der Ferne ausdrückend? Oder soll die unüberbrückbare Ferne zwi-schen beiden Hauptfiguren angedeutet werden? Vermittelt durch die weibliche Hauptfigur, wird dem Betrachter ein Blick in den unendlichen Außenraum gewährt; widergespiegelt als gelb-hellgrüne Step-penlandschaft. Die Frau sitzt, dem Betrach-ter zugewandt, im Innenraum der Jurte, die lediglich durch schwarze Streifen am rechten und unteren Bildrand angedeutet ist. Diese Art der Darstellung, die knappe Skizzierung des begrenzten Innenraums in der Gegenüberstellung zur unendlichen Weite des Außenraums in Gestalt der Step-pe und des blassblauen Himmels entspricht der mongolischen Mentalität und Tsulte-

miin Enkhjin ist der erste Mongole, der das in Bildwelten umgesetzt hat.

Die in der Ausstellung präsentierten Werke Enkhjins stammen sämtlich aus den letzten drei Jahren. Es sind außerordentlich präzise durchkomponierte Bilderwelten aus Farbe, Form und Raum. Die verwendeten Farben dienen einzig dem Ziel des Künst- lers, vollkommene Harmonie zu schaffen. Diese Entwicklung wird in den Fenster-bildern wunderbar sichtbar. Das erste ent- stand 1987 – Innen und Außen, mit grünem Grasland und blauweißem Himmel, waren noch deutlich voneinander abgegrenzt. In Enkhjins aktuellen Fensterbildern wie „It’s about we don’t know“, W-24, W-23 oder W-22 werden Farben, Linien und Flächen zu Sonnenuntergang, Steppe, Himmel, Wolken, Menschen und Pferden. Ein Gefühl von Bewegung, das in allen mongolischen Kunstwerken existiert, wird spürbar. Die Auffassungen Johann J. Winckelmanns (1717 – 1768) von „edler Einfalt und stiller Größe“, begleiten den mongolischen Künst-ler seit seinen Studientagen in Deutschland und bestimmen seine Vorstellungen von der Schönheit in der Kunst. Das mag dem Einen oder Anderen nur naiv scheinen, Enkhjin zeigt unbeirrt von Stilrichtungen und politischen Strömungen die Schönheit und Heiterkeit der Welt, die Täuschungen, denen der Mensch ausgesetzt ist, das die Fassbarkeit der menschlichen Intelligenz Überschreitende. Spott und Ironie klammert er dabei keineswegs aus, wie die Bilder

„RV“ (reverse), „Annemone“ oder „QP“ (Türkis-Pink) unterstreichen. Bei letzterem vermischte der Künstler zum ersten Mal verschiedene Techniken, Öl auf Leinwand und Hände in Bronze, die die Maske dro-hend? besitzergreifend? zärtlich? berühren.

Tsultemiin Enkhjins Arbeiten zeigen, ein Gemälde kann durch innovative Farb- und Linienführung das volle Spektrum an sinnlichen Wahrnehmungen, Gefühlen und Empfindsamkeiten des Menschen, seine Geheimnisse und Erfahrungen widerspie-geln. Doch Enkhjin ist weiter auf der Suche nach einer immer harmonischeren und vollkommneren Bildsprache, seine Gefühle und Ansichten über die Welt auszudrücken.

Renate Bormann

LiteraturM. Rinchen-Khabaeva: „Die Schönen Künste im Land des Ewigen Blauen Himmels“, Ulan-Ude 2005 (russ.)O. Sosor (Hrsg.): „Epoche und Kunstwerk“, Ulaanbaatar 2000 (mong.)Bildende Kunst, Heft 7, 1979, S. 314 – 350, Berlin 1979Ts. Uranchimeg: „Modern Art of Mongolia“, Berkeley 2006Ts. Narmandakh: „Die moderne mongolische Malerei an der Universität für Kunst und Kultur Ulaanbaatar“, Ulaan-baatar 2000 (mong.)

сайн ашиглах ¿¿днээс орхисон байна. 1992 оны “Н¿¿дэл” зурагт сэвсгэр ца-гаан-саарал ¿¿л хуралдсан хºх тэнгэр, шар- ногоон-х¿рэн ºнгº хосолсон тал нутаг зонхилж, х¿н, мал зэргийн зургийг бийрний хºнгºн зураасханаар зºвхºн д¿рс тºдий илэрхийлжээ. Монгол нут-гийн тэнгэрийн хаяа х¿ртэл хязгаарг¿й ¿ргэлжлэх уудам дэлгэр орон зай бол бас орчин ¿еийн монголын зураачдын дуртай сэдв¿¿дийн нэг юм.

Энхжингийн б¿тээлийн гол зорилт бол цаг хугацаа хийгээд орон зайн хэмжигдэх¿¿нийг нэгэн зэрэг т¿¿хэн хугацаа болон бодит утгаар нь эзэмдэх явдал ажээ. Энэ зорилтондоо тэрбээр монгол нутгийн цэлгэр уудам, хязгаарг¿й хийгээд тайван амгалан байдлыг хоосон орон зай, ºнгº будаг, энгийн хэлбэрээр д¿рсэлсэн зургийн нарийн б¿тэцтэй зохиомжо-ороо х¿рч чадсан байна. Энхжингийн б¿тээлийн бас нэг чухал сэдэв бол гоо сайхны зарчмыг эмэгтэй х¿ний д¿рээр илэрхийлэх явдал билээ. Тийнх¿¿ т¿¿ний 1996 онд туурвисан “Сайханы б¿сг¿й” хэмээх тосон будгийн зургийн баруун доод талд бараг н¿цгэн шахам, омог бардам, цэх сууж байгаа, бодол санаа нь эзг¿йрсэн байрын харцтай эмэгтэйн д¿рийг тод томруунаар д¿рсэлсээд зур-гийн з¿¿н дээд талд нь хэмжээ харьцааг зохистой аван алсад яваа нэгэн морьтой х¿ний д¿рсийг зуржээ. Энэ хоёр д¿рсийн хооронд хоосон орон зай, хээр тал, т¿¿ний чинад дахь тэнгэрийн хаяа, энэ

б¿хэн тайлагдашг¿й, онгон тал нутгийг илэрхийлэх бус уу? Аль эсвээс тэр хоёр гол д¿рийн хооронд туулж баршг¿й их зам байгааг хэлэх гэсэн юм болов уу? Эмэгтэйн гол д¿рээр зургийг ¿зэж байгаа хэн б¿хэнд шар - цайвар ногоон ºнгийг ашиглан, тал нутгийн хязгаарг¿й уудам гадаад орон зайг харуулсан байна. Зургийн баруун доод талд ººдººс харан сууж байгаа энэ эмэгтэй гэрийн ¿¿дэнд байгаа гэдэг санааг зурагны баруун хийгээд доод талаар зурсан тод хар зураасаар илэрхийлжээ. Гадаад орчны хязгаарг¿й уудам орон зайг тал нутаг, цайвар хºх тэнгэрээр тºлººл¿¿лээд т¿¿ний эсрэг хязгаарлагдмал орон зай доторхи юмыг хураангуйлан д¿рслэх арга барил нь монгол тºрх байдалд нийцдэг байна. Ц¿лтэмийн Энхжин бол ¿¿нийг уран зургийн ертºнцºд оруулж ирсэн анхны монгол х¿н билээ.

¯зэсгэлэнд тавьсан Энхжингийн б¿тээл¿¿дийн ихэнх нь т¿¿ний с¿¿лийн гурван жилийн хºдºлмºриййн ¿р д¿н юм. Эдгээр нь уран зургийн ертºнцийн ºнгº будаг, хэлбэр, орон зайн зохицлыг онцгой нарийн харуулжээ. Энд хэрэглэсэн ºнгº будаг нь гагцх¿¿ зураачийн тºгс сайхан зохицлыг бий болгох зорилгонд чиг-лэжээ. Энэ хºгжил нь т¿¿ний 1987 онд анхалж б¿тсэн “Цонхны зургууд”, доторхи хийгээд гаднах байдал, хээр тал, цайвар хºх тэнгэрээр тºлººл¿¿лсэн нь тун тод ººр хоорондоо заагтай, гайхамшигтай харагдах ажээ. (“It’s about we don’t know”,

W-24, W-23 und W-22). Жаргаж байгаа наран, тал нутаг, хºх тэнгэр, ¿¿л, х¿н, адуу энэ б¿хэн нь ºнгº будаг, зураас, орон зайг ¿з¿¿лэх ажээ. Б¿х монгол зураачдын уран б¿тээлд оршин байдаг хºдºлгººний мэдрэмж ч энд мºн л анзаарагдана.

Йоханн Й. Винкельманн (1717 – 1768) “сайхан сэтгэлийн гэнэн зан хийгээд нам г¿мийн хэмжээ” хэмээх ойлголт энэх¿¿ монгол зураачийг Германд оюутан байх ¿еэс нь дагалдаж, т¿¿ний урлагийн ертºнцийн гоо сайхны тºсººллийг тодорхойлж иржээ. Энэ нь хэн нэгэнд тун ч гэнэн санагдаж болох юм. Энхжингийн уран зургийн чиг хандлага, улс тºрийн урсгал, ертºнцийн гоо сайхан, баяр баясгалан хийгээд х¿м¿¿сийн толгой эрг¿¿лсэн з¿йлийг ч шийдэмгийгээр харуулж иржээ. Т¿¿ний тоглоом шоглоом, егººдºл ёгтлолыг ч гэсэн хэрэглэхээс буцдагг¿йг т¿¿ний “RV”, “Аннемоне” буюу “Оюу-ягаан” зэрэг б¿тээл¿¿д харуу-лах ба с¿¿лчийнх дээр нь зураач маань анх удаа янз б¿рийн техникийг холин хэрэглэжээ. Багны хоёр талаас сэтгэл хирдхийлгэм мºнгºн бронзон гар гэнэт барьж авч байна.

Ц¿лтэмийн Энхжингийн б¿тээл¿¿д ºнгº будаг, зураасаар х¿ний мэдрэмж, сэтгэл санаанд нºлººлºх, нууцад нэвтрэх, тэд-ний туршлагыг харуулах шинэлэг ºргºн дэлгэр боломжийг уран зургаар харуулж болдгийг ¿з¿¿лэх ажгуу. Энхжин дэл-


Чехословак, Унгар, БНАГУ, мэдээж хэрэг ЗХУ-д д¿рслэх урлагийн чиглэлээр сургаж байв. Энхжин 1973 онд Д¿рслэх урлагийн дээд сругуульд суралцахаар Дрезден р¿¿ шилжихийн ºмнº Берлинд Чимэглэл ур-лагийн дунд сургуульд нэг жил суралцсан байна.

“Бид юм сурах гэж хорхойссон х¿м¿¿с байлаа. Кандинский, Паул Клее, Оскар Ко-кошка, Густав Климт, Хенри Матиссе, Пиет Мондриан болон “Баухаус” загвар, орон зай болон ºнгºний тухай б¿хнийг мэдэж авахыг х¿сдэг байлаа”

Берлинд Энхжин Клаус Лубинагийн шавь байлаа. Т¿¿ний зэрэгцээ Дрезденд Гер-хард Кеттнер (1928 – 1993), Ютта Дамме (1929 – 2002) нараар багшлуулж байжээ.

Азиас ирсэн эдгээр залууст уран б¿тээл туурвих, ºнгº будгийн болон зураасан зургийн арга барилын ¿ндэсийг зааж, хэрхэн яаж уран зургийн ¿р нºлººг ил¿¿ х¿чтэй болгох, ямар материал ямар з¿йлд ил¿¿ тохиромжтой зэргийг ¿з¿¿лдэг бай-лаа. “Бид бас ¿зэсгэлэн, галерей, музей, уран зохиолоос олон з¿йл сурч, дэлхий дахины урлагийн хºгжилтэй оюун уха-анаараа танилцаж байлаа” хэмээн тэрээр хуучилж байна.

Энхжин 1980 оны намар, Дрездений Д¿рслэх урлагын дээд сургуулийг тºгсснººс хойш хоёр жилийн дараа Улаанбаатар хотод Уран б¿тээлийн анхны

бие даасан ¿зэсгэлэнгээ гаргаж монгол т¿мнийхээ мэлмийг мялаасан байна. Энэ ¿зэсгэлэн Энхжингийн хувьд социалист реализмын академийн загварчлалаас уран б¿тээлийн чºлººт сэтгэх¿йд х¿рэх оролдлого чухал ¿¿рэг г¿йцэтгэжээ. Хэдийгээр тэр “барууны” монгол биш зургийнхаа тºлºº ш¿¿мжлэлд ºртсºн ч энэ чиглэлээ тууштай баримталж ¿лдсэн билээ. Т¿¿ний оюутан ахуй цагтаа зурсан тэнгис, тосгон, хотын байдал харуулсан “Рюген арлын байгаль”, “ªвлийн байгаль”, “Балтийн тэнгис” зэрэг б¿тээлд нь эгэл даруу ºнгº ажиглагдах бºгººд, толгой дээг¿¿р д¿нсийх саарал тэнгэрийг харахад зураач маань б¿рхэг, уйтгартай ºдрийн байгалийг “тодорхойлж”, урт шºнийн г¿н нойрноосоо хараахан сэрж амжааг¿й д¿нсгэр байгалийг зурсан мэт сэтгэгдэл тºр¿¿лэх ажээ. Т¿¿ний гар-гуун чадвар нь ижил дасгал болоог¿й, гайхалтай байгалийг хэрхэн зурсан, ºтгºн манантай б¿рхэг д¿нсгэр ºдрийн сэтгэл санааных нь байдлыг илэрхийлж чадсанд байгаа юм.

Монголдоо эргэж ирээд т¿¿ний туур- висан б¿тээл¿¿д нь тод ºнгººр гэрэлтэн харагдах боловч урлагийг улс тºр, “нийгмийн дэвшил”-ийн ¿йл хэрэгт чигл¿¿лэх гэсэн тухайн цаг ¿еийн засгийн газрын шаардлаганд нийц¿¿лснийг басх¿¿ гэрчлэх ажээ. Монгол орны ºвºл цагийн байгаль н¿д гялбуулам хурц нар, тасхийм х¿йтнийг харуулна. “Аж ¿йлдвэрж-сэн Улаанбаатар”, “Телевизийн цамхаг”

зэрэг б¿тээл¿¿д нь ч гэсэн тухайн цаг ¿ед ноёрхож байсан урлагийн номлолыг х¿лээн зºвшººрсний илэрхийлэл ажээ. Арга ч ¿г¿й, энэ бол улс орон, ард т¿мэн нь мºхºхийн даваан дээр ирээд бай-сан туйлын ядуу байдлаас олон улсын хэмжээнд анхаарал татахуйц улс болтол хºгж¿¿лж чадсан Монголчуудын бахар-халт ¿е билээ. Энхжингийн дээхнэ ¿еийн хºрºг зурагнууд ч гэсэн сэтгэл хºдºлгºм бºгººд х¿н болон алив юмсыг хэлбэр хийгээд ºнгº будгийн нарийвчлалаар гаргаж зураачийн бодол санааг чадамгай илэрхийлсэн байдаг. “Миний д¿¿ охин”, “Улаан дээлтэй эхнэр” аль эсвээс “Тунга-лаг” хºрºг зурагнууд нь жинхэнэ бодит х¿м¿¿с, тэдний н¿¿р царай биш боловч зураачийн сэтгэлд буусан х¿¿хэд, залуу болон ахимаг гурван ¿еийн эмэгтэйн д¿р тºрх билээ.

Ерээд оны ¿ед Энхжингийн туурвисан б¿тээл¿¿д ºсºж яваа зураачийн урлагийн б¿тээлч сэтгэлгээ, илэрхийлэх чадва-рыг батлан харуулах ба т¿¿ний б¿тээл урьдийн нэгэн адил бодит д¿рслэлийн шинжтэй хэвээр боловч илэрхийлэлээ улам сайжруулахын тулд австракт арга барилыг ч гар татахг¿й хэрэглэсэн байна. Т¿¿ний урдаа барьдаг ºнгº бол цайвар цэнхэр, цагаан, монголын тал нутгийн ºнгº болох б¿х тºрлийн ногоон, ухаа х¿рэн хийгээд х¿рэн ягаан, улаан болон г¿н хºх болой. Тэрээр усан будгаар зурах оролдлогоо тосон будгаар алив юмсыг д¿рслэх ºргºн дэлгэр боломжоо ил¿¿


Tsultemiin Enkhjin: “Art is the greatest and most tender emotion”

Tsultemiin Enkhjin, born in Ulaanbaatar in 1953, unites rationality and emotion like few other modern Mongolian painters in art-works of great expressiveness and elegance. His earlier works reflect a “Mongolian” view of the world, but one that never becomes folkloristic, and his subsequent works in-creasingly transformed into expressionistic works of art that were specifically situ-ated in their time and place and were both sensuous and mysterious at the same time. Enkhjin shifts nimbly between abstract and figurative compositions. The colouring fluctuates between strong, rich, warm reds and yellows and cool blues. White is present in all his pictures, and black symbolises pure strength.

As the son of Nyam-Osoryn Tsultem (1924 –2001), one of Mongolia’s most famous 20th century painters, and Ch. Ichinkhorloo, a geography teacher, he, his twin brother Munkhjin and his younger sisters, Narmand-akh and Uranchimeg, were surrounded from birth by art, artists and more or less heated discussions on the state of the world, art and politics. Munkhjin and Narmandakh became painters like Enkhjin; Uranchimeg became an art historian and scholar. They grew up in an atmosphere of tension between the artistic and cultural scene of those times and the socialist-communist cultural policy of the People’s Republic. And they grew up

knowing the long artistic traditions of the peoples who have populated Mongolia for millennia. Testimonies to the earlier visual artists range, on the one hand, from rock paintings through 14th century Persian-Mongolian painting, Buddhist-Lamaistic images of saints and pictures on temple banners, with their evocative and meditative message, all the way to, on the other hand, traditional Mongolian painting (“Mongol Zurag”), which as well as scenes of nomadic life, depict fight scenes, animals, demons, magic invocations and ritual sacrifices.

Open compositions that show many people shepherding, slaughtering, making felt, hunting, celebrating and in domestic scenes in large two-dimensional forms, often por-trayed from a humorous point of view, pre-dominated until well into the 20th century.

B. “Marsan” Sharav (1869 –1939) stands at the beginning of realistic modern Mongolian painting, although stylistically he adhered to traditional Mongolian art until his death. His drawings turned to nature early, portray-ing real faces and events. However, Sharav, the “mocker”, was not just a painter; he was also a graphic artist, putting his posters, which were designed in the tradition of Tibetan religious woodcuts, at the service of the Revolution and the power of the people. At first sight, “Ein Tag im Leben der Mon-golen” (“A Day in the Life of the Mongols”), the most famous painting by Sharav and of Mongolia, and Enkhjin’s ‘window paint-

ings’, for example, seem to have little in common. Here, the people and animals are portrayed in a representational way in front of “yerts” (round, felt-covered structures) on the steppe; they are seen in panorama in a composition that is completely based on colours and forms. Still, this impression of a flat expanse with clearly-contoured lines unites both artists. Nomadic art, which is dominated by decorative elements, was gradually transformed into professional, re-alistic art. If the main initial influence came from revolutionary Russian artists who were followers of Abstraction, Suprematism and Constructivism, by 1932 at the latest, social-ist realism was also regarded as the only ap-propriate artistic genre for Mongolia. Only after Stalin’s death in 1953 was the pressure on artists somewhat relaxed. Nevertheless, Mongolian painters – from Sharav through Namkhaitseren, to Tsultem and Gavaa – still succeeded to a large degree in maintaining their aesthetic standards and passing them on to their successors.

Just as Namkhaitseren and his fellow stu-dents set out for Europe in 1926 to acquire the knowledge, technology and culture of a world foreign to them, Mongolia sent its young people abroad after the Second World War. They went primarily to East-ern European countries, such as Bulgaria, Czechoslovakia, Hungary and GDR as well as, of course, to the Soviet Union, to study practical subjects. But they also went to study the fine arts.

хий ертºнцийн тухай ººрийн сэтгэгдэл, ¿зэл бодлыг зургаар улам нийцтэй, тºгс тºгºлдºр илэрхийлэх арга барилыг одоо ч гэсэн хайсаар явна.

Ренате Борманн

Ашигласан материалM. Ринчен – Хабаева: “Мºнх хºх тэнгэрийн орны д¿рслэх урлаг” Улан-Удэ, 2005 он (орос хэл дээр)“Цаг ¿е, Уран б¿тээл”, хэвлэн нийтл¿¿лсэн О.Сосор, Улаанбаатар хот, 2000 он (монгол хэл дээр)“Д¿рслэх урлаг”, 7-р дэвтэр, 314-350-р тал, Берлин хот, 1979 он, (Герман хэл дээр)Ц. Уранчимэг: “Монголын Орчин ¿еийн урлаг” Беркелей, 2006 он (англи хэл дээр) Ц. Нармандах: “Соёл, Урлагын Их Сургууль дахь Орчин ¿еийн монголын уран зургийн хичээл” Улаанбаатар хот, 2000 он (Монгол хэл дээр)

ness, endlessness and timelessness of Mongolian space into strictly structured pictorial compositions.

A further important subject in Enkhjin’s works are female figures that embody his personal sense of beauty. The oil painting “Die Frau aus Saikhan” (“The Woman from Saikhan”) from 1996 shows the figure of a half-naked woman in the right foreground, who is clearly and precisely delineated in a proud, upright pose and with an absorbed gaze. Then, in the upper left margin of the picture, there is a rider, who serves to maintain the composition’s sense of proportionality. Be-tween the two figures, there stretches a wide, empty space – the steppe – and, beyond it, the horizon, which might be expressing the inconceivability and inapproachability of distance. Or is it, perhaps, the insurmount-able distance between the two main figures that is suggested here? Through the main female figure, the viewer is provided with a view of the endless exterior space, which is depicted as a yellow-light green steppe landscape. The woman is turned towards the viewer while sitting in a yurt, which is merely sketched out in black stripes on the right and lower edge of the painting. This kind of representation – that is, a brief sketching of limited inner space juxtaposed with endless expanses of exterior space in the form of the steppe and the pale-blue sky – is commen-surate with the Mongolian mentality – and Tsultemiin Enkhjin is the first Mongolian to metamorphose it into a visual world.

All Enkhjin’s works presented in this exhibi-tion were painted over the past three years. They are visual worlds of colour, form and space that are structured in an extremely precise way. The colours used serve to achieve the artist’s only goal of creating complete harmony. This development is shown won-derfully in the ‘window paintings’, the first of which was painted in 1987. Interior and exte-rior, with green grasslands and blue-white sky, are still clearly differentiated from each other. (“It’s about we don’t know”, W-24, W-23 and W-22). Sunset, steppe, sky, clouds, people and horses all become colours, lines and surfaces. You can sense the feeling of movement that pervades all Mongolian artworks. The concept of art formulated by Johann J. Winckelmann (1717 –1768), “noble simplicity and quiet grandeur”, has ac-companied the Mongolian artist since his student days in Germany and shaped his vision of beauty in art. This may seem simply naive to some, but Enkhjin shows the beauty and gaiety of the world, the deceptions we are subjected to, and that which exceeds the capacities of human intelligence. And he shows these in a manner that is oblivious to genres, styles and political movements. However, he in no ways excludes mockery and irony, as can be seen clearly in images such as “RV” (reverse), “Anemone” and “QP” (turquoise-pink). In creating this most recent work, the artist mixed different tech-niques for the first time, oil on canvas and bronze hands that touch a mask (threaten-ingly? possessively? tenderly?).

Tsultemiin Enkhjin’s works show that a paint-ing can use colour and line layout in an innovative way to depict the full range of humanity’s sensory perceptions, feelings and sensitivities, as well as its secrets and experi-ences. But Enkhjin is still searching for an increasingly harmonic and complete visual language that will express his feelings and views of the world.

Renate Bormann

LiteratureM. Rinchen-Khabaeva: “Die Schönen Künste im Land des Ewigen Blauen Himmels” (“The Fine Arts in the Land of the Eternal Blue Sky”), Ulan-Ude 2005 (Russ.)“Epoche und Kunstwerk” (“Epochs and Works of Art”), edited by O. Sosor, Ulaanbaatar 2000 (Mong.)“Bildende Kunst” (“Fine Art”), Volume 7, 1979, pp. 314 –350, Berlin 1979Ts. Uranchimeg: “Modern Art of Mongolia”, Berkeley 2006Ts. Narmandakh: “Die moderne mongolische Malerei an der Universität für Kunst und Kultur Ulaanbaatar” (“Modern Mongolian Painting at the University of Art and Culture in Ulaanbaatar”), Ulaanbaatar 2000 (Mong.)


Enkhjin studied for a year at the Fachschule für Angewandte Kunst (College of Applied Arts) in Berlin before transferring, in 1973, to the Hochschule für Bildende Künste (Univer-sity of Visual Arts) in Dresden.

“We were eager to learn. We wanted to know everything about Kandinsky, Paul Klee, Oscar Kokoschka, Gustav Klimt, Henri Matisse, Piet Mondrian, the Bauhaus style, about space and colour”. In Berlin, Enkhjin studied with Klaus Lubina; his teachers in Dresden were Gerhard Kettner (1928 –1993) and Jutta Damme (1929 –2002). They taught the young Asian man the basic techniques of artistic creation, painting and drawing tech-niques. They showed him how certain picto-rial effects could be achieved and which ma-terials are suitable for achieving them. “We learnt in exhibitions, galleries, museums and through literature. Mentally and spiritually, we were encountering artistic developments from across the whole world.”

In the autumn of 1980, two years after com- pleting his degree at the Dresdner Kunst-hochschule, Enkhjin presented his work to the Mongolian public for the first time with a solo exhibition in Ulaanbaatar. This exhibition was proof of the important role that Enkhjin played in establishing a form of representation free of the academic conven-tions of socialist realism. He, of course, was forced to face criticism for his “Western”, “un-Mongolian” painting and his free associations. Yet, in the final analysis, he

remained true to himself. The seaside, vil-lage and urban landscapes created during his years of study in Germany, such as “Die Natur der Insel Rügen” (“Nature on the Island of Rügen”), “Winterlandschaft” (“Winter Landscape”) and “Ostsee” (“The Baltic Sea”), feature a rather subdued use of colour. Grey skies curve above his subjects’ heads, mak-ing it seem like the painter had “described” his landscapes on cloudy, gloomy days and depicted a lifeless nature that had not yet awoken from a long, dark night. His mastery is revealed in the way he paints – what is for him – an unfamiliar, yet attractive landscape – one that lacks the sun, is hidden behind shrouds of mist, and expresses his frame of mind at that time. The works created after his return to Mongolia glow in stronger col-ours. They are sensitive, yet they also testify to the expectations of those then in power, who wanted art to be placed at the service of politics and “social progress”. The depic-tion of a Mongolian winter landscape under a brilliant blue sky enables us to sense its freezing cold. “Das industrialisierte Ulaan-baatar” (“Industrialised Ulaanbaatar”) and “Der Fernsehturm” (“The Television Tower”) should, however, not be regarded merely as the painter’s concessions to the prevail-ing artistic doctrine. The Mongols were very proud of their country’s development that transformed an extremely poor country, whose people were constantly threatened with extinction, into an internationally respected state. Enkhjin’s early portraits are also impressive and already reveal the

artist’s intention to position form and colour above the concrete reality of the person or object. “Mein Schwesterchen” (“My Little Sister”), “Frau im roten Deel” (“Woman in a Red Deel”) and “Tungalag” do not portray real, lifelike people or faces but, instead, are abstractions of a girl, a young lady and an old woman.

Enkhjin’s works from the 1990s testify to his mature artistic creativity and expressive ability. His painting is still representational, but abstraction has increased so as to heighten expressiveness. His preferred col-ours are light blue and white, all the green and ochre tones of the Mongolian steppe, violet-brown, red and dark blue. He soon gave up trials with watercolours in favour of oil painting’s more diverse spectrum of artistic and design options.

In “Weidewechsel” (“Moving Meadows”), painted in 1992, a blue sky, under which grey-white clouds are gathering, and the yellow-green-brown steppe determine the picture’s composition; people and ani-mals are sketched only in cursory brush- strokes. The spatial dimension of Mongolia, with its endless steppe stretching out to the horizon, is a favourite image of Mongo-lian painters, including modern ones. One main goal of Enkhjin’s work is to conquer the dimensions of time and space in a simul-taneously historical and physical sense. He succeeds in achieving this by using colours and simple forms to transform the empti-


XY 149 x 100 cm, 2008

TLG 160 x 111 cm, 2006


Alan goo /Nude A-2/ 25 x 85 cm, 2006

RV162 x 121 cm, 2006


To be free 135 x 135 cm, 2006


The white rider 100 x 149 cm, 2006


HV1 184,5 x 99 cm, 2008

HV-2 184,5 x 99 cm, 2008


W-24 125 x 82 cm, 2007

W-23 125 x 82 cm, 2007


It’s about we don’t know 151 x 52 cm, 2006


Annemone 130 x 90 cm, 2008

Window-22 125 x 85 cm, 2006


QP 88 x 149 x 19 cm, 2007


M-3 80 x 120 cm, 2008

M-4 80 x 125 cm, 2006


VG 80 x 130 cm, 2007


2003 “Бээжингийн олон улсын анхдугаар Биенналь”, Бээжин, БНХАУ 2004 “Mongolia&Tamna” Монголын зураачдын ¿зэсгэлэн, Жеж¿, Солонгос 2004 Монголын орчин ¿еийн д¿рслэх урлаг, Вильнюс, Литва 2004 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Сан-Франциско, АНУ 2005 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Бээжин, Тьянжин, БНХАУ 2005 “Монголын ¿нэр” ¿зэсгэлэн, Итали 2005 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Дубай, Арабын нэгдсэн Эмират улс 2006 “Art Miami”, Миями, АНУ 2006 “Art Expo New York”, Нью Йорк, АНУ 2006 “Монголын салхи” Сайнт Аувэнт, Франц 2007 “Art Shanghai” олон улсын ¿зэсгэлэн, Шанхай, Хятад 2007 “Монголын цуурай” хамтарсан ¿зэсгэлэн, Шанхай, Хятад 2008 Бие дасан уран б¿тээлийн ¿зэсгэлэн, Герман элчин сайдын яам, Улаанбаатар 2009 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Бээжин, БНХАУ

Шагнал 1979, 1984 Диплом, Залуу зураачдын олон улсын Триенналь, Софи, Болгар 1982 Монголын Урчуудын Эвлэлийн нэрэмжит шагнал 1985 Диплом, Олон улсын зураачдын Триенналь, Софи, Болгар 1992 МУЭ-ийн 50 жилийн ойн ¿зэсгэлэнгийн тэрг¿¿н шагнал 1992 “Алтан гадас” одон 1998 Соёлын тэрг¿¿ний ажилтан 2001 “Намар 2002” ¿зэсгэлэнгийн шилдэг б¿тээлийн шагнал, Улаанбаатар 2002 Чингис хааны 840 жилийн ойн ¿зэсгэлэнгийн II байрын шагнал 2002 Монгол улсын Тºрийн шагнал

Намтрыг Монголын Урчуудын Эвлэлийн ºгсºн мэдээллийн дагуу зохиосон.

Tsultemiin Enkhjinborn in 1953, Ulaanbaatar, Mongolia

Education 1961 – 1971 Secondary School in Ulaanbaatar 1972 – 1973 Fachschule fuer Angewandte Kunst, Berlin, Germany 1973 – 1978 Hochschule fuer Bildende Kuenste, Dresden, Germany

Work Experience 1979 – 1981 Art Director of the Art Gallery of the UMA (Union of Mongolian Artists) 1987 – 1990 Art Director of the Art Gallery of the UMA 1990 – 1992 Coordinator for the International Relation of the UMA 1992 Vice-chairman, UMA 1995 – 2001 Chairman, UMA 2000 – 2001 Board member of the Minister for Culture, Education and Science since 2007 Chairman, UMA

Exhibitions since 1980 Works shown in exhibitions in Mongolia and abroad, including Austria, Bulgaria, France, Norway, Japan, China, Hong Kong, India, Germany, Yugoslavia, Czechoslovakia, Russia, UK and USA 1980 Solo exhibition, Ulaanbaatar, Mongolia 1984 Group exhibition, Berlin, Germany 1987 Group exhibitions, Moscow, Russia and Ulaanbaatar, Mongolia 1987 Mongolian exhibition, London, UK 1988 Asian Art Triennial, Fukuoka, Japan 1992 International exhibitions, Czechoslovakia, Yugoslavia, Japan and Russia 1993 Tokyo International Art Show, Japan 1996 Solo exhibition, Ulaanbaatar, Mongolia 1997 Mongolian exhibition, Japan and Germany 1999 Workshop with UNESCO grant, Vienna, Austria 1999 Group exhibition, Orleans, France 2000 Mongolian exhibition, New York and San Francisco, USA 2000 Solo exhibition, Linz, Austria 2001 Mongolian exhibition, Beijing, China 2002 Solo exhibition, Ulaanbaatar, Mongolia 2002 Group exhibition, Seki, Japan 2003 Group exhibition, London, UK 2003, 2004 Group exhibition “The best artworks of the Year in Mongolia”, Ulaanbaatar, Mongolia

2003 “The First Beijing International Art Biennale 2003”, Beijing, China 2004 Group exhibition “Mongolia and Tamna”, Sympathetic exhibition of continent and Jeju Island, Culture and Art center, Jeju, Korea 2004 Joint exhibition “Mongolian Highlights”, Vilnius, Lithuania 2004 Mongolian exhibition in San Francisco, USA 2005 Group exhibition, Beijing, Tianjin, China 2005 “Taste of Mongolia”, Italy 2005 Group exhibition, Dubai, Arabic Emirates 2006 “Art Miami”, Miami, USA 2006 “Art Expo New York”, New York, USA 2006 Group exhibition, “The wind of Mongolia”, Saint Auvent, France 2007 “Art Shanghai-2007”, Shanghai, China 2007 “Shouts of Mongolia”, East red galley, Shanghai, China 2008 Solo exhibition, German Embassy, Ulaanbaatar, Mongolia 2009 Group exhibition “Conditions of being – as of now”, Peking, China 2009 Group exhibition “Spuren”, Berlin, Deutschland

Awards 1979, 1984 Diploma, Young Artists International Triennial, Sofia, Bulgaria 1982 UMA prize 1985 Diploma, International Triennial of Painting, Sofia, Bulgaria 1992 I Prize, exhibition dedicated to the 50th anniversary of UMA 1992 “Pole Star” State award “Leading Cultural Worker” Award, Ministry of Enlightenment, Mongolia 2001 Prize from the Autumn Salon exhibition, Ulaanbaatar, Mongolia 2002 II Prize, exhibition dedicated to Chinggis Khaan’s 840th anniversary, Mongolia 2002 State prize of Mongolia

This biography is based on information from the Mongolian Artists’ Association.

Ц¿лтэмийн Энхжин 1953 онд тºрсºн

Боловсрол 1961 – 1971 Нийслэлийн 23, 24-р сургуулийг алтан медальтай тºгссºн 1972 – 1973 Чимэглэлийн урлагийн дунд сургууль, Берлин, Герман 1973 – 1978 Д¿рслэх урлагийн дээд сургууль, Дрезден, Герман

Эрхэлж байсан ажил 1979 – 1981 МУЭ-ийн Арт галерейн захирал 1987 – 1990 МУЭ-ийн Арт галерейн захирал 1990 – 1992 МУЭ-ийн гадаад харилцааны зохицуулагч 1992 МУЭ-ийн Хорооны орлогч дарга 1995 – 2001 МУЭ-ийн Хорооны дарга 2000 – 2001 БСШУЯ-ны удирдах зºвлºлийн гиш¿¿н

¯зэсгэлэнг¿¿д 1980 оноос хойш эх орондоо болон гадаад орнуудад зохион байгуулагдсан Монголын зураачдын ¿зэсгэлэнг¿¿дэд (Австри, БНХАУ, Энэтхэг, Норвеги, Хонг Конг …) 1980 Бие даасан уран б¿тээлийн ¿зэсгэлэн 1984 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Берлин, Герман 1987 Хамтарсан ¿зэсгэлэнг¿¿д, Москва, ОХУ, Улаанбаатар 1987 Монголын зураачдын ¿зэсгэлэн, Лондон, Англи 1992 Олон улсын ¿зэсгэлэнг¿¿д, Чех, Югослав, Япон, ОХУ 1993 Токиогийн олон улсын ¿зэсгэлэн 1996 Бие даасан уран б¿тээлийн ¿зэсгэлэн, Улаанбаатар 1997 Монголын зураачдын ¿зэсгэлэн, Япон, Герман 1999 ЮНЕСКО-ийн томилолтоор уран б¿тээлийн ажил, Вена, Австри 1999 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Орлеан, Франц 2000 Монголын зураачдын ¿зэсгэлэн, Нью-Йорк, Сан-Франсиско, АНУ 2000 Бие даасан уран б¿тээлийн ¿зэсгэлэн, Линз, Австри 2000 Монголын зураачдын ¿зэсгэлэн, Бээжин, БНХАУ 2002 Бие даасан уран б¿тээлийн ¿зэсгэлэн, Улаанбаатар 2002 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Секи, Япон 2003 Хамтарсан ¿зэсгэлэн, Лондон, Англи 2003 “Оны шилдэг уран б¿тээл¿¿д” ¿зэсгэлэн

Tsultemiin Enkhjin geboren 1953 in Ulaanbaatar

Ausbildung 1961 – 1971 Abschluss der Oberschule in Ulaanbaatar mit Goldmedaille 1972 – 1973 Fachschule für Angewandte Kunst, Berlin-Schöneweide, Deutschland 1973 – 1978 Hochschule für Bildende Künste, Dresden, Deutschland

Berufserfahrung 1979 – 1981, Künstlerischer Leiter der Kunstgalerie des 1987 – 1990 Mongolischen Künstlerverbandes 1990 – 1992 Koordinator für internationale Beziehungen des Mongolischen Künstlerverbandes (UMA) 1992 Stellvertretender Vorsitzender des Mongo- lischen Künstlerverbandes 1995 – 2001 Vorsitzender, UMA 2000 – 2001 Vorstandsmitglied beim Ministerium für Kultur, Bildung und Wissenschaft seit 2007 Vorsitzender des Mongolischen Künstlerver- bandes (UMA)

Ausstellungen seit 1980 Werkschauen in Ausstellungen in der Mongolei und im Ausland, darunter in Österreich, Bulga- rien, Frankreich, Norwegen, Japan, China, Hong- kong, Indien, Deutschland, Jugoslawien, Tsche- chien, Russland, Großbritannien und den USA 1980 Einzelausstellung, Ulaanbaatar, Mongolei 1984 Gemeinschaftsausstellung, Berlin, Deutschland 1987 Gemeinschaftsausstellung, Moskau, Russland und Ulaanbaatar, Mongolei 1987 Mongoleiausstellung, London, Großbritannien 1988 Asiatische Kunsttriennale, Fukuoka, Japan 1992 Internationale Ausstellungen in Tschechien, Jugoslawien, Japan und Russland 1993 Tokyo International Art Show, Japan 1996 Einzelausstellung, Ulaanbaatar, Mongolei 1997 Mongoleiausstellungen in Japan und Deutschland 1999 Workshop mit UNESCO-Unterstützung in Wien, Österreich 1999 Gemeinschaftsausstellung, Orleans, Frankreich 2000 Mongoleiausstellung, New York und San Francisco, USA 2000 Einzelausstellung, Linz, Österreich 2001 Mongoleiausstellung, Peking, China 2002 Einzelausstellung, Ulaanbaatar, Mongolei

2002 Gemeinschaftsausstellung, Seki, Japan 2003 Gemeinschaftsausstellung, London, Großbritannien 2003, 2004 Gemeinschaftsausstellung „Die besten Kunstwerke des Jahres“, Ulaanbaatar, Mongolei 2003 „Erste Internationale Kunstbiennale 2003“, Peking, China 2004 Gemeinschaftsausstellung „Die Mongolei und Tanma“, Kunst- und Kulturzentrum, Jeju, Korea 2004 Gemeinschaftsausstellung „Mongolische Highlights“, Vilnius, Litauen 2004 Mongoleiausstellung in San Francisco, USA 2005 Gemeinschaftsausstellung, Peking, Tianjin, China 2005 „Der Geschmack der Mongolei“, Italien 2005 Gemeinschaftsausstellung, Dubai, Arabische Emirate 2006 „Art Miami“, Miami, USA 2006 „Art Expo New York“, New York, USA 2006 Gemeinschaftsausstellung, „Der Wind der Mongolei”, Saint Auvent, Frankreich 2007 „Art Shanghai 2007“, Schanghai, China 2007 „Der Ruf der Mongolei“, Rote Galerie des Ostens, Schanghai, China 2008 Soloausstellung in der Deutschen Botschaft Ulaanbaatar 2009 „Bedingungen des Seins – Jetzt“, Gemeinschaftsausstellung, Peking, China 2009 „Spuren“, Berlin, Deutschland

Auszeichnungen 1979, 1984 Diplom, Internationale Triennale junger Künstler, Sofia, Bulgarien 1982 Preis des mongolischen Künstlerverbandes 1985 Diplom, Internationale Triennale für Malerei, Sofia, Bulgarien 1992 1. Preis auf der Ausstellung anlässlich des 50. Jahrestages der Gründung des mongolischen Künstlerverbandes 1992 Polarsternorden 2001 Preis der Ausstellung „Herbstsalon“, Ulaanbaatar, Mongolei 2002 2. Preis auf der Ausstellung anlässlich des 840. Geburtstages von Chinggis-Khaan 2002 Staatspreis der Mongolei

Ts. Enkhjins Werke befinden sich in Kunstgalerien und Museen der Mongolei, in Privatsammlungen und Galerien in den USA, in Japan, Deutschland, Norwegen, Hongkong, Schanghai, Frankreich und Australien.

Die Biografie folgt den Angaben aus dem Mon-golischen Künstlerverband.

Greenland 90 x 110 cm, 2008

117 Gan-Erdene Tsend

Ausbildung nach Deutschland zu gehen, schickte seine Bewerbungsmappe an die Kunstakademie Münster und wurde tat-sächlich eingeladen. Nach Beendigung des Grundstudiums bestand er die Aufnahme-prüfung für die Meisterklasse von Prof. Kuhna. Für seine künstlerische Entfaltung hat sich Münster als geeigneter Ort er-wiesen. Die Voraussetzungen für diese Ent-faltung allerdings, eine solide „handwerk-liche“ Basis, brachte er bereits mit.

In Ulaanbaatar hatte Ts. Gan-Erdene zu-vor zehn Semester lang an der dortigen Hochschule für Bildende Künste bei Ts. Narangerel angewandte Kunst, vor allem Wand- und Fassadengestaltungen stu-diert. Neben der Malerei lernte er mit den verschiedensten Materialien und Techniken umzugehen. Dazu gehörten Fresko, Mosa-iken, Keramiken, Metallarbeiten und textile Gestaltungsformen. Das Schwergewicht des Unterrichts lag auf der Vermittlung von Gestaltungstheorien, Materialkunde und der Einübung künstlerischer Techniken, handwerklicher Grundlagen künstlerischen Schaffens also. Dieses Studium – ein Aus-bildungsgang, der in der Mongolei vom russisch-europäischen Akademiebetrieb alter Schule geprägt war – hat Gan-Erdene Tsend mit einem Diplom abgeschlossen. Damit hat er gegenüber seinen deutschen Kommilitonen einiges voraus, die meist direkt von der Schule, in der die musischen Fächer seit Jahren sträflich vernachlässigt werden, auf die Akademie wechseln. Dass

an den Kunstakademien in Deutschland die Vermittlung künstlerischer Techniken gegenüber der Förderung von „Kreativi-tät“ in den Hintergrund getreten ist, dass geschickte Pinselführung und Farbge-bung allein längst nicht mehr als Ausweis künstlerischer Begabung gelten, dass die Schönen Künste nicht mehr unbedingt ästhetisch „schön“ sein müssen, das war für Ts. Gan-Erdene eine Erfahrung, die ihm, wie er in einem unserer ersten Gespräche freimütig bekannte, anfangs schon einige Probleme bereitet hat. Inzwischen weiß er aber damit umzugehen. Er genießt die Gestaltungsfreiheit, den Spielraum für seine künstlerische Weiterentwicklung, die ihm in einem solchen Umfeld zur Verfü-gung stehen. 2007 ernannte ihn Prof. Kuhna zu seinem Meisterschüler.

Zur Jahresausstellung 2007 der Kunstaka-demie Münster steuerte der junge Künstler neun großformatige Arbeiten bei, die den gewachsenen Mut zum eigenen Ausdruck, den freieren Umgang mit überkommenen Bildvorstellungen belegen. Die in Deutsch-land gemalten Bilder kommen, wie er sagt, „mehr vom Herzen, aus dem eigenen In-neren“. Bildtitel – wenn er sie gibt – drücken Gedanken und Gefühle aus. Sie lauten: „Begegnungen“, „Erwartung“, „Ruhe“, „Ein- sam“, „Gefahren“, „Unendlichkeit“, „Einöde“. Es sind Titel, die auch Lied- oder Gedicht- überschriften sein könnten. Andere wie-derum verweisen auf Farbwerte: „Blau“, „Goldschmied“, „Greenland“, „Sonnenunter-

gang“, „Warmregen“, um nur einige zu nennen. Warme Farben dominieren denn auch, vom dunkel verschatteten Rot bis hin zu gleißenden Sonnenfarben, sich vielfach brechend, in zahllose Farbpartikel zerfal-lend und dennoch aufeinander bezogen, locker neben- und übereinander geschich-tet. Im Gemälde „Warmregen“ (2006) zum Beispiel fällt ein tiefes Rot und wandelt sich am Boden zu Blau und mit einigen Lichtern versehenem Grau. In der erst unlängst fer-tig gestellten Arbeit „Tau“ (2008) ist hinter der blau dominierten Nachtkühle bereits die rötliche Wärme der aufgehenden Sonne spürbar, die den Tau rasch zum Verschwin-den bringen wird. Selbst da, wo der Gesamt-eindruck ein distanziertes Grau zu sein scheint, finden sich versteckte Rottöne, so in gegenständlichen Werken wie Schnee-bild „Spuren“ (2005) und „Mama, wo bist Du!“ (2008), auf dem ein Kamelfohlen nach seiner Mutter Ausschau hält.

Ihre Leichtigkeit beziehen Ts. Gan-Erdenes Arbeiten daraus, dass immer wieder auch der Malgrund und die Textur der Leinwand durchscheinen. Tritt der Betrachter einige Schritte vom Bild zurück, fügt sich das diffe-renzierte Farbspiel wieder zu Landschaften. Entfernt lassen sie zwar noch an die Step-penlandschaften der Mongolei denken, doch hat sich längst ihre Verwandlung in Seelenlandschaften vollzogen, die ihr Aus-sehen je nach Lichteinfall oder Tageszeit oder auch nach persönlicher Gestimmtheit ständig ändern. Zwar sind Motive aus


Tiefenschichten der Farben und des Lichts – Ts. Gan-Erdene und seine Bilder

Vor gut zwei Jahren verschaffte mir ein Zufall – die Jahresausstellung der Studieren-den der Kunstakademie Münster – die Begegnung mit dem jungen mongolischen Maler Ts. Gan-Erdene. Das große Atelier der Meisterklasse von Prof. Hermann-Josef Kuhna hatte ich aufgesucht, weil ich dort die Bilder einer japanischen Bekannten ansehen wollte, die derselben Klasse ange-hört. Doch mein Blick fiel zuerst auf eine Reihe fremdartig und zugleich vertraut wirkender Gemälde, die aus dem Gros der dort präsentierten Werke qualitativ hervor-stachen: pointillistisch aufgelöste Flächen, die in ihrer sensiblen Farbigkeit das Auge magisch anzogen, um den Blick dann auf ein meist an den rechten oder linken Bildrand gesetztes realistisch wirkendes Motiv zu lenken – den Rückenakt einer am Meeresufer hockenden Frau zum Beispiel, Fuß- und Fahrradspuren im Schnee, die Spiegelung von Wolken in den Pfützen eines grasgesäumten Weges. Immer wieder waren Wege zu sehen, die sich am Hori-zont einer weiten Landschaft verloren. Manchmal verliefen sie leicht schwingend diagonal durch das Bild, manchmal führten sie direkt in die Tiefe, auf eine Horizontlinie knapp unterhalb des oberen Bildrandes zu. Diese Bilder sprachen mich unmittel-bar an. Mongolische Landschaften meinte ich in den rot, blau, grün, grau oder gold dominierten Malflächen zu erkennen. Vor

meinem inneren Auge erschienen unglaub-lich farbige Sonnenuntergänge, Morgen-nebel in vielen Grautönen, gewaltige mondbeschienene blaue Berge, schwarze Lavafelder, tintenfarbene Seen und die goldenen Sande der Gobi. Und so fragte ich den jungen Künstler, der ein bisschen scheu neben seinen Werken stand, ob er etwa Mongole sei. Er war es. So lernte ich Ts. Gan-Erdene kennen und lernte im Laufe der Zeit und vieler gemeinsamer Gespräche seine Bilder, ihre farbliche Quali-tät, ihren gedanklichen Tiefgang und ihren leisen Humor mehr und mehr schätzen.

Seine heimatlichen Wurzeln hat Ts. Gan-Erdene in Murun, der Hauptstadt des gebir-gigen, wald-, wasser- und fischreichen Khuvsgul Aimak im Norden der Mongolei. Dort kam er 1979 zur Welt. Verwurzelt ist er auch weiter südlich, im Grenzgebiet zwi-schen den Aimaks Tuv und Dondgobi. Dort, wo die Steppe allmählich in die Stein- und Sandwüste der Gobi übergeht, verbrachte Ts. Gan-Erdene seine frühe Kindheit im Ger (der runden Filzjurte) und auf den Weideplätzen der Großeltern. Er wuchs auf mit Kamelen, Pferden, Yak-Rindern, Ziegen und Schafen, den fünf heiligen Tierarten der mongolischen Nomaden. Seinen künst-lerischen Impetus genährt haben, neben dem ständig wechselnden Licht und den Farben der Steppe, auch die wundersamen Geschichten der Großmutter – Volksmär-chen, die ihn heute noch gelegentlich inspirieren. Dann entstehen Bilder, auf

denen ein braunfarbenes Murmeltier, das einen archaischen, mit Holzlatten bepack-ten Yak-Karren lenkt, mit diesem Gefährt durch die Lüfte zu neuen Gestaden reist („Reise“, 2006) oder ein Murmeltier einem Kamel auf den Kopf klettert und Ausschau hält („Wache“, 2007) – Erinnerungen an die in der mongolischen Erzähltradition so beliebten Tiergeschichten. Auch Anklänge an buddhistische Konzeptionen finden sich. Wenn Ts. Gan-Erdenes Generation auch sozialistisch antiklerikal erzogen wurde, so waren es zumeist Großeltern, die den Enkeln religiöse Traditionen, oft genug heimlich, weitergaben und damit lebendig erhielten.

Seit 2001 lebt Ts. Gan-Erdene in Münster, wo er nach Absolvierung des obligaten Deutschkurses ab 2003 die Kunstakademie besucht und sich derzeit auf sein Abschluss-diplom vorbereitet. Münster in Westfalen ist eine schöne Stadt mit einer alten, reichen Geschichte, aber Münsters Dimensionen sind andere als die der Mongolei. Münster ist überschaubar, klein. In Münster ist der Horizont begrenzt, im realen wie im über-tragenen Sinn. Der Himmel ist niedriger, das Licht weniger strahlend, die Farben sind dunkler, erdiger, schwerer als in der Mongolei, die Menschen eher verschlos-sen. Was zog einen mongolischen Künstler ausgerechnet hierher? Ts. Gan-Erdene hatte nach Abschluss seines Studiums in der mongolischen Hauptstadt Ulaanbaatar einfach den Wunsch, zur Fortsetzung seiner

ªнгº, гэрлийн тод давхцал – Цэндийн Ган-Эрдэнэ хийгээд тџџний зургууд

Бџр бџтэн хоёр жилийн тэртээ Мюнсте- рийн Урлагийн Академийн оюутны жи-лийн џзэсгэлэнгийн џеэр монголын залуу зураач Ц.Ган-Эрдэнэтэй уулзах учрал тохиож билээ. Миний бие профессор Хер-манн-Ёозеф Куунагийн урлагийн сургуу-лийн их урланд тухайн сургуулийн оюутан японы нэг танилынхаа зургийг џзэхээр тэнд очсон юм. Тэгэхэд миний харц юуны тџрџџн ер бусын мºртºº дотно юм шиг ха-рагдах цуврал зураг дээр туссансан. Тэнд дэлгэн џзџџлж буй бџтээлийн ихэнх нь сайн чанарын, шалгарсан бџтээл байлаа. Цэгэн зургийн алмайруулам талбай олон ºнгºний мэдрэмжээрээ нџдийг илбэдэн татаж, намбалаг, бодитой, нºлºº бџхий зохиомж нь нэг џе зургийн баруун зах руу, нэг џе зџџн зах руу хараагаа хандуулаха-ас аргагџйд хџргэж байсан юм. Далайн хºвººнд явган суугаа нэгэн эмэгтэйн ну-рууны нџцгэн дџрслэл, цасан дээр хºлний мºр, унадаг дугуйн мºр гарсан, ºвсºн эмжээртэй нэгэн замын балчиг шалбаагт џџлний дџрс туссан байх жишээтэй. Ахин дахин зам харагдаад байх агаад тэр нь ºргºн уудам байгалийн байдал дахь газар тэнгэрийн савслагад замхран арилна. Заримдаа зам нь зурган дундуур хºндлºн дайвалзан савлан одох, хааяа шууд гџн рџџ орж, хэвтээ зураас нь зургийн дээд хџрээний доогуурхан урсан одно. Энэхџџ зургууд шууд миний сэтгэлд нийцэж би-лээ. Монголын байгалийн байдлыг би бээр

улаан, цэнхэр, ногоон, саарал юм уу алтан ºнгº зонхилсон зургийн талбар гэж мэдэж авлаа. Миний нџдний ºмнº итгэхийн аргагџй ºнгºлºг наран жаргахуй, саарал ºнгºтэй ºглººний хџдэн манан, саранд мºнгºрсºн сџрлэг цэнхэр уулс, зººлºн хар шороон хºрс, бэхэн цэнхэр нуур да-лай, говь нутгийн алтан элс харагдаж бай-лаа. Ингээд би уран бџтээлийнхээ хажууд џл ялиг ичингџйрэн зогсч байсан залуу зураачаас монгол хџн мºн џџ гэж асуулаа. Мºн байлаа. Ингэж би Ц.Ган-Эрдэнэтэй танилцсан юм. Цагийн аясаар зургийнх нь талаар хэдэнтээ яриа ºрнџџлж, зургийн нь ºнгºний чанар чансаа, сэтгэлийн гџнд нэвтэрсэн байдал, хºнгºн шоглол зэргийг улам бџр мэдэрч џнэлэх болсон билээ.

Нутаг нугыг нь хººж џзвэл Ц.Ган-Эрдэнэ монгол орны хойт зџгийн уулархаг, ой мод, ус мºрºн, загас жараахай элбэгтэй Хºвсгºл аймгийн нийслэл Мºрºн хотын хџн ажээ. Ц.Ган-Эрдэнэ тэнд 1979 онд гэгээн хорвоод мэндэлжээ. Бас цаашилбал ºмнº зџг тийшээгээ Тºв, Дундговь айм-гийн хилийн зааг нутагтай хџйн холбоотой юм байна. Тал хээр нутгаас аажмаар чулу-урхаг, элсэн говь нутагт шилжиж байгаа тэр газар Ц.Ган-Эрдэнэ хџџхэд ахуй насаа эсгий гэрт, ºвºг эцэг, эмэг эхийн бэлчээр нутагт ºнгºрººжээ. Тэрбээр нџџдэлчин монгол тџмний шџтээн болсон таван хошуу мал тэмээ, адуу, сарлаг-џхэр, хонь, ямааны дэргэд ºсч ºндийжээ. Тал нутгийн байнга солигдож байдаг гэрэл гэгээ, цогц солонгорсон ºнгºний хажуугаар, бас

эмэг эхийн гайхамшигтай тџџх – ардын џлгэр тџџний урлагийн эрч хџчийг улам бадрааж байдаг байна. Ингээд нэн эртний, банз ачсан џхэр тэргийг нэг хџрэндџџ ºнгºтэй тарвага жолоодож, ийм унаа хºсгººр агаараар шинэ зах нутагт аялж байгаа (“Аялал”, 2006) юм уу, тарвага тэ-мээний толгой дээр авирч гараад харуул харж байгааг дџрсэлсэн (“Харуул”, 2007) монголын џлгэр тџџх хџџрнэх уламжлалд амьтны џлгэр ингэж џлдсэний дурсамж болсон зургууд нь бий болжээ. Бурхан шашны џзэл баримтлал, таалалд басхџџ нийцдэг байна. Цэндийн Ган-Эрдэнийн џе сџмхийдийн эсрэг социалист џзлээр хџмџџжсэн боловч голдуу ºвºг эцэг, эмэг эх нь ач хџџдээ шашны уламжлалыг нууцаар хангалттай ºвлџџлж, уламжлалаа авч џлдсэн.

Ц.Ган-Эрдэнэ 2001 оноос Мюнстерт сууж, тэнд албан ёсны герман хэлний курс тºгсч, 2003 оноос Урлагийн академид орж, эдџгээ тºгсºлтйин дипломын ажилдаа бэлтгэж байна. Вестфален мужийн Мюнс-тер нь эртний баялаг тџџхтэй сайхан хот юм. Харин Мюнстерийн цар хэмжээ нь монгол орныхоос ººр юм. Мюнстер нь нџдний доор харагдахуйц жижигхэн хот. Мюнстерт тэнгэрийн хаяа шилжџџлсэн юм шиг бодит утгаараа хязгаарлагдмал хџрээтэй. Тэнгэр нь доогуур, гэрэл гэгээ нь туяа багатай, хотын ºнгº нь бараандуу, газрын хºрсний ºнгºтэй, монголынхоос тºвºгтэй хџнд, хџмџџс нь голдуу хаалттай битџџлэг. Монголын нэгэн зураачийг юу


der mongolischen Heimat in Gan-Erdenes Bildern immer noch stark präsent, aber der Künstler hat sie aus ihrem vertrauten Kontext herausgelöst und so eine ganz eigene Bildsprache gefunden, die mit Folk-lore nichts mehr zu tun hat. Eindrückliches Beispiel ist sein 2005 entstandenes Werk „Erinnerung“, auf dem er das bekannte mongolische Märchen von der Entstehung der Pferdekopfgeige in Verbindung bringt mit der persönlichen Erinnerung an den eigenen Großvater. In diesen neuen Kon-text gehört geradezu sinnbildlich auch das bereits erwähnte Werk „Reise“ (2006) – ein Bild, das außerdem Selbstironie und Humor verrät. Auch seine neue Umgebung hat Ts. Gan-Erdene künstlerisch in den Blick genommen. Münsters Kirchtürme und die reizvolle ländliche Umgebung der Stadt gehören zu den Motiven.

Es sind Bilder, die anzuschauen man nicht müde wird. Seine Pinselführung ist präzise, aufs Detail gerichtet und dennoch ver-träumt, schwebend. Manche seiner „inne-ren Landschaften“ wirken in der Aufsicht so, als sei der Künstler selbst beim Malen einige Meter über dem Boden geschwebt. Die wenigen Menschen, die er malt, sind meist nicht „geerdet“, ihre Füße hängen entweder in der Luft wie bei dem kleinen Nomadenjungen, der er selbst gewesen sein kann („Schüler“, 2008), wie bei dem Großvater-Bild „Erinnerung“. Oder sie sind von Wasser umspült („Meerjungfrau“, 2006) – Erscheinungen, die wie der Tau

jeden Moment wieder verschwinden, sich auflösen können.

Diese Bilder, und die eher auf ein dahinter Stehendes verweisenden Titel wirken aufschlussreich in ihrer Verschlossenheit, sie sind hermetisch und offensichtlich zugleich. Der Nacktheit seiner weiblichen Akte fehlt jeder Aufforderungscharakter. Entweder kehren sie dem Betrachter den Rücken zu, oder – im Falle des Gemäldes „Der Kuss“ (2008) – es bietet sich eine im Sand liegende, die Erde küssende Schwan-gere nicht dar, sondern wirkt ganz in sich gekehrt, dem in ihr keimenden Leben zugewandt. Die dezente, ins grau-grüne changierende Farbigkeit dieses Aktbildes hat etwas von der anziehenden Nüchtern-heit der Stillleben Giorgio Morandis, wäh-rend die mehr kontemplativen, „abstrakten“ Werke in ihrer Thematik wie auch in ihrer pointillistischen Technik an manche zen-buddhistisch inspirierten Meditationsbilder Mark Tobeys denken lassen. Beide Rich-tungen beschäftigen den jungen Künstler zur Zeit gleichermaßen. Welchen der beiden Wege er letztlich einschlagen wird, muss man der Zukunft überlassen.

An vielen Ausstellungen in Münster und Umgebung und darüber hinaus in anderen Städten Deutschlands hat sich Ts. Gan- Erdene inzwischen beteiligt. Im April 2008 hatte er in der Galerie das Weltkabarett der Kunstmetropole Düsseldorf eine gut besuchte Einzelausstellung seiner neueren

Werke. Und auch mit einer Auszeichnung kann er aufwarten. 2006 erhielt er den zweiten Preis für Junge Kunst der KUBO-SHOW, einer von der Stadt Herne ver-anstalteten Kunstmesse im Revier, auf der alljährlich das Publikum über die Preis-träger abstimmt.

Doris Götting

сэтгэгдлийг даган аль хэдийнээ дотоод сэтгэлийн ертºнцºд буух нутаг болон хувирсан. Ган-Эрдэнийн зургууд монгол эх нутгийн сэдэлтэй нь илт давамгай харагддаг ч уран бџтээлч маань ººрийн гэсэн зохиомж, зургийг дџрслэх хэлээрээ бџтээлџџдээ хэвшмэл хџрээнээс гаргасан нь ардын уламжлал, соёлтой ямар ч хол-боогџй болсон нь анзаарагдна. Гайхалтай жишээ бол 2005 онд туурвисан “Дурсамж” бџтээлдээ морин хуурын џџслийн тухай монголын алдарт џлгэрийг ºвºг эцгээ дурссан хувийн дурсамжтайгаа холбон дџрсэлжээ. Энэхџџ шинэлэг хэв маягтай бџтээлџџдэд дээр дурдсан “Аялал” (2006) – ººрийгºº егººдсºн хошигнолоос гадна баяр цэнгэлийг илэрхийлсэн – зураг нь яалт ч џгџй орж байна. Басхџџ Ц.Ган-Эрдэ-нэ шинэ орчин тойрноо уран бџтээлчийн билгийн нџдээр тусган авчээ. Мюнстерийн сџмийн цамхаг, хотын џзэсгэлэнтэй зах нутгийн орчин тойрон уран зохиомж болон бџтээлд нь багтаж байна.

Энэ зургуудыг хараад залхана гэж байх-гџй. Тџџний бийрийн џзџџрийг хºнгºн хºших нь нягт нямбай, нарийн ширийн зџйлд анхаарлаа хандуулсан ч бодол мºрººдºлдºº умбан баймуй. Тџџний дото-од сэтгэлийн ертºнцºº дџрсэлсэн зарим нэг бџтээлээ зурахдаа ººрºº газраас хэ-дэн метр хºндийрºн дџџлж байсан гэлтэй. ªºрºº ч байсан байж болох нџџдэлчин хџџг харуулсан “Сурагч” (2008) болон ºвºг эцгээ зурсан “Дурсамж” зэрэг бџтээлдээ зурсан цººн хэдэн хџн нь газар дээр бус

агаарт хºлººрºº дџџжилсэн байдаг. Эсвэл усанд угаагдаж байдаг (“Далайн дагина”, 2006) – шџџдэр удалгџй арилж, замхрах шиг џзэгдэл харагдана.

Зурагт оноосон нэрийн битџџлэг байдлыг уран дџрслэлээрээ зурагт тодорхой илч-лэн гаргасан нь битџџлэг болон нээлттэй эрс тэс хоёр шинжийг нэг дор џзџџлсэн байдаг. Тџџний бџсгџйн биеийн нџцгэн дџрслэлџџдэд хџсэл татах зан чанар дутагддаг. Нэг бол џзэгч рџџгээ нуруугаа харуулсан эсвэл “Џнсэлт” (2008) зурган дээрх шиг нь – элсэнд хэвтэн газар џнссэн жирэмсэн эмэгтэйн дџрийг харуулахдаа гол нь биш харин ч эсрэгээрээ тџџний дотор соёолж буй амьдралыг дºвийлгºн џзџџлсэн харагдана. Саарал ногоон руу уусан туяарсан энэ актын даруу ºнгº нь Жоржио Мурандисын сэтгэл татсан, хџйтэн амьгџйг амьдчилсан зургийг санагдуулдаг бол алжаал тайлам, абстракт зохиомж хийгээд цэгэн зургийн арга бари-лаар зурсан бџтээлџџд нь Марк Тойбесийн цен-буддын урсгалын бясалгалын аясыг бодогдуулдаг. Энэ залуу уран бџтээлч ºнººдºр уг хоёр урсгалаар уран бџтээлээ туурвиж байна. Цаашид энэ хоёр урсгалын алинаар нь замнахыг ирээдџй харуулна.

Ц.Ган-Эрдэнэ Мюнстер болон ойр тойрон-доо, мºн германы бусад муж хотуудад ч нээгдсэн џзэсгэлэнгџџдэд оролцож ирсэн. 2008 оны дºрºвдџгээр сард урлагийн их хот Дюсселдорфийн Дэлхийн Кабарье галлерейд шинэхэн бџтээлџџдээрээ бие

даасан џзэсгэлэн гаргасан нь џзэгч олон-той байсан байна. Тџџнийг нэг шагнал ч хџлээж байж мэдэх юм. 2006 онд тэрээр жил болгон шагнал хџртээх хџний талаар џзэгчдийн дунд санал асуулга явуулдаг Херне хотын хариуцан зохион байгуулдаг урлагийн яармагаас КУБОШОВ-ын шинэ урлагийн дэд шагнал хџртжээ.

Дорис Гёттинг


нааш нь татав аа? Ц.Ган-Эрдэнэ монголын нийслэл Улаанбаатар хотноо дээд сургуу-лиа тºгсººд герман оронд очиж, болов-сролоо џрэгжлџџлэн дээшлџџлэх хџсэл ºвºртºлж, сургуульд орох ºргºдºл, бичиг баримтаа Мюнстерийн Урлагийн акаде-мид илгээж, ийнхџџ урилга хџлээн авчээ. Џндсэн сургалтаа дџџргээд профессор Ку-унагийн Урлагийн сургуулийн элсэлтийн шалгалтанд тэнцжээ. Тџџний урлагийн хºгжилд Мюнстер хот тохиромжтой газар болохоо харуулсан юм. Тэрбээр “урлаач”-ийн ºргºн хџрээтэй, урьдчилсан суурь нºхцºлийг хангачихсан байлаа.

Ц.Ган-Эрдэнэ урд нь Улаанбаатар хотын Дџрслэх урлагийн дээд сургуульд 10 семестрийн турш хэрэглээний урла-гийг, юуны ºмнº ханын засал чимэглэл, нџџрэн талын гоёлыг чимэглэх зургийн Ц.Нарангэрэл багшаар заалган сурчээ. Уран зургийн хажуугаар бас янз бџрийн материалтай харьцаж, онцгой арга барил эзэмшиж сурчээ. Џџнд ханын зураг, мозайк, керамик, тºмºр хийц, нэхмэлэн зохиомж маяг хамаарна. Сургалтын явцад онцолж џзсэн зџйл нь дџрслэх урлагийн онол, материал судлал, урлах арга зџйд суралцах, гар урлалын џндэс зэрэг байсан. Энэхџџ сургалтыг – боловсролын бџтэц нь монгол оронд орос-европын сургалт џйлдвэрийн хуучин сургуулийн загва-раар явж ирсэн - Ц.Ган-Эрдэнэ дипломтой тºгсгºсºн.

Тиймдээ ч Ц.Ган-Эрдэнийг германд хамт

сурч байгаа ихэнхдээ урлагийн тºрлийн хичээлџџд нь орхигдсон байдаг сургуулиа дºнгºж тºгсººд орж ирсэн оюутнуудтай нь харьцуулахад зарим талаараа хама-агџй давуу байсан юм. Германы урлагийн академиудад урлагийн нарийн онол, арга зџйд суралцахаас илџџтэйгээр чºлººтэй бџтээлч сэтгэлгээг дэмжин хºгжџџлдэг. Бийрээр зурах ур дџй, ºнгºний зохицол нийцџџлэх нь дангаараа урлагийн авъяас билгийн нотолгоо болж чадахгџй. Дџрс-лэх урлагийн сайхан гэдэг нь зайлшгџй гоозџйн “гоё, сайхан” байх албагџй байдаг гэдгийг мэдэж авснаа, мºн тэр нь анхан-даа бага зэргийн бэрхшээлтэй байсныг Ган-Эрдэнэ бидний эхэн џеийн ярилц-лагуудад хэлж байсан. Эдџгээ тэрээр ººрийн зохиомжоо чºлººтэй илэрхийлэн гаргах орон зай, урлагийн боловсролоо хºгжџџлэх орчин бџрдсэнд таашаалтай байна. 2007 онд проф. Кууна тџџнийг мас-тер шавиа болгон ºргºмжилсºн. 2007 оны Мюнстерийн Урлагийн академийн жилийн тайлант џзэсгэлэнд залуу уран бџтээлч маань том хэмжээний, ººрийгºº илэр-хийлэх эр зориг, уран зургийг дџрслэх илџџ чºлººтэй арга барилыг шингээсэн есºн бџтээлээ дэлгэн џзџџлсэн. Германд зурсан зургууд нь тџџний хэлснээр “илџџ сэтгэлийн угаас, дотоод ертºнцººс” урган гарчээ. Зургандаа ºгсºн нэр нь бодол санаа, сэтгэл санааны илэрхийлэл нь болдог. Зураг нь “Учрал”, “Хџлээлт”, “Анир чимээгџй”, “Ганцаардал”, “Аюул занал”, “Хяз-гааргџй уудам”, “Аглаг газар” гэх мэт дуу эсвэл шџлгийн нэр байж болмоор нэртэй

байх юм. Зарим зураг нь харин ºнгºний нэрийг эрхэмлэсэн байдгаас цººн хэдийг дурдвал: “Хºх ºнгº”, “Алтны дархан”, “Ного-он орон”, “Нар жаргахуй”, “Халуун бороо” болно. Тэгээд бас дулаан ºнгº зонхилж бараандуу сџџдэртсэн улаан ºнгºнººс гялалзсан нарны ºнгº хџртэл, олонтаа хугарч тасалдсан, ºнгºний тоо тоомшгџй ºчџџхэн хэсэгт хуваагдсан хэдий боловч нэг нэгэндээ уусан шингэсэн, хялбархан хажуу хажууд нь зэрэгцџџлсэн, дээр дээрээс нь давхарласан байна. “Халуун бороо” (2006) зурагт жишээлэхэд тод ула-ан ºнгº бууж, ёроолд нь хºх ºнгº болон хувирч, зарим гэгээгээр саарал ºнгийг тºлººлџџлжээ. Саявтар бэлэн болгосон “Шџџдэр” бџтээлд хºх ºнгº зонхилсон шºнийн хџйтний ард шџџдрийг тэр дор нь ууршуулан арилгах мандаж байгаа нарны улбар дулаан ºнгº мэдэгдэхџйц харагдана. Дан саарал мэт ерºнхий сэтгэгдэл тºрºвч нуугдмал улаан ºнгº цасан зураг “Ул мºр” (2005) мºн эхийгээ харуулдаж байгаа ботгыг дџрсэлсэн “Ээжээ, та хаана байна!” (2008) мэт бџтээлд нь ажиглагдана.

Цэндийн Ган-Эрдэнийн бџтээлџџдэд зургийн дэвсгэр болон зотон дээр буух будгийн тектур ахин дахин нэвт гэрэлтдэг нь энгийн хºнгºн байдлыг илтгэж байна. Џзэгч зургаас хэдэн алхам холдож зогсоод ажиглахад ºнгººр шатлан тоглосон нь эргээд газар нутгийн зураг болон хараг-дана. Зургууд нь хэдийгээр монголын тал нутгийг санагдуулавч, гэрлийн тусгалыг эсвэл ºдрийн цагийг мºн эсвэл хувь хџний

In Mongolia’s National University of Arts and Design he studied applied arts for five years. He mainly learnt how to decorate walls and facades with different materials and in different styles, like fresco, mosaic, ceramics, metal work and textile. Topics of the lectures he has attended, were design theories, knowledge of materials and prac- tising techniques, in other words, he was taught the basics of artisan creation. Ts. Gan-Erdene finished these curricula – char-acterized by Russian-European 19th century academic traditions of teaching – with a diploma. Compared with his German fellow-students Ts. Gan-Erdene is, of course, much more advanced. The reason is that in Germany young people usually enter art academies without having enjoyed art courses at school, which is a deplorable deficit of German education system. In ad-dition, the teaching of artisan techniques is less important at German art academies now, more stress is put on the “fostering of creativity” instead. Skills in brushwork and colouring are no longer a proof of artistic talents, there is no need any more that Fine Arts have to look “fine”. Such an experience, Ts. Gan-Erdene freely admitted in one of our early encounters, caused to him some prob-lems in the very beginning. But meanwhile he knows quite well how to deal with. He learnt to enjoy the freedom in creating and the wider scope for his inner growth as an artist in such an environment of creativ-ity. In 2007 he has been appointed master student by Prof. Kuhna.

The young Mongolian artist contributed nine large sized oil paintings to the 2007 annual exhibition of Münster’s Art Academy, thus proving his new courage of individual expression and his more relaxed dealing with conventional imagery. As he says, his “German paintings” have emerged “more from my heart, from my innermost self”. Titles like “Encounter”, “Expectation”, “Calm-ness”, “Lonely”, “Dangers”, “Infinity”, “Desert” are expressions of individual thoughts and moods. Other ones refer to tones of colour, like, among others, “Blue”, “Goldsmith”, “Greenland”, “Sunset”, “Warm Rain”. There is, in fact, a prevalence of warm colours in his paintings, starting from a dark shadowy Red up to gleaming and oscillating sunny col-ours. They fall apart into innumerable parti-cles and are, in the same time, interrelated, coated freely beside and above each other. For instance, in “Warm Rain” (2006) a deep Red is pouring down and, on the ground, it has turned to Blue and Grey topped by some dots of whitish light. A recent work called “Dew” (2008) let you feel already the reddish warmth of the rising sun through the dewy coolness of Blue. Even if you look at a paint-ing in mainly grey tones, you soon might come across a hidden Red, for example in pictures like the snowy “Traces” (2005) and “Mama, where are you!”(2008), the portrait of a baby camel watching out for its mother.

Ts. Gan-Erdene’s works obtain their effortless ease due to occasional translucency of paint foundation and canvas. When the observer

makes some steps backwards, the multi-chromatic compositions turn to landscapes again. Still, there may be distant memories of the Mongolian steppes, but meanwhile they seem to have undergone a metamor-phosis into landscapes of the soul which per-manently seem to change their appearance, depending on the incoming light or the day time, or on the individual mood. You still find a lot of motives from Ts. Gan-Erdene’s Mongolian homeland. But the artist has extracted them from their familiar context and thus found a new individual language of imagery which has nothing to do with folklore. A quite impressive example for that is his painting “Memory” from 2005. In this picture he connects the well known Mon-golian fairy tale about the creation of the morin khuur (the Mongolian horse’s head violin) with his memories of his own grand-father. And also the already mentioned painting “Journey” is belonging almost symbolically into this context. It is, in the same time, a good example for the self-irony and humour of the artist. Of course, his Ger-man environment has also become a topic of Ts. Gan-Erdene’s artistic works, whether they are the church towers of Münster or the lovely Münsterland surroundings.

These all are pictures you never become tired to look at. His brushwork is very precisely focussed on detail and, in the same time, dreamy and floating. Looking at some of his “inner landscapes” you gain a feeling as if the artist himself has been hovering several


Profundity of colour and light – Ts. Gan-Erdene’s oil paintings

It was quite by chance that, about two years ago, I have met the young Mongolian painter Ts. Gan-Erdene. At the 2007 annual exhibi-tion of the Academy of Fine Arts in Münster, I went to the atelier of Prof. Hermann-Josef Kuhna’s master class, just to have a glimpse at the paintings of a Japanese friend of mine. But when I entered the room, my eyes were, first of all, drawn to some other pictures which seemed somehow exotic and, in the same time, quite familiar to me. In any case, they excelled in quality compared with the majority of the exhibits. A dissolution of col-ours into innumerable fragments magically attracted the observer’s eye, just to divert his attention immediately to the right or left part of the painting showing a seemingly realistic motive – for instance the back of a nude, sitting on a sea shore, or foot – and bike traces in a snowy landscape, or the reflection of clouds in the puddles on a meadow lane. In general, the artist seemed to have a prefer-ence for roads, paths and lanes. They were crisscrossing through dreamlike landscapes and dissipating at far away horizons.

These paintings caught me immediately. Whether multi-red or multi-blue, whether grey or golden, these works of art reminded me of Mongolian landscapes. Memories of incredibly colourful sunsets in the steppes, of early morning mists in shades of grey, of gigantic moonlit blue hills, black lava

fields, ink coloured lakes, and the golden sands of the Gobi emerged before my eyes. And I asked the young artist who was shyly standing beside his works, whether he was Mongolian. He was, indeed. Thus, I made the acquaintance of Ts. Gan-Erdene. And in the following months and years, while talking with each other about his work and the ideas behind, my appreciation of his paint-ings, their quality in colour and brushwork, their philosophical meaning and their slight humour increased more and more.

Ts. Gan-Erdene’s home town is Murun, the capital of Khuvsgul Aimak in the Northern part of Mongolia. This area abounds in beautiful hills, forests, clear rivers, and fishy lakes. Into such a surrounding he has been born in 1979. But he has other roots too, in the Southern steppes. Between the Tuv and Dondgobi Aimaks, not far from the stony and sandy spurs of the Gobi desert, the artist spent his early childhood on the grazing grounds of his nomadic grandparents. The young boy grew up with camels, horses, yaks, sheep and goats, the five holy animals of the Mongolian nomads. Spending his early years in felt yurts and the ever chang-ing light of the steppes, his artistic talents have been equally nourished through the fairy tales told by his grandmother, and which, sometimes, even inspire him today. In such a moment of inspiration he must have painted that brownish marmot travelling through the skies on an archaic yak carriage to distant shores, or another marmot act-

ing as a sentinel on top of a camel’s head – allusions to the popular animal tales of Mongolia. You can also find allusions to Buddhist religious concepts. Although the artist’s generation has been brought up in a socialist and anti-clerical environment, grandparents have been those who secretly fostered the Mongolian religious traditions and kept them alive over the generations.

Since the year 2001 Ts. Gan-Erdene is living in Münster. After having passed his German proficiency test in 2003, he is studying at the Academy of Fine Arts, and just now he is preparing for his final exams. Münster in Westphalia is a beautiful town and rich in history. But it is a comparably small place. Münster’s horizon is limited, in the proper and the mental sense. The sky is lower, the light less splendid, the colours are darker and heavier, the people more self-restrained. So, why a young Mongolian artist has decided to live just here? As a matter of fact, he just did. After having fin-ished his art studies in the Mongolian capital of Ulaanbaatar he wanted to con-tinue somewhere in Germany, somebody recommended him to send his application to the art academy of Münster, and he did. Some time later, he was lucky to be invited by Prof. Kuhna, and Münster proved to be a suitable place for his further development as an artist. But the preconditions for that unfolding, the solid foundations as a “craftsman” have been laid in his Mongo-lian homeland.


meters over the ground while doing his work. Even the few human beings he painted seem to be “not grounded”. Either their feet are hanging in the air, as it is the case with the little nomad boy, who might have been the artist himself (“Schoolboy”, 2008), and it is also the case with his grandfather’s portrait “Memory”. The old man is sitting on a chair, and the chair is hovering above the ground. Or the feet of a person are washed around by water as in “Mermaid” (2006). Like morning dew these human beings might be able to disappear at any time.

Ts. Gan-Erdene’s paintings and their pen- sive titles are revealing in their taciturnity, they are reserved and, in the same time, overt. The nakedness of his female nudes lacks any obtrusion. Either they turn their backs to the voyeur or, in case of “The Kiss” (2008), a pregnant woman is lying on a shore kissing the sand, with her attention being absolutely absorbed by the new life in her womb. The decent grey and green col-ouring of this nude painting let you think of the alluring temperance of Giorgio Moran-di’s still lives, while the more contemplative “abstract” works remind you of Mark Tobey’s Zen paintings, because of their topics and also because of their pointillistic techniques. The young artist is now equally working on both lines. For which one he finally will decide will be a matter of the future. Ts. Gan-Erdene has already participated in several art exhibitions at Münster and other places. In April 2008 many visitors saw his

solo exhibition at the Galerie das Weltkaba-rett in Düsseldorf, one of the centres of art in Germany. And in 2006 he won the second prize of the visitors’ choice “Award for Young Art” of the KUBOSHOW, an art fair organ-ized by the industrial city of Herne.

Doris Götting

Ruhe Zeit 110 x 90 cm, 2007


Schüler 110 x 90 cm, 2008

Spuren 70 x 85 cm, 2005


Ohne Titel290 x 200 cm, 2008


blue 80 x 60 cm, 2008

Warmer Regen 110 x 100 cm, 2007


wo bist du! 90 x 110 cm, 2008


Erwartung 120 x 140 cm, 2007


spring 85 x 70 cm, 2007

Einöde 90 x 110 cm, 2008


Tau 45 x 80 cm, 2008


Goldschmied 50 x 90 cm, 2008

Kuss125 x 185 cm, 2008


Ohne Titel 110 x 90 cm, 2007

Bor Khuu 120 x 140 cm, 2008



Gan-Erdene Tsend 1979 Born in Murun, Mongolia. Currently living in Münster, Germany

1996 – 01 Studied at the University of Culture and Art and at the Institute for Fine Arts in Ulaanbaatar, Mongolia since 2003 Studies in art at the Academy of Fine Arts, Münster, Germany since 2004 Classes with Prof. Hermann-Josef Kuhna, Academy of Fine Arts, Münster, Germany 2007 Named “Meisterschüler” (Master Student) of Prof. Hermann-Josef Kuhna

2006 2nd Prize at the 2006 Art Awards for Young Art. Kuboshow – The Art Fair “Im Revier”, Herne, Germany

Group Exhibitions (a selection) 2009 “Spuren” (“Traces”) Allianz Germany AG, Berlin 2008 “Kunstmonat Ameland 2008” Ameland, Holland (K) “Nord Art 2008” KiC Art at Carlshütte gGmbH, Büdelsdorf (K) “Hier und Jetzt” (“Here and Now”) Gustav Lübcke Museum, Hamm (K) “Grosse Kunstausstellung NRW” Düsseldorf 2008, museum kunst palast Düsseldorf (K) 2007 “Malerei 07” (“Painting 07”) Siegen Art Association at the Museum of Contemporary Art (K) “Der Erste Streich” (“The First Stroke”) Weltkaba- rett Gallery for Contemporary Art, Düsseldorf “Sommerausstellung” (“Summer Exhibition”) Noack Gallery, Mönchengladbach “Entdeckungen” (“Discoveries”) König Gallery, Münster “The Seasons End” Volksbank eG, Westrhauderfehn “Institution Klasse” Münster City Revenue Office, Münster (K) 2006 Kuboshow – The Art Fair “Im Revier” Flottmann Halls, Herne “Die Magie des Realen” (“The Magic of the Real”) Kreissparkasse Esslingen-Nürtingen, Kirchheim

Solo Exhibitions 2008 “Bilder der Farbe und des Lichts” (“Images of Colour and Light”) Gronauer Kunstkreis e.V. Gronau “Exhibition” Dülmener Art Association, Dülmen “Exhibition” Weltkabarett Gallery for Contemporary Art, Düsseldorf 2007 “Spuren insGlück” (“Traces to Happiness”) Augenweide Gallery, Münster “Bilder aus der Ferne” (“Images from Afar”) Cultural Association Alte-Brennerei-Schwake, Ennigerloh 2006 “Spuren” (“Traces”) Foreign Citizen’s Advisory Council, Münster

Gan-Erdene Tsend Horstmarer Landweg 84, Whg. 1348149 MünsterT +49 (0) 179.480 [email protected]

Ганцаарчилсан ¿зэсгэлэнг¿¿д 2008 “ªнгº Гэрлийн Тод Давхцал” Гронау, Гронаугийн урлагийн холбоо ¯зэсгэлэн Дюлмэний урлагийн холбоо ¯зэсгэлэн Дюсселдорфийн урлагийн ордон музей 2007 “Жаргалын Мºр” Мюнстэр, “Аугэнвайдэ” галерей “Алс Нутгийн Зургууд” Эннигэрлоо, “Алте-Бреннерай-Шваке” урлагийн холбоо 2006 “Мºр” Мюнстэр хотын гадаад иргэдийн зºвлºл

Цэндййн Ган-ЭрдэнэХорстмарэрвэг 84/1348149 МюнстэрХолбооны Б¿гд Найрамдах Герман улсУтас +49 (0) 179.480 [email protected]

Gan-Erdene Tsendgeboren 1979 in Murun/Mongolei, lebt und arbeitet in Münster/Deutschland

Ausbildung 1996 – 2001 studierte an der Universität für Kultur und Kunst Institut für Bildende Kunst in Ulaanbaatar, Mongolei seit 2003 Kunststudium an der Kunstakademie Münster, Deutschland seit 2004 Klasse von Prof. Hermann-Josef Kuhna Kunstakademie Münster/Deutschland 2007 Ernennung zum Meisterschüler von Prof. Hermann-Josef Kuhna

Auszeichnung 2006 Der Kunstpreis für junge Kunst 2006, 2. Preis Kuboshow-Die Kunstmesse im Revier, Stadt Herne

Gruppenausstellungen (Auswahl) 2009 „Spuren“ Allianz Deutschland AG, Berlin 2008 „Kunstmonat Ameland 2008“ Ameland, Holland (K) „Nord Art 2008“ KiC Kunst in der Carlshütte GmbH, Büdelsdorf (K) „Hier Und Jetzt“ Gustav-Lübcke-Museum Stadt Hamm (K) „Grosse Kunstausstellung NRW Düsseldorf 2008“ museum kunst palast Düsseldorf (K) 2007 „Malerei 07“ Kunstverein Siegen im Museum für Gegenwartskunst (K) „Der erste Streich“ Das Weltkabarett Galerie für zeitgenössische Kunst, Düsseldorf „Sommerausstellung“ Galerie Noack, Mönchengladbach „Entdeckungen“ Galerie König, Münster „The seasons end“ Volksbank eG, Westrhauderfehn „Institution Klasse“ Finanzamt Münster- Innenstadt, Münster (K) 2006 „Kuboshow-Die Kunstmesse im Revier“, Flottmann-Hallen, Herne „Die Magie Des Realen“ Kreissparkasse Esslingen-Nürtingen, Kirchheim

Einzelausstellungen 2008 „Bilder der Farbe und des Lichts“ Gronauer Kunstkreis e.V. Gronau „Ausstellung“ Dülmener Kunstverein e. V. Dülmen „Ausstellung“ Das Weltkabarett Galerie für zeitgenössische Kunst, Düsseldorf 2007 „Spuren ins Glück“ Galerie Augenweide, Münster „Bilder aus der Ferne“ Kultur Verein Alte-Brennerei-Schwake, Ennigerloh 2006 „Spuren“ Der Ausländerbeirat der Stadt Münster

Gan-Erdene Tsend Horstmarer Landweg 84, Whg. 1348149 MünsterT +49 (0) 179.480 [email protected]

Цэндййн Ган-Эрдэнэ 1979 Монгол Улсын Мºрºн хотноо тºрсºн ХБНГУ, Мюнстэр хотноо ажиллаж, амьдарч байна

Боловсрол 1996 – 2001 Монгол Улс, Улаанбаатар хотын Соёл Урлагийн Их Сургуулийн Д¿рслэх Урлагийн ангид суралцсан 2003 оноос БНХГУ-ын Мюнстер хотын Соёлын Академид оюутан2004 оноос Мюнстер хотын Соёлын Академын Профессор Херманн-Жосэф Куунагийн мастер ангийн оюутан 2007 Профессор Херманн-Жосэф Куунагийн мастер оюутнаар шалгарсан

2006 оны Залуу уран б¿тээлчдийн хоёрдугаар байрын шагналыг Хернэ хотноо зохиогддог Кубошов-Урлагийн ¿зэсгэлэнгээс х¿ртсэн

Хамтарсан ¿зэсгэлэнг¿¿д 2009 “Мºр” Берлин хот, Аллианц Дойчланд ХК 2008 “Амеландын Урлагийн Сарууд” Амеланд, Голланд “Умар З¿гийн Тºрх 2008” Бюдэлсдорфын Карлсхюттэ ХХК “Энд Ба Одоо” Хамм хотын Густав-Любэкийн музей “Дюсселдорф-урлагийн Их ¯зэсгэлэн 2008” Дюсселдорфийн урлагийн ордон музей 2007 “Уран Зураг 07” Сийгэний орчин цагийн урлагийн музей, урлагийн холбоо “Анхны Таталбар” Дэлхийн кабарийн галерей “Зуны ¯зэсгэлэн”Мюнхэнгладбах хотын Ноак галерей “Нээлт¿¿д” Мюнстэр хотын “Кёниг” галерей “Улирлын Тºгсгºл” Вэстрхаудэрнфээн, Фолксбанк “Шилдэг Байгууллага” Мюнстэр, Татварын алба 2006 “Кубошов” Хэрнэ, Флоттманн-Халлэн урлагийн хэсэгчилсэн ¿зэсгэлэн “Бодит Байдлын Ид Шид” Киршхайм, Эсслинг-Нюртингэний Шпаркассе

151

ImpressumDieser Katalog erscheint anlässlich der Ausstellung

„Spuren“ in der Kunstallianz1 Berlin vom 3. April 2009 bis 30. Juni 2009.

HerausgeberAllianz Deutschland AG, Dienstleistungsgebiet Nordost An den Treptowers 3, 12435 Berlin

RedaktionArbeitskreis Kunst, Allianz Deutschland AG, Berlin

Konzept und Gestaltungmischen, www.mischen-berlin.de

VorworteUte Galitz, Dr. Tuvdendorj Galbaatar

TextDoris Götting [Doris Götting stammt aus einer Münsteraner Künstlerfamilie. Journalistin (Hörfunk und Printmedien) mit langjähriger Ostasien-Erfahrung. 1994 – 2003 Präsidentin der Deutsch-Mongolischen Gesellschaft e. V. (Bonn). Lebt inzwischen wieder als freie Autorin in Münster.]Dr. Renate Bormann [Dr. Renate Bormann, Mongolistin, bis 1998 wissenschaftliche Assistentin an der Humboldt- Universität zu Berlin, lebt seit 2000 als freiberufliche Korrespondentin in Ulaanbaatar, Mongolei.]

ÜbersetzungThe Hagedorn Group, www.hagedorn-group.com (engl., S. 3, 6, 36 – 38, 63, 81 – 83, 107, 124 – 126, 149) Doris Götting (engl., S. 32 – 35) Boldgerel Tuvd (mong., S. 25 – 28, 77 – 80, 121 – 123, 148 – 149) Ayurzanyn Tserenchuluun (mong., S. 29 – 31, 62 – 63, 106 – 107)

DruckKönigsdruck Berlin

PapierGalaxi Keramik 150 g/qmSchöllershammer Translucency Glama Basic 102 g/qm

Auflage1.000 Stück

CopyrightAllianz Deutschland AG, Berlin,die Autoren und Künstler

Die Kunstallianz1 Berlin ist eine Veranstaltung der Allianz Deutschland AG, Berlin

Documents

Spuren - GAN-ERDENE TSEND Spuren.pdf · иргэдийн улс тºр, соёл, эдийн засаг, х¿нлэг чанараар холбогдсон олон олон мºр¿¿д