1

سهغیبى، یبکبى تغکبى

سهغیب - یبکبى تغکوب

ثیي االغیي- تغکوستبى (یک ثغعسی تبعیشی، فغگی ثبستبى شبسب )

I

.م. ق4000دضص (أ )علائن یبفت شض اػ تغکوستبى جثی - 1

دغف سظ سهغی- 3دغف سظ پیش ایلاهی - 2

علائن یبفت شض اػ بعاپپبی ض - 4

گغی . ة

2

هجسو ی سغ گب غ اػ طلای بة ػهغص

" آلتیي صپ–تغکوستبى "

II

( سبل300ث ظغی ) سبل 4000ایي یکل ثی ظیغ هغثط ث

پیش اػ هیلاص، شب ی گظاع اسبب ث شی ی تلیض کشبعػی

.هیجبشض

3

: پیشگفتبع هتي فبعسی

پل اف امتولال روؿی تـکونتبى ػؿ ثیي هضوویي تـکوي کىو

ػؿ مبل . پـىؿی ػؿؿاثط ثب ثبفگـی ثبفمبفی تبؿیظ هلت تـکوي آؿبف گـػیؼ

ػؿ آىوبثبػ پبیتغت تـکونتبى کلـال ثیي الوللی ػؿ ؿاثط ثب ثـؿمی تبؿیظ 1993

تـکونتبى ثب ىـکت ػب هؿط هضون اف کيؿبی هغتلق ربى ثـگقاؿ

مـفهیي هي یق ک تضویوبتی ػؿ ؿاثط ثب اصتوبل رػ ؿاثط ثیي. گـػیؼ

مهـیبى ثب تـکونتبى یق فثبى مهـی ثب فثبى تـکوی ػاىتن، ثؼاى ػ

هطلت عػؿا ػؿ ثغو هـث ث . ػلی الجؼل ػؿ ایي کلـال ىـکت کـػم

ایي . هـائت کـػم" غنتیي هبرـت اهام مبکي تـکونتبى ث ػیگـ وب ربى"

هتي هؿػ تر ثـعی اف ػايوؼاى ثیژ پـكنؿ بظبؿ هللایق هنئل ایي

ثغو هـاؿ گـكت ثب تيین ؿاوبیی آبى کبؿ عػم ؿا ػؿ ایي فهی اػاه

ػؿ ایي فهی تبیذ ثبمتبيبمی ی چؼ ػ اعیـ ثیژ ػؿ مبلبی پل اف . ػاػم

امتولال تـکونتبى الاػبت ػلوی ثنیبؿ اؿفؼ ای ػؿ اعتیبؿ هضوویي هـاؿ ػاػ

تظین کـػ ػؿ (ث فثبى تـکوی تـکی تـکی) ػؿ یک کتبة 1996ػؿمبل . امت

ایي هتي اف . مطش هضؼػی اف ـین کپی تکخیـ ػؿ اعتیبؿ ػلاهوؼاى كـاؿ ػاػم

می امبتیؼ اؿروؼ آؽؿثبیزبی چى فؼ یبػ پـكنؿ هضوؼ توی فتبثی ک عػ

تضویوبت اؿفؼ ای پیـاهى تبؿیظ ثبمتبی تـکبى ػاؿؼ، یق فؼ یبػ امتبػ هضوؼ

ػلی كـفا ثیژ اف می ػمت ػايوؼم امتبػ یبء ؼؿالاىـاكی هؿػ

تر صوبیت هـاؿ گـكت ک اػاه تضویوبتن ػؿ ایي فهی ؿا ؿیي هضجتب

. تيیوبی ایي انببی گـاوؼؿ هی ثبىن

هتي تـکی کتبة ک ثب وکبؿی پیگیـ ػکتـ ػؿمى آیبى تی اف می

پـكنؿ ػکتـ اؿبى تؿک ػؿبى هؿػ تآییؼ صوبیت هـاؿ گـكت ثػ، الیي

- قاؿمبل مهـ5000پیؼبی " ػؿ امتبهجل تضت بم 2004ثبؿ ػؿ هب ه

. یق تزؼیؼ چبپ گـػیؼ2005ث چبپ ؿمیؼ ػؿ مبل " تـکوي

آچ ػؿ ؿاثط ثب هتي كبؿمی کتبة ثیژ لافم ث یبػآؿی هیجبىؼ فصوبت

كـااى من اؿفؼ امتبػ یبء ؼؿالاىـاكی هیجبىؼ ک ػلا ثـ یـایو اف

رت گبؿه هتي ثب مؼ ؼؿ، هىکبكی اصنبك هنئلیت كم الؼبػ ای ث

الاس ثـعی اىتجببت هوی، اكقػى ظـات تکویلی عػىبى یق هنتؼتـ

کـػى هطبلت ثب اكقػى هبثغ رؼیؼ، اف ـ ظـ صن امتبػی ؿا ثزبی آؿػؼ ک

ثؼیي تـتیت هتي . عاؼ ػقیق عػ ػؿ صیي هطبلؼ کتبة هتر عاؼ ىؼ

. كبؿمی اف ـ ظـ ػهیوتـ کبهلتـ اف هتى هجلی هیجبىؼ

4

ثب تيکـ هزؼػ اف کلی ػمتبى امبتیؼی ک هؿػ تيین صوبیتن هـاؿ ػاػ اؼ، اف

عاؼگبى ػقیق هتي كبؿمی یق اتظبؿ ػاؿم تب ثب ظـات تؾکـات مبفؼ عػ

. هـا ؿیي هت عػ وبیؼ

dangatar@web.de ثـلیي2006گـی ژای . ة

5

فغست هطبلت

6- 11: آشبیی هشتصغی ثب سهغیبى- هضسل

: (تغکوستبى )گبی ث صیغیي شبسی صشت تعاى توضى ؛ أ؛ - ثشش یکن

18 -12

عاثط ی تغکوستبى ثبستبی ثب ثیي الغیي یبکبى تغکوب ثب - ثشش صم

: سهغیبى

19- 24دمبیك تبعیشی - یکن

25- 37بهبی جغغافیبیی - صم

: ثبعبی صیی- سم

38- 42هفبین عوهی -1

42- 61همبیس ی ثبعبی صیی سهغیبى تغکبى ثبستبى -2

61- 71جشب -3

72- 77عصیبثی بهبی صیی سهغی صع ػثبى تغکوی -4

: همبیس صع عغص ی اصثیبت فلکلع- چبعم

82- 89همبیس ثیي صاستبى گیلگبهش صاستببی ثبستبی تغکبى - 1

89- 94و بیی اػتغجو تکستبی سهغی - 2

همبیس ثیي آثبع هعوبعی پیکغتغاشی سهغ ثب تغکوستبى ثبستبى - پجن

107 -95

108- 112ثغسی هشبثبت صیگغ - ششن

: همبیس ی ػثبى سهغی ثب ػثبى تغکوی- ثشش سم

113- 120هضسل - أ

آشبیی ثب ظغات ثغسی سهغشبسبى پیغاهى عاثط ی ػثببی - ة

121- 125سهغی تغکی

: همبیس ی گغاهغی ػثببی سهغی تغکوی - ت

126- 128هضسل

128- 131اصات -1

131- 145صغف -2

145- 149ذ -3

لغتبه ی کچکی هتشکل اػ اژ بی وغیش یب هشبث ی - ثشش چبعم

یؼ صیگغ ػثببی تغکی تغکی )هجص ثیي ػثببی سهغی تغکوی

150- 193 (ثبستبی

194- 205 سشي پبیبی هبثع

6

سهغیب- تغکوب

ثیي االغیي - تغکوستبى

مهـیبى ههی نتؼ ک ػؿ اام قاؿ چبؿم هجل اف هیلاػ، هؼیویتـیي : هضسل

امبمی تـیي توؼى ىبعت ىؼ ی تبؿیظ ثيـی ؿا ػؿ مـفهیي ثیي الـیي

آبى الیي ثبؿ ػؿ تبؿیظ اف ـین ىتبؿ یژ ای ک .ایزبػ کـػؼ (هقپتبهیب)

عػ اثؼاع وػؼ، هبػؿ گيتؼ تب هلبیوی ؿا ک اف ؽي انبب هیگؾؿػ ثـ

. فثبيبى ربؿی هیگـػػ، حجت کـػ ث انببی ػیگـ نلبی آیؼ اتوبل ػؼ

ث اطلاس یـگلیق )ع مهـی ػؿ تکبهل عػ اف ع تیـگبؿی

چى ىکل ظبـی ایي ىت . ث ع اؼیي گبؿی مهـی ػجؿ کـػ (مهـی

بهی ک » . بهیؼ اؼ" ع هیغی"ب ث هیغبی ػوػی اكوی ىجی هیجبىؼ آـا

ثػ، " کگیـ" " (ؿ)گی-کي" ثؼؼب " کی-اى-کی"ایي هم ث عػىبى ػاػ اؼ

«.ث آبى ػاػ ىؼ امت" اکؼب"بم مهـ یب مهـیب اف می اهام مبهی چى 1

ػؿ ؿاثط ثب عبمتگب، یت ههی یژگیبی فثبى اػثیبت آبى

اهبػلیـؿن ایي .ی گـػیؼ امتظـات گبگى گب هتبهی اف می هضوویي اؿا

گبگی ب وب هيتـکی یق رػ ػاؿػ ک توـیجب هؿػ پؾیـه اکخـیت هـیت ث

: اف ایگ وب هيتـک هاؿػ فیـ ؿا هیتاى بم ثـػ. اتلبم مهـىبمبى هیجبىؼ

وبگ ک ػؿ ثبلا اىبؿ کـػین آبى غنتیي ههی ثػؼ ک ثب اثؼاع ع - 1

ثؿت تیـگبؿی تکبهل مـیغ آى ث " اؿک" ػؿ ىـ . م. م3300ػؿ

ع اؼیي گبؿی، تانتؼ صبل تزـثیبت ػمتبؿػبی هؼی راهغ ثيـی

ثؼؼب ایي ىت ب ػوؼتب اف ـین ؿاث . ؿا حجت کـػ ث نلبی آیؼ اتوبل ػؼ

تزبؿی، یبفبی كـگی یب تمؼ لجی ظبهی اف ثیي الـیي ث وب ػیگـ ػیب

اتيبؿ یبكت هرت پیؼایو ع بی ػیگـثبلاعـ کيق اللجبء تم اهام

اللجبء كیوی یق ثمیل . ىؼ. م. م1100كیوی ػؿ (ثبطلاس مبهی)تـیلی فثبى

تمؼ (عبؿهیب قػیک)اهام تـیلی فثبى آؿاهی ػؿ و ػیبی ثبمتبى

. یبكت

اف ـین ع فثبى مهـی ثبؿبی ػیی، تکیک چـط، کف گـی - 2

مبیـ بیغ ىـی، ػامتببی صوبمی ؼت ىؼـ اػثیبت ثبلاعـ

ػلتوؼاؿی آبى یق ث ػیگـ کببی توؼبی ثؼؼی چى ایلام، اکؼ مپل ثبثل

آىؿ، هـ، ؼ، یبى یتی مبیـ توؼبیی ک صف تمؼ ی ع هیغی

1 Deimel Anton, Sumerische Grammatik mit Uebuengen und zwei

Anhaengigen…, Roma-1939, safhe1

7

ثػؼ اتوبل یبكت اف می آبى رؾة گـػیؼ ثبلطجغ ثـ كـگ آبى ثیژ ثـ

ثؼیگـ مغي توؼى . امبیـ اػیبی ک ثؼؼا پؼیؼ آهؼؼ، تؤحیـ ػویوی گؾاىت

.كـگ مهـی پبی هبی الی ثـای پیؼایو توؼبی ثؼؼی گـػیؼفثبى مهـی ث لضبظ یژگیبی گـاهـی عػ رق فثببی التبهی - 3

(Agglutinativ)آلتبیی - ثػ ثب فثبى تـکی ػیگـ فثببیی ک اطلاصب اؿل

ثـعی اف بصجظـاى . اؿؿ بهیؼ هیيؼ، ػؿ یک گـ فثبی هیگزؼ- كیي

ایي ؿىت ػلا ثـ وگـ ثػى اف ظـ گـاهـی، ونبیب ىجبتبی هرػ

ثیي اژ بی تـکی مهـی ؿا یق هؿػ تر هـاؿ ػاػ فثبى مهـی ؿا یک

آلتبیی اف -یؼی فثبی ک ػؿ پیؼایو فثببی اؿال (تـکی هوؼم)فثبى پـت تـک

كـیتل " ثـعی یق وچى . رول تـکی وو فیـثبیی ػاىت امت،اؿفیبثی هیکؼ

(پـت تـک)پبؿا افایي صؼ یق كـاتـ بػ ایي فثبى ؿا تـکی ثبمتبى " هول

.بهیؼ امت

فاػگب مهـیبى ث اصتوبل هی آمیبی هـکقی ثػ ثـ احـ تـییـات ىـای - 4

جیؼی تؼیؼ عيکنبلیبی هوتؼ، ػؿ رنتزی فینتگبی هبمت ثنی رة

.ؿـثی فاػگب عػ هبرـت وػ ػؿ ثیي الـیي مکت اعتیبؿکـػ اؼػؿ ایي ىتبؿ ػؿ صؼ تاى ػایـ اهکببت عػ عان کىیؼ تب پیـاهى

. ـیک اف هاؿػ كم، تیضبت هنتؼی ؿا اؿای وبین

: هغتـی اف تبؿیغچ تضویوبت پیـاهى ع فثبى مهـیثب کيق آهفه یبكت بی ثیيوبؿی ک اف عـاث ىـبی ثبمتبی »

ثؼمت " اؿ، اؿیؼ، اؿک، هبؿی، یپؿ، می گباؿتپ" ثیي الـیي چى

یؼی ثب . آهؼ امت، ػايوؼاى گبم هوی ػؿ ػـ تبؿیظ توؼى ثيـی ثـػاىت اؼ

عاؼ ىؼى ع هیغی توؼى پـىک مهـی ث ض تبؿیظ اؿػ ىؼ ک ثول

، هيـم فهیي مـفهیي مهـ "تبؿیظ توؼى" ضیش یل ػؿات ػؿ کتبة

کـاهـ، اف تبؿیظ . ى. ثب ث تیش پـكنؿ ك. وچى گاؿ توؼى ثيـی امت

اف هـى ) هـى 8آؿبف ایي تضویوبت تب عاؼ ىؼى کبهل ع هیغی فهبی ث ػؿافای

«.لافم ثػ امت ( هیلاػی20 تب 122

: پـم ایي تضویوبت ؿا هیتاى ث ثغيبی فهبی فیـ تونین کـػ

ـچؼ انبب اف فهببی هؼین هیؼانتؼ ک ثیي الـیي ثبمتبى یکی - 1 »

اف گباؿ بی توؼى ثيـی ثػ امت، اهب اف فهبی ک هؿعیي ث وو ػظین ایي

ػؿ . توؼى ػؿ پیؼایو ؿىؼ توبهی توؼى ثيـی پی ثـػؼ هؼت فیبػی ویگؾؿػ

2 Kramer S. N. , Mesopotamien, New York-1971, s. 8-12

8

12اف هـى . یتبه بی هؼیوی ػؿ ایي ؿاثط هؼلهبت فیبػی هرػ امت

هیلاػی ربگـػاى اؿپبیی ک ث آمیبی قػیک ؿكت آهؼ هیکـػؼ، الاػبتی

ک اصتوبل ػاػ هیيؼ فیـ تپ بی اهغ ثیي )پیـاهى ثوبیبی ىـبی ثبمتبی ؿا

هیلاػی 1626ػؿمبل . ، ثب عػ هی آؿػؼ(ؿػبی ػرل كـات هؼكى ىؼ اؼ

گبهیک پل اف مبلب تهق " پتـػللا ثبللی"میبصتگـ اؿپبیی ػؿ هيـم فهیي

ػؿ عبؿ قػیک ث وـا هتـرویي ػـة عػ ثب اىیبء كـاای ک یبكت ثػؼ ث

ىـ ؿم ثـهیگـػػ، ػلا ثـ عوب، ظـكبی ملبلی اىیبء فیتی كـااى، الیي

ؿا یق ث (عيتبیی ک ثـؿیيبى عطی صک ىؼ ثػ)و بی لص ب

ایي اىیبء هیجبینت ػؿ آیؼ ثـای کبؿبی تضویوی ػايوؼاى اؿپبیی . اؿپب هی آؿػ

اهب . ثؼاى امبػ هتبی ىگلت اگیق تبؿیغی اؿفه ثی ثؼیلی کنت هیکـػؼ

مبل ػیگـ 200ثـای ثـػاىتي غنتیي گبهبی ػلوی ػؿ رت هـائت عط هیغی

ػبىوبى گـػآؿی "ػؿ هـى فػن هیلاػی گـی ک ػؿ اؿپب ثب ػاى . لافم ثػ

ثب . ىبعت هیيؼؼ، ث فیـ ؿ کـػى عبک ثیي الـیي هیپـػافؼ" اىیبء ضـا

ػیگـ ىـبی " یا"، "کهب"، "ىبکیي-ػؿ"، " ثبثل"ىگلتی كـااى ثب ثوبیبی

. ثبمتبی ؿثـ هیيؼ

ثـای ؿىي ىؼى وو ثی ظیـ ثیي الـیي : ػايوؼاى ثزبی ػبىوبى گذ- 2

. ػؿ تبؿیظ توؼى ثيـی لافم ثػ تب کبىگـاى گذ ربی عػ ؿا ث ػايوؼاى ثؼؼ

هیلاػی كؼبلیتبی ثبمتبيبمی ػؿ ثیي الـیي ث لضبظ ػلوی ث اد 1920ػؿمبل

ثبمتبيبمبى ثب هـائت عط هیغی قاؿاى لص گلی ک تم . عػ هیـمؼ

کبىگـاى گـػآؿی ىؼ ثػ، ػؿ ؿاثط ثب ؿىي ىؼى تبؿیظ توؼى ثیي الـیي

ایي امبػ، ربت هغتلق . بصجبى ثبمتبی ایي مـفهیي گبم هوی ثـهیؼاؿؼ

اف كـهببی ثبىک كـهبـایبى تب ؿتضنبثبی اهال : فؼگی ػؿ اػاؿ هؼین

هرػ ػؿ اجبؿبی حـتوؼاى، اف اػثیبت آئیبی ػیی تب پؼبی یک پؼؿ ث

. كـفؼ بكـهبى عػ، الاػبت میؼی ؿا ػؿثـ هیگـكت

ػمتـمی ث تیضبت هؼی ػاؿ ػؿ ایي ؿاثط ػؿ ل ثینت مبل ثیي

-1960)" مـ لئبػ اللی"ثبمتبيبك اگلینی . تضون یبكت امت. م1940-1920

ػؿ ثیي الـیي ثؼمت " اؿ" ثـ امبك تبیذ هوی ک اف عـاث بی ىـ (1880

. مبل پیو اف هیلاػ ثـهیغؿػ3000آؿػ ثػ، ث آؿاهگب یکی اف ىببى هتؼلن ث

ػؿایي آؿاهگب ػلا ثـ حـتبی ثیضؼ صـی اف لا، وـ راـات ک

ربیبى ؿا ث ىگلتی اػاىت ثػ، ث ارنبػ هضبكظیی ثـ عؿػ هیکؼ ک ثطـف

کیلهتـ ىوبلــثی ایي هضل 80صؼػ . هؼيی ث وـا ىب فؼ ثگؿ ىؼ ثػؼ

ک اف می ثبمتبيبمبى آلوبی " اؿک" یق اف فیـعـاث بی کتبثغب ىـ

ک امبك پیؼایو ع (یـگلیق)تخجیت ىؼ ثػ، ؼب لص ث ع تیـی

9

ثؼؼب ثبمتبيبمبى ػؿ هطو ای قػیک ث هـف مؿی . هیغی ثػ، پیؼا هیيػ

مبل پیو 3700ایي ىـ ػؿ صؼػ . ثـهیغؿؼ" هبؿی" ػـام ث عـاث بی ىـ

ػؿ فیـ ایي عـاث ىگلت اگیق ث کبط . اف ایي تم هبرویي یـاى گيت ثػ

. هتـهـثغ ثػ امت22000ىبی ػظیوی ثـعؿػ هیکؼ ک هنبصت آى

غنتیي . پـم هـائت ع هیغی اف یو ال هـى فػن آؿبف هیگـػػ

. هیجبىؼ" گئؿگ كـیؼؿیو" امتبػی ک گيػى امـاؿ ایي ع ؿا آؿبف کـػ ثػ

حبثت وػ ک ث کوک ایي عط هیظ هبؼ، تب یک ع 1802ا ػؿ مبل

ثی الاع اف ی یکی اف اكنـاى اؿتو . ثلک یک فثبى ؿا یق هیتاى آهعت

ىت (1830-36)ػؿ كبل مبلبی " ـی ؿالینى"امتؼوبؿی اگلیل ثبم

. ای ؿا ػؿ رة ؿـثی ایـاى ک هـث ث ػ تي اف ىببى غبهيی ثػ هیغاؼ

ایي تضویوبت ثؼؼب ث کوک ؼب هتي یبكت ىؼ ػؿ ثیي الـیي ک گاؿ پیؼایو

. اتيبؿ ایي ىت ب ثػ ث توبم هؼی اػاه پیؼا هیکؼ

ػؿ ؿاثط ثب تضویوبت پیـاهى فثبى اػثیبت مهـی، ال فیـ ؿا

اف آزبیی ک ع هیغی اف مهـیبى ث ػیگـ مـفهیب : هیتاى ػؿ هؼ ظـ ػاىت

گنتـه یبكت امت، ثبؿبی ػیی، ػامتببی صوبمی توبهی كـگ آبى یق ث

ایلاهیب، اکؼی ب، ثبثلی ب، آمؿیب، یتی ب، آمؿیب، اف : " اؿحیی چى

فثبى مهـی پل اف تؼیق . ـین آبى یق ث ػیگـ وب ػیب هتول گـػیؼ امت

افن پبىیؼى ىیـاف اهتؼاؿ ایي هم یق وبؼ فثبى ػـثی ػؿ ػیبی املام

یق )اهـف، هؼت فهبى لای تم اهام ثؼؼی ثؼاى فثبى هوؼك ػیی

ثویي رت یق ثیي فثبى مهـی . صلع گـػیؼ امت (كـگی ، ػلوی جی

ایي لـت به بی . فثبى ایي اهام ثؼؼی لـت به بی ػفثب ىت هیيػ

. ػفثب ػؿ آهعتي فثبى اػثیبت مهـی وو ثنیبؿ هوی ػاىت اؼ

(.م1851-55)ک ػؿرـیبى کبىبی مبلبی " یلل اپـت"آمؿىبك

ىـکت هنتوین ػاىت امت، ثؼى تـػیؼ ثـ ایي ثبؿ ثػ ک ع هیغی ثبثلی اف یچ

ی ػؿ الیي گبم چیي . ثرػ یبهؼ ثلک هجل اف آى ع ػیگـی ثبیؼ هرػ ثبىؼ

ثیي ثبثلیبی ک بصت ع ظـیق توؼى پیيـكت ای : ظـی ای ؿا هطـس هیکؼ

ػاؿؼ مبکبى هبهجل ثیي الـیي ک كبهؼ كـگ ىتبؿی ثػ اؼ، ثبیؼ صلو پیؼ

پل اف تضویوبت لای، ثـای ایي هم اثؼاع " اپـت. "ػؼ ای هرػ ثػ ثبىؼ

کؼ ع هیغی توؼى ػبلی، یک بم هؼیویی ؿا پیيبػ هیکؼ ک ثؼؼب ثؿت

الجت وبگ ک ػؿ ثبلا اىبؿ گـػیؼ ایي بم تم اکؼیبى . ىبعت ىؼ" مهـیبى"

ث آبى ػاػ ىؼ، بهی ک مهـیبى عػىبى ثـای عػىبى اتغبة کـػ ثػؼ

. ثػ امت" کیي گیـ"

10

یکی ػیگـ اف غنتیي کنبی ک ػؿایي ؿاثط تضویوبت وػ امت،

گـاهـ فثبى آمؿی، 1889ی ػؿ مبل . هیجبىؼ" كـیؼؿیو ػلیچ"ػايوؼ آلوبی

ؿا ک آحبؿ " ال ػمتؿ فثبى مهـی" " كـگ لـبت مهـی "1914ػؿمبل

افآى مبلب تب کى، هؼـكت . ػلوی اؿفىوؼی هیجبىؼ، ثـىت تضـیـ ػؿ هی آؿػ

-هب ث می الاػبت ؿىی پیـاهى فثبى مهـی ؿاث ػیی اهتبػی

ػهفی "، "گیلگبهو"ػلا ثـآى، ػامتببیی چى . ارتوبػی آبى ؿ مپـػ امت

... ػیگـ هتى اػثی هـائت ث فثببی اهـفی تـرو ىؼؼ" آب- ایي

: تیش هغتـی پیـاهى پـم تکبهل اتيبؿ فثبى مهـیىت بیی ک ث ػاى هؼیوی تـیي و ب ىبعت ىؼ امت هتؼلن ث - 1

ثؼمت " اؿک" مبل پیو اف هیلاػ هیجبىؼ ک اف عـاث بی ىـ3100 تب3300

آـا (ایؼئگـام) هب تب ث اهـف قاؿ و اف اىبؿات تیـی .آهؼ امت

ىوبؿ . صؼك فػ هیيػ ک صؼ اهل ػقاؿ ایؼئگـام هرػ ثػ ثبىؼ. هیيبمین

. تولیل یبكت امت200ث . م. م2000 800ث . م. م2500ایي تبیـ ػؿ صؼػ

ػؿ . ػلاهت ػؿ هتى ثؼؼی مهـی ثطؿ هؼام ثکبؿ گـكت ىؼ امت200ایي

. فثبى اکؼی تؼؼاػ آى ثبف ن ثنیبؿ کبو یبكت امت

ىت بی ثیي الـیي ػؿ اػاؿ الی ث ىکل ثنیبؿ هجتؼی ث فثبی - 2

ک ف پـم تکبهلی عػ ؿا گؾؿاؼ ثػ، ػؿ ؿاث تزبؿی هؿػ امتلبػ هـاؿ

ثؼؼب ثـای آهبربی ػیگـی یق ثکبؿ ثـػ ىؼ، ػؿوبى فهبى مهـ . گـكت امت

هؼین امتبػاى ض مهـی ثب تر ث هاػؼ فثبيبى ع هیغی ؿا هظوتـ

. هتکبهلتـ مبعتؼ

پل . ثکبؿگیـی ایي ع ػؿفثبى اکؼی آؿبف هیگـػػ. م. م2500اف مبلبی - 3

هی اكتؼ، اویت ایي ع (.م. م2350)ثؼمت مبؿگي ثقؿگ اکؼ اف آک صکهت

اف ایي فهبى ث ثؼؼ گنتـه ع هیغی ػؿ . ػؿ فثبى اکؼی ثبف ن اكقایو هی یبثؼ

" هبؿی" اف ـین . م. م2000ػؿ مبل . هیبى ایلاهیب آمؿیب یق آؿبف هیگـػػ

اف هـى ىبقػن پیو اف هیلاػ ثجؼؼ صبکوبى کيؿ یتی مبکي . اؿػ مؿی هیيػ

آمؿیبى یق آـا ثب تـییـاتی هتبمت ثب . آمیبی ـیـ یق ایي ع ؿا هیگیـؼ

مؿی ىوبلی كلنطییبى یق ایي ع ؿا تب مبل . یژگیبی عػىبى ثکبؿ هیجـؼ

هـیبى یق اف وبى فهبب ایي ع ؿا پؾیـكت تب مبل . ثکبؿ هیجـؼ. م. م1200

ىکل تـییـ یبكت ایي ع ک تم ثبثلیبى . هؿػ امتلبػ هـاؿ هیؼؼ. م. م1200

ثکبؿ ثـػ هیيؼ، ػؿ هیبى ایلاهیبى یق ک هجل اف فهبى غبهيیبى یق وقهبى ثب

آبى ػؿ ونبیگی کيؿ توؼى مهـی مپل اکؼی ثبثلی هیقینتؼ یق ؿاد

ثـای آبى ایي . غبهيیبى ایي ع ؿا ػؿ امبػ ػلتی ثکبؿ گـكت اؼ. ػاىت امت

11

ع هیغی ػؿ ثبثل ػؿ ػؿابی ملکیبى . ع ؿا آؿاهیب ایلاهی ب مبعتؼ

ایي ىت . اىکبیبى یق ػؿ کبؿ ع یبی آؿاهی ث صیبت عػ اػاه ػاػ امت

صتی تب مؼ ال پل اف هیلاػ یق ػؿ ػلن متبؿ ىبمی ثبثل هؿػ امتلبػ هـاؿ

«.گـكت امت3

ثنیبؿ ربلت تر امت ک ػؿصیي تـرو کتبة ث فثبى كبؿمی، کتبثی ػؿ

یکی اف هنئلیي کبىبی ثبمتبيبمی ػؿ " یکتؿ مبؿیبیؼی"تـکونتبى ث هلن

. ایي کيؿ هتيـ گـػیؼ ک صبل روؼجؼ چؼ مبل کبؿ تلاه گـ ی هیجبىؼ

ی ػؿایي کتبة پیـاهى رػ ع هیغی ػؿ تـکونتبى ثبمتبى، افرول چیي

: هیینؼ

اف یکی اف آعـیي هوجـ ب ػؿ هیبى اىیبیی ک هؼولا گبم ثغبک »

مپـػى هتكی توؼین هی ىؼ هـی یبكت ىؼ ک ثـؿی آى عطی هیغی ىکل

ایي ىت تب ػؿر فیبػی یبػآؿ ىت بی اکؼ یب ػؿاى ثؼؼ اف . هرػ ثػ

... آبى هیجبىؼ

ایي یبكت ی هب ث قاؿ مم پیو اف هیلاػ تؼلن ػاؿػ هؼیوی تـیي و

اگـ . ع ىت صویوی ػؿ آمیبی هـکقی هیجبىؼ ک تبکى ثؼمت آهؼ امت

ثؼمت آهؼ ثـای " أ" تبکى ػلائن ثنیبؿ هؼیوی تـ ثـؿی هـبیی ک اف

هگؿ " ػیبی ػلن بىبعت عاؼى آى بهوکي ثػ، اهب ىت بیی ک اف

فیـا ػؿایي ىت اللجبیی ثکبؿ . ثؼمت آهؼ ثطؿ کبهل هبثل عاؼى هی ثبىؼ" ػپ

ثـػ ىؼ ک ثـای فثبيبمبی ک ػؿ ػـ هتى هؼیوی تضوین هی کؼ آىب

«... هیجبىؼ 4

ػؿهیبى الیي اژ بی مهـی ک اف می مهـىبمبى هيؿ چى

ىبعت ىؼ امت، " كبلکيتبیي. آ" " پثل. آ" ، "ػایول. آ" ، "كـیتل هل"

رػ لـبتی ک ن ث لضبظ كـم تللع ، ن ث لضبظ هؼی ونبى یب ثنیبؿ

قػیک ث فثبى تـکوی ػیگـ فثببی تـکی اهـفی امت، ثنیبؿ هؼی ػاؿ

تبگـی، : تـکی) = (ػیگیـ: مهـی): ثؼاى هخبل. هبثل تر تؼون هیجبىؼ

( ػی. ت( = )ػ. ك) ثوؼی پؼؿ، ( آتب. ت( = )آػا. ك)ثوؼی عؼا، ایقػ، (تبـی

.. ثوؼی فؼ (تیـیک، تیـی، ػیـی. ت) = (تی. ك)ثوؼی گلتي ثگ،

یق تـکی )ػؿ پبیبى کتبة كـمتی اف لـبت ونبى هيبث ثیي فثبى تـکوی

. اؿائ عاؼ گـػیؼ (هؼین، تـکی آؽؿثبیزبی تـکی تـکی

3 Falkenstein A. , Das Sumerische, Leiden-1959, s. 11-14

4 Sarianidi, Wiktor. „Margush“, TDH. Ashgabad -2002

12

ثشش یکن

گبی ث صیغیي شبسی صشت تعاى

* " أ" توضى

: (تعاى ) یب صیغیي شبسی جلگ ی تغکستبى (عص جیذى)آهصعیب

امن . اف هوتـیي ؿػبی آمیبی هیب هیجبىؼ (ؿػ ریضى)آه ػؿیب»

اف ىوبلــثی اكـبنتبى کی مـچيو . کلامیک یبی آى ؛ اکنك؛ امت

... کیلهتـ ػؿ رت ىوبلــثی ث ػؿیبچ آؿال هیـیقػ2400هیگیـػ پل اف ی

اف صه ثغو ثبلایی آهػؿیب ػؿ ػاعل هـفبی اكـبنتبى کی ملبلبی ؿگیي

ػاه بی ىوبلی کبی . مبل هجل اف هیلاػ یبكت ىؼ امت4000هـث ث

ؼکو ک ؿ ث می تـکونتبى ػاؿػ، ثؼاى یکی اف غنتیي هکببی فینت

رػ ثیو اف . انببیی ک ث کبؿ کيبؿفی اىتـبل ػاىت اؼ پؾیـكت ىؼ امت

انیکلپؼی ) ع گؼم ػؿ ایي هطو عػ ػلیلی ثـ ضت ظـات كم هیجبىؼ 70

(. 1982آهـیکبب

ػؿ ىـم آى ضـای هیقیل هم " هبؿاهم" ػؿ ؿـة آهػؿیب ضـای

اهـف هبن هنکی ایي هطو ػؿ اؿای پـ آة ػاه بی . هـاؿ گـكت امت

هـفبی ایي هطو . ىوبلی کبی اهغ ػؿ رة رة ىـهی آى ربی ػاؿؼ

" عقؿ"ػؿ ؿـة ث ػؿیبی : ىبعت هیيػ" رلگ ی تؿاى"ک ػوهب ثب بم

ثؼ " " پبؿاهیل"، کبی "کپت ػاؽ"، ػؿ رة ث کبی "امت یؿت"

ػؿ (ؿػ میضى)افثکنتبى میـ ػؿیب " ؿ"، ػؿ ىـم ث کبی "تـکنتبى

. امتپب هضؼػ هیگـػػ" آؿال"ىوبل یق ث ػؿیبچ

قاؿ پیو ثنیبؿ هتلبت 15-20ىـای اهلیوی رــاكیبئی ایي هطو

ثـای ػؿک ػامتبى فؼگی انببیی ک ػؿ ایي هبن ػؿ اػاؿ هجل اف تبؿیظ . ثػ

ػؿ ػؿاى تبؿیغی هیقینت اؼ، لافم امت تب ثب هـاصل ػیـیي ىبمی آى هبن آىب

. ىین

ک تب ؿفگبؿ هب اػاه )ػؿ گؾاؿ اف آعـیي ػؿاى یغجؼاى تب هیبى یغجؼاى

مبل پیو اف ایي آؿبف تب 20،000، غنتیي پـم ی ؽة یغجؼاى اف (ػاؿػ

. مبل پیو اػاه ػاىت امت12،500

------------------------------------------------------------------------------

کیلهتـی ىـم ؛ آىـبثبػ؛ پبیتغت تـکونتبى ػؿ 14بم ؿمتبیی تبؿیغی ػؿ : *

. قاؿ مبل پیو8-6کبؿ عـاث بی توؼی ث ویي بم ث هؼهت

13

ػؿ ایي ػؿ یغچبلبی ىوبل اؿپب ىوبل آمیب ثب مـػت آؿبف ث ؽة

ىؼى هیکؼ، ک ػؿ تیز ی آى ػؿیبچ بی ثقؿگ یغی ثن پیمت ػؿ کبؿ هطت

میلاثبی كـاای ک اف ایي ػؿیبچ ب ث می رة مـافیـ . ىوبل پؼیؼاؿ هیيػ

گيت اؼ، اف ـین ؿػبیی چى ػیپـ، ػى، اؿال، تثل ایـیل ث ػؿیبی

... میب، ػؿیبی عقؿ آؿال هی ؿیغت

ک ػؿ كبل ی مبلبی " یگـ ػؿیبك"ػؿ ىـای ری ػؿ یغجؼاى

مبل هجل صبکن هیگـػػ، ثبؿاب کبو هی یبثؼ، آثبی هرػ (11500 – 12500)

ػؿ تؼؼاػی اف ػؿیبچ بی یغی کبؿ هطت ىوبل ک کوی ػوت يیی کـػ ثػؼ،

ثزبی آک هبؼ گؾىت ثنی ػؿیببی ػاعلی رة ربؿی ىػ، آؿبف ث مـافیـ

ػؿ تیز آة ؿػبی ثقؿگی ک . ىؼى ث ػؿیبی آػؿیبتیک ػؿیبی ىوبل هیکؼ

ؿا تؤهیي هیکـػ ثطؿ هبثل تری کبو یبكت ثـعی یق ... آؿال، عقؿ

ػؿ اػاه ایي ىـای اؿتجب م ػؿیبی عقؿ، آؿال میب ثب . عيکیؼ ثػ

الجت )یکؼیگـهطغ گيت، ـیک ثب ؿػبیی ک آة ىبى ؿا تؤهیي هیکـػ رؼا هبؼؼ

اگـ ػؿیبی میب ػؿآى فهبى یق ث ػؿیببی آفاػ هتل ثػ، آثو اف ؿػعب ب

ػؿ كبل فهبی ػؿ ی هلاین یؼی اف پبیبى ػؿ . (گـی. تؤهیي وی ىؼ، ة

(.م. م6،200")ایذ- هیی آیل"تب آؿبف ػؿ (.م. م11،500)"یگـ ػؿیبك"

هوؼاؿ آثی ک ؿػبی تؤهیي کؼ ی ػؿیببی كم الؾکـ ثب عػ هی آؿػؼ، تب

. هبػؿ ث رجـاى آى هوؼاؿ آثی ثػؼ ک ػؿ تیز ی تجغیـ ایي ػؿیبب کبو هی یبكت

. لؾا ػؿ ایي ػؿ ػؿ هیقاى آثبی هرػ آب کبو هبثل تری ؿط ؼاػ امت

یب ػؿ یغجؼاى کچک " هیی آیل ایذ"وقهبى ثب پؼیؼ آهؼى ػؿاى

هیقاى . ػؿ هطو، فیؼى كببی موگیي آؿبف گيت (.م. م5،800-6،200)

ثبؿؼگی کبو هبثل تری ػاىت، آة ؿػبی هبػؿ کن ىؼ ؿػبی کچک

ثکلی عيکیؼؼ هوؼاؿ آثی ک تم ؿػب اؿػ ػؿیبچ ب هیيؼؼ هبػؿ ث رجـاى

آثبی مبکي ک نجت ث آثبی ربؿی ثنیبؿ مـیؼتـ . هیقاى آة تجغیـ ىؼ جػؼ

آلػ ىؿ هیيؼ، اگـ ثطؿ ػائوی ثمیل ؿػبی ثقؿگ ؿیقه ثبؿاب

. تؤهیي يؼ ثتؼؿیذ هبثلیت عػ ؿا ثؼاى هجغ اػاه صیبت اف ػمت هیؼؼ

ثؼیینت ک ػؿیبچ آؿال ک ػاؿای ػون کوی ثػ ث مـػت آؿبف ث کچک ىؼى

وػ، ػؿ تیز ـچ گـهب اكقایو هییبكت ثـ مـػت تجغیـ آة ػؿیبچ ب کبو

عبک ىؿ ػا بی ىي . هیقاى آة پـم ی کیـی ىؼيبى یق هی اكقػ

اجبىت ىؼ ػؿ ت ػؿیبچ بی عيکیؼ ثـ احـ كببی ىؼیؼ ثتؼؿیذ ث اـاف

پـاکؼ ىؼ، آثبػیب اؿای صبلغیق ماصل آى ػؿ كبل فهبی چؼاى

14

كلاکتی ک اف آـف آؿبف ىؼ . لای ػؿ فیـ آاؿی اف ىي هبم هؼكى گيت

. ثػ تب ؿفگبؿ هب تؼام یبكت امت

رػ ػؿیبچ بی آة ىیـیی ک فهبی هيؤ صیبت ثػ مپل ث

تؼؿیذ ثـ احـ عيکیؼى، ث ضـاب تجؼیل ىؼؼ، ثـؿن ایک ػؿ ثـعی کتبثب

ؿی مبعتگی هلوؼاػ ىؼ اؼ، یک صویوت رػىبى تؤییؼ ػؿ ثـعی ػیگـ ت

آچ ک ف ثطؿ کبهل هطؼی ىبعت يؼ ، . اکبؿبپؾیـ فهیيبمی هیجبىؼ

اینت ک ػؿ ایي هیبى ػؿ آى ؿفگبؿاى ىی ی فؼگی انببی ایي هبن

. چگ ثػ امت

: اسببی صشت تعاى

ـچؼ ػؿ ؿاثط ثب ىی ی فؼگی انببی ػىت تؿاى كم الؾکـ ػؿ

افه ی هبهجل تبؿیظ، توؼى پیيـكت ای ک آبى ثآى بئل آهؼ ثػؼ، ثـعی آحبؿ

اهب ف الاػبت کبكی ػلوی ثـؿمی ػهین ثبمتبيبمی ػؿ . هرػ هیجبىؼ

اهب ػول هطن صکن هیکؼ ک ایي مـفهیب ک ػؿ هضؼػ ی . ػمتـك ینت

اؿای پـ ثـکت کوـثؼ مجق یب لایی کـ فهیي هـاؿ ػاىت ػاؿای هنبػؼتـیي

ىـائ رــاكیبئی آى ؿف فهیي رت فؼگی انبى ػیگـ هرػات فؼ ثػ،

...هی ثبینت هضل فینت گـبی انبی پیيـكت هتوؼی ثػ ثبىؼ

ثبف ن (آیل ایذ-هیی)ؿؼ کیـی ىؼى پل اف ػؿ ی یغجؼاى کچک

ث كـ اگـ ىوب ػؿ . ىتبة ثیيتـی ثغػ گـكت ث اؿای میؼی گنتـه یبكت

آى ػؿ ؿئیل عباػ ی ثقؿگی ثػیؼ ک ػؿ آى هضؼػ ی رــاكیبئی فؼگی

ث بچبؿ ثب ػؿک ایي اهؼیت ک هبػؿ ث صلع هضل فینت . هیکـػؼ، چ هیکـػیؼ؟

عػ ػؿ ثـاثـ تؼیؼبی آى كببی ىی ویجبىیؼ، ث مـفهیبی ـچ اهي تـ،

ک ػاؿای آة ىیـیي ػؿ ػیي صبل چؼاى ػؿ اف هضل مکت ىوب ثػ کچ

هبن ػاؿای آة . ث ـ توؼیـ آب یق چبى اؼیيیؼ چبى کـػؼ. هیکـػیؼ

چبک . ىیـیي اؿای هنبػؼ صبلغیق ثبیؼ هت ؿػبی ثقؿگ ثػ ثبىؼ

ؿػ ]ثنیبؿی اف توؼبی هؼیوی ػؿ ػؿ ی ؿػبیی چى یل، ثیي الـیي ؼ

ثـای انببیی ک اف صول كببی ىی ضـای . ىکل گـكتؼ [فؿػ ػؿ چیي

، ػب هت چبؿ ؿػ ثقؿگ ثػ (غنتیي کچ ثقؿگ)تؿاى گـیغت ثػؼ

: ایب ػجبؿت ثػ اؼ اف. امت ک هیتانت آؿه عػؿا ثـای آب ثگيبیؼ

، (میـ ػؿیب)ػؿ هت ؿػ میضى " هیقیل اؿػ"ػؿ هت آهػؿیب، " عاؿفم"

ػؿ (ؿػ ریضى)ػؿ هت هؼیوی آهػؿیب [اصتوبلا اتـک]" اتـک" " افثی"

. مبصل ػؿیبی عقؿ ثػ

15

هیي هي عػ مکی انببیی ک ػؿ ایي مـفهیب ث هقل ی ػ

گقیؼ گـبی ـچ پـ روؼیت تـی ؿا پؼیؼ آؿػ ثػؼ، القاهب غنتیي

ؿمتببی عػ ؿا یق مبعتؼ غنتیي كؼبلیتبی کيبؿفی ػاهؼاؿی ؿا یق اف

صیابتی چى مگ، گـث گب یق ػؿ ایي ػؿ الی . آى گبم آؿبف وػؼ

وچیي آب الاس کتـل ؿػبیی ک هیقاى آثيبى ػؿ كل هغتلق . ىؼؼ

مبل تـییـ هیکـػ، اف ـین کؼى کببلب اصؼاث آثگیـب رت کيت ر، گؼم

. چبػاؿ ؿا ػؿ ایي ػؿ آهعتؼ

اهب ـچ كبل فهبی اف ػؿاى یغجؼاى ػؿتـ هیيؼ، صـاؿت ا

ثیيتـ، آثبی ربؿی کوتـ، مؼت کیـب ثـ احـ كببی ىی گنتـػ تـ

هیي هضل فینت انبب یق ثطؿ كقایؼ ای هؿػ تؼیؼ هـاؿ هیگـػیؼ ثبلطجغ ػ

انببیی ک اف عيکنبلیب، گنتـه کیـب گـهبی بهت كـمبی ا . هیگـكت

ث . م. م5،000 - 4،000ث مت آهؼ ثػؼ، هزجؿ گيتؼ، ػؿ كبل مبلبی

هیي هضل فینت هبمت تي ػؿ ػؼ هیي هبرـت عػ ث می م . ػ

انببی تؿاى هضل فینت رؼیؼ عػؿا ػؿ ػاه کبی ثلؼ رثی

رة ىـهی، ػؿ هبوی ثـپب کـػؼ ک اف تؼیؼ کیـی ىؼى ػؿ، ػاؿای ای

عک ثبؿاى کبكی، آثبی كـاى گاؿا، اؿای صبلغیق چـاگببی

مـمجق ثػ ػؿ کبؿ ـبیی هـاؿ ػاىتؼ ک آثيبى ػؿ تبثنتبى فهنتبى هطغ

آبى ثب ثـ گیـی اف تزـثیبتی ک ػؿ غنتیي هي عػ ػؿ کبؿ ػؿیبچ . ویيؼ

هیي هضل مکت عػ ػؿ ػلتبی ؿػبی ثقؿگ ثؼمت آؿػ ثػؼ، ب ػؿ ػ

هیي هيبى هبن هنکی عػؿا ثؿت ؿمتببی ثقؿگ یب ایزب ػؿ م

ىـکبی ـچ پـروؼیت تـی ثب وػ، ػؿ كؼبلیتبی کيبؿفی ثطؿ گنتـػ

. ای اف یـی گب الاؽ امتلبػ کـػؼ

آبى ک اف غنتیي پـؿه ػؼگبى امت ثػؼ، اف یـی آى ثؼاى

اهکبى ثقؿگی ػؿ ػـ ی صول ول میل ی هبمت اؿتجبی امتلبػ

ػؿ ایي ػؿ ثبیؼ كؼبلیتبی ارتوبػی انبب ـچ ثیيتـ ؿ ث ؿىؼ . وػؼ

اکيبف بػ، مبفهبؼی ؿاث تزبؿی ثب ىـب مـفهیبی ونبی آؿبف ىؼ

آبى ػؿ مبی . ػؿ ظـ ایي انببی امت ماؿ، ػیب ؿف ثـف کچکتـ ىؼ. ثبىؼ

ی امجبى عػ آؿبف ث كتش کب ثـهـاؿی اؿتجب ثب مـفهیبی آنی کب

اصتوبلا ثتؼؿیذ ک گـهبی ا اكقایو هی یبكت ث هبوی ک ػاؿای ایی . وػؼ

عکتـ، آة كـااتـ، چـاگببی مـمجقتـ اؿای صبلغیقتـی ثػ کچ

ثؼاى هخبل؛ مبفؼگبى آحبؿ ثبهیوبؼ اف . وػ، ػؿ آزبب مکتگببیی ثب کـػؼ

اػاؿ هبهجل تبؿیظ ػؿ ػاه بی ىوبلی کبی ؼکو اصتوبلا ويـیب اهام

انبب ػؿ ایي مـفهیب ک آعـیي هيبى ثػ، ػاؿای . ایي انبب ثػ امت

16

ثویي رت یق ؿؼ فؼگی آبى ثب . فؼگی ـچ اهي، آمػ عىجغتی ثػؼ

آؿبف اف ایي ؿمتببی غنتیي، ثطؿ پیمت تب ؿفگبؿهب ؿث ؿىؼ تمؼ

پبیتغت ب ػیگـ ىـبی ثقؿگ اهـفی ػؿ کبؿ یب ثـؿی وبى . بػ امت

هیي هبن هنکی مبعت ىؼ امت ثؼاى هخبل اف ایگ هـاکق ثبمتبی . م

، ثغبؿا، موـهؼ، تبىکؼ، [هـ ػؿ اػثیبت ػـة]آىوبثبػ، هبؿی "هیتاى اف

... بم ثـػ" ، ثيکک آلوبتب(تبؿف)اؼیزبى، وگبى، چیوکؼ، تـکنتبى، ربهجل

: (آب، آبا)أ

م هـى Raphael)"ؿاكبئل پهپللی" آهـیکبیی ثبم 19فهیيبك یو ػ

Pumpelly) مبلبی ػؿافی آمیبی هیب، چیي هـلنتبى ؿا گيت وي ی

ی ػؿ ؿاثط ثب كؼبلیتبی . فهیيبمی رــاكیبیی ایي هطؼ ؿا تـمین وػ

پهپللی صبل . فهیيبمی ایي هطو ػؿ کبىب ثـؿمیبی فیبػی ىـکت کـػ

هتيـ وػ، ػؿ ؿاثط 1908 روؼجؼی ایي فصوبت عػ ؿا ػؿ ػ رلؼ ػؿ مبل

یب " ػؿیبچ ی آثبی ىیـیي" ثب غنتیي كؼبلیتبی کيبؿفی انبب، ی تئؿی

ؿیبى 1908پهپللی ػؿ مبل) ؿا ػـ کـػOasis Theori))تئؿی اص ب

پهپللی ایي ثبؿ ؿا پیو کيیؼ ک غنتیي كؼبلیتبی . (1998پیتوبى ػؿ مبل

کيبؿفی انبب هیتاؼ ػؿ اـاف ثـک بی آة ىیـیي آؿبف ىؼ ثبىؼ ک

Oasis ػؿ پبیب . ( هب ػؿ تـکی تبتلی م هی بهین) یب اص بهیؼ ىؼ امت

. غنتیي ػؿ یغجؼاى ىـای اهلیوی ثنیبؿ عيکی ثـ آمیبی هیب صبکن گيت ثػ

ثویي رت یق انببی ػؿاى مگی ثبیؼ هزجؿ گيت ثبىؼ تب رت اػاه صیبت

عػ، ث وـا صیابت هضلات کيبؿفی عػ ػؿ اـاف ػؿیبچ بی آة

... ىیـیي تزوغ وبیؼ

ػؿ ثـعی اف عـاث بی ثبمتبی صالی 1904پهپللی ثبلاعـ ػؿ مبل

آىوبثبػ پبیتغت اهـفی تـکونتبى يب بیی یبكت ػال ثـایک انببی ایي

اصتوبلا ػؿآى فهبب ماصل رة ىـهی ػؿیبچ آة . هطو ؿل تلیؼ هیکـػؼ

...اؿال تب صؼػ آىوبثبػ گنتـه ػاىت امت- ىیـیي عقؿ

کيبؿفی ػاهؼاؿی ثـای الیي ثبؿ ػؿ آمیبی " گؿػى چبیلؼ"ثظـ

ی . هیب تضون یبكت ثؼؼب اف ـین ماصل ػؿیبی میب ث اؿپب هتول ىؼ امت

(تـکونتبى) اف تـکنتبى (Ovis vignei)هؼتوؼ امت ک غنتیي ع گملؼ الی

(«1998ول اف ؿیبى پیتوبى ) اكـبنتبى ث اؿپب آهؼ امت 5

.

علا ی ثغيی اف ایي هوبل ی ػلوی ؿا ک هـث ث هع هب ثػ

ثب رولات فیـ ث " تیز پیيبػ" ثغو پبیبی آى تضت ػاى . ػؿ ایزب آؿػین

5 Türkler, 1. cild, s. 480-483, Ankara-2002

17

پیو ثیی اهکبى کيق آحبؿ رؼیؼ اف ـین تزقی تضلیل کبكی » : پبیبى هیـمؼ

الاػبتی ک ف ثـؿمی ػهیوی ؿی آب يؼ امت، ظیل ی ثبمتبيبمبى

پل اف آى، رت اؿفیبثی ـچ . کيؿبئینت ک ایي آحبؿ ػؿ آزب ثؼمت آهؼ امت

ػهیوتـ ثب رقئیبت ثیيتـ ایي اؿفیبثیبی هوؼهبتی ثبیؼ صوبیتبی هبػی، كی ػلوی

ثـایي ثبؿم ک ػؿ ؿت تضون . ػیبی تـک مبفهببی ثیي الوللی رؾة گـػػ

چیي اهؼاهبتی، ؿػ پبی ؿیي ی مهـیب یق اف آمیبی هیب ثیژ ػىت تؿاى

«یبكت عاؼ ىؼ6

.

ؼف ایي ثـؿمی یق وبگ ک اف ػاو پیؼامت، ػجبؿت اف ؿىي

کـػى ایي هنئل هیجبىؼ ک مهـیب اف آمیبی هیب ث اصتوبل هی اف تـکونتبى

ث ثیي الـیي هبرـت کـػ اؼ ثب یبکبى هب تـکوب پیؼ هؼی عیيبؼی

. ػاىت اؼ

ثبمتبيبك بهجـػ آهـیکبیی ػؿ روؼجؼی تبیذ پژيبی عػ

ػؿؿاثط ثب هؼیوی تـیي لای توؼى أ توؼم آى اف ظـ فهبی نجت ث توؼبی ثیي

: الـیي هـ چیي هی ینؼ

ثیبئیؼ لضظ ای ػؿگ کـػ ثبؿ ػیگـ توؼى ایي ػؿ ؿا اف ظـ »

پبیبى ایي ػؿ ثب هوؼاؿی امتغاى پبؿ بی ثزبهبؼ هيغ هی ىػ . ثگؾؿاین

. اهب آؿبف آى ػؿ اػوبم فهیي هؼكى هی ثبىؼ

هب ػؿایزب ثب هظـ هيغبت توؼی ؿثـ نتین ک ثنیبؿ پیيتـ اف

هب ػؿ آى . توؼبی ىبعت ىؼ هـ ثبثل ث هؼت ػقاؿ مبل تؼام یبكت امت

فبى ثب ػک ظ : ػؿ ثـ یک توؼى ىبعت ىؼ ؿمتبیی بظـ هی ثبىین ک ػؿ آى

هی ؿینؼ، پبؿچ هی ثبكؼ، ؿل هی کبؿؼ، ػا ب ؿا ثب ػمت آمبی عػ آؿػ هی

کف گـاى اف گل . کؼ ػؿ تؿبیی ک ػؿ مطش فهیي مبعت اؼ بى هی پقؼ

ؿك، اصتوبلا ػؿ صیي عاؼى اؿاػی ػؿ ػل عػ، ااع ظـف ملبلی هی مبفؼ

ػؿ وبى فهبى گـی ػیگـ ؿگبیی تی کـػ ؿی ظـف ؿا ثب وو

گـی اف هـػاى . گبؿبیی ک اف یبکبى عػ ث اؿث ثـػ اؼ تقییي هی کؼ

فهیبی واؿ ؿا ثـای کيبؿفی آهبػ هی کؼ گـی ػیگـ ثب امتلبػ اف

پیکببیی ک ػؿ صـاؿت آتو مبعت اؼ، تل بیی ک ثب کؼى فهیي پىبؼى

ؿی آب ثب پىبلب آهبػ کـػ اؼ یق ثب چگک بی ثلؼىبى ث ىکبؿ صیابت

. صيی تؼویت گل بی امت هيـلؼ

گبهی ک هب ػؿ چیي كبیی ػؿ ػبلن تغیلاتوبى میـ هی کـػین مؼ ب

قاؿ ب اف کبؿهبى گؾىت ػایـ اكن ایي فینتگبب تب رلگ بی ػؿ

آؿی، چبى گنتـه یبكت ک ػؿآى هـػاى ػؿ رلگ بی ػؿ ث . گنتـه یبكت

6 483. وبزب

18

ثؼیي . چـای گل بی گب، گملؼ، امت ػؿ رگلب ث پـؿه عک هيـلؼ

تـتیت هب ػؿ میوبی انببیی ک ػیـگبی ػؿفیـ آاؿب عبک هؼكى اف عبـ

ب هض گيت اؼ، ایزبػ کؼگبى ىـای هطلة ػبػلا ای ؿا هی ثیین ک تبکى

یؼی هظـ گؾاؿ انبب اف تصو ث توؼى ؿا هيبؼ . ثـایوبى هبثل تؿ جػؼ

هب مـآؿبف الی ىؼى امجب ػیگـ صیابت ثهی ثؼمت انبب ؿا هی . هی کین

ثیین ک ایي ث ث عػ ػگـگى مبعتي ثیبػیي ؿیي ای ػیبی هؼین ؿا اهکبى

«.پؾیـ هی کـػ7

.

7 Raphael Pumpelly. ;Änewin Gadymy Ösüshi; Ashgabat-2004, s.30-31

19

ثشش صم

پیض یبکبى تغکوب ثب سهغی ب

ؿی " أ" وبگ ک ػؿ ثبلا اىبؿ گـػیؼ، توـیجب ثلاكبل ثؼجبل توؼى

تـیي، هئحـتـیي هؼاهتـیي توؼى ربهؼ ثيـی ػؿ ثیي الـیي تم مهـیب

ثب پیيـكت ػلن تبؿیظ ثیژ ػمتبؿػبی ؿی ثبمتبيبمی مبلبی . ایزبػ هیگـػػ

اؿتجب ثیي توؼبی " هبؿاهم" صه ی " کپت ػاؽ"اعیـ ػؿ ػاه بی ىوبلی

أ مهـ، وچیي اصتوبل عیيبؼی ثیي مهـیبى یبکبى تـک فثببى

ػؿ صؼ تاى عان کىیؼ تب . ثیژ تـکوبی اهـفی ـچ ثیيتـ ؿىي هیگـػػ

اؼیي عػ ؿا ػؿ ایي ؿاثط ثب تکی ثـ هبثغ ـچ هؼتجـتـ ی ثغيبی فیـ

. تیش ػن

صوبین تبؿیغی - یکن ث هـث هبػ ػؿ (انیکلپؼی تـک) تؿک انیکلپؼینی 30ػؿ رلؼ

ػؿ جوبت توؼی ک ػؿ تیز تضویوبت » : مهـ اف رول چیي آهؼ امت

ثبمتبيبمی ػؿ مهـ رثی ثیژ عـاث بی ىـ اؿک تخجیت گـػیؼ

هوبین ایي جوبت ثب و بی هيبثی ک اف ػیگـ وب ثیي الـیي ثؼمت آهؼ

امت، هیتاى گلت ک مهـیبى ثهیبى ثیي الـیي جػ ثلک ػؿ ػؿاى هـث ث

اف می ... اف مـفهیي ػیگـی ث ایي هطو آهؼ اؼ" اؿک"غنتیي جو توؼى

ث فثبى ) (.Landsberger, B"ث لاؼفثـگـ"ػیگـ ثب ث تضلیل تيغی

تک زبیی مهـی، پل اف آک آبى ث ثیي الـیي آهؼ امکبى گقیؼ اؼ، تؼؼاػ

فیبػی کلوبت ثب یژگیبی گـاهـی هتلبت ک اف ػ زب ثیيتـ تيکیل یبكت ثػ

ایي کلوبت ثیيتـ بهبی هـث ث بم ىـب، پیي ب ػیگـ . اؿػ ىؼ امت

ایگ ػلایل ثبمتبيبمب فثبيبمب هبغ افآى گيت امت . کلوبت هؼی هیجبىؼ

هجی ثـ صؿ " كـاکلؿت. "تب ظـات ثـعی اف بصجظـاى ث ؿجـی

ػؿ هزوع ... مهـیبى اف فهببی ثنیبؿ هؼین یؼی ػؿاى الؼجیؼ صوبیت کنت کؼ

جیؼی . پؾیـكت ىؼ امت ک مهـیبى اف ىـم ث ثیي الـیي هبرـت وػ اؼ

امت ک پیؼایو چیي تلکـی تضت تؤحیـ یکنـی ؿاث ىجبتبیی ثػ، ک ػؿ

... تیز تضویوبت ػؿ ػـ ثبمتبيبمی فثبيبمی ث ظؿ ؿمیؼ امت

یق اظبؿ ػاىت امت ک مهـیبى ػؿ " کـاهـ. ى. ك" مهـىبك بهی

ثب .اف مـفهیي بىبعت ای اؿػ ثیي الـیي گيت اؼ.م.یو ػم قاؿ چبؿم م

ث ثبؿ ی ثـ امبك یکنـی ؿایبت هرػ ػؿ اكنب بی مهـی ک ػؿ

اهغ هیگـػػ، هیتاى چیي صکن کـػ ک " آؿاتتب" " هـکبؿ- اى"اـاف ػ ىـ

ػلتی ک ػؿ اـاف ثضـ عقؿ -اصتوبلا غنتیي كـهبـایبى مهـی ثب ػ ىـ

20

اف می ػیگـ فثبى مهـی یق ک . تؤمیل ىؼ ثػ ؿاث تگبتگی ػاىت اؼ

ؿا ثغبـ هی " آلتبیی-اؿال" یک فثبى التبهی هیجبىؼ ث هیقاى هؼیی فثببی

«.تؼلن ػاؿػ [اـاف عقؿ]ث وبى مـفهیب " آؿاتتب" آؿػ، وبؼ ىـ 8

کـاهـ ثـعی هضوویي . ى. هب ػؿ ؿاثط ثب ىـ آؿاتتب ک ثب ث ثبؿ ك

ػیگـ ػؿ اـاف ثضـ عقؿ اهغ ىؼ ثب مهـ ؿاثط ػاىت امت، ػؿ رلؼ ال

ـچؼ تؼؼاػ : "ث هؼلهبت فیـ ثـعؿػ هیکین (مبثن)تبؿیظ تـکونتبى ىؿی

ػؿ ایزب اف ]" پبؿت"اهؼی ههؼیت رــاكیبیی ىـبی هغتلق هبؿگیببی

ثطؿ ػهین حجت يؼ امت، اهب بم [.گ.تـکونتبى ػؿاى اىکبی مغي هیـػ،ة

ی . حجت گـػیؼ امت (ثطلویك)" کلاػی پتله ی"تؼؼاػی اف آب تم

ػؿر رــاكیبیی يبى ػاػ، بم 106 ػؿر 102ىـب ؿا ثیي لبی ىـهی

، "کبهبگؿیبب"، "(ی یب)یگ یب: " آب ؿا اف رة ث ىوبل چیي ؽکـ هیکؼ

" (میب)م ب"، "(آؿاػب)آؿگبػیب"، "بمای"، "هبؿگیبب"، "آتیغیب"، "ؿ یب"

«"آؿیبکب" "آعاتب"9

عاؼگبى ػقیق ثب علا ػامتبى هظم مهـی ػؿ ؿاثط .

. ثب ىـ آؿاتتب ػؿ ثغيبی ثؼؼی آىب عاؼ ىؼ

چیي آهؼ (مبثن)ػؿ ثبؿ توؼى أ ػؿ انیکلپؼی تـکونتبى ىؿی

يت قاؿ مبل پیو، فهبیک ػؿ آمیبی هیب تـکونتبى رثی توؼى » : امت

کيبؿفی غنتیي ػاهؼاؿی گنتـه یبكت ثػ، ػؿ ػیگـ وب ربى اهتبػ

ػؿ مـفهیبی كم الؾکـ ثب امکبى . اثتؼایی مبػ ىکبؿچیگـی صبکن ثػ

ػؿ ایي ؿمتبب ـ عباػ ثطؿ هنتول . کيبؿفاى، غنتیي ؿمتبب ثرػ آهؼ

مبل 5000ػؿ هضؼػ تـکونتبى انبب . ػؿ عب بی تک ابه فؼگی هیکـػؼ

یق ثـق ؿا هؿػ امتلبػ هـاؿ . م.هل لا، اایل قاؿ چبؿم م. م.م

کيق هل ثـق گنتـه اثقاؿبی ـچ پیيـكت تـی ؿا اهکبى پؾیـ . هیؼاػؼ

«.مبعت10

ػؿ ؿاثط ثب عیيبؼی انببیی ک ػؿ آؼؿ ػؿ تـکونتبى کی هی

فینت وو ثقؿگی ػؿ پی ؿیقی توؼى ثيـی ػاىت اؼ ثب تـکوبی اهـفی،

ک مبلب امتبػ تبؿیظ ػؿ ػايگب ػلتی )" ؿملیبکق. ى"هؿط ؿك پـكنؿ

ـچؼ هب اهـف بم آى اهام ثبمتبی ؿا » : ، هیینؼ(تـکونتبى ػؿآىوبثبػ ثػ

ىجبت ىکل روزو بیی ک .ویؼاین، آبى ثبیؼ غنتیي یبکبى تـکوب ثػ ثبىؼ

ػؿ تیز کبه ػايوؼاى ثؼمت آهؼ اؼ ثب تـکوبی " أ"اف ؿمتببی هؼیوی

8 Emin Bilgic , Turk Ansiklopedisi (Sumer maddesi) cild 30, Ankara-1980, s.

115-119 9 Turkmenistan SSSR-ning Taryhy, 1.jild, Ashgabad-1959, s. 108

10 Turkmen-Sowet Ensiklopediyasy. 8.cild. Ashgabad-1978 s. 38

21

وچیي ويبیی ک آبى ثـؿی ظـف ملبلی . اهـفی ثنیبؿ ىگلت اگیق امت

عػ کيیؼ اؼ ث وه کبؿبی ػمتی متی تـکوب ثـؿی كـه لجبمبیيبى

«.ىجبت ػاؿػ11

هؼیوی تـیي یبکبى » : هللایق چیي هیینؼ. هضون تـکوي پـكنؿ ى

" کپت"ػؿ ػاه ىوبلی کبی . م. هب ک ػؿ كبل قاؿ بی لتن ىين م

. م.ػؿ هطو ثیي آىوبثبػ گک ػپ، مپل ػؿ كبل ثیي قاؿ بی ىين ػم م

اؿػ " أ" " ریتى"توؼبیی ؿا ػؿ هضؼػ تـکونتبى ک اهـف ثبم توؼبی

ایي توؼب ثب هؼیبؿبی آـفی ػؿ ػبلیتـیي مطش . تبؿیظ ىؼ امت، پؼیؼ آؿػ اؼ

«.پیيـكت ثػ امت12

توؼی ک ثؼاى وبیؼ پـت » : هؿط تـک آیل چچي چیي هیینؼ

ىبعت ىؼ امت، توؼى أ اهغ ػؿ صه آىوبثبػ پبیتغت (پیو تـکبى)تـک

هؿعیي ػوؼ تب هیکىؼ تبؿیظ توؼى آمیبی هیب ؿا ثـ امبك . تـکونتبى هیجبىؼ

.«جوبت توؼى أ تظین وبیؼ13

یبكت » : یق ػؿایي ؿاثط چیي هی آیؼ" (گل تبؿیظ)تبؿیظ ػوهی "ػؿ

ثؼمت آهؼ امت، اف ظـ آگبی یبكتي تلکـ پیـاهى غنتیي " أ" بیی ک اف

ـچؼ ثـ امبك روزو . اف اویت یژ ای ثـعؿػاؿ هیجبىؼ هـاصل توؼى ثيـی

بی گـػی ک ثـؿی غنتیي جو ایي توؼى ثـربی هبؼ یق ىجبت ويبی

هرػ ػؿ ؿی مـاهیکبی هـث ث آؼؿ ثب ويبی ـبی ػمتی تـکوی، ثب

اهب ػؿ . هبؼیت ویتاى گلت ک آكـیؼگبى ایي توؼى تب تـکبی ثبمتبی ثػ اؼ

ػیي صبل ایگ ىاؼ هؼاؿک هبغ اف آنت ک آى توؼى ث یک هم

«.ؼاؿپبیی نجت ػاػ ىػ14

ثب ث صوبین اکبؿبپؾیـی ک تب ث اهـف ؿىي گـػیؼ امت، مـفهیي

تـکونتبى اف هؼیوی تـیي گاؿ بی توؼى ثيـی ثػ ػلایل هؼاؿک

ؿفاكقی ک ػؿ تیز تضویوبت ػلوی ثؼمت آهؼ هی آیؼ، ث هب اهکبى هیؼؼ تب

. آكـیؼگبى آـا غنتیي یبکبى تـکوبی اهـف ثؼاین

ثب » : ػؿ ایي ؿاثط هؼتوؼ امت ک (هيیـالؼل)هؿط ایـای صني پیـیب

تر ث ىجبت فیبػی ک اف ظـ امتیل ـی ثیي ظـكی ک اف ؛ ا؛ ػؿ

11

N. Rosliyakof, Turkmen Halkynyng gelip chykyshy, Ashgabad-1956 12

Nazar Gulla, Koki Chunggur Turkmenim, Yashlyk Jurnaly -1, Ashgabad-

1994, s. 26 13

Anil Chechen, Turk Devletleri, Ankara-1976, s. 10 14

Ismail Parmaksizoglu ve Yashar Chaglayan, Genel Turk Tarihi, Ankara-

1986, s. 296-7

22

ایي تپ ػؿ ]ػؿ قػیک امتـآثبػ [ث ظـ ثـعیب تؿاى تپ]تـکونتبى تؿگ تپ

ىـم هطو تـکوضـا ک مبکیي آى ] ػؿ گق [تـکوضـا اهغ ىؼ امت

ثب و بی هيبث ػؿ ایلام هیتاى تیز گـكت ک ثیي [تـک تـکوي هیجبىؼ

یق ثب تر ث تیـ مهـیبى . توؼبی ایلام تـکونتبى اؿتجب رػ ػاؿػ

ثـؿی لؼبة ثـعی ظـف یبكت ىؼ اف ؛ ا؛ ثـعیب ث ایي كکـ ؿمیؼ اؼ ک

«...مهـیبى اف می ىوبل ث ثیي الـیي اؿػ ىؼ اؼ15

صني پیـیب وچیي ػؿ .

فثببی ىبعت ىؼ ػیب اػن اف فثببی (تبؿیظ ایـاى ثبمتبى)هوؼه کتبة عػ

فؼ یب ثبمتبی ؿا ث م گـ ثقؿگ تونین کـػ، فثبى مهـی ایلاهی ؿا ثب

هؿط تـک . آلتبیی اف رول تـکی ػؿ یک گـ فثبی هـاؿ هیؼؼ-فثببی اؿال

8000-3900)یق ػؿ ؿاثط ثب توؼى أ ػؿاى تبؿیغی آى " کبهؿاى گؿى"

وي تیش ظـات گبگى ػؿ ؿاثط ثب توؼى هيؤ مهـیبى ث ایي (.م.م

تیز هیـمؼ ک مـفهیي الی آبى تـکونتبى یب ؼمتبى یب مـفهیي مهی

" أ" ی ػؿ ػیي صبل ػمتبؿػبی ثبمتبيبمبى اف . ػؿ هيـم فهیي هیتاؼ ثبىؼ

.ؿا ػؿ ؿىي ىؼى ایي هنئل ثنیبؿ هن اؿفیبثی هیکؼ16

: ػلایل آهؼى مهـیبى اف مـفهیي ػیگـ ؿا چیي تیش هیؼؼ" ین ى. د. "

ػؿ كبل فهبی ثنیبؿ کتبی . م. م3200ػؿ ثیي الـیي ػؿ مبلبی »

چیي تـییـ .ؿىت بی گبگى توؼى ثطؿ ؿیـهتظـ ای اکيبف پیؼا هیکؼ

مـیؼی تب فهبی هیتاؼ تضون یبثؼ ک، اهاهی ک اف مـفهیبی هتوؼى ػیگـی

ی وچیي لت ثـاثـ ىؼى روؼیت مبکیي ثیي . آهؼ اؼ ربیگقیي اهام هجلی گـػػ

الـیي ػؿ ویي كبل فهبی کتب ؿا یق ثب آهؼى مهـیبى ث ایي مـفهیي

«.هـتج هیؼاؼ17

: هؿط ػیگـ ایـای ػکتـ هضوؼ راػ هيکؿ ػؿ ایي ؿاثط چیي هیینؼ

ػؿ ؿاثط ثب ایک ثهیبى ثبثل، مهـیبى ثػ اؼ یب مبهی ب ظـات »

اهـف اکخـ ػايوؼاى ثـایي ثبؿؼ ک مهـیبى ػؿ ثبثل . گبگی اؿائ هیيػ

آبى . مـفهیي مهـیبى ػؿ تؿات ؛ ىؼبؿ؛ بهیؼ هیيػ. مکی گقیؼ اؼ

اف اىیبء ثـقی ک ػؿ مهـ یبكت . بهیؼ اؼ" ىهـ"عػىبى مـفهیي عػ ؿا

ىؼ امت چیي ثـهی آیؼ ک آبى ػؿ یک كـت ؿیـ هتظـ بگبى ث اـاف

توؼى عػ ؿا یق اف رة ىـهی ثضـ عقؿ ثب . ؿػ كـات مـافیـ گـػیؼ اؼ

15

113- 114. 1362، تبؿیظ ایـاى ثبمتبى، تـاى ػیبی کتبة(هيیـالؼل) صني پیـیب 16

Kamuran Gurun, Turkler ve Turk Devletleri, Ankara-1981, s. 31-35 17

Nissen Hans J. , Grundzuege einer Geschichte der Fruehzeit des Vorderen

Orient, Darmstadt-1990, s. 71-72

23

اهب ثـعی اف بصجظـاى یق ثـایي ثبؿؼ ک آبى اف می ػؿیب . عػ آؿػ اؼ

«.آهؼ اؼ18

" ثبثل"هيکؿ اف . ػؿ ایزب لافم ث یبػآؿی امت ک هظؿ آهبی م

فیـا فهبی ک مهـیبى . اصتوبلا ثبیؼمـفهیی ثػ ثبىؼ ک ثؼؼب ثبثل بهیؼ ىؼ

چبک اىبؿ ىؼ . توؼى ثيـی ؿا ثپب هیؼاىتؼ بهی اف ثبثل هم آى رػ ؼاىت

. هیبهیؼؼ مهـ" کیگیـ"آبى بم مـفهیي عػؿا

توؼى آمیبی "ػؿ کتبة عػ تضت ػاى " کبؿل اثـ ثـ"ػايوؼ آلوبی

ثب تر ث ایک » : ػؿ ؿاثط ثب پیؼایو ع ػؿ توؼى ثيـی چیي ظـ هیؼؼ" هؼین

هتى ىت بی هـث ث مهـیبى یق امبػ هـث ث هـاصل ثؼؼی تکبهل آى

اؿلت ػؿ ؿاثط ثب کبؿبی تزبؿی اػاؿی هیجبىؼ، بصجظـاى تؤکیؼ هی ؿفؼ

. ف"هؼاكغ ایي ظـی . ک اؿتجببت تزبؿی ػؿ پیؼایو ع وو امبمی ػاىت امت

هؼتوؼ امت ک ػلت پیؼایو ىـب ـكب ىـای جیؼی هبمت هبؼ " بیيلبین. م

كـاای آة ای هنبػؼ جػ، ثلک رػ ؿاث تزبؿی وو الی ؿا ثبفی

ػؿ آنی " ا" ثتـیي ػلیل ثـای احجبت ضت ایي ظـ، پیؼایو توؼى . کـػ امت

«.عقؿ ػؿ تـکنتبى ػؿ هضل پیمتي وط هن ؿابی تزبؿی هیجبىؼ19

ثـ » : هللایق ػؿایي ؿثط هؼتوؼ امت ک. هضون تـکوي پـكنؿ ى

امبك تضویلبت ػلوی ػؿ ؿاثط ثب مهـیبى ک ىبع ای اف یبکبى هب تـکوب

یق ایلاهیب، کچ آبى اف تـکونتبى ث عفمتبى ثیي ...هضنة هیيؼ

اهب اف آزبئیک ایي ػؿ هبػف ثب . ػانت اؼ. م. مبل م4000الـیي ؿا

ىکكبیی توؼى أ ثػ امت، لؾا امبمی هبغ کؼ رت کچ آبى تـک مـفهیي

م قاؿ چبؿم م. عػىبى هرػ ویجبىؼ م . م.اهب ػؿ یو ػ یب اایل قاؿ م

ک ثب هؼیبؿبی آؼؿ ػاؿای توؼی ؿىؼیبكت " گئک میـی" ؿمتبی 9. م.م

ػلت کچ آبى یق کن ىؼى آة ؿػ تزي . ثػ اؼ، وگی اف مک عبلی هیيؼ

ػلت کن ىؼى آة ایي ؿػعب یق هطغ هػی ؼكوؼا اف . اهـفی ثػ

ایي کبو آة . می مبکیي آـفی ػؿػاعل هـفبی ایـاى کی ثػ امت

ثب آؿبف ایي پـم بهنبػؼ . ؿثت هرت تمؼ ضـای هبؿاهم هیگـػػ

م قاؿ چبؿم م ػؿ رنتزی " گئک میـی ب"اصتوبلا . م.جیؼی ػؿ یو ػ

«.بهیؼ ىؼؼ" مهـیب"فهیبی پـ آة ث ثیي الـیي کچیؼ ثؼؼب 20

ثـعی اف مهـىبمبى ثب ػؿ ظـ گـكتي ایي کت ک فثبى مهـی ث

پیو اف ؿػ ؼاؿپبئیبى ث ایي ىج )فثبى التبهی مبکیي هؼیوی ؼمتبى

18

115. 1364 هضوؼراػ هيکؿ، ایـاى ػؿ ػؼ ثبمتبى، تـاى 19

Oberhuber Karl, Die Kultur des Altesorient, Frankfurt/M-1972, s. 43-44 20

Nazar Gulla, Koki.... s. 24-26

24

ػؿ یک " آلتبیی-اؿال"یؼی ػؿایؼی ب ک ث لضبظ گـاهـی ثب فثببی (هبؿ

گـ فثبی هـاؿ هیگیـػ، ایي ظـی ؿا پیو کيیؼ ثػؼ ک ىبیؼ مهـیبى اف

اهب اکخـ . ؼمتبى، اف ـین رة ایـاى کی ث ثیي الـیي آهؼ ثبىؼ

بصجظـاى ثب تر ث ایي کت ک ػؿ آى ػؿ رة ایـاى کی اف ظـ

ىـای جیؼی ؼی ثنیبؿ بهنبػؼ ػاىت گـهبی كم الؼبػ ضـابی ثقؿگی

. پؼیؼ آؿػ ثػ، ثبؿ ث تضون چیي اهـی ؿا ثنیبؿ هيکل ػانت اؼ

ی ػؿ ؿاثط ثب . ثػ" للـام كي فػى"یکی اف ـكؼاؿاى ایي ظـی

ػؿایؼی ب ک ث فثبى التبهی مغي » : هؼـكی ػؿایؼی ب چیي هیینؼ

آعـیي اؿػیي هبرـ ث . هیگلتؼ، آكـیؼگبى توؼى ؿی ؼمتبى هیجبىؼ

اهب كن ایي هنئل ػىاؿ . ؼمتبى یؼی آؿیبئیب آبى ؿا ث می رة هیـاؼ

چ ػبهلی آبـا ث کچ ارجبؿی [هجل اف ؿػ آؿیبئیب]. م. مبل م4000امت ک

«ث می ؿـة اػاؿ وػ امت21

: چیي هیینؼ" هول. ف"ػؿ ؿاثط ثب ػؿایؼی ب مهـىبك

مپل ػؿایؼیبی . آعـیي ثوبیبی ثهیبى ؼمتبى هیجبىؼ" کلیب"»

آعـیي هبرـیي ث آى مـفهیي یؼی آؿیبئیب، . تؿای اؿػ ؼمتبى هیيؼ

«.ػؿایؼیب ؿا ث رة ىـم ؼمتبى هیـاؼ22

هتکلویي ث فثبى ػؿایؼی اهـف توـیجب " بل یاعین"ثب ث تـیش

250یک چبؿم مبکیي ىج هبؿ ؼمتبى ؿا تيکیل هیؼؼ ک روؼیتی ػؿ صؼػ

ثیژ لز تبهیلی ایي فثبى ثب اػثیبت هی هتی ک هؼهت آب ث . هیلیى هیيػ

ایي فثبى ػؿ چؼیي ایبلت . هیـمؼ، یژ گیبی عػ ؿا صلع هیکؼ. م. مبل م300

.چى تبهیل، آؼؿاپـاػاه هینؿ فثبى ؿموی ػلتب هیجبىؼ23

ػؿ ؿاثط ثب هبرـت مهـیبى اف آمیبی هیب ث ثیي الـیي ػلایل ػلوی

هب ثغبـ پـیق اف لای ىؼى هطلت، ثب امتبػ ث یکی اف . كـاای رػ ػاؿػ

: آعـیي ظـبی اؿائ ىؼ ػؿایي ثبؿ، ث ایي ثغو اف گلتبؿهبى عبتو هیؼین

ؿا (.م. مبل م3300)آهؼى مهـیبى اف آمیبی هیب ث ثیي الـیي »

ىجبت فثبى آبى ث فثبى تـکبی آلتبیی، ىجبت : ػلایل فیـ ؿىي هینبفػ

پـمتيگببی آبى ث لضبظ ىکل هؼوبؿی تیـبی تقئیی ث پـمتيگببی

21

Wolfram von Soden, Einfuehrung in die Ailtorientalistik, Darmstadt-1985,

s. 18 22

Frits Hommel, Ethnologie und Geographi des Alten Orients, Muenchen-

1925, s. 18فیـیل لض 23

Hans Joachim Stoerig, Abenteuer Sprache, Berlin-1987, s. 297-298

25

هبن کنتبی یق ىجبت اؿلت ػلائن ایؼئگـاهبیی ک ػؿ ىت عػ

... ثکبؿ ثـػ اؼ ثب هبظـ کنتبی

ػؿ ثبؿبی ػیی مهـیبى یق چیقبی پـهؼبیی رػ ػاؿػ ک حبثت

هیکؼ ک ؿیي آبى ػؿ آمیبی هیب ثبکتـیب هیجبىؼ؛ اف رول رػ پـمتيگببیی

ثب هيؤ کنتبی، پـمتو گب ـ ػلا ثـآى وبگ ک ػؿ آمیبی هیب

هـمم ثػ امت، هتی پبػىبی هیویـػ توبم هضبكظیو یق ثب هنوم کـػى عػ

«...ث فؼگیيبى عبتو هیؼاػؼ24

م بهبی رــاكیبئی - ثغو ػ امبهی رــاكیبئی یق چى افهبؼگبؿتـیي اژ بی فثبى ػؿ ػیبمت، اف

فیـا ػلیـؿن ربثزبیی توؼب صتی . اویت تبؿیغی یژ ای ثـعؿػاؿ هیجبىؼ

تـییـ فثبى ؿبلت ؿموی یک هطو، اؿلت بهبی رــاكیبئی اف ثیي ـكت، اف

ػؿ هاؿػ فیبػی ػؿک هلم ر تنوی . می مبکبى رؼیؼ یق هضبكظت هیيػ

ثویي رت یق . ی ایگ بهب ثب فثبى مبکیي کی آى ؿیـ هوکي هیجبىؼ

ػايوؼاى ثب ػؿظـ گـكتي رػ ثـعی بهبی رــاكیبئی ػؿ ثیي الـیي ک ػؿ

فثبى مهـی هؼی یژ ای ؼاؿػ، ث ایي تیز ؿمیؼ اؼ ک هجل اف مهـیبى یق

اهام ػیگـی ػؿ آزب هیقینت اؼ مهـیبى اف مـفهیي ػیگـی ث ایي هطو

ثب تر ث هـاتت كم هیتاى گلت ک رػ ونبیب . هبرـت وػ اؼ

قػیکیبی هؼی ػاؿی ک ثیي بهبی ثنیبؿ هؼیوی تـکونتبى ثب بم ىـبی

. هـث ث مهـیب ػؿ ثیي الـیي اف اویت یژ ی تبؿیغی ثـعؿػاؿ هیجبىؼ

ثنیبؿ ربلت امت ک ثـای ثـعی اف بهبی رــاكیبئی تـکونتبى صتی بم

اىغب ػؿ فثبى تـکوی اهـف هؼی یژ ای ویتاى یبكت، اهب ػؿ فثبى مهـی

ػؿ لضبت آیؼ ثب ثـعی اف ایگ بهب . هؼی هلم عبی ؿا اكبػ هیکؼ

: ثـعی اف ایگ بهبی رــاكیبیی ث هـاؿ فیـؼ. آىب عاین ىؼ

:آعاتتب

کـاهـ . ى. ثب ث تـیش ك" آؿاتتب"ػؿ ثبلا تیش ػاػ ثػین ک ىـ

ثـامبك هتى مهـی ػؿ اـاف ػؿیبی عقؿ اهغ ثػ، یق ىـی ث ویي بم

ػؿ ایزب ثی هبمجت ؼیؼین ک ثب ثغيی اف . ػؿ تـکونتبى ثبمتبی هرػ ثػ امت

: ایي هظه مهـی ؿارغ ث ىـ آؿاتتب آىب ىین

" آب- ایي" ثـای : ثبؿی، چیي اتلبم اكتبػ ثػ»

24

Werner Stein, Der Neue Kultur Fahrplan, Muenchen, Berlin-1998,s.20-21

26

" ات" هـکبؿ؛ كـفؼ - اف می ؛ اى

اؿا ػؿ هلت هوؼمو " آب- ایي" ک

ػمت ػاىت ثػ،

ث عاـ هلک ی هضجة عػ،

: آب؛ی هوؼك ثب توبیی ایچیي آهؼ ثػ- ؛ ایي

"اؿک" ثگؾاؿ ثـای "! آب- ایي" ای عاـ هي

آفیبیی اف " آؿاتتب"مبکیي

! مین فؿ كـان آؿؼ

ػبی بة ؿا اف مغـ بی ک ـ ثگؾاؿ آبى، فه

.ث ػؿ كـػ آؿؼ

ػ راـ بة ؿا ـ ثگؾاؿ آبى فه

! هوؼك ثیبؿؼ" اؿک" ثـای

+++

ک ت ػؿآى هنکي گقیؼ ای، (؟)ث گیپبؿ هوؼك

مبکیي آؿاتتب ثب ـبی فیجبی عػ اؼؿى ؿا آفیي ثؼؼ،

ػؿ ثیي آبى، ... هي توب هیکن

آؿاتتب ثـ اؿک گـػى ؼ، ! ثگؾاؿ

پل اف ایک آؿاتبییبى مگبی ک ؿا ث فیـ آؿػؼ، ! ثگؾاؿ

! ثـای هي پـمتيگب ثقؿگی ثنبفؼ

+++

ؿا ػؿمت ارـا کؼ، " کللاة"آبى هایي الی هي ػؿ

ثنبفؼ، وبؼ هکبی پبک ثقؿگ، " آپن" ثـای هي یک

. ثـای هي اؿیؼ ؿا وبؼ کی پبک وبیؼ

" آپن" ثـای هي ؿبؿی ثنبفؼ وبؼ پـمتيگب هوؼك

هتی هي، مـػبی هوؼمن ؿا اف آپن عاؼم،

آؿػم، " اؿیؼ" هتی ک هي، هایي الی عػ ؿا اف

هتی ک هي، ربیگب الی عػؿا ىکكبى کـػم،

ثـمـ بػم، " اؿیؼ" " کللاة"هتی ک هي تبد ىبی عػؿا ػؿ

. ثـ هي ػمتب ظـ کؼ (عؼای عؿىیؼ)" ات"ثگؾاؿ

+++

گلت؛ " آؿاتتب" پیبم آؿ، ث بصت

پؼؿ ت ىب هي هـا كـمتبػ

بصت اؿک، بصت کللاة

27

. هـا قػ ت كـمتبػ

ىب ت، اچ گلت، ا چ كـهبى ػاػ؟

ىب هي، ا چیي گلت، ا چیي كـهبى ػاػ؛

+++

ک ػؿ هلت مـفهیي ثقؿگ، " ات"كـفؼ " اى هـکبؿ"

اف گب هـثبى فاػ ىؼ امت، هـا كـمتبػ

: ىب هي، ا چیي گلت

هي مبکیي ىـؿا تجؼیؼ عان کـػ،

آبى هزجؿ ث هبرـت عاؼ ىؼ،

. وبؼ پـؼگبی ک اف لا بی عػ هی گـیقؼ

ث گـػعبک عان آؿيت، (آؿاتتب ؿا)هي آـا

وبؼ ىـی ک ػیـگبینت ث تلی عبک تجؼیل گيت امت،

لـیو کـػ امت، " اکی" آؿاتتبیی ک

صتوب آزبؿا ثب عبک یکنبى عان کـػ،

. وبؼ ىـی ک ػیـگبینت ک ث تلی عبک تجؼیل گيت امت

. ػلی ا هنلش ىؼ امت" آب- ایي"

.ؿا ثکبؿ ثـػ" ث مغبى هي گه ؼاػ:"ػجبؿت (آب- ایي)ا

. هي ىـؿا ث تػ ای عبکنتـ تجؼیل عان کـػ

هي صتوب کبؿی عان کـػ ک اف ىـ گـػعبک ثـعیقػ،

پل اف آک اف کببی آى لا امتغـاد ىؼ،

پل اف آک اف کببی آى وـ گـكت ىؼ،

... پل اف آک وـ ب مبعت ىؼ

... پل اف اک رالب ثـ پيت هبـب ثبؿ ىؼ

"... لیل- اى"عب ی راى مهـ

، "اکی"اف می

ک ػؿ هلت هوؼك ا ثـگقیؼ ىؼ امت، [ؿة الػی]بصجی

هؼ کيؼ، ىکكبى گـػػ، ... ثگؾاؿ، ا، ثـای هي وچى

عبؿد گيت، " هبى"وچى عؿىیؼ ثؼؿعيؼ، فهبیک اف

. ثـای هي آمتب ی آـا تقییي کي

+++

ای، بصت اؿک، هوؼاؿی گل ثـػاؿ،

. وبؼ لص، ثـؿی آى اژ بیی ثیل

ثـؿی آى لص، اژ ای ینت

28

آؿی، عؼای عؿىیؼ ث ت چیي یبػآؿی کـػ،

.«"هـکبؿ- اى"چیي کي، ثـؿی لص ثیل 25

" اکی"ػايوؼاى ثب تر ث آهبری ک تم عؼایبى مهـی چى

ثیبى گـػیؼ یق ثب تر ثب كبی صبکن ثـ ػامتبى، ظـاتی اؿائ کـػ " آب- ایي"

ػلیـؿن كبل بی » : لوت الیگ هیینؼ: اؼ ک ثب ثـعی اف آب آىب هیيین

چیي ثـهی آیؼ (کلوبتی اف ثیي ؿكت امت)عبلی ک ثب وط گؾاؿی هيغ گـػیؼ

كبتو تب ىـ اؿیؼ گنتـه یبكت، ىـ هتؼلن ث اکی ـ ک ىب اؿک ک هت

اکى مبکیي ىـ آؿاتتب ؿا ک كـاای حـت . ؿا یـاى کـػ امت" اؿیؼ"یؼی

لا راـات آى فثبقػ و ثػ امت، هزجؿ هیکؼ تب ىـبی یـاى ىؼ ؿا

پـمتيگب اکی ؿا ػثبؿ ثنبفؼ، وچیي ثب صول لا راـات . ثبفمبفی کؼ

ایي اؼاف غنت ثيکل تؼیؼآهیقی اف می . عػ هؼجؼ اؿک ؿا تقییي وبیؼ

ـچؼ ایي . ال ای اكبػ گـػیؼ مپل تم هبؼی ث صبکن آؿاتتب اثلاؽ هیيػ

صبػح ػؿ ظبـ ثؿت یک ؼف ػیی يبؼاػ هیيػ، اهب ػؿ صویوت چیقی رق

«.اػوبل هؼؿت ثغبـ اؼاف هبػی ػیی ویجبىؼ26

ث " آب- ایي"ػؿ ایي صوبم ال : یق" للـام كي فػى"ثب ث تـیش

ث (آؿاتتب ؿا)ی ثـای ایي هظؿ مـفهیي ػىوي ؿا . صوبیت صبکن اؿیؼ هی آیؼ

. عيکنبلی صيتبکی ػچبؿ هینبفػ

ثیي اؿفیبثی ایي ػايوؼ مهـىبك ىـای تبؿیغی ارتوبػی هجل اف

آؼؿ ی تـکونتبى ک تم ثبمتبيبمبى هؿعیي ؿىي گـػیؼ امت،

فیـا وبگ ک ػؿ ثغيبی گؾىت ػیؼین، . وغای هؼی ػاؿی هرػ هیجبىؼ

ػؿ هـب هجل اف آؼؿ تـکونتبى ػچبؿ عيکنبلی ثنیبؿ ىؼیؼ هلکی گيت،

مبکیي ىـبی آى هزجؿ ث هبرـت ث ػیگـ وب ربى اف رول ثیي الـیي

اف می ػیگـ هزنو بی یبكت ىؼ ی هتؼلن ث آؼؿ، اف لا ، وـ، . هیيؼ

ػ ثؼمت آهؼ اف کبی ـ بم . تـکونتبى مبعت ىؼ امت" کپت ػاؽ"یبهت فه

. هیبهؼ ( اعیـا آؿچبثیل)" كیـف"یکی اف ایي کب ؿا یق اکى

ػؿ تـکونتبى، آؽؿثبیزبى ثیي " آؿاتب"رػ بهبی رــاكیبیی چى

الـیي فهبى مهـیبى یق، ثب اؿفیبثی کلی هؿعیي ػؿ ؿاثط ثب هبرـت هم

. مهـ اف آمیبی هیب ث ثیي الـیي کبهلا وغای ػاؿػ

25

Uhlig Helmut, Die Sumerer,Volk am Anfang der Geschichte, Bergisch

Muenchen-1976, 88-94 26

وبزب ، وبى لض ب

29

3، کگغ2، لگع1کگعبم یک ؿمتبی تبؿیغی ػؿ تـکونتبى - 2بم ؿمتبیی ػؿ تـکوضـا، - 1)

بم یکی اف ایق هؼیوی هرػ ػؿ تـکیت اتیکی تـکبی - 3یک بیل تـکوي،

: (آؽؿثبیزبی یق امن رــاكیبئی ػؿ آؽؿثبیزبى

- کیي"وبگ ک ػؿ لضبت گؾىت ػیؼین، مهـیبى مـفهیي عػؿا

" مـفهیي هتوؼى"هؼی الی یب هزبفی ایي بم .هیبهیؼؼ" گیـ- کیي" یب " کی

ى "ثب تر ث ایک ػؿ فثبى مهـی یق وبؼ تـکوی اهـف صـف . ثػ امت

ىت " گ"رػ ػاىت ک ثب ع نظ ػـثی ثؿت (palatal nasal)" ؿ

ؿ کـػ ک آبى یق مـفهیي عػؿا ث وبى ػی تللع هیکـػ هیيػ، هیتاى ت

. ؿا تللع هیکؼ" هوؿ" " کگؿ"اؼ ک تـکوب اهـف بم رــاكیبیی

" گیـ"" کیي"اف ػ کلو ی مبػ ی " گیـ- کیي"کلو هـکت مهـی

ػؿ فثبى مهـی چؼ هؼی ػاؿػ ک یکی اف آب " کیي"کلو . تيکیل ىؼ امت

کلو ی . (ث لـتبه پبیبى کتت. ک.ؿ)هیجبىؼ ( تلیضب پـ اؿد)"کبؿ فصوت"

ثغو . هیجبىؼ" هيکل پـفصوت"ػؿفثبى تـکوی یق ث هؼی " کیي" یب " هیي"

ػؿ فثبى مهـی ث هؼی مـفهیي " گیـ"< "کی"ػم ایي کلو ی هـکت یؼی

ػؿثـعی فثببی تـکی ث هؼی عيکی، " هیـ"کلو ی . یب هضل هؼیي هیجبىؼ

مـفهیي ػؿ تـکوی ث هؼی فهیي مگلاعی تپ چبل ػاؿینت ک اف ؿمة

یق ثب تـکیت ثب لـبت ػیگـ ػؿ بهبی رــاكیبیی . ؿػعب ب ثرػ آهؼ امت

... هب پلالی هیـ، کیق لی هیـ، هبلالی هیـ: فیبػ ػیؼ هیيػ هبؼ

هیؼاین ک مـفهیي مهـیبى ػؿ ثیي الـیي یق رلگ اینت ک اف

ػؿ تیز هیتاى ن ث فثبى . ؿمثبت ػ ؿػ ػرل كـات ثرػ آهؼ امت

هلم مـفهیي " گیـ- کیي"مهـی ن ث فثبى تـکوی اهـف اف کلو ی

ػؿ صویوت ن هضوویي تـیش هیکؼ . ؿا امتجب کـػ ( تلیضب پـاؿد)پـفصوت

ک مهـیبى رت آثیبؿی فهیبی گـم عيک عػ هزجؿ ثػؼ تب ثب کؼى

کببلبی هتؼؼػ اف آة ؿػبی ػرل كـات امتلبػ وبیؼ ک فصوبت بهت

. كـمبیی ؿا هی لجیؼ

بم مـفهیي مهـ ؿا ثؿت " كبلکيتبیي. آ" مهـىبك ثـرنت

مهـی، آػم : ؿا" ل کگـؿا" هیؼ کـػ ػلا ثـآى ػجبؿت " کگـ< گـ- کي"

هؼی هیکؼ ( Sumerer,Man von Sumer)مهـ 27

ػؿ فثبى " ل"کلو ی .

یبی )مهـی ث هؼی انبى یب انبى هتؼلن ث هضل یب ىـل هؼیي هیجبىؼ

. ایي کلو ػؿ فثبى تـکی یق ث هؼی انبى هتؼلن ث هضل هؼیي هیجبىؼ. (نجت

27

Falkenstein A., Das Sumerische... , s. 14-15

30

ربلت تر امت ک ػؿ تـکی آؽؿثبیزبی انببی هتؼلن ث ىـ هم

" ل کگـؿا"ػؿ تیز ػ بم نجتی . هیگیؼ" کگـل"هؼیوی کگـ ؿا

هغب . ن اف ظـ ىکل ن اف ظـ هؼی توـیجب ػیي ن هیجبىؼ" کگـل"

ل کلو آهؼ " ل"اگـ ػؿ ظـ ثگیـین ػلت ایک صـف نجتی ػؿ مهـی ػؿ ا

تضت تؤحیـ فثببی مبهی ربی لت (هتؤعـ)ثؼیي رت امت ک ػؿ مهـی پنیي

هف یق هبف هبف الی ػ ىؼ امت، ػؿ صبلیک ػؿ مهـی

. (ػؿ ثغو گـاهـ عاین ػیؼ)هؼین ایي هبػؼ هبؼ گـاهـفثبى تـکی ثػ امت

بم اتیکی " کبگیـ"، ؿػی ثبم "کگی"رػ مـفهیی ثبم »

.«ػؿ تـکنتبى یق ػؿ ایي ؿاثط هبثل تر هیجبىؼ" کبگـ"28

: أ، آب کیلهتـی ىـم آىوبثبػ 14بم یک عـاث ی ثبمتبی ىـکی ػؿ

وبگ ک ػؿ ثغو هؼعل هلاصظ کـػین . پبیتغت روؿی تـکونتبى هیجبىؼ

بم یکی اف هؼیویتـیي توؼبی یبكت ىؼ ػؿ تـکونتبى کل آمیبی هیب هتؼلن ث

. ویي هطو هیجبىؼ، ک اف می هضوویي ث اىکبل آب، آ آبا هیؼ گـػیؼ امت

ػؿ فثبى مهـی ث هؼی عؼای آموبى ثػ وچیي " آ"کلو ی

ػؿ . ؿا یق ثویي بم بهیؼ اؼ" اؿک" ثقؿگتـیي پـمتيگب مهـی ىـ

ث رػ ؿاثط ثیي ایي ػ بم رــاكیبئی " ثبؿبی ػیی"هنوت هـث ث

ػؿ ایزب ؽکـ ایي کت ؿا لافم هیؼاین ک یبکیبى هب یق عؼای آموبى ؿا . پـػاعت این

.* هی پـمتیؼؼ ایي بم ث اصتوبل هی یبػگبؿی اف وبى ػؿاب هیجبىؼآموبى ؿا ک ػؿ مهـی (عؼای)تـکبى هؼین گی تگـی یب تگـی : ؼؿالاىـاكی. * )

Jean Bottero ;La Plus Vielle. گ)ثوؼی هطلن عؼا ثکبؿ ؿكت امت هی پـمتیؼؼ" ػیگـ"

Religion En Mesopotamie; Edition Gallimarad 1998 s. 128)

: (گچ- اع)اعگچ اؿگذ هؼیوی ػؿ ىوبل تـکونتبى اؿگذ رؼیؼ ػؿ افثکنتبى اهغ ىؼ

ػؿ . ثػ امت(Uruk)"اؿک" (Ur)" اؿ"بم ػ ىـهؼیوی مهـیبى . امت

ث هؼی ىـ آثبػی آهؼ " اؿ"ث هؼی انبى " اؿ"فثبى مهـی کلو ی

" ؿا پـ ؿكت آهؼ" ث هؼی (Oruk)ػؿ فثبى تـکوی کلو ی اؿک . امت

ث كـگ . گ)ث هؼی هجیل گـ انبی عیيبؼ هیجبىؼ" اؿؽ"کلو ی

ک ن ث لضبظ ىکل ن اف ظـ (1962-لـبت تـکوی ث ع کـیل، آىوبثبػ

ػؿ تـکی . (لـتبه پبیبى کتبة. ک.ؿ)هلم ثب کلو ی مهـی كم ونبى هیجبىؼ

28

Turksoy Jurnal, sayi 8. 2003, s.15-16

31

" ؿا" ث هؼی oruk" اؿک"یق کلو (یی مئی- کتیج بی اؿعى)ثبمتبى

هیجبىؼ29

ؿ کـػ چى غنتیي آثبػیب اف امکبى گـبی . اف میی هیتاى ت

اف . عیيبؼ پؼیؼ آهؼ امت، بم هجیل ىـ هلم اصؼی ؿا اكبػ هی کـػ امت

می ػیگـ پؾیـكت ىؼ امت ک غنتیي ىـب ػؿ کبؿ ؿابی تزبؿی ىکل

ػؿ )ػؿ تیز هیتاى بهبی رــاكیبیی اؿ، اؿک، اؿگذ، اؿهی . گـكت امت

. ؿا اف ؿیي ی هيتـکی ػانت (آؽؿثبیزبى

ػکتـ یبء ؼؿاليـاكی تر هـا ث ػ ىـ ثببهبی هيبث یؼی

ػؿ تـکنتبى ىـهی یب تـکنتبى )" اؿهچی" یق (ثوؼی ىـ ملاهتی)" اؿىلین"

. رلت کـػؼ (چیي

: سبی کیلهتـی رة ىـهی آىوبثبػ 16بم عـاث بی یک ىـ ثبمتبی ػؿ

پبیتغت تـکونتبى ک ػؿ ػیي صبل غنتیي پبیتغت ػلت اىکبی یق ػؿ ویي

یق . م. مبل م2500بم یکی اف ىـبی مهـی هـث ث . هضل ثػ امت

" "کلو ی هـکت مهـی اف ػ کلو ی مبػ ی . ثػ امت" می"یب " فی"

ػؿ فثبى مهـی ث هؼی انبى " "کلو ی . تيکیل ىؼ امت" فی"یب " می"

آلتبیی یق چیي کلو ای ثب ویي هلم رػ - ػؿ فثببی اؿال. ثيـ هیجبىؼ

" می"کلو ی . ػاؿػ ک ػؿ ثغو هـث ث ثبؿبی ػیی تیش ػاػ عاؼ ىؼ

هیجبىؼ" ػمت"" هضتـم"ػؿ فثبى مهـی ث هؼی 30

ػؿفثبى تـکوی کلو .

: مبیلا)" گقیؼ"ث هؼی " ؛مبی"ث هؼی اصتـام کلو ی (لاؽ- می)میلاؽ

ػؿ ـػ " مبی" " می"ػؿ تیز هیتاى اف کلوبت . هیجبىؼ (گقیو، اتغبة

اصتوبلا ایي هضل ک . ؿا امتجب کـػ" انبى ثـرنت" " انبى هضتـم"فثبى هؼی

عه آة اتـیي وط ػؿ تـکونتبى هضنة هیگـػػ، اف هؼین هضل فؼگی یب

. هوجـ ی یک یب تؼؼاػی اف ىببى یب ؿجـاى ػیی ثػ امت

: (فبعاة)پبعاة بم یکی اف هکبب عـاث ی آثبػیبی هؼیوی ػؿ ػ هطو ی تـکونتبى

" كبؿا"بم یکی اف ىـبی هؼیوی ثیي الـیي یق . ػیگـ هبن تـکنتبى امت

. هیجبىؼ

29

Talat, Tekin. Orhon Yazitlari, Istanbul-2003, s. 108 30

Delitzsch Friedrich, Sumerische Glossar, Leipzig-1914, s. 236

32

: هبصاهي " هبػا"ثـای کلو ی . بم تپ، ک عـاث ی هؼیوی ػؿ تـکونتبى

اهب ػؿ فثبى مهـی اژ ی . ػؿ فثبى تـکوی اهـف هلم عبی ویيبمن

"مـفهیي هتوؼى" " مـفهیي"ث هؼی " هبػا"31

ث هؼی " هبت" ، اژ ی

"مـفهیي"32

. آهؼ امت

ؼؿالاىـاكی ایي کلو ثب اژ ی هبػ هبػای آمؿی ث هؼی . ثظـ

ػؿ هوبثل ؛ پبؿما؛ ث آمؿی ثوؼی مـفهیي کبؿ )مـفهیي هیب هتوؼى

. ثی اؿتجب ینت (ػؿ اف توؼى

: صعىػؿ فثبى مهـی اژ بی . بم ؿمتب عـاث ای هؼیوی ػؿ تـکونتبى

. ث هؼی تهق، هنکي گقیؼى فؼگی کـػى هی آیؼ" ػؿى" " ػؿ"، "ػؿ"

ایي کلوبت ث ویي اىکبل توـیجب ثب ویي هلبین ػؿ فثبى تـکوی یق هرػ

. (لـتبه. گ)هیجبىؼ

: گبع صپ، گبعؽػؿ ثیي ىـبی هؼیوی ثیي . اف بهبی رــاكیبیی هؼیوی ػؿ تـکونتبى

. ثـهیغؿین" تپ گباؿ"الـیي یق ث ایي بم ثؿت

: (آسبل)آبل ػؿ فثبى . بم یکی اف وب تبؿیغی یکی اف پذ لایت تـکونتبى

" آکبل" ػؿ فثبى مهـی . تـکوی اهـف هؼی عبی ثـای ایي کلو وی ىبمن

ث هؼی یـهؼ هرػ امت" آگبل" ث هؼی یـ 33

بم هیتـیي چبثکتـیي .

12.هضوؼػلی كـؿی ػؿ فیـیل . هیجبىؼ" تک–آعبل " امت تـکوی یق

آعیلیل ػؿ » : چیي تیش هیؼؼ" میـ صکوت ػؿ اؿپب"رلؼ ال کتبة عػ

ینؼگبى هيـم ک . اكنب بی یبی ث ىزبػت مـػت میـ هؼـف امت

اؿا وی ىبعتؼ اف ػامتبى ا آگب جػؼ ث هبمجت مـػت میـی ک ث ا

. «نجت ػاػ ىؼ اؿا امت پؼاىت اؼ

31

172. وبزب 32

Deimel Anton, Sumerische Grammatik... Roma-1939, s. 57 33

Delitzsch F., Sumerische Glossar..., s. 3

33

فیـا . ثظـ هیـمؼ ک یبیبى ایي کلو ؿا اف مهـیبى ث اؿث ثـػ ثبىؼ

ثظـ مهـىبمبى ثغو ثقؿگی اف هیتلژی یبی ؿیي ػؿ ػامتببی مهـی

. ىـهی ػاؿػ

:(آهی صعیب، جیذى)آهی اؿػ اػثیبت كبؿمی " ؿػ آه"بم ؿػعب ی هؼـكینت ک ثؿت

رق ایک . ػؿ ؿاثط ثب هؼی ایي کلو ثطؿ هيغ چیقی ؼیؼ ام. ىؼ امت

.هرػ هیجبىؼ" آؿام" ػؿ تـکی هؼین ث هلم " آهل"34

تونین کین ػؿ " ای" " آم" اگـ ایي اژ ی هـکت ؿا ث ػ اژ ی ثنی

اژ . فثبى مهـی هؼی هؼیی پیؼا هیکؼ ک ػؿ ػیي صبل ثی هبمجت ن ینت

یب گب کی ثػ" گب صيی"ػؿ فثبى مهـی ث هؼی " آم" ی 35

"ای" اژ ،

ن ػؿ فثبى مهـی ن ػؿ فثبى تـکی ثبمتبى ث هؼی " ایک"یب " ایؼ"

)ؿػعب هیجبىؼ36

" ایـهبک"، ک ػؿ تـکی اهـف ثؿت (لـتبه. گ

هؼی " گبؿػ"ؿا هیتاى ؿػ گب یب " آهی" ػؿ تیز کلو ی . هرػ هیجبىؼ

. کـػ

(:Esen guly)اسي للی ایي امن هـکت اف . بم ؿمتب علیزی ػؿ تـکونتبى ػؿ کبؿ ثضـ عقؿ

ث " هل" اف کلو Guly ث هؼی مبلن ، عة اهي، Esenػ کلو تـکوی

ث هؼی Ezenػؿ فثبى مهـی کلو . هؼی ثؼ ػمتؼاؿ عؼا تيکیل ىؼ امت

وچیي ثغو هـکقی هضکن . (ث لـتبه آعـ کتبة. گ)هضکن هرػ هیجبىؼ

ایي بم ثبمتبی ؿا ػؿ كبؿمی ث رل یب ث . هی گیؼözenچة ؿا ػؿ تـکوی

اىتجب رب اكتبػ اینت ک ػؿ . هی ینؼ" صنیولی" ثؼتـ " صنولی"ػوؼ ثؿت

اف ؿیي " مئییي" " صني"ثؿت " امي"ایـاى ػؿ کلی بهبی تـکوی کلو

ثوؼی ػمت ػاىتي ثؿت صنیي (ػؿ تـکی آؽؿثبیزبی مئهک)" مئی هک"

ػؿ امبػ ). ىت هی ىػ ک رق ىجبت ظبـی، ایي کلوبت ؿثطی ثن ؼاؿؼ

ثوؼی کنی ک ثب ؿل فزیـ ثنت ىؼ امیـ رگی ک " هل""هل"ایلاهی

. (ؼؿالاىـاكی. . ثـػ هضنة هی ىػ ثکبؿ ؿكت امت

34

Kashgarli Mahmud, Divanul lugat-it-turk IV, Ankara-1991, s. 23 35

Delitzsch F., Sumerische Glossar..., s. 10 36

21. وبزب

34

: هبعیاؿػ اػثیبت " هـ"بم یکی اف ىـبی ثبمتبی تـکونتبى ک ثؿت

توؼبی هؼیوی هبؿی تـکونتبى ؿا یبیبى ػؿ قاؿ ی ال . ػـة گـػیؼ امت

هیؼ وػ، توؼى هـث ث ػقاؿمبل هجل اف " هبؿگیبب"پیو اف هیلاػ ثؿت

بم یکی اف ىـبی هؼـف مهـیبى . هیبهؼ" توؼى هبؿهه"هیلاػ آـا اهـف

اف می هبروبى یـاى (.م.م1700) مبل پیو 3700هیجبىؼ ک " هبؿی"یق

. ایي ظـ یق هرػ امت ک ىـ هبؿی هتؼلن ث مهـیبى ویجبىؼ. گـػیؼ امت

. ث ـصبل بم ایي ىـ ث فثبى مهـی امت

ػؿؿاثط ثب توؼى هبؿهه یب هبؿی هؼین ثبمتبيبك یکتؿ مبؿیبیؼی اف

: رول چیي هیینؼ

ؿیغت گـاى ثهی مبعتي ملاصب ـ گ اىیبء فیتی اف وـ ...»

ػؿ هیبى ایگ اىیبء تجـبیی ک ثب تیـبی چين انبى . ثـق ؿا آهعت ثػؼ

آبى اف گ بی هغتلق مگ، اىیبء . هقیي گـػیؼ ثنیبؿ ربلت ثـرنت هیجبىؼ

فیتی كـااى ثب ظـاكت تبم هینبعت، ثیژ ػؿ مبعتي هـبی هوو هبؿت

ثؼاى و، هـی ک ثـؿی آى ىتـی ػؿصبل . یژ ای افعػ يبى ػاػ اؼ

کیلیت ایگ کبؿب . لینیؼى پبی عػ وو گـػیؼ ثنیبؿ رلت تر هیکؼ

«...ؼاىت امت (ثیي الـیي)یچگ ػمت کوی اف ؼت هقپتبهیب 37

تيکیل " ای" " هبؿ"کلو ی هبؿی یق وبؼ آهی افػ کلو ی ثنی

" هبؿ" کلو ی . ث هؼی ؿػ هیجبىؼ" ای" وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین . ىؼ امت

ىغ بصت "، " اؿاث" ، " هلؼ" ػؿ فثبى مهـی هؼبی گبگى چى

ؿا هیـمبؼ" کـاهت38

هی آیؼ (گب ـ الی)، اهب ثیيتـ ث هؼی گب 39

ػؿ تیز .

ؿا امتجب " گبؿػ"هیتاى اف کلو ی ثنیبؿ هؼیوی هبؿی ث فثبى مهـی هلم

ثب تر ث ایک ػؿ آى ػؿ ث اصتوبل هی ث ػلت ويی ک گبـ ػؿ . کـػ

کيبؿفی ػیگـ ػـ بی فؼگی ثبفی هیکـػ امت ن ػؿ تـکونتبى ن

ػؿ ثیي الـیي ن ػؿ هـ ؼمتبى هوؼك ىوـػ هیيؼ امت، چیي

یبكت ىؼى هزنو بی مـ گب اف تـکونتبى ثیي . ثـػاىتی هطوی ثظـ هیـمؼ

ػ اف تـکونتبى ـ (ؿی رلؼ کتبة)الـیي ثیژ مـ گب اف لای بة فه

" هبؿػک"هرػ ػؿ امن " هبؿ"اف می ػیگـ اژ ی . گیبی ایي اهؼیت هیجبىؼ

یؼی ىکل هؼیویتـ . عؼای ثبثل هؼین یق ویي هؼی ؿا هیـمبؼ- ثقؿگتـیي ىـ

37

Sarianidi Viktor, Gadymy Margushung Beyik Medeniyeti, Turkmen

Medeniyeti Jurnal, 1994/1 Ashgabad, s. 32 38

Delitzsch F. Sumerische Glossar..., s. 180 39

Deimel A. , Sumerische Grammatik..., s. 72

35

یب " گب راى عؿىیؼ" ث هؼی (هبؿ اػک)" هبؿ اػ" مهـی ایي کلو

ىبعت هی . م.مبل م2600ایي عؼای ػؿ صؼػ . هیجبىؼ" كـفؼ هوؼك عؿىیؼ"

.ىؼ مپل ػؿفهبى صوؿاثی تب ػؿر ی ثقؿگتـیي عؼای ثبثل اؿتوبء هی یبثؼ40

ؼؿالاىـاكی تیضبت فیـؿا . ػؿ ؿاثط ثب رػ کلو هبؿ ػؿ فثبى مـیبی

: اؿائ وػؼ

ثوؼی صـت ربة، وچیي اف الوبة " هبؿ"ػؿ فثبى مـیبی - 1»

- 1: هجغ ب. هبی امت ک اصتوبلا هؤعؽ اف فثبى مهـی تم ثبثلی ب هیجبىؼ

1373- تـرو اثالوبمن اموبػیل پؿ" ـ هبی"، "بل یاعین کبیت"

ربلت تر امت ک هبی ػؿ هؼـكی عیو ث . 233اتيبؿات كکـ ؿف، لض

". هـػی اف ثبثلن"ىبپؿ ال هی گیؼ

-تـرو ػکتـ ػجبك ثبـی" كـانا ػکـ"؛ کتبة هبی مت هبی - 2

وي ىـس پیـاى (1202-1123)گ ه چیی : 156 كـفاى، لض 1380

هبی هی ینؼ، هبی ب، ثػائی ک متبیو هی کؼ ربه ملیؼ ثـتي ػاؿػ اؿا

. هی بهؼ" هبؿهبی" یب " ی- ه-ه"ثؼاى پزویي ثػا هی ىبمؼ ن اؿا

-401لض . اف صاؿیى هبی ػؿ ػمت امت" فکاؿ- هبؿ"هـحی ای ن ثبم - 3

پژو كـگ ـ املاهی، تؤلیق ػکتـ " ىت بی هبی هبیبى "398

یک اژ (Märi/Mari/Mar: )219لض . صف ـی1378-ایـد اهوی

. مبهی امت ؿت نجت ػاؿػ ثـاثـ صـت ربة

" هبؿ آه"یکی اف پیـاى صاؿیى هبی ک فثبى ع پبؿتی هیؼانت ثبم - 4

Abh. Ges. Wess. Gottpage) ػؿ ایـایکبSchaederامت ک ثىت ىؼؿ

، هبی آه ؿا ث وـا ثـاػؿاى کبتت، گبؿگـ ىبقاػ اؿػاى اف عبؼاى (71

هبؿ . "هوـ ىؼ اىکبی ث اثـىـ ػؿ ثغو هـکقی مـفهیي پبؿت كـمتبػ

" آتاى گیلی" هوؼه ؿمبل فثبى پبؿتی 38لض . هجلؾ ػیی ىـم ثػ" آه

" ؿػ هوؼك"ثب تیضبت كم هیتاى اف کلو هبؿی هلم . چبپ مـه1376

« . ؿا یق امتجب کـػ

" گب"ک ػؿ تـکوی ػیگـ فثببی تـکی ث هؼی " هبل"کلو ی

مهـی اف یک ؿیي ثػ ػؿ " هبؿ"هرػ هیجبىؼ یق ىبیؼ ثب کلو ی " حـت"

تجؼیل ثؼی صـف ث یکؼیگـ اف . هؼی حـت اؿػ فثبى ػـثی یق ىؼ ثبىؼ

. ػؿ ؿؼ تکبهلی فثبب پؼیؼ ای ػبػی هیجبىؼ" ل"ث " ؿ"رول تجؼیل

ػؿ ایزب ثی هبمجت ؼیؼم ک تر عاؼگبى ؿا ث رػ علوی ثبم

علن هبؿی » : ػؿ ایي ؿاثط ث چیي هؼلهبتی ثـعؿػ هیکین. رلت کن" هبؿی"

آبى ػؿ تـکیت اتضبػ ىؿی ػؿ . هیجبىؼ" اؿؿ- كیي"هتؼلن ث علوبی

40

Meyers Enzyklopaedische Lexikon, Manheim-1975, s. 608

36

وچیي هبؿی ب ػؿ ثبىــػمتبى، تبتبؿمتبى، گؿکی . فؼگی هیکؼ." ؿ.ك.ك.آ"

هیلاػی هنیضی 20 تب 16هبؿی ب ؿا اف هـى . ػیگـ ربب یق فؼگی هیکؼ

.«اهب ػیي هؼیوی آبى آیویقم ثػ امت. کـػ اؼ41

وبگ ک هیؼاین فثببی

. ثب فثبى مهـی ػؿ یک گـ فثبی هـاؿ ػاؿؼ" آلتبیی- اؿال" " اؿؿ- كیي"

. ػؿ تیز بم ایي علن یق اف اژ بی هتؼلن ث ایي گـ فثبی ثبیؼ ثبىؼ

ػؿ " هبؿچب"ػؿ بهبی رــاكیبیی " هبؿ"ثظـ هیـمؼ ک رػ ػـ

" هبؿلیک"ػؿ تـکوي ضـا، " هبؿاا ػپ" هطو ی تـکوي يیي ىوبل اكـبنتبى،

. ػؿ تـکی یق و اف یک ؿیي اؼ" هبؿػیي" ػؿ کبىبى

ػؿ پبیبى ایي ثغو ث یکی ػیگـ اف ػلائن ػلایل رػ ؿاثط ثیي

" هول. ف" مهـىبك بهی : مـفهیي مهـ آمیبی هیب یق اىبؿ هیکن

وي احجبت اػتوبػ ث رػ ؿاثط ثیي فثببی تـکی مهـی اف ـین

فثبيبمی هوبین ای، وچیي هؼتوؼ امت ک ػلا ثـ عیيبؼی فثبی ػؿ

ػـ ی هیتلژی ، ثبؿبی ػیی ػیبی صیابت یق ؿاث ىگلت اگیقی

ی ػؿ ایي ؿاثط ىتـ عـ ؿا هخبل هی آؿػ ک ـػ ثـای . ث چين هیغؿػ

ؼكبی هؼیي اهتبػی ػؿ آمیبی هـکقی پـؿػ ىؼ ، اف آزب ث ثیي الـیي

.اتوبل یبكت اؼ42

بهجـػ ػؿ ثبلا ک ػؿ اایل هـى ثینتن کبىبی " ؿاكبیل پهپ للی "

ىتـ، امت گب ػؿ » : ؿا مـپـمتی کـػ، هؼتوؼ امت" أ"ثبمتبيبمی ػؿ

ایي اهـ ک گبم . قاؿ چبؿم پیو اف هیلاػ تم مبکیي ایي هطو الی ىؼ امت

هوی ػؿ رت پیؼ توؼبی ثبمتبی ث یکؼیگـ ثػ، ث ثیبگؾاؿاى توؼى أ ایي

اهکبى ؿا كـان هی کؼ ک ثؼجبل یبكتي مـفهیبی هنبػؼ رت کيبؿفی اػاه

«.صیبت، پل اف ی ؿابی لای اؿػ ثیي الـیي ثيؼ43

41

614. وبزب :42

Hommel Frits , Ethnologie und ... , s. 22- 24 4343

Änewiñ Gadymy Ösüşi, Rafael Pumpelliniñ redaksiýasy bilen, Aşgabat-

2004, s. 73-70

37

ثبػسبػی شض ی پغستشگبی ثبستبی صعهبعی تغکوستبى

سبل پیش اػ هیلاص2000 هغثط ث (هغ صع اصثیبت عغة )

38

ثبؿبی ػیی - ثغو مم

: هفبین عوهی -1

رت ؿػ ث ایي ثغو لافم ػانتین تب ثب الاػبت ػوهی ػؿ ؿاثط ثب

هظلـ "پیؼایو اػیبى وچیي ثبؿبی ثبمتبی تـکبى، ثب ظـ ػلوی هضون تـک

ثـ امبك هبثغ هرػ ػؿ ؿاثط ثب ثبؿبی ػیی پیو اف » : آىب ىین" مزـ

املام تـکب هیتاى گلت ک ثبؿ ػوهی آبى آهیق ای اف ثبؿب آییبی ػیی

اف ایي . چى تتویقم، آبهیقم بتؿیقم هیجبىؼ ک روؼب؛ ىبهبیقم؛ بهیؼ هیيػ

ظـ لافم امت تئؿیبی هغتلق ػیی كم الؾکـ ؿا ک ػؿ هـاصل عبی اف صیبت

: ربهؼ ثيـی پؼیؼ آهؼ اؼ، اف ظـ ثگؾؿاین

ثؼاى غنتیي ثبؿ " هبک لبى" تتویقم ک الیي ثبؿ اف می :تتویؼم

اثتؼایی تـیي امبمی تـیي " ػؿکبین"ػیی تبؿیظ ثيـی بهیؼ ىؼ ثػ، ثظـ

پؼیؼ آهؼ " کلاى ب"ثػ امت ک ػؿ ثیي هجتؼی تـیي مبػ تـیي (کلت)آئیي

اكـاػ انبی ؿا ک ایي کلاى ب ؿا ثرػ آؿػ ثػؼ، یک .هبثل پؾیـه ثػ امت

ایي عیيبؼی اف . ؿاثط ی ثنیبؿ یژ عیيبؼی ث یکؼیگـ پیؼ هیؼاػ امت

ـین ؿاثط عی پؼیؼ یبهؼ، ثلک ـكب اف ایزت عیيبؼؼ ک بم اصؼی ؿا

ایي بم ػؿ ػیي صبل بم هرػ هبػی ػیگـینت ک ث اػتوبػ آبى . صول هیکؼ

ث هرػی ک . ؿاثط ی یژ ای ثیي ایي نتی هبػی عػىبى هرػ هیجبىؼ

گلت هی ؛ تتن؛ؿا ثؼاى اصؼی یکپبؿچ توخیل هیکـػ (بیل)بهو یک کلاى

ـ . تتن ـ کلاى ػؿ ػیي صبل تتن تک تک اكـاػ آى کلاى یق ثػ امت. ىؼ

کلاى ػاؿای تتن یژ ای ثػ، ػ کلاى یک هجیل ویتانت ػاؿای تتن اصؼی

هرػاتی ک بم آبى ثؼاى تتن پؾیـكت ىؼ امت، اؿلت ث ػیبی . ثبىؼ

. ؿمتیب، ثیژ ث ػیبی صیابت تؼلن ػاؿػ

تتن تب امن موجل، . تتن تب یک امن، ثلک یک موجل یق هیجبىؼ

تتن ث هلم صؼت رـی ثیي . ثلک ػؿ ػیي صبل اف هرػات توؼیل ىؼ نت

. هرػی ک ثؼاى تتن پؾیـكت ىؼ ثب اكـاػ کلاى یق نت

کنی ک عط الی آیویقم ؿا ثؼاى مینتوی ک ثب ؿیي ی : آیویؼم

ک پل " امپنـ. "هیجبىؼ" تبیلؿ"اػیبى ؿاثط تگبتگ ػاؿػ تئؿیق کـػ امت

اف تبیلؿ ایي تئؿی ؿا تکبهل ثغيیؼ، تـییـ چؼای ػؿ عط الی هنبئل آى

. ؼاػ امت

انببی . ، هول امبمی ػیي امتعحثظـ تبیلؿ امپنـ هلم

ث گبم عاة ػیؼى، . غنتیي ػؿ تیز ی یک تغیل مبػ ث هلم ؿس ؿمیؼ اؼ

ػؿ صبلیک ثؼيبى ػؿ ربیی حبثت هیجبىؼ، ایزب آزب هیگـػؼ کبؿبی گبگی

39

آب اف ایي صبػح ث ایي تیز هیـمؼ ک، ػاؿای رػی ػگب . ازبم هیؼؼ

وچیي اف ایک ػؿ عاة ثب اىغبی ک ثؼيبى ػؿ رببی ػیگـی . نتؼ

هیجبىؼ هلاهبت هیکؼ، ث ایي اػتوبػ هیـمؼ ک آبى یق ػاؿای رػی ػگب

ثؼیي تـتیت ثتؼؿیذ ثبیي ػویؼ ایوبى هی آؿؼ ک انبب ػلا ثـ . هیجبىؼ

رػ ظبـی ػاؿای رػ وقاػی یق هیجبىؼ ک هبػؿ ث رؼایی اف ثؼى میـ

ایي وقاػ وي ىجبت ث اىغب هؼیي، ث . میبصت ػؿ رببی ػیگـ هیجبىؼ

... ایي وقاػ وبى ؛ ؿس؛ هیجبىؼ. لضبظ ثـعی یژگیب اف آبى هتوبیق هیگـػؼ

اف می ػیگـ آبى ث ایي ثبؿ ؿمیؼؼ ک هـگ ػجبؿت اف یک ثیىی عاة

لارـم، . لای ثػ، ثؼبیی ک هتلاىی گـػیؼ اؼ ػثبؿ ثیؼاؿ عاؼ ىؼ

(تیي)آفاػ گيتي ؿس اف فؼاى ثؼى هبػ تجؼیل ىؼى آى ث هرػی ؿیـ هبػی

ؿ ثبؿ کـػؼ ثؼیي تـتیت ػیبی اؿاصی ثرػ هی آیؼ ک اف ـگ . ؿا ت

. هبػ اؿگبیقهی، ؿب گيت اف فهبى هکبى آفاػ هیجبىؼ

اف وقاػ مبػ ای ک ث ثؼى انبى . ػیگـ، ؿس تـییـ هبیت ػاػ امت

ػ، ري بی عة ثؼ، صتی ث عؼایبى تجؼیل هی ـ فؼگی ػاػ، ث اؿاس هز

اهب اف آزبئیک اف ـین هـگ ث ایي عؼائی ىؼى ؿا یبكت اؼ، غنتیي . گـػػ

. اف پـمتیؼى هـػگبى ؿس یبکبى آؿبف گـػیؼ (کلت ب)آئیبی ػیی

ثبؿ ث ایي اهـ ک اؿاس ؿب ىؼ، ػؿهیبى انبب ػؿ صبل گيت گؾاؿ

ثػ اصتوبل مـفػى ـ گ اػوبل یک ثؼ اف آبى رػ ػاؿػ، انبب ؿا

اػاىت تب رت ؿبیی افـؿب ثؼیبی ایي اؿاس، ث ىی بی گبگی

ثؼیي تـتیت غنتیي آئیب، آئیي تيییغ ربف، اؼاء غنتیي ؼایب . هتمل ىؼ

هـثبیب ثػ ثب ؼف ثــف وػى اصتیبربت کنبیک ثؼیبی ػیگـ اتوبل یبكت

. ثػؼ، غنتیي هـثبگبب یق ػؿ کبؿ هقاؿب هجـمتبب هنتوـ ثػؼ

ؿ صـکت کـػ ک اؿاس یبکبى، ایي مینتن كکـی اف ثبؿ ث ایي ت

هیؼاى نتی ػیگـی ؿا ثرػ آؿػ اؼ ثب تکی ثـایي ال ک ؿا ل ث

ػیبی هبؿاء الطجیؼ ک تم ؿس یبکبى اػاؿ هیيػ، یقیل ث توؼك اف

ـین پؼؿ هبػؿ مبیـػؿگؾىتگبى تضون هییبثؼ، اػبی هم رت توؼیل ؿس

ؿا ثبم آبى واؿ ؿىي گ ػاىت هیکىیؼؼ تب ایي آتو " آتو هم"ارؼاػ عػ

ثظـ هي بم اتبم یب اػام اصتوبلا ن ثوؼی هضل ينتي ].ـگق عبهه گـػػ

ن ث هؼی آتيگب یق اربم یب اػربم ث هؼی کبى آتو ػؿ فثبى تـکی ؿیي

. [گـی- ة. ػؿ ثبؿ كم ػاؿػ

یژگی امبمی آیویقم ایي ثػ ک، ػؿ ؿیي ی ایي ػیي صویوت : بتعیؼم

اهب ؛ هبکل هلـ؛ ایي هنئل ؿا اف فای ػیگـی . رػ ؼاىت (هبػی)كیقیکی

ثظـ ی اگـ هـاؿ ثبىؼ ػیي ربیگب عػؿا ثؼاى ثغيی اف . ثـؿمی هیکؼ

40

آگبیبی هبوؼ انبى اصـاف وبیؼ، وبؼ توبهی ػايبی ػیگـ ثبیؼ اف تزـث

. آفهى صاك آؿبف گـػػ

ػؿ صویوت هبکل هلـ ػیگـ هضوویي صف ی مبنکـیت، مـچيو ی ػیي ؿا اف

. هجؼی ػیگـ یؼی اف تؤحیـ جیؼت پیـاهى ثـ انبب رنتز کـػ اؼ

بم عؼایبى ػوؼ تب یب اف امبهی هبػی ک اکى یق هبثل كن امت گـكت

ىؼ، یب اف بهبیی امت ک هلبین غنتیي الی آبى هتؼلن ث هرػات هبػی

بهبی هتؼلن ث ـ ػگـ يبگـ صاػث الی . هبثل ثـؿمی اػؿاک هیجبىؼ

" آؿی"یب " اگی"ثؼاى هخبل بم یکی اف عؼایبى الی ؼمتبى . جیؼی هیجبىؼ

هلم ؿیي ای الی آى یک اژ اكنب ای جػ ثلک ػؿمت ثوبگ . امت

ایي ػیگـ هاؿػ . ؿا هیـمبؼ" صبػح آتو"ک اف ـین صاموبى ػؿک هیکین

هيبث صبکی اف آنت ک ػؿ آى راهغ، صاػث ثقؿگ جیؼی وچى صوبین ػوؼ

الی ای نتؼ ک اصنبمبت ػیی ؿا ث عػ هزؾة اثنت کـػ، مپل ث

. ىغیت عؼایی تجؼیل گيت اؼ

ل چیقی ؿیـ جیؼی تـ اف جیؼت رػ : "هبکل هلـ هیگیؼ ػؿ ظـ ا

جیؼت ىگلت اگیقتـیي صبػح، هبی صيت صیـت، هؼزق ی حبثت . ؼاؿػ

ؿ ؿا ػؿ . اهؼی هیجبىؼ تؼام، تـییـ تکـاؿ هظن ایي هؼزق ی حبثت، ایي ت

ثـعی اف پؼیؼ بی جیؼی اف هجل : ؽي انبب، جیؼی هبثل كن رل ػاػ ک

ایي پ ثیکـاى هؼزق ب، صیـتب صيتب ک اف . اصنبك اػؿاک ىؼی هیجبىؼ

غنتیي ؿفبی صیبت ثيـی هرت پیؼایو ػیي فثبى گـػیؼ امت، ػؿ اؿتجب

اف اػؿاک ایي ربػاگی یق ػیي ". تگبتگی ثب یکؼیگـ، بهیـا ربػای هیجبىؼ

. پؼیؼ آهؼ امت

ػؿ ػیي صبل اهب ػؿ صویوت، ػیي تب فهبی ىکل هیگیـػ ک ایي یـبی

ایي یـب هیجبینت ث ؿت . جیؼی ف ث ىکل ىغیتب وػ يؼ ثػؼ

" عؼایبى"اىغب هئحـ، هرػات فؼ هتلکـ، هؼؿتبی ؿصی ػؿ بیت

امت ک ثب تؤحیـ گؾاؿی ثـ كن " فثبى"ثظـ هبکل هلـ ایي . تـییـیت هییبكت

... انبی ثبػج پیؼایو ایگ تـییـات تجؼیلات گـػیؼ امت

ؿیي ی غنتیي کلوبت هبػؿؼ یـبی جیؼی ؿا ـكب ثب هلبیوی ىجی

ىیئی ک تیـ ػؿ كب "هخلا عؿىیؼ ث هؼی . ث ؿكتبؿبی انبی ثیبى کؼ

ث ایي ىکل ثب ؿكتبؿب اهب صاػث جیؼی ک. بهیؼ ىؼ امت" هی اؼافػ

صـکبت انبی تطجین ػاػ ىؼ امت، افـین بهی ک آب ؿا توخیل هیکؼ یق

. لارـم هلهی کن ثیو ػؿ صؼ ؿكتبؿبی كـػی انبب ؿا ث ؽي هتجبػؿهی وبیؼ

ثؼیي تـتیت فثبى ثـ ؿی ػیبی هبػی ک ث ؿی صاك انبى گيػ امت، ػیبی

هنجت پؼیؼ بی (ؿصی)رؼیؼ ىگلت اگیقی ؿا آكـیؼ ک ػؿآى، هرػات هؼی

41

ؿ گـػیؼؼ اژ بیی ک ثیبگـ ػیبی هؼی هیجبىؼ، پل اف پیؼایو . هبػی ت

هبثل ؽکـ امتک اف وبى توؼى مهـی ]عػ تاى ثیکـای ثـای گنتـه یبكتؼ

امن "ـپؼیؼ پیو اف آى علوت وـا ثػ امت کلو آموبی " امن"علوت ثب ؽکـ

هـآى ث توؼم اژ فثبى ثـ ػبلن اهغ ػلالت " کي كیکى"اف مهـ تب " اػظن

ثؼیي تـتیت یک [. ؼؿالاىـاكی. ، (109-119 97. الاس مهـی )ػاؿػ

ؿس كکـ عػ انبى اف ع . پبتئى یک ملنل هـاتجی اف عؼایبى آكـیؼ ىؼ

م تجؼی ثػ، آئیي پـمتو ؿس یبکبى اؼکبمی اف آئیي ثنیبؿ گنتـه ػؿر ػ

. هوتـ پـمتو یـبی جیؼی امت

آئیب هـاموی ک هوى تکی گب م تئؿی كم الؾکـ هیجبىؼ، ثیو

اف آک ثـای تیش مـچيو ی اػیبى گبگی ک ػؿ توبثل ثب یکؼیگـؼ کبؿمبف

ثبىؼ، صؼ اهل هتی مغي اف اػیبى الی آئیبی تـکبى ثبمتبى هیـػ هیتاى

پؾیـكت ک، ػؿاهغ هزوػ آب ىکل ػؼ ی ایي ػؿ ب هـاصل تکبهل ػیی

. آى هیجبىؼ ک ثؼیي تـتیت یکؼیگـؿا تؼویت هیکؼ

ػؿ ثـؿمی تبؿیظ ػؿ بی ػیی تـکبى ثزبمت ک ثـؿی : شبهبیؼم

ىبهبیقم ک ػبـ تتویقم، آیویقم بتؿیقم ؿا ػؿ عػ روغ وػ امت، تؤکیؼ

. یژ ای ىػ

ایي هنئل ک ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبى اػتوبػ ث رػ یک عؼای ثقؿگ

ػؿ هبثغ چیی هی . یگب هرػ ثػ یب ، ف ثب هطؼیت ث حجت ـمیؼ امت

آیؼ ک ػؿ ثیي کلی ملنل بیی ک ػؿ آمیبی هیب تيکیل ػلت ػاػ اؼ، اػتوبػ ث

ػؿ کتیج . یؼی ؛ عؼای آموبى؛ هرػ ثػ امت (گئک تگـی)" گئک تبگـی"

ىبؼ تکبهل آئیي گئک تبگـی ػؿ (تـکبى آموبی )بی هـث ث گئک تـکب

ثؼى اؿتجب ثب عؼایبى " تبگـی"ػؿ ایي کتیج ب بم . هیلاػی نتین6-7هـى

ػؿ ػیي صبل ثظـ هیـمؼ ک ػؿ ػؿ بی صبکویت گئک . ػیگـ ث تبیی هی آیؼ

ثؼاى هرػی (آموبى)ف هلبین گئک (پیو اف هبیت)تؿکب ایـؿب

ؿ هی ىؼ، اف یکؼیگـ هتوبیق گيت ثػ ایي . هبػی ؿصی ک بصت آى ت

هظؿ ]کبكـاى» : مغبى هضوػ کبىــی ػؿ ؿاثط ثب تیش کلو تگـی

ث آموبى تگـی [گـی-ة. کبىــی ػؿ ایزب تـکبی امت ک املام یبؿػ اؼ

هیگیؼ وچیي آبى هتی ث چیقبیی چى یک ک ثقؿگ یب ػؿعتی ػظین

ثـ هیغؿؼ ک ثظـىبى ثقؿگ ثب یجت رل هیکؼ، هیگیؼ ؛ تگـی؛ ثویي

، ایي صویوت ؿا هیـمبؼ ک «رت یق آبى ایگ هرػات ؿا پـمتو هی کؼ

ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبى کلو تگـی یب گئک ن ث هلم آموبی ک ػیؼ هیيػ

ن ث هؼی ثقؿگ هبؿاء تؿ ثکبؿ ثـػ هیيؼ ایي يبى هیؼؼ ک آموبى

ثؼاى هرػی هبػی یک یـی هؼی ثنیبؿ ثقؿگ ثب یکؼیگـ ونبى

42

ؿا وبؼ تـکبى " تگـی"تـکبی ىبهبینت اهـفی یق کلو . هؼبػل ثػ امت

یؼی ن ث هلم عؼا ک هب یق ثکبؿ هیجـین ، ن ث هؼی . ثبمتبی ثکبؿ هیجـؼ

ثوؼی عؼا ثطؿ " ػیگـ"وبگ ک ػؿ ثبلا آهؼ، ػؿ فثبى مهـی یق ". آموبى"

. کلی، یؼی امن ػبم عؼا امت

ثبؿبیی چى پـمتو عؿىیؼ، هب، متبؿگبى، ؿػؼ ثـم كبى یق ػؿ

ىبهبینتبی تـکبى آلتبیی ث عؿىیؼ هنن . اؿتجب قػیک ث عؼای آموبى هیجبىؼ

ثب ث اػتوبػ ىبهبینتب . ث ثبؿ آبى عؿىیؼ هبػؿ هب پؼؿ هیجبىؼ .هیغؿؼ

اینت ک هب عؿىیؼ ثب اؿاس (عنف کنف)ػلت گـكتگی عؿىیؼ هب

عجیخ ث رگ هیپـػافؼ ػؿ ایي ثیي گبی آبى اف می اؿاس عجیخ ػمتگیـ

ػؿ ثیي کلی هلل تـک فثبى صبػح ی عنف . ث ػیبی تبؿیکیب ثـػ هیيؼ

ایي عػ اف . ثیبى هیيػ" ػمتگیـ ىؼى"ث هؼی " تتلوبم"کنف ثب کلو ی

ىبهبب گبم گـكتگی هب عؿىیؼ، رت ؿبیی . ثوبیبی ثبؿبی ثبمتبی هیجبىؼ

.آبى اف ػمت اؿاس عجیخ، ػاػ كـیبػ ؿا هی اؼافؼ ثـ جلب هیکثؼ44

چیي هـامن ػکل الؼولب ػؿ گبم عنف کنف ػؿ ثیي ثـعی

. ایق تؿکوي تب ویي ااعـ اػاه ػاىت

: همبیس ی ثبعبی صیی سهغیبى تغکبى ثبستبى -2

ػؿ ؿاثط ثب ثبؿبی ػیی مهـیبى، هوؼهتب ث ػ کت هن اىبؿ هیکین؛

ث ظـ مهـىبمبى، اؼیي مهـیبى ػؿؿاثط ثب ػیب، انبى ربهؼ، اف : الا

رول ـ اػثیبت صتی ؿاث اهتبػی، ؿاثط ی تگبتگی ثب ثبؿبی ػیی

فیـا آبى ثؼاى آؿبفگـاى توؼى ثيـی ف ثؿت راهغ ؿىؼ . آبى ػاؿػ

ثب ؿاث اهتبػی مبػ هیقینتؼ، ػؿ تیز (ثب هؼیبؿبی اهـفی)یبكت

وبگ ک ػؿ ثبلا : حبیب . ؿىت بی هغتلق ػلم اف یکؼیگـ رؼا يؼ ثػ امت

یق اىبؿ کـػین، هضوویي ثـایي ثبؿؼ ک مـچيو ی اػیبى ثؼؼی چى یػیت،

ػینیت املام، وچیي هیتلژی یبیبى ػیگـ اؿپبئیبى، اف كـگ

: ثؼاى و. ػايی ثػ امت ک مهـیبى آكـیؼ ث ػیگـاى هیـاث گؾاىتؼ

ؿ ثيت رن ؿاؼ ىؼى انبى اف ثيت كبى س، علوت انبى، ت

و هضل علاهیت كکـی مهـیبى ثػ مپل ػؿ اػیبى اهام ثؼؼی ک ػؿ صویوت

.هیـاث ػاؿاى مهـیبى ثػ اؿػ ىؼ ؿا تکبهل تبؿیغی عػ ؿا پیوػ امت45

44

Sencer Muzaffer, Dinin Turk Toplumuna Etkileri, Istanbul-1974, s. 43-58 45

Muazzez Ilmiye ChIG, Kur´an, Incil ve Tevrat´in Sumer´deki kokeni,

Istanbul-1996 / ve Ibrahim Peygamber, Istanbul-1997

43

ػؿ ایي ثغو ػؿ صؼ تاى اهکببت عػ عاین کىیؼ تب ثب ثـ گیـی اف

ظـات هضوویي بصجظـاى، ثبؿبی ػیی مهـیبى ؿا ثب آچ ػؿ ثیي تـکبى

ؿاد ػاىت ؿػ پبی آبؿا هیتاى کن ثیو ػؿ ثیي هلل (پیو اف املام)ثبمتبی

ػؿ وي ث ىجبتبی هرػ . تـک فثبى اهـفی یق هيبؼ کـػ، هوبین کین

ثیي ثبؿب وچیي ثـعی اف اژ ب اطلاصبت ػیی مهـی تـکی

هطلت ثـ امبك ثغيبی كـػی فیـ اػاه هی . اىبؿ عاؼ ىؼ (ثیژ تـکوی)

: یبثؼ

: صعک سهغیبى اػ جبى - أ. ػیي مهـیبى هؼیوی تـیي ػیی امت ک اف ـین ىت ثیبػگبؿ هبؼ امت»

ایي ىت ب ػلا ثـ ثبؿبی ػیی مهـیبى، الاػبت گنتـػ ای پیـاهى

رج بی گبگى صیبت ثيـی ػیؼگببی هؼی كلنلی ىبى ػؿ اعتیبؿ هب

ایي هتى ثب تیضبت اهبػی پیـاهى هوتـیي هنئل ی راهغ ثيـی . هیگؾاؿػ

چى امـاؿ هـگ فؼگی، ثزب گؾاىتي امبیـی ک ػؿ اىکبلی گبگى تزلی

. هی یبثؼ، ثطؿ هؼام ثـ اػیبی ک ثؼؼ اف آى تبؿیظ پؼیؼ آهؼ اؼ تؤحیـ گؾاؿػ امت

ایي مینتوبی كکـی ک عػ هضل ىـای صاػث هن تبؿیغی هػبی

گبگى هیجبىؼ، ث هنبئل ثیبػی ک پیمت هرت تـك ؿذ راهغ ثيـی ثػ

هب ک نتین؟ اف کزب آهؼ این؟ هب : امت، ثب رنبؿت ؿىی ثـعؿػ هیکؼ

... چگ ث ایي هـصل ؿمیؼ این؟

مبکیي ثیي الـیي ث ایي هنبئل ث ىکلی هنتوین پـ هؼی ػؿ چبؿچة

. ػیی راة ػاػ اؼ- امطؿ ای

ثب ث ػؿک آبى فهیي گنتـ اینت هنطش ک اـاف آـا كبیی ثیکـاى

و ی . اصب کـػ ػؿتبػؿ آى یق تم گجؼی لارؿػی هضؿ گيت امت

(An-Ki)" کی- آى"ؿا تيکیل هیؼاػ ثقثبى مهـی " ربى"ایب ثبن هلم

كبی ثیي فهیي آموبى ؿا ؛ لیل؛ یؼی ثبػ . یؼی آموبى فهیي گلت هیيؼ

. هیگلتؼ

" آة"آى نتی ک اف افل تب ث اثؼ ثػ ثبهی هیوبؼ : ثب ث ثبؿ مهـیبى

ػاو، ربى ثب گجؼ لارؿػی، گنتـ ی فهیي، : آة هيؤ و چیقامت. هیجبىؼ

هب، عؿىیؼ متبؿگبى ثیيوبؿی ک ث كبی ثیکـاى ثیي فهیي آموبى ؿىبئی

هیجغيؼ، رج بی گبگى صیبت ثيـی اف رول آكـیو انبى پیؼایو

«.، مـچيو ی و ایب ؛ آة؛ امت...كـگب46

46

Kramer S. N., Mesopotamien, Hamburg-1971, s. 98

44

ػؿ ایزب یبػآؿی ایي کت ؿا لافم ػانتین ک ػؿتللع بم عؼایبى ػیگـ

ىغیتبی مهـی، ظبیق ربیگبيبى صتی نجت عیيبؼی آبى نجت ث

یکؼیگـ ػؿ هبثغ هغتلق ثب ث ثـػاىت تؼجیـ هضوویي ایي ؿىت ىبیؼ ن

ػؿ ثـعی " آب- ایي"هخلا . تکبهل تؼؿیزی مهـىبمی، تلبتبیی رػ ػاؿػ

. عؼای آموبى ثؼب یق ػؿ وو ػعتـ ی ظبـ هیيػ" آ"هاؿػ ػؿ وو فى

هي ایي بهب ربیگبب ؿا ثـ امبك هبثؼی ک ػؿ ػمتـمن ثػ آؿػ ام ػؿ ػیي

یکی اف بصجظـاى ػؿ ایي ػـ امتبػ صبل کىیؼ ام تب یبػآؿیبی اؿفؼ

یبء ؼؿالاىـاكی ؿا یقک هنتؼ ث هبثغ هؼتجـ ػیگـی هیجبىؼ، ػؿ ػاعل

. یب ثطؿ رؼاگب ػلا وبین (...ػؿ ثـعی هبثغ ػیگـ)پـاتقب ثؿت

: (پلی تئیؼم )ثبع ث سضایبى گبگى - ة

ن ػؿ ثیي تـکبى ثبمتبی ن ػؿ ثیي مهـیبى اػتوبػ ث عؼایبى هتؼؼػ هرػ

مهـیبى ث رػ چبؿ عؼای ثقؿگ ک توخیل کؼ ی چبؿ هظـ . ثػ امت

ثقؿگ جیؼت هیجبىؼ، وچیي ث ؼب ثلک قاؿاى یو عؼایبى ال هؼتوؼ

ایي یو عؼایبى ػوهب اف آچ ک ػؿ هیبى تـکوب تضت بهبی ؛ . ثػؼ

، پیـ، پـی؛ ریي ؿیـ ثؼاى یـبی كم (بصت ث تـکی آؽؿی، یی)ای؛

ثيـی هئحـ ػؿ صیبت انبب تب ویي ااعـ پیمت ؽيبـا ثغػ هيـل

. هیکـػ، تلبت چؼای ؼاؿػ

ػؿ هطبلؼ » : ػؿ ایي ؿاثط چیي هیینؼ" كي فػى. "مهـىبك هؼـف

هتى مهـی هػی ک ػؿ الیي هـصل تر انبى ؿا ثغػ رلت هیکؼ،

ػؿ لینت غنتیي عؼایبی ک تخجیت ىؼ . رػ عؼایبى ثیيوبؿ بهبی آبى هیجبىؼ

ػؿ ػؿ بی ثؼؼی . مبل هجل اف هیلاػ ؼب بم ثچين هیغؿػ3000امت، ػؿ

ثب ث اظبؿ عػ مهـیبى ک . تبؿیظ مهـیبى ىوبؿآبى ثنیبؿ اكقایو یبكت امت

ػؿ هضؼػ ی تگ . هیجبىؼ3600ثیگوبى گقاك گئی یق کـػ اؼ، ىوبؿ عؼایبى

«.ثیي الـیي ػؿک اػتوبػ ث ایو عؼایبى ثنیبؿ ػىاؿ هیجبىؼ47

: یکی ػیگـ اف ثـرنت تـیي مهـىبمبى یق ػؿ ایي ؿاثط چیي هیینؼ

ع عؼایبى مهـی، آبى اف ـین ػیبی تغیلی » ػلیـؿن کخـت ت

. پبتئى ک تبثغ ظن یژ ای هیجبىؼ، اف یک وبگی ػوهی پیـی هیکؼ

عؼایبى ثـ امبك اویت ىغی ث نجت هیقاى تؤحیـگؾاؿیيبى تبثغ ملنل هـاتت

ی هیجبىؼ ثقؿگتـیي عؼایبى، چبؿ عؼای صبکن ثـ چبؿ یـی جیؼت ثوـاؿ . عب

عؼای " اکی"عؼای ا یب ثبػ، " لیل- اى"عؼای آموبى، (آ)" آى: "فیـ امت

47

Soden Wolfram von, Einfuehrung in die Altorientalistik, Darmstadt-1985, s.

166

45

(عؼای آة عيکی، ػؿ ثـعی هبثغ عؼای آثبی ژؿف عـػهؼی)آثبی ثقؿگ

ایي چبؿ عؼای ػؿ ؼؿ . هبػؿ ثقؿگ فهیي هیجبىؼ (غـمبگ) ؛ یي ؿمبک؛

ػیبی عؼایبى هنتوـ ثػ، توبهی نتی ب یـبی ربى ؿا ثـ امبك ـس

«.هؼیی هی آكـیؼ اؼ48

وو ایي چبؿ عؼای ثقؿگ ػؿ اػاؿ هغتلق ث پیـی اف ىـای

اف قاؿ چبؿم هجل اف » . ارتوبػی، اهتبػی میبمی ـ ػؿ تـییـ هیکؼ

اهب وقهبى ثب مو ىـ اؿک هوبم . ػؿ هوبم غنت هـاؿ هیگیـػ" آ"هیلاػ

ربی یـا " لیل- اى."م. م2500عػ ؿا افػمت ػاػ ػؿ صؼػ مبلبی

ث اتبم ثی اصتـاهی ث یک ال ی راى، اف می ػیگـ " لیل- اى"ثؼؼب .هیگیـػ

... عؼایبى ث فیـ فهیي تجؼیؼ ىؼ، ؿجـی عؼایبى ث اکی مپـػ هیيػ

ػؿ قػ مهـیبى ثؼاى ال ی فیجبئی " اکی"ػعتـ " آب- ایي"»

" آب- ایي"ثب نغ ثـػاؿی اف (ك ؿهی ب)آكـػیت یبیبى . ظبـ هیيػ

«ثرػ آهؼ امت49

بؿت هبؿت فـ ایيتبؿ ثبثلی ب یق تیز چیي .

. نغ ثـػاؿیبمت

عؼایبى كم الؾکـ رت ثـهـاؿی ظن میبمی ارتوبػی مـفهیب

هضبكظت اف هغلهبت عػىبى اف عطـات گبگى یبؿی آبى ػؿ صل هنبئل

هؼلات ؿصی هبػی فؼگیيبى، تؼؼاػی فیبػی عؼایبى ؿا ثب ظبیق هؼیی ث

. هیبى آبى اؿمبل کـػؼ

ثـ اؼیي مهـیبى ایي ظـ ثب هبؼیت توبم صبکن ثػ ک مـتبمـ »

ثـای صبکوبی ک ث . مـفهیيبى هتؼلن ث عؼایبینت ک رػىبى ؿا ثبؿ ػاىتؼ

ایي ثبب رت تؤهیي . چين وی آهؼؼ پـمتيگببی ػظیوی اعتب هییبكت

ایي صبکوبى . اهکبى ظبؿت اف ثبلا ثـ ابلی، ثنیبؿ ثقؿگ ثلؼ مبعت هیيؼ

ثؿت ىببى ؿصبی تیـ هیيؼؼ ک صبکویت میبمی ػیی ؿا ث تبیی ثـ

«ػؼ ػاىتؼ50

.

" ه ب"ثبیؼ آكـیؼ ی " لیل- اى"» : عؼایبى اعیـ چیي تیق هیيؼ

(me)ثـای مبکبى ثیي الـیي ثـآؿػ ىؼى عامت " ه ب"رػ ایي ... ثبىؼ

آبى ػؿ ؿاثط ثب تؤهیي ىؼى اهیت آمبیو ؿصی اػتوبػ ث لل ىبى ػؿ ایي

آبى ػؿ صویوت هؤهؿ صلبظت و کبئبتی . ػیبی صیـت اگیق تلوی هیيؼ امت

توبم رج بی گبگى هبػی ... ثػ اؼ ک اف می عؼایبى ثقؿگ آكـیؼ ىؼ اؼ

انبب، کب، ػؿ ب، هغ ث عػ ثػؼ؛" ه"هؼی صیبت ػاؿای

48

Kramer S. N., Mesopotamien, ... s. 100-101 49

102-105. وبزب 50

Emin Bilgic, Turk Ansiklopedisi (Sumer maddesi)...,30.cild, s. 122

46

ىـب، کبعب، پـمتيگبب، ػين هبى، صویوت ػؿؽ، رگ لش،

" ه"همیوی، آئیب هـامن، صتی ؿىت بی هغتلق بیغ ػمتی و ػاؿای

«.یژ ثػ اؼ51

ثوبیبی ایگ ثبؿب ػؿ هیبى تـکوب یق رػ ػاىت، ف ن ث چين

... هخلا تـکوب ثبؿ ػاىتؼ هیگلتؼ ک كلاى ػؿ، گؾؿگب ؿػعب، تپ،. هیغؿػ

یؼی بصت هضبكع هیجبىؼ، ک رق ػؿ هاؿػ امتخبیی ث (یی ی)" ای"ػاؿای

، " فگی ثبثب"، پیـ گب "ػبىن آیؼیگ"پیـ همیوی : یب. ػیؼ انبب وی آیؼ

ک ثـعی ػاؿای فیبؿتگببی یژ ای " ثؿکت" پیـ ثبؿاى " یل پیـ"پیـ ثبػ

بی كم الؾکـ "ه"ثب " پیـ"یب " ای"ػؿ ایگ ثبؿبی هؼیوی تـکوب . هیجبىؼ

ػؿ مغتیب هیجتب هبؼ ىیع . ػؿ ثبؿ مهـیبى توـیجب هؼبػل یکؼیگـؼ

ثیوبؿی یب صاػث بگاؿ جیؼی اف ایي هؼؿتبی بپیؼا ث هخبث صبكظبى عػ،

ؿػ پبی ایگ ثبؿب ؿا . یبؿی هی لجیؼؼ ثبم آبى ؾؿ ؼه اؼاء هیکـػؼ

ػؿ ؿاثط . هب ػؿ هیتلژی تـکبى وچى ػامتبى صوبمی کؿ اؿلی یق هی ثیین

چیي " یبىبؿ کبلاكبت"ثب ثبؿبی ػیی پیو اف املام تـکوب، هضون تـک ػکتـ

: هیینؼ

یؼی " گئک تبگـی"ػیي تـکوب ػؿ ػؿاى پیو اف املام پـمتو »

(ربؼاؿ ثیزبى)گئک تبگـی صبکن ثـ و ی کبئبت . عؼای آموبى ثػ امت

توؼك آتو ػؿػیي گئک تبگـی ثب آچ ػؿ امتب رػ ػاؿػ هتلبت ... ثػ امت

ثػ الجت ىجبتبیی ن رػ ػاؿػ، اهب آئیي گئک تبگـی ثنیبؿ هؼیویتـ اف

هتی . ػؿ آئیي گئک تبگـی فهیي یق ربیگب ثـرنت ای ػاؿػ. فؿتيتیگـی هیجبىؼ

اهـف ایي ىغ ؿا ػؿ فهیي ربی ػاػین، یب "هـػ ای ؿا ػكي هیکؼ، هیگیؼ

ایي ىغ ؿا فهیي " یب (ث گى ث کیيیی یـ ربیلاػین)"هنکي ػاػین

، پل اف ایي، صیبت ایي ىغ ػؿ فیـ فهیي اػاه (ث کیيیی یـ آلؼی)"پؾیـكت

اف ظـ تـکوب ػ چیق . ث هؼی عؼامت" تبگـی"ػؿ ثیي تـکوب . عاؼ یبكت

ثؿـاعبى یک ". عبهبى" ػیگـی " تبگـی"اف توؼك ثـعؿػاؿ ثػ امت، یکی

هؼؿت (ىبيب)ػؿ هبیت عبهبى . عبى کچکتـ اف عبهبى هیجبىؼ. عبهبى ثػ امت

ثب ث ثبؿ تـکوب ػیب ؿی ىبعبی گبی فؿػ . هرػ هیجبىؼ (ىب)چؼیي عبى

... هـاؿ ػاؿػ

ػؿ ثیي تـکوب ثنیبؿ (ثؿکت- پؼؿ)" ثؿکت آتب"رػ اػتوبػ ث

ثب ث یک اكنب . یق هیبهؼ" ثؿکت پیـوجـ"ثؿکت آتب ؿا . ربلت تر امت

یب آئیي، گبهی ک عيکنبلی مغتی فؼگی انبب ؿا تؼیؼ هیکؼ، ثؿکت آتب

اگـ تبگـی نتی ثبؿاى بفل : "ثبف کـػ هیگیؼ (عؼا)ػمت یبف ث می تبگـی

51

Kramer S. N., Mesopotamien, ... s. 105

47

اگـثبؿاى : "تبگـی یقث ثؼ ی عػ هیگیؼ". اگـ ثبؿاى ؼی تبگـی ینتی! کي

چل : "ثؿکت آتب ػؿ راة هیگیؼ". ثجبؿان ت ثـای تبگـی چ عای کـػ؟

پل اف آى !". ىجب ؿف ؿی یک پبی عػ عان اینتبػ، ایي ػجبػت اؿهـبى ت ثبػ

ػیا ث هؼی ػؿیو ػؿ گـػ، ]" ثؿکت ػیا"ثؼیي تـتیت . ثبؿاى هیجبؿػ

ثـ امبك ایي . پیـ بصت ثبؿاى ػانت هیيػ [گـی-ة. هلؼؿ ػبىن ىیؼا

ثبؿک هـث ث پیو اف املام تـکوب هیجبىؼ، ثؿکت آتب گبهیک هیغاؼ

فهیي عػ ؿا ىغن ثقؼ، اثـب ؿا ثب تبفیب ثلؼ عػ ث میی هیـاؼ تب کبؿ ىغن

... فی آمبى پیو ثـػ

! ای تبگـی ثقؿگ: " ثؿکت آتب ث ػؿگب عؼاؼ چیي یبیو هیکؼ

تبگـی ثقؿگ یق !". توبهی ػفط ؿا بثػ کي تب انبب رولگی ث ثيت ثـؼ

توبهی ػفط ؿا بثػ غان کـػ، اهب ثغيی اف : "ث ثؿکت آتب راة هیؼؼ

". ػفعیبى ؿا ػل عان کـػ

ثـ امبك ایي اكنب یب آئیي، اگـ ىغی تب یک پنـ ػاىت ایي پنـؿا

یق هـگ تؼیؼ کؼ، پؼؿ ایي پنـ رت تؤهیي ثغيبیو تبگـی ثقؿگ، ث ثؿکت

.«آتب هتمل ىؼ اف ی توب هیکؼ تب ػؿ ایي ؿاثط هیبزیگـی کؼ52

ػؿ ؿاثط ثب رػ ویگ ثبؿب ػؿ ثیي تـکبی هـهیق یق ػايوؼ

و هیؼاؼ ک هـهیقبی هؼین ث » : چیي هیینؼ" آکیلجک کیلیچف"هـهیقی ػکتـ

گـیؼ ث پیـاى (ىبهبیقم، هبیقم، ثػیقم مپل املام )ااع اػیبى

(هبػؿ اهبی)"اهبی ا"آبى پیـ کيتی ؿا . بصجبى آة ک اػتوبػ ػاىت اؼ

وچیي آبى ثبؿ ػاىتؼ ک پیـ آتو، . بهیؼ، اؿا مـآؿبف ـ چیقی هیؼانتؼ

. ار ىیبیی ؿا ک ػؿ هبن فینت انبب رػ ػاؿؼ، بثػ عاؼ کـػ

ثویي رت وي آئیبی ؿفی گبهیک مبل ک ؿا ػاع گلت ث امتوجبل

اف ؿی آتو هی پـیؼؼ، ثب اكـعتي آتو ثب " آلاك-آلاك"مبل هیـكتؼ، ثب گلتي

چة ػؿعتبى کبد، ثب ػػی ک اف آى ثـهیغبمت م ثبؿ صل اكـاػ عباػ اىیبء

علن هـهیق اف فهببی هؼین تبکى آئیبی . عػ گيت، ار ىیبیي ؿا هیـاؼؼ

«...ثبؿی ؿا ثـگقاؿ هیکؼ53

وبگ ک ػؿ ثبلا هلاصظ کـػین ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبى یق مهـیبى

تـکبى عؼایبى عػ ؿا . اػتوبػ ث عؼایبى، یو عؼایبى ال ب ؿایذ ثػ امت

" میؼکوبل کبؿالی اؿل"ػؿ ایي ؿاثط هضون تـک . ن هیبهیؼؼ (عبى)"بى"

: چیي هیینؼ

52

NEVRUZ „Turk Kulturunde Nevruz Uluslararasi Sempozyumu Bildirisi“

Ankara-1995, s. 207-208 53

149. وبزب

48

تـکب عؼای هیبى آموبى لارؿػی فهیي تیـ، یؼی عؼای ؿی فهیي »

تبگـی هبؿاعبى ػیب ؿا ث تبیی اػاؿ ویکـػ؛ . هیبهیؼؼ" تبگـی هبؿاعبى"ؿا

ک ػؿ لؼویي جو آموبى " ثبی الکي"اػاؿ ػیبی ؿىبیی ؿا ث كـفؼه

ثبی . هینپبؿػ" اؿلیک عبى"ينت امت، اػاؿ ػیبی تبؿیکی ؿا ؿا یق ث

عؼایبى پـیبی ک ؿی فهیي ؿا اػاؿ . الکي عبى متبیيگـ یکیب عیـ هیجبىؼ

ثب ث ثبؿ تـکب عبک، آة، آتو، آي ػؿعت . هیبهؼ" یـمک ب"هیکؼ

امجبی ملیؼ، ثـای " ثبی الکي"ػؿ هـامن ثقؿگ ثـای . هوؼك ىوـػ هیيؼ

تـکبى ثبمتبى اؿاس عجیخ ؿا . یق امجبی میب هـثبی هیکـػؼ" اؿلیک عبى"

آبى ثـایي ثبؿ ثػؼ ک ػیب پـ اف اؿاس عة ثؼ . هیبهیؼؼ" ریي"

.«...هیجبىؼ54

ػؿ ؿاثط ثب ىجبتبی هرػ ثیي ػ " هول. ف"مهـىبك ثـرنت

ثب تکی ثـ صوبین ... »: ثبؿ كم، ثؼجبل یک ثـؿمی فثبيبمب چیي هیینؼ

آلتبیی ؿاثط ثنیبؿ - كم الؾکـ هیتاین ثگئین ک ثیي فثببی مهـی اؿال

وچیي ثیي ػیي، هیتلژی ػیبی صیابت ایؼ یق ؿاثط . قػیکی رػ ػاؿػ

ی ىگلت اگیقی ث چين هیغؿػ ک پل اف هوبین فثبی تبیذ هوی ثؼمت

هؼیویتـیي هتى هـث ث مهـیبى ػجبؿت اف كـهلبیی امت ک اف می . هیؼؼ

ـ اؿاس عجیخ ثیبى کـػ اؼ ایي اػػی اؿاػ، پیمت . ؿصبیى رت ػكبع اف ى

ایي ػ عؼای، ثؼاى هیتـیي . ػؿ اؿتجب ثب بم عؼایبى فهیي آموبى هی آیؼ

ػؿ ػیبی عؼایبى ثبثل م . هوتـیي عؼایبى ػؿ ثبلاتـیي ملنل هـاتت آبى هی آیؼ

ی ثچين هیغؿػ . عؼای مهـی ػؿ هغ یـهؼتـیي آبى ثب ثـرنتگی عب

(عؼای فهیي)، اکی(عؼای ا ثبػ)لیل- ، اى(عؼای آموبى)آ: آبى ػجبؿتؼ اف

یؼی عؼای هب ک تب ثؼاى یبؿی ػؼ ای ک اؿػ كبی ثیي Ea"آ- اا "وچیي

«.فهیي آموبى ىؼ امت 55

*

54

Turk Edebiyati taihi, Ankara-1973, s. 23 55

Hommel F. ,Ethnologie und Geographie...., s. 21-22

مغي هول هضون ثـرن ػؿ هـاصل اثتؼایی تضوین اف ظـ ملنل هـاتت : ؼؿالاىـاكی. *

( 95-117مبهئل کـاهـ، ثلبؿمی لغبت )ثظـ هی ؿمؼ ثب ث آعـیي تضویوبت. عؼایبى ثػ امت

ک هبػؿ امت، اف (کی)ک پؼؿ امت، عؼای فهیي (آى)چبؿ عؼای الی ثتـتیت عؼای آموبى

اف تـکیت ا فهیي عؼای آثبی هلیؼ (اى لیل)افػاد آؼ عؼای ا هتلؼ ثرػ هی آیؼ

هی گیؼ ک Eaثرػ هیآیؼ ک ػؿ اکؼی ث آى (اکی)کتـل ىؼ عؼای ػؿیببی ژؿف ثبم

(. 105 75-86لض ثت ؿ ثلـان-اىاػیبى عیلی هؼین ثیي الـیي، ژ)پنـه هـػک امت

اهب ػؿ هوبین ػفثبى مهـی تـکی اػتجبؿ مغي ا ثؼاى پیيگبم ؿا گيب ؿف ثـف اف ػلایل

( . 112. ػؿ ویي هجغ )ثیيتـی ثـعؿػاؿ ىؼ امت

49

وبگ ک ػؿ ایزب یق هی ثیین عؼای فهیي آموبى ثؼاى امبمی

ػؿ ىت بی هؼیوی تـکبى یق، ػؿ متبؿ ىبمی . تـیي عؼایبى ظبـ هیيؼ

" یبهف یـ"ػؿ فهیي تیـ یق " گئک تبـی"اثتؼائی آبى ػؿ آموبى لارؿػی

آموبى موجل هؼؿت . ػؿ ثیي ایي ػ یق ػیبی انبی هـاؿ ػاؿػ. ثچين هیغؿػ

بم ی پیمت ث تبیی یب وـا عؼای فهیي . ثغيبیيگـ عیـ ثـکت هیجبىؼ

. هی آیؼ

ایگ ونبی هؼی ػاؿؿا ثیي ثبؿبی مهـیبى ثـعی اف ثبؿبی

ػ اعیـثبهی هبؼ 3-4ثبفهبؼ اف فهببی ثنیبؿ ػؿ ػؿ ثیي تـکوب ک تب ویي

هخلا، تـکوب یق ؿی فهیي ؿا پـ اف اؿاس عة ثؼ، ملیؼ . ثػ، هيبؼ هیکین

بی تـکوی ث كؿ ث چين هیغؿػ، پـ اف میب، یب وبگ ک ػؿ ه

ؿ هیکـػؼ آبى وچیي هؼتوؼ ثػؼ ک ثیي ایي یـبی . ػیبی ملیؼ میب ت

. كم ثيـی انبب رگ ػؿگیـیبی ثی پبیبی اػاه ػاؿػ

رػ ایگ ثبؿب ػؿ ثیي مهـیبى ؿا مهـىبك ػیگـی چیي ثیبى

مضـ . ػؿ ثیي مهـیبى ػ ع مضـ ػػب، یب ربػ هرػ ثػ امت» :هیکؼ

ربػی میب ثـای انبب ثؼیوي ثػ امت آبـا ػؿ تگببی مغتی هـاؿ هیؼاػ

ثـای ؿاؼى ػیب (عه یوي)، مضـ ملیؼ[.گ.لـیي ة= ػؿ تـکوی هبؿؿیو ]

ػؿ تـکوی ] اؿاس عجیخ ؿبیی هـػهبى اف مغتیب تگبب ثکبؿ ثـػ هیيؼ

.. .[.گ.ػػبی عیـ ة= آلویو

ضـ ػؿ ؿاثط ثب ػکل الؼول یـبی میب اؿاس عجیخ ػؿ هوبثل ما

هب ػؿ ایزب هيبؼ . یق ثطؿ گنتـػ ای مغي هیـػ (ػػببی عیـ)بی ملیؼ

هیکین ک مهـیبى چگ ػؿ مـتبمـ فؼگیيبى ػؿ تـك ػلـ اف ایي

. هرػات بپیؼا ثنـ هیجـػؼ

" اػم"ػؿ هوبثل (ػیبی عة)بی یک "اػم"مهـیبى ث رػ

یق ػی یب " ػیوو"اف ػیگـ ػیبی مهـیبى هیتاى اف. بی فىت ثبؿ ػاىتؼ

. ک.ؿ. ػؿ تـکی یؼی ثبػ امت" یل"اژ لیل ػؿ مهـی هنبی ]" لیل"عؼای ثبػ

هیجبىؼ " گیؼین"ثبم ( هـػگبى)گـی اف آبى یق اؿاس ؿكتگبى . بم ثـػ [لـتبه

. [لـتبه. ک.ؿ. ػؿ فثبى مهـی تـکی ث هؼی ؿكتي ػؿىؼى هیجبىؼ" گیؼ"]

رت هوبثل یب ػكبع ػؿ . لوت هیؼاػؼ" لت فىتبى"و ی ایب ؿا ؿین گـ

ی ؼ کػک هیتاؼ ث کػکبى "ػیو" " لیلا- کینیکل"هوبثل فیببیی ک

.«ثـمبؼ، ػػببی یژ ای رػ ػاىت امت 56

ک " لت عؼایبى" ػؿ هوبثل

(. 97. ثلبؿمی - الاس)مـىت وگبى ؿا ػؿ ػمت ػاىتؼ هطـس ثػ

56

Soden Wolfram von, Einfuehrung in die Altorientalistik, s. 189-190

50

گبهیک هب مطؿ ثبلا ؿا ک تیـی اف ثبؿب آئیبی مهـیبى

ایي آئیي ک . ػؿ پیو چيوبى هب هزنن هیيػ" ؽیکیـ"هیجبىؼ، هطبلؼ هیکین، آئیي

هیلاػی هضبكظت هیيؼ، 1960، تب ػ ی "آتب"ػؿ ثیي تـکوب تم بیل

ػؿ ایي آئیي گـی، ک هؼولا رت . یبػگبؿی اف گؾىت بی ثنیبؿ ػؿ ثػ امت

یب هطت وبؼ ىبهببی هؼیوی ث " پؿعبى"هؼبلز ثیوبؿاى ؿای ثـگقاؿ هیيؼ،

صـکبت ىگلت اگیقی هتمل هیيؼ، ػؿآى ثیي ثب تبفیب ای ک ػؿ ػمت ػاىت

. ري بی میب ؿا اف اـاف ثیوبؿ هیـاؼ اف عب ثیـى هیکـػ

یب عبى " بى"وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین تـکبى ثبمتبی عؼایبى عػؿا

میبمی ثػ - ث اصتوبل هی آبى ؿجـاى ثنیبؿ هؿػ اصتـام ػیی. هلوت هیکـػؼ

اؼ ک ػؿ فهبى صیبت عػ اف می هـػم تب صؼ هوؼمیي اؿتوبء ػاػ ىؼ ثؼؼ اف

ػؿ ؿاثط ثب رػ چیي ؼیتی ػؿ ثیي . هـگيبى یق هوبم عؼایی یبكت اؼ

ػیگـ ىببى هبثل ؽکـ مهـیبى ... » : مهـیبى یق هؼلهبت فیـ ػؿ ػمت هیجبىؼ

ثـعی اف آبى هـػم . ػؿ ػؿثبؿ اؿک ؿا اػاه ػاػؼ" هنگی آگبىـ"یق ؿا

عػؿا آچبى تضت تؤحیـ هـاؿ ػاػؼ ک صتی پل اف هـگيبى یق اف می هـػهيبى

ػؿ هیبى آبى ؛ ػهفی؛ ػؿ ربیگب عؼاؼ . تب صؼ عؼایبى هؿػ اصتـام ثػؼ

صبلغیقی عیـ ثـکت، یکی اف هوتـیي چـ بی ػیبی عؼایبى ثیي الـیي

آبى، ػیگـ اهام آمیبی قػیک ؿا یق (کلت)ىبیؼ ن، آئیي . ثيوبؿ هیـكت امت

هیيبمؼ، بم " توف"ثؼاى و یػیبى ی ؿا . تضت تؤحیـ هـاؿ ػاػ ثػ

ؿا صول هیکؼ ک ایي " ػهفیل"یکی اف هببی ػجـای تب ؿفگبؿاى هب بم

«.مبهیب هیجبىؼ" تبهوك"هؼبػل 57

. هیبهؼ" تهك"تـکوب بم م هب تبثنتبى یؼی كل تبثنتبى ؿا

ایي . (لـتبه. ک.ؿ)هیبهیؼ اؼ" ػهفی"یلی ؿا - مهـیبى یق بم ػ هب یی

. ػوـ ثـف امت آكتبة توف: لـت اؿػ اػثیبت كبؿمی یق ىؼ امت

ػؿ ایزب و ػیگـی اف عؼاگ گيتي عبهبب ػؿ هیبى تـکبى هؼین ؿا

ػلت ایک نیگ بی بصت » : هی آؿین ک ػیب هبؼ مهـیبى هیجبىؼ

یب هت ػؿ كبل " ػى- هب ا"امت، یو کچؼ یو ػوبى تضت ؿجـی

کىیؼ اؼ تب ثـ مـفهیي چیي امتیلا پیؼا کؼ، ایي ثػ . م. م209-174مبلبی

امت ک ثتاؼ ػؿ ػؿافهؼت تـؾی ػاهبی كـااى عػ ؿا تؤهیي تویي وبیؼ، تب

ثؼیي . ثؼیمیل اصتیبری ث تزبؿت یب رگبی ؿبؿتگـا اف هیبى ثـػاىت ىػ

هظؿ ثـای ایک صبکویت عػ ؿا ثـ مـفهیي چیي تری تؤهیي وبیؼ عبهبى

یؼی كـفؼ آموبى (kuti)"تگـی کتی"ینػگ ب یق وبؼ چییبى عػ ؿا

تضت ؿجـی ا ث هؼؿت ػظین " هب اػى"ى ب ک ػؿ فهبى صیبت . ب هیؼ

57

Kramer S. N. , Mesopotamien, s. 42

51

ثب ث هبثغ چیی ث ؿجـاى . هتضؼی تجؼیل ىؼ ثػؼ، پل اف هـگ ا تزقی ىؼؼ

اهپـاتؿی ثقؿگ ضـاب ک ثؿت کلؼؿامیی اف اهام هتضؼ تيکیل گـػیؼ

م هجل اف هیلاػ " ىبى ی"ثػ، اثتؼا ثؼؼب یق " تگـی کتی" ػؿ مؼ م

«...لوت ػاػؼ" کبهبى"58

ػؿ به بیی ک ث عبهبى بی چیي كـمتبػ ثػ، عػ ؿا چیي " هت"

كی هیکؼ ـ كـفؼ ثقؿگ آموبى، فاػ ی فهیي آموبى ک اف می هب » : هؼ

«.عؿىیؼ ثـتغت يبؼ ىؼ امت59

تلبت ؿاثط ی ىببى " ایوبئل گبیل"یکی اف هضوویي اؿپبیی

ػؿ ثیي الـیي ؿجـاى » : عؼایبى ػؿ ثیي الـیي هـؿا چیي تیش هیؼؼ

بیی نتؼ ک وبیؼ توخیل گـ ثلؼ پبی ی عؼایبى ثـؿی فهیي "ؿصبی- ىب"

اهب ثـػکل آى ػؿ هـ، ىببى ػؿ صویوت عؼایبى انبى ىؼ . ىوـػ هیيؼ

«.تلوی هی ىؼ اؼ (هبػیت یبكت)60

وبگ ک ػؿ ثبلا هلاصظ کـػین، ؿاثط ثیي عؼایبى ىببى ػؿ ثبؿ

ػؿ صبلیک ػؿ مـفهیي . مهـیبى یبکبى تـکبى کبهلا ظیـ یکؼیگـ امت

ثظـ هب ایي هنئل ای ثنیبؿ هؼی ػاؿ يبگـ ؿاثط . هـکبهلا هتلبت هیجبىؼ

. ی ثیي مهـیبى یبکبى تـکبى ػؿ آمیبی هیب هیجبىؼ

: ػامتبى علوت - تػؿ ؿاثط ثب علوت ػیب انبى، ؿاؼ ىؼى انبى اف ثيت، ػؿ ثیي مهـیبى

رت . تـکبى ثبمتبی، ثبؿبی ثنیبؿ قػیک صتی ونبی هرػ امت

ؿىي ىؼى هنئل تر عاؼگبى ؿا ث چؼ و رلت هیکن؛ غنت ػؿ ثیي

*: مهـیبى

ک " تیبهبت"ک موجل آة ىیـیي امت ػیی ثبم " آپن"اف پیؼ » -1

-اى"، عؼای ا "آ"موجل آة ىؿ هیجبىؼ، آموبب فهیي مپل عؼای آموبى

آى "ایي م عؼای یق ک تم . پؼیؼ هی آیؼ (یب اکی)"اا آ" عؼای ػؿیبب " لیل

«...آكـیؼ ىؼؼ، ثث عػ عؿىیؼ، هب متبؿگبى ؿا علن کـػؼ" کی61

58

Sencer Muzaffar, Dinin Turk Toplumunu..., s. 31-33 59

53-54. وبزب 60

Geiss Imanuel, Epochen und Struturen /Grunzuege einer ... , Frankfurt/M-

1994, s. 16

(صتی بم ههؼیت عؼایبى)ػؿ ایزب یبػآؿی هی کین ک ػؿ هـائت تلنیـ هتى مهـی *:

.هب ایي ظـات ؿا ػیب آؿػ این. ػؿثیي هضوویي اعتلاف ظـبیی رػ ػاؿػ61

Uraz Murat, Turk Mitolojisi, Istanbul-1994, s. 15-16

52

ػؿ )ػؿ آؿبف تب آة آگ ک ػؿ امبیـ مهـی آهؼ امت، » -2

آپن تیبهبت ثب ن عؼایبى ؿا هی .رػ ػاىت (ثـعی هبثغ ػؿیبی بپیؼای الی

ک اف و " اکی. "مپل آپن توین هیگیـػ ک ثـ ػلی عؼایبى ثـعیقػ. آكـیؼؼ

تیبهبت عيوگیي هجبؿف ػلی عؼایبى ؿا عػ ػؼ . چیق آگب ثػ، اؿا بثػ کـػ

ػؿ بیت . یچیک اف عؼایبى تاى اینتبػگی ػؿ ثـاثـ ی ؿا ؼاىتؼ. ػاؿ ىؼ

"هبؿػک"62

ثـای ایکبؿ، ی . ػالت هجبؿف ثـ ػلی تیبهبت ىؼ" اکی" پنـ

عؼایبی ک رت هيؿت گـػ آهؼ ثػؼ، ... چؼ ىـ ػؿ ثـاثـ عؼایبى گؾاىت

پل اف جـػبی . پیيبػات هبؿػک ؿا پؾیـكتؼ ث ا اعتیبؿات هبی ػاػؼ

مگیي، هبؿػک ثـ تیبهبت ؿلج یبكت اف یو ثؼى ا آموبى ؿا آكـیؼ مپل ث

اف عى یکی اف عؼایبى یق ک ث تیبهبت اػتوبػ کـػ . هب متبؿگبى تقئیي کـػ

مپل هزلل عؼایبى ث اكتغبؿ ایي تابیی پیـفی هبؿػک . ثػ، انبى ؿا آكـیؼ

ثـ ا آكـیب عاؼؼ ثبهو پـمتيگب ػظیوی مبعت ث ريي مـؿ

«.پـػاعتؼ63

: ایي اؿیبت، تیز گیـی کـاهـ افهـائت هتى مهـی هیجبىؼ» -3

ػیب کی یکپبؿچ، ػاه ی . ثػ امت" بهو"عبلن فهیي آموبى ال ای ثبم

عؼای فهیي (آ)" آى"عؼای آموبى . ایي ک فهیي هل آى آموبى ثػ امت

ثب ث ؿایت . پؼیؼ آهؼ امت" لیل- اى"ثػ، اف پیؼ آبى یق عؼای ا " کی"

ػیگـی یق ػیب ػؿعتی ػظین، مـ آى آموبى اهبهتگب عؼایبى، پبی آى فهیي

-اى"مـفهیي " یپؿ"ىـ هوؼك مهـیبى . علوتگب هغلهبت ىوـػ ىؼ امت

یؼی " کی- آى- ػؿ"مکی پـمتيگب ىـؿا یق . هضنة گيت امت" لیل

«.اینتگب ثیي فهیي آموبى بهیؼ اؼ64

هـث ث " اؿیؼ"اكنب مهـی ػؿ ؿاثط ثب ىـ» : علوت انبى-4

آعـیي ػؿ بی مهـ هیجبىؼ، ثطؿ آىکبؿی ػیؼ هیيػ ک پیـاهى علوت انبى

ث نت هـکقی ایي ػامتبى کنی قػیکتـ اف كـهبـا بصت فهیي . هیجبىؼ

ی ثؼاى عؼای عـػ آگبی افؿیت هؿػ متبیو هـاؿ گـكت، . ویجبىؼ" اکی"

بی امـاؿاگیقینت ک ؼایتگـاى اؿیؼ ػیگـ ىـبی " ه"اػاؿ کؼ ی

. مهـی هضنة هی ىؼؼ

62

ث هؼی گمبل )اػ؛-اتک؛ یب ؛هبؿ- هبؿػک ثبثلی ػؿ هتى هؼین مهـی ثؿت ؛هبؿ

: هـارؼ ىػ اف رول ث هجغ فیـ. ىت ىؼ امت (عؿىیؼ

Lexikon Alte Kulturen, Leipzig und Wien-1993, s. 616 63

Kramer S. N. , Mesopotamien..., s.114-115 64

145. ، (مهـ) ثبرلاى كـعی، آكـیو ربى ػؿ امبیـ

53

ی وچیي ثؼاى عؼای فیـفهیي یق - اویت اکی ثؼاى عؼای فهیي

ػؿ ایي امت ک ا هبؼ ؛ ی؛ عؼای تؿات، تب آعـیي لضظ اف - ىبعت ىؼ

توین عػ ثـای انبی کـػى ؿی فهیي امکبى انبب ػؿ و وب ربى

ثـ امبك هؼلهبتی ک مهـیبى ثزب گؾاىت اؼ، اکی ػؿ عاثی . ـكظـ وی کؼ

مپل . اهب عؼایبى فیـ ثبؿ مگیي تکلیلبی ی هی بلؼ. ػوین كـؿهیـػ

اکی ث بهو ک . هبػؿ اکی، رت گـكتي ؿاوبیی قػ پنـه هی ؿػ" بهو"

تب هبػؿ عػه، ثلک ػؿ ػیي صبل ال ی فایؼ ی فهیي آموبى یق ثػ،

اف گل ؿك هرػی ثنبفػ ث ا یبػآؿی کـػ " آپن"پیيبػ کـػ ک ثـ ؿی

. ک عؼایبى ػیگـ یق ػؿ ایي کبؿ یـا یبؿی عاؼ کـػ

ثؼیي تـتیت ثب ث هیتلژی مهـی، انبى ثؼاى هرػی ک اف گل

انبى ؿا اف تػ ای " بهو"ال . الـیي مبعت ىؼ امت، ظبـ هیيػ- ـم ثیي

اهب . گل ثرػ هیآؿػ يت ال ػیگـ یق ی ؿا ػؿ ایي کبؿ کوک هیکؼ

ؿ ک ی ؿا کبؿ گؾاىت ثی اػتبیی " یي هب"هیتـیي آبى ال هبػؿ ثب ایي ت

ث احجبت . کـػ اؼ، ثیو اف صؼ ث عػ هی ثبلؼ ث ثیوبؿی ؿـؿ گـكتبؿ هیيػ

... تاى آكـیؼگی عػ ثـ هیغیقػ

اف ثبهیوبؼ ی گل ؿك لت هرػ ثیوبؿ، ک اف ظـ یکل " یي هب"ثؼیي تـتیت

آبى هیجبینتی فیجبیی ػیبی . به اف ظـ رنی ؿیـ ػبػی ثػؼ، علن کـػ

ػؿ ایزب ػلت ؿاؼ ىؼى اف ثيت، عطبیی ینت ک عػ . انبی ؿا ثن هیقػؼ

انبى هـتکت آى ىؼ ثبىؼ، ثلک ثـػکل بكـهبی عيت ال مجت آى گـػیؼ

«.امت65عؼای آثبی ژؿف " اکی"ثب ث آعـیي تضویوبت : ؼؿالاىـاكی. تیش ]

.[عؼای فهیي امت" کی" عـػهؼی تی ىؼ چیي " لاؼف ثـگـ"تـرو ی هتی ک ػؿ ایي ؿاثط تم

: امت

آى گب ک بم آموبى ػؿ ثبلا ثػ »

بم فهیي ػؿ پبییي،

نتی غنتیي ک هجل اف ػیگـ نتیب رػ ػاىت،

ثی ىکل ک هبی ی ىکل ثػ " تیبهبت" (آة ثی ىکل )آپن

فایو و نتیب اف آبى ثػ

(...)آة آبى ثب ن ػؿآهیغت

آى گب ک یچکؼام اف عؼایبى پؼیؼ یبهؼ ثػؼ،

65

Uhlig Helmut, Die Sumerer , Volk am ... , s. 21-22

54

*کنی ؿا ثب بم66

غاؼ ثػؼ،

مـىت آیؼ ب هوؼؿ گيت ثػ،

. ػؿ آى فهبى عؼایبى ثؼیب آؿػ ىؼؼ

«.ث ػیب آهؼؼ" لابه" " لاو"غنت 67

اکى ػؿ ؿاثط ثب هع آكـیو، اف هیبى هاػی ک تـک ىبك

اف هیبى علوبی تـک فثبى گـػآؿی وػ امت، " یللن ؿاػلق"ثـرنت اؿپبیی

: آىب هی ىین" ػامتبى آكـیو"تضت ػاى

ف فهبى آكـیؼ . ثػتب آة آكـیؼ ىؼ!... آة، آثبی ثی کـاى»

. ػیب ؿا آثبی ثیکـاى ػؿ هیبى گـكت ثػ. یچ نتی ای جػ. ىؼ ثػ فهیي

پیو اف پیؼایو فهیي آموبى، آگب ک رق آة و ینتی ثػ، ػؿ ایي ػیبی

. ثػ آة" هبؿاعبى (تگـی)تبـی "ینتی، تب

تبـی هبؿاعبى ػؿ یجت ؿبفی ملیؼ ثـ ثبلای ایي آة ثیکـاى ػؿ پـاف

تبـی هبؿاعبى، مـآؿبف و ی نتیب، ثقؿگتـیي عؼایبى، غنتیي پؼؿ . ثػ

آم "آػهیقاػ، آگب ک ػؿ ایي علاء ثیکـاى ثب ػلتگی ػؿ پـاف ثػ، اف هیبى آثب

! پیؼاىؼ ث تبـی هبؿاعبى گلت، ثیبكـیي" آب

ؿا ىجی عػ آكـیؼ تب ث " کیيی"تبـی هبؿاعبى ثـای ؿبیی اف تبیی

آک توبیل آكـیو ؿا . وـا ی ػؿ آثب ىب کؼ ػؿ كبی ثیکـاى پـاف وبیؼ

عبلن هغلم، یکی میب یکی . ثػ" آم آب"ػؿ تبـی ثیؼاؿ کـػ، یک فى یؼی

کیيی هیغامت ـچ ثبلاتـ اف . ملیؼ ثب ن ىب هی کـػؼ، ثبن پـاف هی کـػؼ

تبـی ثـ آچ ػؿ ػل ػؿى کیيی هیگؾىت آگب ثػ اف ایي . تبـی پـاف وبیؼ

کیيی چى ػؿ آثب عل هیيؼ، ثب . تاى پـیؼى ؿا اف کیيی گـكت. اهـ عيوگیي ىؼ

". فهیی ثیآكـیي تب ثتان ثـ ؿی آى هنتوـ ىم! ای تبـی هي: " التوبك گلت

کیيی ؿا اف اػوبم ث ثبلا کيیؼ ثب !. تبـی هبؿا عبى كـهبى ػاػ، اد ثگیـ

تبـی هبؿاعبى اؿاػ ثـ . يبؼى ثـ ؿی متبؿ ای اف ؿـم ىؼى ؿبیو کـػ

66

ـف علوت هرػات ػؿ هیتلژی مهـی چیي ثػ ک عؼا بم ": ثب بم عاؼ ىؼى" تیش *

؛ ک ػؿ (97.كبؿمی، - الاس مهـی)هرػ هغلم هؿػ ظـؿا هی ثـػ ا آكـیؼ هیيؼ

الجت هـاػ اف " ػؿ اثتؼا کلو ثػ: "آهؼ امت ک اهتجبك ىؼ اف اؿمطمت" کلو"ازیل یصب ثبم

: ػؿ هـآى یق آهؼ. ث تلنیـ مبػ اؼیيب عػ هنیش امت (هیکبئیل)کلو ػؿ ازیل ؿس الوؼك

ؿا اؿاػ کؼ، اگـ (هرػات هبػی)" علن" یب علوت (هرػات ؿیـ هبػی)" اهـ"عؼا هتی علوت

كبوب یول ل ... 117 آی 2مؿ )ثلاكبل هیيػ ثرػ هی آیؼ " ثبه"ثجـػ ثگیؼ (بهو ؿا)

. ػکتـ یبء الؼیي ؼؿالاىـاكی: تیش اف. (کي كیکى67

30-31. ، 62 هجغ بهجـػ ػؿ ثبلا ىوبؿ

55

. آكـیو فهیي کـػ تب فینتگب کیيی ثبىؼ، ک هؼؿت پـاف عػؿا اف ػمت ػاػ ثػ

. غنت ثـؿی آثب غـ ک تیقی آكـیؼ

کیيی ػؿ ؿی ایي تغت مگ ػلو هیگیـػ اف هيبؼ آثبی ػوین

. چيوو میبی هیـػ، اف تـك اكتبػى ث آة ؿـم ىؼى لـف ثـ اؼاهو هی اكتؼ

ثـای فؼگی ؿاصت ثـای هي فهیي : "ثبؿ ػیگـ ث تبـی هبؿاعبى التوبك هیکؼ

ث : "تبـی آگب توین ث آكـیؼى مطش فهیي هیگیـػ هیگیؼ!". میؼی ثیآكـیي

تبـی هبؿاعبى . اف ت آة هيتی عبک هیآؿػ!". ت آة كـؿ عبک ثیبؿ

تبـی . کیيی عبک ؿا ثـؿی آة پبىیؼ!". عبک ؿا ثـؿی آة ثپبه: "هیگیؼ

عيکی میغ واؿ ثؼى پنتی ثلؼی پؼیؼ آهؼ ثیو اف !". ثقؿگ ى: "گلت

کیيی ث هظؿ مبعتي ػیبیی پبی ثـای عػ، کوی اف عبک . پیو گنتـه یبكت

فیـا کیيی ػاىت !" تق کي: "تبـی هبؿاعبى كـهبى ػاػ. ؿا ػؿ ػبو گ هیؼاىت

. عل هی ىؼ

عبکی ک اف ػبى کیيی ثیـى ؿیغت، مطش فهیي ؿا ثب پنتی ب

مپل تبـی ؿمتیب صیابت ؿا . ثلؼیب، ػؿ ب کب، كـاف كـػب پىبؼ

ث رت عبکی . هغلكبت ؿا ث آچ ک ثبیؼ کـػ جبیؼ کـػ آگببؼ. یق علن کـػ

اؿا اف ػیبی ؿىبیی . ک ػؿ ػبو پبى کـػ ثػ، ثـ کیيی عين گـكت

کیيی ؿا ث ػیبی !". ثبىؼ (ىیطبى)بم ت اف ایي پل ؛اؿلیک؛: "ثیـى ؿاؼ گلت

. تبؿیکیبی فیـ فهیي تجؼیؼ کـػ؛ اهب ثؼؼ هؿػ ػل هـاؿ ػاػ

تبـی هبؿاعبى اف ـ ىبع ی یک . آیب اؿلیک هیجبینت تب هیوبؼ؟

هي كـهببین ؿا ث : "ث اؿلیک گلت. ػؿعت ىبع ای، ع انبى آكـیؼ

ثـ آبؿا . انبب ػاػم آبى ؿا ث آچ ثبیؼ کـػ ث آچ جبیؼ کـػ آگب کـػم

آبى ک ث كـهببی هي گه ػؼ اف آى هي نتؼ، . ث می عػ كـاعاى

ىیطبى هیؼانت ک !". آبک ث كـهببی ت گـایو يبى ػؼ اف آى ت ثبىؼ

انبب ؿا چگ ث می عػ ثکيبؼ، ث می اػوبل بىبینت مهيبى ػؼ ثـ

ثؼیي تـتیت، آبـا اف كـهبى عؼا ثیـى . ػلی تبـی هبؿاعبى تضـیکيبى وبیؼ

تبـی هبؿاعبى ثـایي کبؿبی ا عين گـكت اؿلیک ؿا ػثبؿ ث ػیبی . هیآؿػ

تبؿیک فیـ فهیي تجؼیؼ کـػ؛ عػ ث ػیبی ؿ ػؿ لؼویي جو ی آموبى

ثـای آک آكـیؼ بی عػؿا ثی مـپـمت ؿب کؼ ث هظؿ . ػـد کـػ

ؿبیی آبى افػمت ىیطبى ؼایتيبى ث ؿا ؿامت، یکی اف هلائک ؿا ث می

. آبى كـمتبػ

اؿلیک ک ػیبی ؿىبیی هبؿاعبى ؿا ػیؼ ثػ، پل اف ػػب التوبمبی

تبـی . كـااى هكن ىؼ ثیي فهیي آموبى ػیبیی ىجی جو ی تبـی ثنبفػ

هبؿاعبى ثب هيبؼ ایک ایي ػیب ث فىتی ب پلیؼی ب آلػ ىؼ امت، ثـای

56

هبؼی ىیـ . ؿا ثـ ؿی فهیي هنل کـػ" هبؼی ىیـ"یـاى کـػى ػیبی اؿلیک

بی صيتبک، فلقل ب یق ث ـة گـف ثقؿگو ػیبی ـ ثب ایزبػ آموبى ؿ

تبـی هبؿاعبى اؿلیک ؿا ث فیـیتـیي جو ػیب، ربیی ک . اؿلیک ؿا یـاى کـػ

«.ػؿ آى اف ؿىبیی، عؿىیؼ، هب متبؿگبى احـی جػ، تجؼیؼ کـػ68

ػؿ هیتلژی تـکبی آلتبیی " كبى"ػؿ ؿاثط ثب آكـیو انبى ثؼؼ اف

: ک ف ػیي ثبمتبی عػ ىبهبیقم ؿا صلع کـػ اؼ چیي آهؼ امت

ػؿ ػؿى . ثؼؼ اف كبى اؿاػ کـػ ک انبى ؿا ػثبؿ ثیآكـیؼ" الکي"»

ثـاػؿه اؿلیک تک ای اف ایي گل ؿا ؿثػ . یک كزبى مـط یک گل آثی گؾاىت

آكـیؼ بی ت میب : "الکي اف ایي کبؿ ؿزیؼ چیي گلت. اف آى یک انبى آكـیؼ

آكـیؼگبى هي ث می ىـم : " اكقػ" ؿگ ػاؿای کوـثؼبی میب ثبىؼ

آكـیؼ ثػ ػلی ثقؿگ " اؿلیک"انببیی ک ". آكـیؼگبى ت ث می ؿـة ثـؼ

ؿا ػؿ ؿی فهیي ؿا " ىبهبى" ثؼیمیل غنتیي آئیبی . اف پمت گب مبعتؼ

«.اؼاعتؼ69

وبگ ک ػؿ ثبلا هيبؼ کـػین، ثیي ایي ثغو اف ثبؿبی ػیی ؿایذ

ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبى مهـیبى قػیکیب ونبیبی ىگلت هؼی ػاؿی

. هخلا ػؿ ـػ ثبؿ، ػؿ آؿبف چیقی رق آة ػؿ ػیب رػ ؼاؿػ. هرػ هیجبىؼ

ػیگـ کبئبت اف آة ثرػ هی آیؼ، ثیي عؼایبى اف میی ػیب ىیبیي اف

هجبؿف ای ػائوی رـیبى ػاؿػ ػؿ بیت ث (ثیي یکی ثؼی )می ػیگـ

. پیـفی عؼایبى هزـ هیگـػػ

ػلت ؿاؼ ىؼى انبى هغلم، اف ثيت یق ػؿ ـػ ایي ثبؿب ىج

یؼی ث مجت عػعای، گـایو ث ؿهبثت ثب عؼایبى کىو ػؿ رت . هیجبىؼ

ػؿ ـ ػ . آكـیؼى ػیبیی ػیگـ ثـای عػىبى، اف ػیبی عؼایبى ؿاؼ ىؼ اؼ

آب ىجی انبى اهب . اؼ عؼایبى ف اف انبب كبل فیبػی گـكت (اؿیبت)گ

جؼب عاؼگبى ػقیقی ک ثـػلن . ثب یـیی كم ثيـی تیـهیيؼ

آگبی ػاؿؼ، هبػؿ عاؼ ثػ ث تبیذ ثیيتـ ػویوتـی (Interpretation)تؤیل

. ػمت یبثؼ

: كبى س- ػػؿػ کتبة تؿات هـآى وبگ ک هیؼاین ىـس صبػح كبى س

ثب کوی ػهت هتر هیيین ک هوى الی آبى یکی ثػ ػؿ . هرػ هیجبىؼ

تب آزب ک هب . فهبى هکببی هغتلق ػؿ اىکبل گبگی ثیبى گـػیؼ امت

68

Karalioglu Seyitkemal, Turk Edebiyati Tarihi, Istanbul-1973, s. 47-48 69

Veliev Kamil, Elin Yaddashi Dilin Yaddashi, Baki-1988, s. 16

57

هیؼاین ػؿ ؿاثط ثب پیؼایو ایي ػامتبى، ػ ع ظـػوؼ رػ ػاؿػ؛ ثـعی

هؼتوؼؼ ک پیؼایو ایي ػامتبى هـث ث ااعـ ػؿاى چبؿم فهیي ىبمی هیجبىؼ

یؼی فهبی ک ث ػلت . ک توـیجب توبهی مـفهیبی هنکی ؿا آة كـاگـكت ثػ

اكقایو ػهبی کـ فهیي، یغبی هطجی آة ىؼ ثـ احـ ؿیقه ثبؿابی میل آمب

ثـعی یق هؼتوؼؼ ک پیؼایو ایي ػامتبى هـث ث . ؿػعب ب ـیبى کـػ ثػ

ث . ػؿ مهـیبى هیجبىؼ ک مـفهیي آبـا میلاثبی ػرل كـات كـاگـكت ثػ

یؼی ىکل غنتیي ایي . اصتوبل هی ـػ ظـ ػؿمت هکول یکؼیگـ هیجبىؼ

ػامتبى ػؿ فهببی ثنیبؿ هؼین ػؿ اؽبى انبتب ىکل گـكت، مپل ػؿ فهبى

مهـیبى یق ػؿ ؿاثط ثب ـیببی ػرل كـات ىکل تکبهل یبكت تـ آى ث

فیـا ایي ػامتبى ػؿ ثیي اکخـ اهام ػؿ هبؿ بی هغتلق اف . ىت ػؿ آهؼ امت

. رول مـعپمتبى آهـیکبیی هرػ هیجبىؼ

ػکتـیبء ؼؿالاىـاكی م ظـ ػیگـؿا ػؿ ؿاثط ثب ػلل كبى

: هنة ث س ثوـاؿ فیـ ثیبى هیکؼ

ک ػؿفهبى وؿث پبػىب امطؿ ای : ظـی امطؿ ای اثهؼيـ ثلغی-1

ثـگ "کیبی كبى س ؿا پیيجیی هیکؼ ػمتؿ هیؼؼ ک ػلم آقهبى ؿا ػؿ

. قػیک البى گ ػاؿؼ" گی"یب " ری"ثینؼ ػؿ هلؼ " ػؿعت تف

اثهؼيـ هؼػی امت ک ػؿ فهبى ػیؼاؿ ا آزب کيق ىؼ پیـهـػی ثؼی اف

!!. آبؿا عاؼ

ظـی ػلوی اینت ک رجل الطبؿم ىکنت ىؼ آة اهیبك الل ث ػؿیبچ -2

ثنت آقهبى ػؿیبی هؼیتـا اهـفی كـؿیغت رـیبى آة آى اف ـین تـکی،

م مبل هجل ؿبؿی ػؿ فیـ ػؿیبی . عبؿهیب ایـاى ث اهیبك ؼ ؿیغت امت

هؼیتـا کيق ىؼ ک هضل فینت انببی الی ثػ امت وبىیبی ثنیبؿ فیجب

صلع ىؼ آى صبکینت ک هجل اف ىکنتي رجل الطبؿم آزب هضل فینت انبى ثػ

اهـف ثب ث هبى تؼبػل هبیؼبت ثنجت ثبلا آهؼى مطش آة ػؿیبی هؼیتـا،

. هؼعل آى فیـ آة هـاؿ گـكت امت

قاؿ مبل هب فهیي عؿىیؼ ػؿ عطی هـاؿ هیگیـؼ ک رقؿ 40ػؿـ- 3

. هتـ هیـمؼ ایي ثبػج كببی اػاؿی هیيػ40 هتـ ث 2هؼ ثزبی

: ػؿ ایي ؿاثط هؿط ایـای هـتی ؿاؼی چیي هیینؼ

مـفهیي ]ىؼـا ػايوؼاى ایي مـفهیي. م. م2300ػؿ مبلبی »

ىؼـا ػامتببیی ػؿ ؿاثط ثب آكـیو، . توین ث ىتي تبؿیظ عػ هیگیـؼ [مهـ

غنتیي ثيت وچیي ؿـم ىؼى ایي ثيت تم كبى موگیی ک ثؼلت

ثبثلی ب ػجـایب ایي ػامتبب . مـکيی یکی اف ىببى پؼیؼ آهؼ ثػ علن وػؼ

58

ؿا هیگیـؼ، اف ـین آبى ث ثغيی اف اػتوبػات ػیي هنیضیبى تجؼیل ىؼ

«.امت70

هب؛ ن ػؿ هتى ع » : یق چیي هیینؼ" لوت الیگ"هضون اؿپبیی

. هیغی مهـی ن ػؿ هتي هؼیوی کتبة هوؼك ث ػامتبى كبى س ثـهیغؿین

ـػ آب ث ؿىی اف یـای ثقؿگی ک اف ؿی هؼ ازبم گـكت امت صکبیت

«.هیکؼ71

اکى ظـی ث گ بی ایي ػامتبى ػؿ ثیي تـکبى ثبمتبى مهـیبى

: هی اؼافین؛ یکی اف گ بی ایي ػامتبى ػؿ ثیي تـکبى ثبمتبى چیي امت

ثق پين . عجـ كبى موگیي هـیت الهع ؿا یک ثق ـ پين آثی آؿػ»

پل اف آى . آثی لت ىجب ؿف چبؿ گى ربى ؿا گيت ثب ؼای ثلؼ ؼا ػاػ

لت ىجب ؿف فلقل آهؼ، لت ىجب ؿف کب آتو اكيبؼؼ، لت ىجب ؿف

ثـف ثبؿابی میل آمب ثبؿیؼ، لت ىجب ؿف كبى ثـعبمت پل اف آى

لت ثـاػؿ ثػؼ ک آبـا اف آهؼى كبى آگب کـػ . مـهبی موگیی آؿبف گيت

ایي لت ثـاػؿ ثبن . ثػ" الکي" یکی ػیگـ" اؿلیک"بم ثقؿگتـیي آبى . ثػؼ

پل اف كـکيی . یک کيتی مبعتؼ افـ صیای یک رلت ماؿ کيتی کـػؼ

مپل ؿبفی ؿا ؿب . كبى، عـمی ؿا ؿب کـػؼ، ث مـهب بهت یبؿػ هـػ

هیي ثبؿ کلاؿی ؿا ؿب کـػؼ، ا یق ثبف یبهؼ، . کـػؼ، ػیگـ ث کيتی ثـگيت م

لت ثـاػؿ ػؿیبكتؼ ک ث عيکی ؿمیؼ . لاى ای پیؼا کـػ ثب آى مـگـم ىؼ ثػ

«...اؼ، اف کيتی پیبػ ىؼؼ72

گ ػیگـی اف ایي ػامتبى ک ػؿ هیبى تـکبى آلتبیی رػ ػاؿػ، چیي

: امت

ؿا اف كبی ک ػؿ ؿی فهیي ثـعاؼ " هب"الکي ىغی ثبم »

هب ػاؿای م . عبمت آگب وػ ـؿت مبعتي کيتی ؿا ث ی گىقػ کـػ

آبى ثب کوک ن ػؿ . ثػ" ف ا فل" " مبؿل"، "ثبلیکنب"كـفؼ ثبهبی

، اف ـکؼام (صیابت) ثبلای کی یک کيتی مبعتؼ اف انبى ػیگـ هغلهبت

«...یک رلت ماؿ کيتی کـػؼ73

عؼایبى ث تاكن ؿمیؼؼ، » : هوى ع مهـی ایي ػامتبى چیي امت

هون گيت تب " اکی. "انبب ؿا اف ؿی فهیي هض وبیؼ" كبى"ثب كـمتبػى

ا ثؼیي . انبی ؿاک اف عبک آنی ػفط آكـیؼ ثػ، افایي تلک زبت ػؼ

70

168. 1342- هـتی ؿاؼی، تبؿیظ ارتوبػی ایـاى، تـاى 71

Uhlig Helmut, Die Sumerer ein Volk ... ,s. 17 72

Veliev Kamil, Elin Yaddashi ... , s. 15 73

Uraz Murat, Turk Mitolojisi ... , s. 140-141

59

اتببپیيتین اکؼی )"میؼؿا- فی ا"هظؿ ث پیو ىب پـیقگبؿ ىـ میپبؿ ثبم

یک [ س مهـی" ]میؼؿا- فی ا. "ؿكت اؿا اف توین عؼایبى آگب هیکؼ (ثبثلی

كبى ... کيتی مبعت اف ـع هغلهی یک رلت اؿػ کيتی عػ هیکؼ

ؿف . موگیی ثـهی عیقػ، کيتی ىو ىجب ؿف ثب اهاد ثقؿگ ػؿ هی آیقػ

. فهیي آموبى ؿا ؿىي هیکؼ كبى ثپبیبى هیـمؼ" ات"لتن عؼای عؿىیؼ

فافػ یک گبـ هـثبی هیکؼ ثب مـثـیؼى " ات"ػؿ ثـاثـ " میؼؿا- فی ا"

یق ؿكت ػؿ " آ"" لیل- اى"میؼؿا پیو - فی ا... یک گملؼ یبكت هیؼؼ

ی ث پبػاه ؿبیی انبى ػیگـ هغلهبت اف عطـ بثػی . هوبثليبى فا هیقؼ

. ثـ احـ كبى، ػوـ ربػاى هی یبثؼ

مـىت ایي کيتی ثؼلت پبک ىؼى ثـعی هنوتبی لص ب هؼلم وی

میؼؿا ػیگـ صیابت پل اف زبت، ث - اهب ػؿ ثغو ػیگـی اف هتي، فی ا. ىػ

ثؼیي تـتیت فؼگی . مکت ػاػ هیيؼ" ػیلوى"كـهبى عؼایبى ػؿ مـفهیي

ایي ػامتبى ثؼؼب تم اکؼیب، ثبثلیبى . ػثبؿ ػؿ مـفهیي ػیلوى آؿبف هیيػ

«.آمؿیبى کبهلتـ هی ىػ74

یق ػؿ " گیلگبهو"ػامتبى كبى س ػؿ ثیي مهـیبى ثب ػامتبى صوبمی

پل اف ىیؼى ایي عجـ، " میؼؿا- فی ا"ػؿ ثیبى ػیگـی اف ایي ػامتبى . هی آهیقػ

. آـا ثـای هـهبى امطؿ ای مهـ گیلـبهیو ثبفگ هیکؼ

وبگ ک ػؿ ثبلا هيبؼ کـػین، هوى صتی ىکل ثیبى ایي ػامتبى

ػلا ثـ آى بم یب لوت ثـعی اف . ػؿ ثیي تـکبى مهـیبى وبؼ هیجبىؼ

هخلا امن س ػؿ مهـی . هـهبب یق ػؿ ایي ػ ثی ىجبت ث یکؼیگـ ینت

کلو س . هیجبىؼ" ف ا فل" بم پنـ هب ػؿ ع تـکی " فی ا میؼؿا"

.ثػ ، ث هؼی انبى تغن امت" "یق ػؿ مهـی ثيکل 75

آلتبیی یق کلوبتی ثنیبؿ قػیک ث لضبظ ىکل - ػؿ فثببی اؿال

"گلؼب"ػؿ فثبى » :هخلا . یکنبى ث لضبظ هؼی ث ایي کلو مهـی هرػ هیجبىؼ

و ث هؼی " یبلوب" ػؿ فثبى هـلی " ای" ػؿ فثبى کـ ای " ب ای"کلو

«.هیجبىؼ" انبى"76

كلای " ػؿ فثبى تـکوی یق هتی هیغاؼ اف کنی تؼـیق کؼ، هیگیؼ

كبؿمی " ی"ثب اژ " بی"ػؿ ایزب کلو . (كلای مـ بی امت)" بی ثبىی ػیـ

. كلای مـ بی بمت یؼی مـ انببامت"اؿتجبی ؼاىت، هظؿ

74

Kramer, S. N., Mesopotamien, s. 106-108 75

Delitzsch F. , Sumerische Sprachlehre, Leipzig-1914, s. 206 76

Poppe N. , Bemerkungen zu G. J. Ramsteds Eifuehrung in die Altaische

Sprachwissenschaft, Helsinki-1990, s. 11

60

ؿهی یق ػؿ اىؼبؿ عػ - هلاب رلال الؼیي ثلغی» : ؼؿالاىـاكی. ثظـ

ثي اف )لت انبی هبئل امت ثؼاى انبى یبػ هیکؼ" ی یب بی"چى ثـای

هیـمبؼ ک ىبیؼ ی كبؿمی یق (اف رؼائیب ىکبیت هیکؼ- ی چى صکبیت هیکؼ

تضت تؤحیـ بی تـکی هـاؿ گـكت امت ایي اهـ هیتاؼ ثؼلیل قػیکی ونبیگی

. «ػؿاف هؼت تبؿیغی تـک تبریک ػؿ آمیبی هـکقی تضون یبكت ثبىؼ

ثظـهي هیتاى چیي یق تؿ کـػ ک هلاب یق وبؼ ؼب تـک

. كبؿمی گ، هلبین کلوبت فثبى هبػؿی عػؿا اؿػ فثبى اعیـ کـػ ثبىؼ

ػؿ ؿاثط ثب نت الی ثبؿبی ػیی مهـیبى تؼؼاػی اف هضوویي

: ؿمی چیي هیینؼ

اف ػیـثبف ربهؼ مهـ ثبثل ؿا ثغػ هيـل " هـگ فؼگی"هنئل »

ثـعی اف امبیـ هیکىیؼؼ تب تیش ػؼ ک چـا عؼایبى ثبهی انبب . هیؼاىت

" آػا پب"یکی اف ایي امبیـ كبی ثػى انبى ؿا بىی اف ثیغـػی . كبی نتؼ

آػا ػؿ فثبى مهـی تـکی ثبمتبى، آتب ػؿ تـکی اهـف ]غنتیي آػم، هیؼاؼ

ی پنـ هضجة ؿة الع ؛ اا آ؛ ثػ ک اؿا عـػ ثنیبؿ ػاػ، لی اف . [یؼی پؼؿ

كـتی ػمت ػاػ تب ػوـ " آػا پب"ؿفی ثـای . فؼگی ربیؼاى ثی ثـ اه مبعت

آػا پب ؿا ث مجت : ربیؼاى ؿا ثؼمت آؿػ، لی ا اف ایي کبؿ عػػاؿی کـػ

اؿا ثب " ا آ"ىکنتي ثبلبی ثبػ رة؛ ث ػؿگب عؼای آم اصبؿ کـػ ثػؼ،

عجـ مبعت ک ػؿ آزب ثب عؿاک آة هـگ ػـ عاؼ ػاىت هجبػا اف آى

گبم ػاػؿمی، عؼایبى ػیگـ ثؼكبع اف آػاپب ثـعبمتؼ آم ک . ثچيؼ یب لت ثقؼ

ثـمـ لطق آهؼ ثػ ػمتؿ ػاػ ک ثـای ی عؿاک آة فؼگی ثیبؿؼ، لی

آػاپب اف عؿػى آىبهیؼى وچبى مـ ثبف فػ، آم ػؿ ىگلت ىؼ مجت ؿا

آگب آم اهـ ". غؿی یبىبهی"گلت امت " ا آ"پـمیؼ، پبمظ ػاػ مـؿ هي

«...کـػ ک اؿا ػثبؿ ثقهیي ػؿاؼافؼ77

هب ػؿ ػایـ اهکببت عػ، ثب ثبؿبی ػیی ک ػؿ ثیي یبکبى هب تـکبى ػؿ

ایگ ثبؿب . تـکنتبى یق مهـیبى ػؿ ثیي الـیي ؿایذ ثػ امت، آىب ىؼین

اهب ث ؿؿن . ارتوبػی گبگى ؿا عؿػ ا ؼ-هـ اػاؿ هغتلق ىـای اهتبػی

هضل " آیویقم"یکی . آى ػ ع ثبؿ اف ثـرنتگی یژ ای ثـعؿػاؿ هیجبىؼ

ػؿای امت ک ىی فؼگی ىکبؿ ػاهؼاؿی ثـ صیبت اهتبػی انبب چیـگی

پیـاى ایي ثبؿ ربى ؿا پـ اف بصجبى بپیؼا، اؿاس ار ػیبی . ػاىت

آئیبی مضـ ربػگـی ػؿ هیبى هـػم وو امبمی ػاىت . میب ملیؼ هیپؼاىتؼ

ثبؿ ػیگـ بتؿیقم امت ک هضل ػؿاى گؾاؿ اف ػاهؼاؿی ث کيبؿفی . امت

ی صبکن . پیؼایو غنتیي ؿمتبب ىـب هیجبىؼ ثـ ایي مینتن ثبؿ ظن عب

77

156. ، 1348-کالق ، تبؿیظ ربى ثبمتبى، تـاى. ػیبکق، .

61

اهتبػی میبمی ربهؼ بػبی آى -یؼی مینتن صبکن ثـ ؿاث ارتوبػی. امت

وچیي . هبؼ ىب، صکبم ىـب ؿمتبب، ث ػیبی عؼایبى یق هتول گيت امت

پـمتو یـبی هئحـ ػؿ فؼگی کيبؿفی چى آموبى، عؿىیؼ، ثبػ، ثبؿاى، آة

ػؿ ؿاثط ثب ایي پـم یکی اف بصجظـاى چیي . یق گب ـ ؿایذ ثػ امت

ػؿ هـصل ای ک اف پیمتي ایق، هجیل بىکل گـكت اف صبکن ... »: هیینؼ

ىؼى یک هجیل ثـ هجبیل ػیگـ ملنل ی كـهبـایبى پؼیؼ آهؼ ثػؼ، ػؿ ثبؿبی

. ػیی آبى یق ىبؼ گؾاؿ اف آیویقم یب پـمتو ؿس یبکبى ث بتؿیقم هیيین

. صوبین ثطؿ آىکبؿی يبى هیؼؼ ک کيبؿفی اثتؼایی مـچيو بتؿیقم هیجبىؼ

ایي اهؼیت پؾیـكت ىؼ امت ک، انببی کيبؿفی ک ث هیقاى میؼی اثنت

تضت تؤحیـ یـبی جیؼی ثػ اؼ، ث پؾیـه ایي ثبؿ گـایو پیؼا کـػ اؼ ک، ث

نتی ب صاػث جیؼی چى آكتبة، فهیي، آة ؿیـ یـبی كم الؼبػ ای

ث هوتـیي ثـرنت تـیي پؼیؼ بی جیؼی علت عؼایی هبیل . نجت ػؼ

ىؼ ػؿ صویوت ثیي ایي پؼیؼ بی جیؼی یـبی صبکن ثـ آب صؼت

«.ػییت هبئل ىؼ78

یل "ثظـ هب ػلا ثـ ظـات ـیش ػايوؼاى مـىبمی چى

ک ػؿ لضبت آیؼ عاین ػیؼ؛ ثـ امبك هـائي ىاؼ " یکلنکی" "ػؿات

هرػ یق هیتاى گلت ک عبمتگب ثبؿ ث عؼایبى هتؼؼػ ک ػؿ هیبى آبى عؼای

وو ثـرنت ای ػاؿػ، هضؼػ ی تـکونتبى وقهبى ثب پیؼایو " آ"آموبى

ثػ، مهـیبى یق پبی هبی ایي ثبؿ ؿا اف ایي (آ، آب)ىکكبیی توؼى أ

ػلا ثـ ىجبت امبهی رــاكیبیی ایي ػ . مـفهیي ث ثیي الـیي ثـػ اؼ

مـفهیي ک ػؿ ثبلا هلاصظ وػین، وقهبی ىجبت هؼی ػاؿ ثیي تؼؼاػ فیبػی

یق گببی هوؼمی ک ػؿ تیز (ثیژ فى عؼایبى)اف هزنو بی عؼایبى

کبىبی ثبمتبيبمی ػؿ تـکونتبى ثیي الـیي ػؿ مهـیبى ثؼمت آهؼ

,II, IV, V, VIث تیـبی . ک.ى)امت، عػ تؤییؼ ػیگـی ثـ ایي ظـ هیجبىؼ

VII) . ػؿ تبؿیکی " کتبة عػ ثبم 27،26،18ایـد امکؼؿی یق ػؿ لضبت

ث رػ ؿاثط توؼبی ػام ػام چيو، آعبل (1984چبپ پبؿیل )" قاؿ ب

. اتک تـکونتبى ثب توؼى مهـی تؤکیؼ کـػ امت

: جشب- 3ريب ػؿ راهغ انبی؛ غنت ػؿ ؿاثط ثب ػیي هع هؼیيت پؼیؼ

وبؼ ثبؿبی ػیی آبى ثیي هوى هـامن ريبی مهـی تـکبى . آهؼ اؼ

78

Sencer Muzaffar, Dinin Turk Toplumuna ... , s. 51

62

ثبمتبى یق ک ػؿ هیتلژی آبى صلع گـػیؼ امت، ىجبتبی هؼی ػاؿی ث چين

ن ػؿ هتى مهـی ن ػؿ هیتلژی تـکب، هوتـیي ريب ريي . هی عؿػ

. ثبؿ هیجبىؼ

پبیبى گـكتي مف مـهبی فهنتبی ػؿ پی آى آؿبف همن ثبؿ ک ث

فؼگی ىؿ یزبى صـکت تبف ای هی ثغيؼ، ثؼیینت ػؿ راهؼی ک توبهی

صیبتيبى ث جیؼت اثنت ثػ، ىؿ ىم، اهیؼ رجو كـاای هی اگیغت

ػؿ ایي ؿاثط . هیجبىؼ" فایی"ػؿ صویوت هوى كلنل ريي ثبؿ یق. امت

: چیي هیینؼ" گگئؿ. "پـكنؿ

مهـیبى ک هتوؼتـیي هم ثبمتبی ػاؿای كـگ ربى ی ثػ »

( A-Ki-Til)" تیل- کی- آ"اؼ، آئیبی ىبػثبه مبل ؿا ثزب آؿػ، بم آـا

ایي . تزؼیؼ صیبت ثػ امت" فؼگی"ػؿ ایزب ث هؼی " تیل"کلو . هیبهیؼؼ

اکؼ یق ربیگب عػؿا یبكت اکؼی ب آـا - ريي ػؿ كـگ هيتـک مهـ

«.بهیؼ اؼ" آکیت"79

هب ػؿ هنوت هـث ث فثبى تیش عاین ػاػ ک ث اصتوبل هـیت ث

مهـی " کی"تـکی ث هؼی فؼ کلو " ػیـی"مهـی ثب کلو " تیل"یویي کلو

. تـکی ث هؼی فهیي عيکی، وـیي هیجبىؼ" کئـ"یب " هیـ"ثب کلو

ػؿ ایک هجتکـیي تؼییي ػهین فهبى آؿبف كل ثبؿ، مینتن ىوبؿ ثـ

یق آئیبی ثبؿی ( ىيگبى ىتگبىSexagesimal-sistem )6امبك

ػؿ ایزب لافم ػانتن . مهـیبى ثػ اؼ، ػؿ ثیي هضوویي اتلبم ظـ هرػ هیجبىؼ

ؼؿالاىـاكی ؿا ثـ امبك آعـیي . ثغيی اف تیضبت ػمت ػايوؼم

تضویوبتيبى ػؿ ایي فهی ک ف اتيبؿ ثیـی یبكت امت، اف ظـ عاؼگبى

: ػقیق ثگؾؿان

آؿبف كل ثبؿ تؼییي ؿف ػؿ هطو هؼتؼل یوکـ ىوبلی »

رثی یب یونبل اعتلاف، ظیـ آؿبف كل پبئیق یق تب صؼػی آؿبف تبثنتبى

اهام هغتلق اف فیگؿاتبی مهـی . فهنتبى یک پؼیؼ زهی ػوهی امت

ایلاهی گـكت تب ػؿ توؼى مـؼی چیی توؼى تـکبى ثـمؼ ث امتى ذ ػؿ

هوـی ثـ امبك ؿف ال تبثنتبى - مبلقثؿی اگلنتبى ک تـکیجی اف توین ىونی

أل امت وچیي ػؿ توؼى مـعپمتبى ػؿ هبؿ آهـیکب، و رب تر ثيـ ث هل

اهب اهام کچ ؿ توین هوـی . رلت ىؼ امت یب تبثنتبى پبئیقؿف آؿبف ثبؿ

ػاؿؼ توین ىونی اف آى توؼبی کيبؿفی فؿاػتی امت تب كل کيت

ػؿ توؼى ؿمتبیی (ال ثبؿ)اهب تؼییي ؿف . ػاىت ثـػاىت ؿا تؼییي کؼ

ثـای آک ثؼاین چگ ىت ؿف ثبن ثـاثـ ىؼ، یبف ث توؼى . بهوکي امت

79

NEVRUZ „Turk Kulturunde ... , s. 31

63

ىـی پیيـكت، ؿؼعب پیيـكت ؿیبیبت نت ک غنتیي ثبؿ مهـیبى

24ثؼاى پیيـاى توؼى ثيـی تانتؼ فهبى مزی کـػ ػهیو، حبی، مبػت،

ؿف ؿا تؼییي کؼ ؿف ؿا 365مبػت ىجب ؿف، چبؿكل مبل

آب اف هيبؼ لت کـ هتضـک ک ظبـا ثؼؿ فهیي هیچـعؼ . هيغ مبفؼ

. ؿفبی لت ؿا بهگؾاؿی کـػؼ ک ػؿ ثؼی فثبب ف ثبهی هبؼ امت

امت هبؼ ػهیو 60ارقاء اصؼ مزو فهبى یق ف ثاصؼ مهـی یؼی

ػؿ امتپبی آمیبی هـکقی مـفهیي تـکبى ؿیو گیببى وو هزویي ... مبػت

« .ؿا ایلب هیکـػ

ایک گ بی هغتلق آئیبی ثبؿی ػؿ ثیي مهـیبى تـکبى

. ثبمتبى، یق ونبیب ىجبتبی هرػ هیبى آب ؿا اف ظـ هیگؾؿاین

: صع ثیي سهغیبى (ػایی)جشي ثبع

ػؿ ىـبی ثقؿگ ثیي الـیي توـیجب و ؿف هـامن هـثبی ثـای »

یبكتبئی ثب گىت، هضلات کيبؿفی، آة، ىـاة . عؼایبى ارـا هی گيت

اػاؿ ایي هـامن كو ثؼؼ ... ؿیـ ػاػ هیيؼ، ػطـیبت گبگى امتؼوبل هیگـػیؼ

ػؿ ایي هـامن ؿفا انببی ػبػی یب ىـکت ویکـػؼ یب عیلی . ؿصبیى ثػ

اهب ثـػکل آى، ػؿ هـامن مبلا یب هـاموی ک ػؿ هببی . کن ىـکت هیکـػؼ

هؼیی ثـگقاؿ هیيؼ، و هـػم ثب ىؿ ىم كـاای ىـکت وػ، هـامن ػیی

هوتـیي ایي ایگ ريب یق آئیبی ثبؿی ثػ . عػؿا یق ثزب هی آؿػؼ

ایي آئیب ػؿ توبم ل ؿف اػاه . امت ک ػؿ آؿبف كل ثبؿ ثـگقاؿ هیگـػیؼ

هی یبكت ربلت تـیي ثغو آى یق فهبی ثػ ک ؛ افػاد هوؼك؛ ؿت

ىبی ک ػؿ : ایي هـامن ػـمی موجلیک وبیيی چیي ثـگقاؿ هی ىؼ. هیگـكت

" اؿک"یکی اف ىببى گؾىت هضجة ىـ (تبهوف یب توف)" ػهفی"وو

ؿا ثبفی هیکـػ، ثب ن اؿػ " آب- ایي"ظبـ هی ىؼ، ثب ؿاج ای ثلؼپبی ک وو

. ض هی ىؼؼ

ثـگقاؿی ایي آئیي ػـمی ک ػؿ صویوت تکـاؿ مبلا افػاد هوؼك

هیجبىؼ، ثیبگـ ػ آؿفی هـػم " آب- ایي"ثب ال گجبى ىـ اؿک " ػهفی"

م ػوـ ػؿاف ثـای : مهـ ثػ غنت تؤهیي ىؼى كـاای ثـکت ػؿ کيؿىبى، ػ

«...ىب مـفهیيبى80

ػؿ ؿاثط ثب هـامن ربلت ثبؿی ک ػؿ ػیي صبل ثیبگـ ىـای ارتوبػی

میبمی مهـیبى ػؿ آى ؿفگبؿاى هیجبىؼ، ثب ثغيی اف عبـات ؿفا یک

80

Kramer S. N. , Mesopotamien ... ,s.113

64

مبل پیو ىت ىؼ امت، 5000ک صؼػ " لػیگیـؿا"ىبػـ هؼلن مهـی ثبم

: آىب هی ىین

غنتیي عبـ ای ک اف ػؿاى کػکی ام ثیبػ ػاؿم، ؿفینت ک »

. ثوـا یک روؼیت ػظین ثت آؿ، ػاى ػاى ث می پـمتيگب ؿكت ثػین

و ؿـم ػؿ ىبػی یزبى ثقؿگ، افػاد هـیت الهع ؿة الع هبى ثب ال

هي ویتانتن ث هؼی هلم ایي صـكب پی . هبى ؿا ث یکؼیگـ تجـیک هی گلتؼ

. ثب کزکبی ػلـ اتظبؿ هی کيیؼم ک چ ب عان ػیؼ ػلن ىؿ هیقػ... ثجـم

ک مـ ث (هبؿ پل ػاؿ)ػؿ ثـاثـهبى فیگؿاتی . ثبلاعـ ث هیؼاى ثقؿگی ؿمیؼین

ک وچبى ثبیی مبف پـت اكيبی " کؿ- اا "آموبى مبئیؼ ثػ، پـمتيگب

[ريي ثبؿ]ثـ امبك تضویوبتی ک کـػم، مـ آؿبف ایي ريي ... هیکـػ، وبیبى ىؼ

: اف هب مهـیبى ثػ ػامتبى آى چیي امت

آهؼ یب اؿتجبی ثب ایي [ك یب فـ]اف متبؿ ثیلجبػ " آب- ایي"ال هضجثوبى

ایي متبؿ ث ال ... ث ثبؿ هب ایي متبؿ ثنیبؿ گـم هیجبىؼ. متبؿ ػاىت امت

ثویي رت یق . هقاری آتيیي هؼؿت رنی فیبػ ثغيیؼ ثػ" آب- ایي"فیجبیوبى

... ی ؿا ال ػين بهیؼ اؼ

ؿفی اف ؿفب ال هبى اؿاػ هیکؼ تب رت ػیؼاؿ ثب عاـ عػ ک

اصتوبلا آهبد ی اف ایي اهؼام ثؼمت آؿػى . هلک ػیبی فیـ فهیي ثػ، ث آزب ثـػ

ی ثب آک هیؼانت کنی ک ث آزب ؿػ ػیگـ ثـ . صبکویت فیـ فهیي ثػ امت

ویگـػػ، اهب اف آزبئیک عػ یک ال عاـه یق هلک آزب ثػ، اهیؼ ػاىت

اگـ : " هیگیؼ" یي ىثؿ"اهب ثب رػ ایي ث فیـ عػ ال . ک ثتاؼ ثـگـػػ

تب م ؿف اف ػیبی فیـ فهیي ثـگيتن، ث هزوغ عؼایبى ثـ اف آبى ثـای زبت

"... هي التوبك کي

؟ هگـ !چـا ث ایزب آهؼ ای: " عاـه ث هض ػیؼى ا هیگیؼ

ػؿ . گب تلغی ث ا هی اؼافػ" ویؼای کنی ک ایزب ثیبیؼ ػیگـ ثـ ویگـػػ؟

. وبى آى ال هبى ث رنؼ عيکی تجؼیل ىؼ ک اگبؿ اف هیظ آیغت ثبىؼ

م ؿف م ىت هیگؾؿػ؛ فیـه وچبى اتظبؿ هیکيؼ، اف آهؼى ال

ی ثیؼؿگ ث هزلل عؼایبى هیـػ، اف تک تک آبى التوبك . عجـی وی ىػ

اهب یچکؼام تری ث صـكبی ا . هیکؼ تب ثـای زبت ال هبى اهؼام وبیؼ

ث ؿؿن ایک پؼؿ ثقؿگ ی ثػ، توبیلی ث یبؿیو " لیل- اى"صتی پؼؿ. ویکؼ

اکتلب " وی عامت ثـػ، آزب چکبؿ ػاىت؟: " يبى ؼاػ، تب ث گلتي ایک

ا ثلاكبل ػ . ػؿ آزب صؿ ػاىت" اکی"افصني اتلبم عؼای عـػ هب . هیکؼ

ؿا هی آكـیؼ، ثؼمت آبى آة عؿاک " کبلاتؿؿا" " کؿ هبؿؿا"ري ثبهبی

... صیبتجغو ػاػ ث ػیبی فیـ فهیي هی كـمتؼ

65

ویک آبى آچ ؿا ک ثب عػ آؿػ ثػؼ ث ؿی ال هیپبىؼ، ی فؼ

ویتاى اف ! جـ کي: " اهب هؤهؿاى آزب هیگیؼ. ىؼ هیغاؼ اف آزب عبؿد ىػ

اهب ال هبى !". ایزب ث ایي آمبی ثیـى ؿكت، کنی ؿا ثبیؼ ث ربی عػ ثلـمتی

اهب هتی ث ؿی : " چطؿ هیتانت وبوهغ کنی ؿا ثزبی عػ ثگؾاؿػ؟ گلت

ال ث وـا ػ ري ثنیبؿ ". فهیي ثـگيتن هیتان کنی ؿا ثزبی عػم ثلـمتن

فىت هظـ فیـ فهیي اف آزب عبؿد ىؼ ث ؿی فهیي هی آیؼ ثـای یبكتي کنی

ث ـ ىـی ک هیـمؼ اف . ک ثتاؼ ثزبی عػ ثلـمتؼ، ىـ ث ىـ هیگـػػ

آبى ؿا ػؿ ػؿى رالب هییبثؼ یچیک اف . ؿیبة عؼایبى ال ب ؿوگیي هیيػ

. آبى ؿا ػلو وی آیؼ ک ثزبی عػ ث فیـ فهیي ثلـمتؼ

. هیـمؼ" کللاة"یؼی ىـ " ػهفی"ثبلاعـ ث مـفهیي ىـه

ىـه فیجبتـیي پـ فؿم ثـم تـیي لجبمبیو ؿا ثـتي !. چيوو چ هی ثیؼ؟

اگبؿ اگبؿ ک عبوو . کـػ، تبد ثـ مـ بػ ثـ تغت عػ تکی فػ امت

ال هبى هتی ثب ایي ض ؿثـ هیيػ آچبى عيوی ثـ !. بپؼیؼ ىؼ امت

ثگیـیؼ ایي ىغ ؿا ثزبی : " رػه چیـ هیيػ ک اف ىؼت ؿیو هیگیؼ

آى ػ ري یق یو ػهفی ؿا گـكت، کيبى کيبى ث فیـ فهیي هی !". هي ثجـیؼ

... ثـؼ

عاـ ػهفی اف ایي پیيبهؼ آچبى ؿوبک گيت " گيتیي آب"ال هبى

چ هیيػ اگـ ثزبی ثـاػؿم هـا : " ثػ ک، ث هزلل عؼایبى ؿكت ث التوبك هیگیؼ

ک ؿای جػ ایي ثی اصتـاهی " آب- ایي"اهب ال هبى !". ث فیـ فهیي ثلـمتیؼ

ػؿ هوبثل ایي . ثیـصوی ىـه ثی رقا ثوبؼ، ثلاكبل ث هغبللت ثـ هیغیقػ

اگـ چیي امت، ق مبل ؿا هي : " ایي ثبؿ پیيبػ هیکؼ" گيتیي آب"هغبللت،

ال هبى ک ث ؿؿن عين ىؼیؼه !". ػؿ فیـ فهیي ثوبن یو ػیگـ ؿا ثـاػؿم

ػلو وی آهؼ ک ىـه مـتبمـ مبل ؿا ػؿ فیـ فهیي ثوبؼ، ایي پیيبػ ؿا

. هبمت ػانت، ث هزلل عؼایبى هی هجلاؼ

پل اف آک ىو هب ؿا ػؿ فیـ " ػهفی"پل اف آى اهؼ، عؼایوبى

فهیي هیگؾؿاؼ، ػؿ آؿبف ثبؿ ث ؿی فهیي آهؼ ث لت ونـ ػقیق عػ بیل

. هیگـػػ

. هب ثـ ایي ثبؿین ک ایي لت عیـثـکت كـاای ثب عػ هی آؿػ

ثویي رت یق ـمبل یکجبؿ ثزبی عؼایوبى، ىب هبى ثزبی ال هبى یق

ػؿ مـتبمـ ؿفبیی ک آب ػؿ کبؿ یکؼیگـ نتؼ، . مـؿاج هبى ث ن هیـمؼ

«...عاؼگبى مـایؼگبى آگبی آتيیي ػيوی هی افؼ هی عاؼ81

81

CHIG Muazzez Ilmiye, Sumerli Ludingirra, Istanbul-1996, s. 19-24

66

" اػیبى عیلی هؼین ثیي الـیي" کتبة 306ژاى ثت ؿ ػؿ لض »

ؿف میقػن ک ثیبگـ . ؿف هی ینؼ12ثلـان هؼت ایي ريبی ثبؿی ؿا

ػؿ هؿػ هـامن . ؿف میقػ ثؼؿ کی امت پبیبیي ريب ؿف آمػگی امت

ػؿ کتبة 394 تب392 316 تب 306ؿفی گب کیؼ ث وبى کتبة لضبت

، بي ال ؿامتی (129. )الاس مهـی کـاهـ تـرو ثلبؿمی یق آهؼ امت

یؼاثب ال . ػؼالت هـثبی، ػؿ الیي ؿف مبل ث صنبة هـػم هیـمؼ

. (ؼؿالاىـاكی. ث ول اف )«.صنبة کتبة چؼیي گا یق ػاؿؼ

ػؿ ایزب هجل اف ؿػ ث ثغو آىبیی ثب آئیبی ثبؿی ػؿهیتلژی اهام

تـک ث ىجبت ربلت ثیي ثغيی اف ایي ػامتبى مهـی ثب آچ ػؿیکی اف

: هرػ امت اىبؿ هیکین (ػػ هؿهت)" هؿهت آتب"ػامتببی هلی تـکبى ثبم

چیي " ػإ هرب اؿلی ػألی ػهـل ثیی" ػؿ ػامتبى ػػ هؿهت ػؿ ثغو

ا . مـاؽ ی هیـػ" ػألی ػهـل"هی آیؼ ک هتی ػقؿائیل رت گـكتي ربى

پل اف متبیو ث ػؿگب عؼا اف ی هیغاؼ ک ثزبی ػقؿائیل عػه ربى ی ؿا

عؼا ث ػقؿائیل ؼا هیؼؼ ک اگـ ػألی ػهـل کل ػیگـی ؿا ثزبی عػ . ثگیـػ

ػألی ػهـل . پیؼا کؼ، ػألی ػهـل ؿا ؿب کـػ ثزبیو ربى آکل ؿا ثگیـػ

رت یبكتي کنی ث ربی عػ، مـاؽ قػیکبو هی ؿػ ػؿ بیت ونـ

هتی ک . هضجثو ؿای هیيػ ک ثزبی ىـه ربى عػ ؿا تنلین ػقؿائیل کؼ

ػقؿائیل ث مـاؽ ونـ ی هیـػ، ػألی ػهـل ػلو ث ایي اهـ ؿای ویيػ،

ػثبؿ اف عؼاؼ التوبك هیکؼ ک یب ربى ـػؿا ثبن ثگیـػ یب ثبن فؼ

عؼا اف ایي كؼاکبؿی آبى نجت ث یکؼیگـ عيػ ىؼ ـ ػؿا فؼ . ثگؾاؿػ

هیگؾاؿػ، ث ػقؿائیل ؼا هیؼؼ ک ثزبی آبى ربى پؼؿ هبػؿه ؿا ک ؿای

.يؼ ثػؼ ربى عػؿا ثزبی كـفؼىبى تنلین کؼ، ثگیـػ82

: ایک ثب علا ىؼ ی آئیبی ثبؿ ػؿ هیتلژی تـک آىب هیيین

: عػ اغػ سبى

؛ ربهغ التاؿیظ عار ؿىیؼالؼیي 29ػؿ ػامتبى اؿف یق لض »

آبى ثنی . تـکبى اف ؿیي یبكج اثي س هیجبىؼ: كل الله وؼای؛ چیي هی آیؼ

. تـییـ یبكت" اثلجز"یب " اثلز"ثؼلت ایي کچ، امن یبكج ث . ىـم آهؼؼ

ثػ، ثـای ییلام عػ اتغبة " ایبچ"ؿا ک قػیک ىـ" کؿتبم" " اؿتبم"

" هبؿامیـى" " تبلاك"، "هبؿاهم"، " گبگیبى"، "یؿمبم"کـػ ثـای هيلام یق

ػیت ثبهی بصت ... ىؼ" ػیت ثبهی"اثلز بصت كـفؼی ثبم . ؿا پنؼیؼ

. گؾاىتؼ" اؿفعبى"هبؿاعبى بصت كـفؼی ىؼ ک بهو ؿا . چبؿ كـفؼ ىؼ

82

Meti Koese, Gorkut Ata, Ashgabad-1990

67

م گيت ـ وقهبى ثب ثؼیب آهؼى اؿفعبى گلب ىکلت، ػؿعتبى مجقع

پل اف چؼ مبلی، ػؿمت ػؿ ویي ؿف، . ثـ ؿی فهیي فؼگی یی آؿبف ىؼ

ث اكتغبؿ ایي . اؿفعبى ثـ ػىوبو چیـ گيت اف تبلاك تب ثغبؿا ؿا كتش کـػ

(ؿف اؿف)" اؿف گی"ؿف آئیبی ريي مـؿ ثقؿگی ثـپب کـػ، بم

«...ثـ آى گؾاىتؼ (ؿف )" یی گى"یب 83

: جشي ثبع صع هیبى تغکبى ى

پیـاهى رػ آئیبی ثبؿی ػؿ ثیي ب وبؼ ريي ثبؿ ... »

ػؿ هبثغ چیی گبهیک مغي اف توؼى : مهـیبى، چیي الاػبتی هرػ هیجبىؼ

ب هیـػ، ث آئیبیی ک ؿگ ػیی ػاىت و مبل ػؿ آؿبف ثبؿ ثـگقاؿ

بیل ى ىـکت هیکـػؼ 24ػؿ ایي هـامن ؿجـاى . هیگـػیؼ، اىبؿ هیيػ

گـػ آهؼ، ثـای یبکبى عػ، عؼای " لگ چگ"ػؿ هب پزن مبل یق ػؿ ىـ

عبهبى ـ ثبهؼاػ اف چبػؿ عػ . آموبى اؿاس فهیي آة هـثبیبیی توؼین هیکـػؼ

«.ثیـى آهؼ عؿىیؼ ؿا پـمتو هیکـػ ىجب یق هب ؿا84

: جشي آی ػیتایي ريي ثـای ال فیجبیی تـکبى آلتبیی ثػ، آئیبی آى ػؿ آؿبف ثبؿ »

. ایي آئیب تم ىبهببی ملیؼ اػاؿ هی ىؼ. ػؿهیبى رگلب ثـگقاؿ هیگـػیؼ

. لوت میب یب ملیؼ ؿا ث ىبهبب اف ؿی ؿگ لجبميبى هیؼاػؼ

ػؿ ؿفبی ريي عب ب ؿا تویق تقییي کـػ، ثتـیي ؿؾاب ؿا پغت فیجبتـیي

پنـ ؿا اتغبة هیکـػ، آبى ػؿ ػ ـف 9 ػعتـ 9ىبهبى . لجبمب ؿا هی پىیؼؼ

" آی فیت"مپل ىبهبى آبـا ث وـا عػ ث مـای . ؿامت چپ ا هی اینتبػؼ

. هی ثـػ اف وبزب یق هـامن ريي مـؿ آؿبف هیگـػیؼ

ثـ مـه ؿمـی ملیؼ، ثـ ػىو : آی فیت ؿا چیي تیـ هیکـػؼ

ىبل ملیؼ ثـ پببیو چکو ی میب ، ػؿ هیبى ػؿعتبى رگل هیگـػػ یب پيت ث

«...مغـ بی ثقؿگ ػاػ ث عاة كـ هیـػ85

: جشي ثبع صع هیبى گؤک تعکب، سلاص صاستبى اعگ کى

ثب ث ایي ػامتبى ک یکی اف هؼـكتـیي ػامتببی ػیبی تـک هیجبىؼ،

پل اف آک اف می ػىوبيبى هؿػ هتل ػبم (تـکبى آموبی)گئک تؿکب

ػيتبکی هـاؿگـكتؼ، اؼک ثبهیوبؼ آبى ازوی تيکیل ػاػ ، ػؿ توین فیـ

اگـ ثغاین ث مـفهیوبى ثـگـػین اف چبؿمی ػؿ هضبـ : " وـأی هیيؼ

ثتـیي کبؿ ایي عاؼ ثػ ک ػؿ هیبى کبی ؼت . ػىوي هـاؿ گـكت امت

83

NEVRUZ „Turk Kulturunde ... , s. 131 84

Sencer Muzaffar, Dinin Turk ... , s. 53 85

Veliev Kamil, Elin Yaddashi ... , s. 59

68

پل ". الؼجؿی ک گؾاؿ کنی ث آزب یلتؼ فینتگبی ثیبثین ػؿ آزب هنکي گقیین

پل افهؼتی رنتز ث ربیی . اف آى ث وـا ػاهبی عػ ؿای کنتبب ىؼؼ

ؿمیؼؼ ک ؿا ػیگـی ثزق وبى ؿای ک آهؼ ثػؼ رػ ؼاىت، آن ؿا مغتی

ک امت ىتـ ث فؿ ػجؿ هیکـػ اگـ یک هؼم اىتجب ثـهیؼاىتؼ، تک پبؿ هی

اهب ػؿ هیبى ایي کنتبى ؼت الؼجؿ، مـفهیي كـاط ثیکـای گنتـػ . ىؼؼ

ثب . ثػ ک ػاؿای ؿػب چيو مبؿاى، گیببى گبگى ىکبؿبی كـااى ثػ

فهنتبب اف . ػیؼى آزب مپبك پـؿػگبؿ ؿا ثزبی آؿػ ػاهبیيبى ؿا ؿب کـػؼ

گىت ػاهب ثبؿاى اف ىیـىبى تـؾی کـػؼ، اف پمت پيويبى ثـای عػ

. بم بػؼ" اؿگ کى" آزب ؿا . پىبک ػؿمت کـػؼ

" هبیی عبى"كـفؼاى . ػ ىبقاػ ی تـک بصت كـفؼاى فیبػ ىؼؼ

كـفؼاى هبیی عبى ؿا . ػاؿای كـفؼاى اؼکی ثػ" ػکف اؿف عبى. "ثیيتـ ثػؼ

ثغيی ؿا . یق ػبم ػاىتؼ" ػهفاؿف عبى"كـفؼاى . لوت ػاػؼ" هیبت"

. بهیؼؼ" تؿلکي" ثغو ػیگـ ؿا " تهفلاؿ"

ىوبؿىبى كقى گيت . كـفؼاى ایي ػعبى فهبى ػؿافی ػؿ آزب هبؼؼ

ىبع بی فیبػی اف هجبیل ایق ثرػ . ثـ مـتبمـ آى مـفهیي گنتـه یبكتؼ

پل اف آک چبؿؼ مبل ػؿ اؿگ کى هبؼؼ، ىوبؿ عػ ػاهبیيبى . آهؼؼ

رت یبكتي ؿای ثـای . چبى اكقایو یبكت ک ػیگـ ػؿ آى مـفهیي وی گزیؼؼ

صل هيکلات عػ، ػؿ هؿلتبی یب کگـ ثقؿگی ث هيؿت پـػاعتؼ ػؿ بیت

اف یبکبى عػ ىیؼ ثػین ک ػؿ ثیـى اف اؿگ کى : " چیي تیز گـكتؼ ک

ي هؼیوی هب یق وبزبب ... مـفهیبی كـاط فیجب ثـای فینتي رػ ػاؿػ

عؼاؿا ىکـ ک اهـف ىـای هبى ػیگـ آچبى ینت ک هزجؿ ثبىین . ثػ امت

ثبیؼ افهیبى ایي کب ؿای . عػهبى ؿا وچبى ػؿ هیبى ایي کب هضجك وبئین

ثب آبى ک مـ آىتی ثب هب ػاؿؼ ػؿ لش لب فؼگی کین ثب . ثیبثین ثیـى آئین

. پل اف ایي هـاؿ، ـچ گيتؼ ؿا عـری یبكتؼ". آبى ک مـ متیق ػاؿؼ ثزگین

ػؿ ایزب یک هؼؼى آي رػ ػاؿػ ک ثظـ هیـمؼ یک : " آگب کنی اف آبى گلت

پل اف ". اگـ آي آـا ؽة کین ؿای گيػ عاؼ ىؼ. لای آى آي عبل ثبىؼ

ػؿ اـاف ثبلای ک ثطؿ یک . ثـؿمی هضل هؿػ ظـ، پیيبػ ا ؿا پؾیـكتؼ

70 پمت ػؿمت کـػؼ ػؿ 70مپل ػه بیی اف . ػؿ هیبى چة ؽؿبل چیؼؼ

ث یبؿی عؼا آي ؽة . آتيی اكـعت ىـع ث ػهیؼى کـػؼ. وط کبؿ گؾاىتؼ

آى هب . ؿای گيػ ىؼ ک ىتـاى ػاؿای ثبؿ هیتانتؼ ث ؿاصتی ػجؿ کؼ

. ؿف مبػت ؿا هؼیي کـػ چى میلی عـىبى اف کنتبى ثیـى آهؼؼ

ویک اف اؿگ کى عبؿد ىؼؼ، ؛ ثؿت چی؛ اف عبؼاى هبیی،

ث هض ىیؼى ایي عجـ . ملیـای ث توبم اـاف كـمتبػ عـريبى ؿا اػلام کـػ

69

ؿا " ثؿت چی"اؿلت ایلات اف ػؿ لش ابػت ػؿ آهؼؼ عبهبى ثقؿگ تـک

ثـعی یق ث هغبللت ثـ عبمتؼ رگی ػؿ گـكت ک ث پیـفی . تکـین کـػؼ

مبل ثب گـكتي اتوبم عػ اف 450ثؼیي تـتیت پل اف ... گئک تؿکب هزـ گيت

ػىوبى، ثـ مـفهیي آثبء ارؼاػی عػ صبکن گيت، وبؼ گؾىت ثقؿگتـیي علن

. ػیب ىؼؼ

ک آـف مبل ؿا ريي اف آى فهبى ػؿ هیبى گئک تؿکب هـمم گيت

ػؿآؿبفایي هـامن یک پبؿچ آي ؿا ثـ ؿی آتو گؾاىت . عػىبى ث ىوبؿ آؿؼ

مـط هیکؼ، مپل عبهبى آـا ثب گیـ ای گـكت ثـ ؿی مؼاى هیگؾاؿػ ثب چکو

و ثقؿگبى، ایي ؿف ؿا ث هخبث ؿف ؿبیی اف هضبـ . ثـآى هی کثؼ

«.فؼاى، هوؼك هی ىوبؿؼ86

ثب ث تـیش هضوویي، فهبیک گئک تؿکب اف کنتبى ثیـى آهؼؼ،

م پىیؼ اف گل ىکك، توبهی کبئبت ؿـم ـ کـاى تب کـاى ػىتب مجق ع

ػؿ صویوت ایي ػامتبى موجل فایی گئک تـکب . ػؿ ىبػی یزبى ثػ امت

ؿف عـد اف اؿگ " کبهیل لی اف"ثب ث تـیش هضون آؽؿثبیزبی » . هیجبىؼ

«. هبؿك ثػ امت9کى هبػف ثب 87

: جشي ثبع صع هیبى ایغعب

، یی ػى (ثه کبهبى)، ثککبهبى(ثبؿ)اكنب بی ایـؿی ایلک یبف»

ػؿ هبثغ چیی ... ػؿ هیتلژی تـک ربیگب یژ ای ػاؿػ (فایی)ػؿه

لی اف ایي اكنب ب هرػ هیجبىؼ : هـث ث هـى مطی ىـس هل

هـاؿ " ملیگبى" " تلا"ػؿ ثؼ ػؿعت ثقؿگ عيکی ک ػؿ هیبى ػ ؿػ ...

پیمت ؿی اف آموبى . ػاىت، یک ثـرنتگی وچى ػلائن صبهلگی پؼیؼاؿ هیيػ

ؿف، ایي ثـآهؼگی ػؿعت هی 9 هب 9پل اف گؾىت . ثـ ػؿعت كـػ هی آهؼ

ایي پذ کػک موجل فایی تـکبی . تـکؼ اف هیبى آى پذ کػک ظبـ هی ىػ

ایـؿ ػؿ صویوت ثیبگـ گب ایـؿب ث نلبی رؼیؼ، وبؼ فایی جیؼت

... هیجبىؼ

ثب ثـؿمی اهام ایـؿی ػؿ اایل هـى مطی " آث تبک ا"پـكنؿ

هبؿك 21- 28، ؿف فایی ؿا توـیجب هبػف ثب "ثهکبهبى"پیؼایو امطؿ ی

یکی ؿیي ی ایـؿب، : ػاؿای ػ هلم هیجبىؼ" ثهکبهبى"اكنب ... هیؼاؼ

... ػیگـی موجل فایی ريي ثبؿ

(نطؿی)تـکبی ایـؿ اػیبى گبگی چى ثػیقم، هبیت، هنیضیت

اهب ػؿ فهی ی توبهی ایي اػیبى، پژاک ثبؿ هلی آبى . املام ؿا پؾیـكت اؼ

86

Karalioglu Seyitkemal, Turk Edebiyati Tarihi ... , s. 63-65 87

Veliev Mamil, Elin ... , s. 44-45

70

هخلا ثبؿػاؿی . یؼی ثبؿ ث عؼای آموبى ؿا ث ؿىی هیتاى ػیؼ" گئک تبـی"

... ػؿعت كم الؾکـافا اؿی ثػ ک اف گئک تبـی ثـ ی كـػ هی آهؼ

یق ال ای ثب " ثهعبى"هـلی ایي امطؿ ثب بم (اؿیبت)ػؿ گ

ثهعبى لت هیکؼ كـفؼی ؿا ک ث ػیب هی آؿػ، ػؿ گػی ت ی یک

«...ثهعبى کػک ؿا اف آزب ػؿ هی آؿػ. ػؿعت گؼاؿی هیکؼ88

: (افسب ی آق پبهیك )ػایی صع هیتلژی تغکوي

آم پبهین اف اكنب بی ثنیبؿ هؼیوی تـکوی ثػ، ؿیي آى ث غنتیي

ع . اػاؿ ؿمتبيیی تبؿیظ هلتوبى هی ؿمؼ کتب ىؼ ی ایي اكنب ک هنبئل هت

: پـ هلهی ؿا ػؿ ثـ هیگیـػ، چیي امت

اف " آم پبهین"ػؿ فهببی ثنیبؿ ػؿ، تب ػعتـ یک عباػ ثبم »

ایي ػؿ صبلی ثػ . ؼاىتي ثـاػؿ ػؿ ؿن اؼی ژؿف ػؿػبک ث مـ هی ثـػ

ک لت ثـاػؿ ی ک ػؿ ػؿ کوـ کبی ثلؼ ثب ىکبؿ صیابت ؿفگبؿ

هیگؾؿاؼؼ، اف كـ هـ عيوی ک اف ؼاىتي عاـ ثـ رػىبى صبکن ثػ، ث

یؼی ث ػلایلی ک ػؿ هنوت هجلی ػامتبى هیگؾؿػ، )عب کبىب عػ ثـوی گيتؼ

پؼؿ هبػؿ آم پبهین اف تـك ایک . (عاـ ثـاػؿاى اف رػ یکؼیگـ ثیغجـؼ

هجبػا ػعتـىبى ثـای یبكتي ثـاػؿاى عػ، ؿا پـ هغبـ ی کنتبى ؿا ػؿ پیو

گیـػ، چیقی ػؿ ثبؿ رػ ثـاػؿاو ث ی ویگلتؼ ایي اهؼیت ؿا وچى

... ؿافی ػؿ می صجل هیکـػؼ

ؿفی اف ؿفب آم پبهین ػامتبى لت ثـاػؿ عػؿا افیکی اف ونبیگبى

هیيػ ثیؼؿگ ثـای یبكتي آبى ث وـا گـث عػ یک هـ بى، ؿا

ػؿ بیت ث یبكتي ثـاػؿاى عػ هكن ىؼ، ػؿ ... کنتبب ؿا ػؿ پیو هی گیـػ

... کبؿ آبى فؼگی پـ مؼبػت آکؼ اف ىؿ ىم ؿا اف مـ هی گیـػ

پل اف چؼی ک ثؼیي هال هیگؾؿػ، ػی میبی ک هيتبم هکیؼى عى

ثیي ػی ثـاػؿاى آم پبهین جـػ هؼيی . آػهیقاػ ثػ، ث مـاؽ آم پبهین هی آیؼ

اهب چؼ . ثـاػؿاى آم پبهین ثـ ػی ؿلج کـػ مـه ؿا اف تي رؼا هیکؼ. ػؿ هیگیـػ

ؿف ثؼؼ تؼؼاػ ثیيوبؿی اف ػیاى صول ؿ ىؼ، پل اف کيتي لت ثـاػؿ، گىت

. آبـا عؿػ امتغابیيبى ؿا ث فهیي اؼاعت هیـؼ

آم پبهین ک ثب پبى ىؼى ػؿ کویگبی اف ایي هلک ربى مبلن ثؼؿ ثـػ

. ثػ، ثب صقى اؼی ژؿف ربکب ػمت پز ـم هیکؼ اهب اف پب وی اكتؼ

ثـای یبكتي ؿا چبؿ ػاػى صیبت ػثبؿ ث ثـاػؿاى عػ، میـ میبصت مغت

... امـاؿآهیقی ؿا ػؿ پیو هیگیـػ

88

NEVRUZ „Turk Kulturunde ... „ s. 168-171

71

ی پل اف ی ؿای ػؿاف، پيت مـ بػى کبی ثلؼ ػىتبی

میغ، پـك ر گؾاؿ اف هیبى ایلات اهام ثیگب، ػؿ بیت پیـفى ػابیی

ی . ؿا یبكت ػؿػ ؿذ عػ آهبد آى مـگـػای ثی پبیبى ؿا ثـایو ثبفگ هیکؼ

آم "ػؿ پيت تپ ؿثـیی ىتـی ثبم : " پل اف وؼؿػی ػوین ث آم پبهین هیگیؼ

. فؼگی هیکؼ [بم ػی ىتـ یکی اف موجلبی فیجبیی ػؿ كـگ تـکوی]" هبیب

اگـ ثتای ىیـ آى ىتـ ؿا ثؼمت آؿی ثـؿی امتغابی ثـاػؿات ثپبىی ،

اهب ایي ىتـ نجت ث انبب ثنیبؿ صنبك عيي ثػ، . وبى آى فؼ عاؼ ىؼ

اگـ ث ا . ػؿ ػاه تپ ثچ ی ی هی چـػ. کنی وی تاؼ ثب ا قػیک ىػ

". التوبك کی ىبیؼ تـا یبؿی کؼ

آم پبهین آنت آنت ث ثچ ىتـ ک ػؿ چـاگبی فیجب پـ گل ىکك

ػؿػ ؿذ عػؿا ثـایو ثبفگ کـػ، ث . ػؿ صبل چـیؼى ثػ قػیک هی ىػ

ػؿ بیت ثب کوک ثچ ىتـ، آم پبهین هكن ... عاو التوبك لت یبؿی هیکؼ

ویک ىیـ ؿا ثـ . هی ىػ ک هوؼاؿی اف ىیـ ؛ آم هبیب؛ ؿا گـكت ثب عػ ثجـػ

آبى گوبى هیجـؼ ک ث . ؿی امتغابی ثـاػؿاو هیپبىؼ، وگی فؼ هی ىؼ

هتی ک آم پبهین توبهی هبرـا ؿا ثـایيبى ثبفگیی . عاة ػویوی كـؿكت ثػؼ

. هیکؼ، ىؿ یزبى ىبػی فایؼاللی ثـ و کل و رب صبکن هی گـػػ

ثـاػؿاى، ث عبـ ایي كؼاکبؿی پیـفی ىگـف، ثـ عاـىبى آكـیي ب

فؼگی ػثبؿ پـىگی ؿا آؿبف . هیغاؼ مپبك ثی پبیبى خبؿه هیکؼ

«...هیکؼ89

وبگ ک هی ثیین، ثیي ااع آئیبی ثبؿی ػؿ ثیي مهـیبى

تـکبى، ثیژ اكنب ی تـکوی، ىجبتب ونبیبی كـاای ث لضبظ هوی

ػؿو ی آب پبی الی كلنل ی ایي آئیب فایی، تزؼیؼ اػاه . هرػ هیجبىؼ

هخلا ػؿ اكنب آم پبهین یق وبؼ هتى مهـی تزؼیؼ صیبت . ی صیبت هیجبىؼ

ربلت امت . هـهببى ػؿمت وقهبى ثب فایی جیؼت آؿبف ثبؿ تضون هیپؾیـػ

ک ػؿ ایي اكنب تـکوی بم کچکتـیي ثـاػؿاى یق ؛ ثبیـام؛ یؼی ريي ػیؼ

ایي عػ يبى هیؼؼ ک . ػؿ ثیي تـکبی آؽؿثبیزبی اعتبب ػیؼ ؿف هیجبىؼ

ػؿ فهببی ػؿ یقتـکبى اف رول تـکوب آؿبف ثبؿ ؿا ثبآئیبی ريي امتوجبل

ػلا ثـ ایي ػؿ ىبع بی هغتلق فثبى تـکی ؿػ پبی اژ بی ػیی .هیکـػؼ

: هخبلبی فیـ هبثل تر نتؼ. فثبى مهـی ؿا یق هیتاى یبكت

89

Akpamyk, Ashgabad-1985, Magaryf neshri

72

: ؿػپبی اژ بی ػیی مهـی ػؿ فثبى تـکی -4ثب ث تـیش مهـىبمبى ایي اژ ی مهـی ػؿ ىبع بی هغتلق :صیگیغ

ایي . ؿیـ هرػ هیجبىؼ "تگـی"، " تبگـی"، "تبـی"فثبى تـکی ػؿ اىکبل

ایي . " يبى ػاػ ىؼ امت" *"اژ ػؿ غنتیي ع مهـی ثب ػلاهت یک متبؿ

ک ث " آى" ػیگـی " ػیگیـ"یکی : ػلاهت ػؿفثبى مهـی ػع عاؼ هیيؼ

"هؼی ثبلا ػؿ هیجبىؼ90

ػؿ " تبگـی"ػؿ هجبصج هجلی تیش ػاػ ىؼ ک کلو .

ثب ث تـیش . فثبى تـکی یق وبؼ مهـی ث ػ هؼی عؼا آموبى هی ثبىؼ

ن ث هؼی عؼا، ن " تگـی"یق کلو " اؿعى"ػؿ کتیج بی » ": ؿاػلق. "

.«ث هؼی آموبى آهؼ امت91

. هیجبىؼ" ػؿ" " ثبلا"، " آموبى"هؼبی ایي کلو وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین :آى

ایي کلو ػؿ فثببی مهـی، تـکی یق كبؿمی ک رقء فثببی ؼ اؿپبیی

اهب ثب ث ػلایل فیـ ویتاؼ ؿیي ؼ اؿپبیی . هضنة هیگـػػ، رػ ػاؿػ

: ػاىت ثبىؼ

فثبى مهـی نجت ث فثببی ؼ اؿپبیی ثنیبؿ هؼیوی تـ ثػ، - 1

اف می ػیگـ ث لضبظ تونین ثؼی فثبب ؿثطی ث فثببی ؼ اؿپبیی ؼاىت

هخلا ث اىکبل . ثلک ثب فثببی التبهی چى تـکی ػؿ یک گـ هـاؿ هیگیـػ

: ػؿ فثببی مهـی، تـکی كبؿمی تر كـهبئیؼ" آى"گـاهـی ویي کلو ی

مهـی تـکی هؼین تـکوی كبؿمی

AN-a AN-a ON-ga/oňa be-AN-ja

AN-da/ANna AN-da ON-da/ONna där-AN-ja

AN-ta AN-ta ON-dan äz-AN-ja 92

,93

وبگ ک هی ثیین، ػؿ صبلیک ػؿ فثببی تـکی مهـی اىکبل

هغتلق گـاهـی ایي کلو ثب ابك ىؼى پنؼبی یکنبی مبعت هیيػ، ػؿ

. يبى ػاػ هیيػ" رب" پنؼ (ث، ػؿ، اف)كبؿمی ثب اكقػى صـف ابك

ػؿ وي ثبیؼ تر ػاىت ک فثبى مهـی ثؼاى یک فثبى هوؼك ػیی

ػلوی هـبی هتوبػی پل اف اوـا مهـیبى یق صلع گـػیؼ ثبلطجغ،

90

Deilrzsch F. , Sumerische Glossar, Leipzig-1914, s. 12-13 91

Talat Tekin, Orhon Yazitlari, Istanbul-2003, s. 111 92

Deilrzsch F. , Kleine Sumerische Sprachlehre, Leipzig-1914, s. 36-37 93

Talat Tekin. Orhun … , s. 97

73

ثنیبؿی اف اژ بی آى، ثیژ ػؿ ػـ ػیی اؿػ فثببی مبهی ؼ

. اؿپبیی ىؼ امت

ػؿ ایي هؼبی گبگى عػ، ػؿ فثببی ػوؼ اؿپبیی ػیؼ " آى"کلو - 2

ایي کلو ث اصتوبل هی اف فثبى مهـی، تـکی یق ػؿایؼی بی . ویيػ

التبهی فثبى ثهیبى هؼین ؼمتبى، ک هجل اف ؿػ اهام ؼاؿپبیی، مبکیي

. الی آى مـفهیي ثػ اؼ، اؿػ فثببی كبؿمی یب ؼی ىؼ امت

یکی ػیگـ اف ایگ هؼیبؿب اینت ک یک اژ ی هيتـک ػؿ ثیي - 3

. چؼ فثبى هغتلق، ػؿ کؼاهیک اف آب ػؿ اىکبل گبگتـ كـااتـ کبثـػ ػاؿػ

ػؿ كبؿمی تب ث ػاى صـف " آى"ثب ایي هؼیبؿ، هی ثیین ػؿ صبلیک کلو ی

اىبؿ ث ػؿ ثکبؿ ثـػ هیيػ، ػؿ فثببی مهـی تـکوی ػؿ اىکبل هؼبی

هیجبىؼ تر " آى"ث کلوبت فیـ ک هيتن اف . هغتللی ثکبؿ ثـػ ىؼ هیيػ

: كـهبئیؼ

بم ثقؿگتـیي عؼای مهـیبى یؼی عؼای آموبى یق بم ثقؿگتـیي : آ

بم " أ"ثظـ هب وـیي ثػى ایي بم، ثب کلو . هیجبىؼ" اؿک"پـمتيگب ىـ

"ػؿ فثبى مهـی کلو » . توؼى ثبمتبی ػؿ تـکونتبى ثؼیی امت ث هؼی " اا

"آموبى «ث هؼی صبكع پبمؼاؿ هیجبىؼ" اا94

کبهلا ؿىي امت ک ایي کلوبت .

. امت" آى"هيتن اف کلو

اف هؼؿ ایؼ هک یب ای )" ای"یب " ایؼ"ػؿ فثبى تـکوی یق کلو

. ث هؼی تیوبؿ، صوبیت صلبظت هرػ هیجبىؼ (هک

ونـ ػ هفی، اهب اؿلت " آ"گبی ػؿ ربیگب ػعتـ عؼای ثقؿگ : آب- ایي

کت ی هن هبثل تر ػؿ ایزب اینت ک . مهـیبى هی آیؼ" ال فیجبیی"ثؼاى

وـا ثب یک کلو ػیگـ، ن ػؿ فثبى مهـی ن ػؿ فثبى تـکوی " آب"کلو ی

" ت- آب: "ثؼاى هخبل. ثؼاى بهبی هـػا فب ثطؿ كـاای هرػ هیجبىؼ

ث هؼی ػمتؼاؿعؼا (توفی)"ػهفی"لوت " آب- کلی"بم یکی اف ال ب

آب کلی، آب " " آب تام"اگـ ایي بهبی مهـی ؿا ثب بهبی تـکوی . هیجبىؼ

ػؿ ؿاثط ثب هؼی کلوبت كم ػؿ . هوبین کین تلبت چؼای غاین یبكت" هلی

امت ک " عؼا"بم ػوهی " آب: "فثبى مهـی یق هؼلهبت فیـ ػؿ ػمت هیجبىؼ

. وـا ثب کلوبت ػیگـ ث ػاى بم ؿة الع ب ال بی هغتلق ػیؼ هیيػ

94

Delitzsch F. , Sumerische Glossar ... , s. 34-35

74

ويیي "هؼی " کلی آب"ث هؼی ػمتؼاؿ ويیي ثػ ػؿ تیز " ک لی"

.ؿا هیـمبؼ" ػمتؼاؿ عؼا95

96

تـکوی یق ثب کوک فثبى مهـی " آب هلی"یب " آب کلی"ثؼیي تـتیت اف بم

ث هؼی ثؼ " هل"ػؿ فثبى تـکوی یق . ؿا امتجب هیکین" ػمتؼاؿ عؼا"هلم

" ػجؼالله"ث هؼی ثؼ ػمتؼاؿ عؼا هؼبػل بم ػـثی " عؼای هلی" بم

ثب " هلی"ػؿ هیبى تـکبى آؽؿثبیزبی یق امبهی اىغب ثب تـکیت کلو . هیجبىؼ

هبؼ ػلی هلی، صنیي هلی، . امبهی ػیگـ ثیژ ػؿ ػؿ لی فیبػ ثػ امت

.اهبم هلی ؿیـ

ثبیؼ گلت ک ـچؼ ػؿ كـگ لـبت تـکوی " آب"ػؿ ؿاثط ثب اژ ی

اهـف هؼی هيغی وی ثیین، اهب اگـ کبؿثـػ گبگى ایي لـت ؿا هؿػ ػهت

آب "هخلا ؿف روؼ ػؿ تـکوی . هـاؿ ػین، هلم هؼیی اف آى امتجب هیگـػػ

وبگ ک هیؼاین ػؿ تؿات هـآى پل اف آک . هیجبىؼ" ؿف آب"یؼی " گی

عؼاؼ ػؿ ىو ؿف توبهی کبئبت ؿا هی آكـیؼ، ؿف لتن ؿا ػؿ كـاؿت

ثویي رت ؿف لتن ؿف عؼا ػانت ىؼ اف توؼك یژ ای . هیگؾؿاؼ

هلم " ؿف آب"ث ظـ هي ثب تر ث ایي اهؼیت هیتاى اف. ثـعؿػاؿ هیجبىؼ

عؼا "ؿا هؼبػل (آبؿػی)" آبثـػی"ؿا امتجب کـػ، بهبیی چى " ؿف عؼا"

97 *.ػانت" ... ثب عؼا"ؿا هؼبػل " آبلی" " ػجؼالله"ؿا هؼبػل " آب هلی" " ػاػ

ػؿ ایي " لیل"اژ . وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین بم عؼای ثبػ ا هیجبىؼ :لیل- اى

هیجبىؼ ک ػؿ تـکی هؼین " ثبػ"ث هؼی " یل"کلو ی هـکت هؼبػل کلو تـکی

ایي ػ اژ مهـی تـکی ث لضبظ هوى یکنبى . آهؼ امت" ییل"ثؿت

. ثػ، اف لضبظ ىکل تللع یق تلبت چؼای ثبن ؼاؿؼ

" بصت"، "ثلؼ پبی: " ػؿ مهـی ػاؿای هؼبی چىEN))"ااى"کلو مبػ ی

)هیجبىؼ" پیـ"98

99

هؼبػل پنؼ (EN)" ااى" ایي کلو یبػآؿ پیيؼ تـکی . (

(كی تـیي)، ااى گیزلی (ثلؼتـیي)ااى یهبؿی : ػؿ كبؿمی هیجبىؼ، هبؼ" تـیي"

. ؿیـ (فیجبتـیي)اى گئفل

95

Parrot Andre, Sumer, München-1960, s. 64-65 96

Deimel Anton, Sumerische Grammatik ... , s. 83 97

هل ؿل ایلاهی ؿل اکؼی ثوؼی ثؼ ػجؼ امیـ رگی ظبـا ثب اژ هرػ ؿل "*

(ؼؿالاىـاكی. )."ک میل ثنتي ػمتبی امیـاى رگی ثػ ثی اؿتجب ینت (ؿل فزیـ)98

Deimel A. , Sumerische Grammatik ... , s. 24 99

Delitzsch F. , Sumerische Glossar ... , s. 34

75

ث هؼی ال فهیي هیجبىؼ:کی100

ػؿ فثبى مهـی توـیجب " کی"وچیي اژ ی .

. ث هؼی فهیي عيکی امت" کی یب" " هیـ"، "کئـ"هؼبػل کلو تـکی

.(لـتبه.گ)

هیجبىؼ" کی"ال ی فهیي ک بم ػیگـ :اعاؽ101

ػؿ فثبى تـکوی کلو .

هرػ ثػ، ث تبیی یب وـا ثب کلوبت ػیگـ اف ؿایزتـیي بهبی " اؿاف"

هتؤملب ػؿ كـگ لـبت تـکوی . فب هـػا ی ثنیبؿ هؼیوی تـکوی هیجبىؼ

اهب ـة الوخلی ػؿ تـکوی . اهـف هؼی هيغی ثـای ایي کلو رػ ؼاؿػ

ػؿ ایي رول " اػ اؿاف"اف ػجبؿت ". اػ اؿاف، هبى هبفاچ" نت ک هیگیؼ

" آتو هوؼك امت"، "آتو ملاهتی هی آؿػ"، "آتو ىگى ػاؿػ: "هلهی چى

فیـا ایي ـة الوخل هتی گلت . ىبیؼ ن ؛ آتو ؼی ی عؼامت؛ امتجب هیيػ

کنی ک بظـ . هیيػ ک کنی ػؿ صیي کبؿ ثب آلات ثـؼ بگبى ػمتو ؿا هیجـػ

عى يب پیـفی ػؿآهؼ، "پیيییبى گلت اؼ . رـیبنت هیگیؼ ػیجی ؼاؿػ

هلهی " اؿاك"ک ػؿ ایزب " آتو يب ؛اؿاك؛ امت یب اؿاك هی آؿػ

ثظـهی ؿمؼ ؿاثط ای ثیي ػ کلو كم . هخجت هتـاػف ثب پیـفی ػؿآهؼ ػاؿػ

ثیژ ثب ػؿ ظـ گـكتي ایي اهؼیت ک بهبی هؼیوی اؿلت ؿیي . الؾکـ رػ ػاؿػ

اگـ چیي ؿاثط ای هرػ ثبىؼ، ایگ بهبی تـکوی یق . بی هؾجی ػاؿؼ

ثب آب ثـػی عؼای ثـػی " (ؿػی)اؿاف ثـػی "هخلا بم . هلم پیؼا هیکؼ

. ؿا هیـمبؼ" عؼاػاػ"هتـاػف میین ىؼ هؼی

هؼبػل کلو تـکی " آػا"ػؿ فثبى مهـی کلو . بم غنتیي آػم هیجبىؼ :پب- آصا

. آهؼ امت" آػا"هیجبىؼ ک ػؿ تـکی هؼین یق وبؼ مهـی ثؿت " آتب"

(لـت به. گ)

یق عؼای گل )وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین، عؼای عیـ ثـکت هیجبىؼ :صهػی

ػؿ ػیي صبل بم ػهب ژئي ژلای تبثنتبى یق ػؿ فثبى مهـی . ( ؿه

ث هؼی " تهك"ػؿ فثبى تـکوی . (ث لـت به. گ)ػهفی ثػ امت

" ػهفی"ثؼیینت ک کلوبت تهك تبهوف، توف وبى کلو . تبثنتبى هیجبىؼ

. مهـی هیجبىؼ

100

Uhlig Helmut, Die Sumerer, München-1976, s. 29 101

29. وبزب

76

مهـیبى ػؿ امبیـ عػ ثب ماؿ ىؼى ثـ » . بم مگ تؼؿی ثيتی :ثبعاک

تـکبی هـهیق مگبی ایل ؿا . ث آموبى هی ؿكتؼ" ثبؿاک"پيت مگی ثبم

مغي " ایت ثبؿاک"یق اف ههی ثبم " اؿف"ػؿ ػامتبى . هی بهیؼؼ" ثبؿاک"

«بم تتن آبى یق مگی هیجبىؼ ک اف یک پـؼ فاػ ىؼ امت. هیـػ102ػؿ فثبى .

کلو ثبؿاک یب ثبؿاهبى ػؿ تـکوی ث . هیجبىؼ" ثبؿاک"تـکوی بم یک پـؼ آثی

. هیجبىؼ (اؿهبم ػؿ تـکی آؽؿثبیزبی)"ثبؿهبم"اف هؼؿ" ؿؼ"هؼی

ث هؼی پـمتيگب یب کبط هی آیؼ ک ػؿ تؿات ث (: E-GAL )گبل- اا

تـییـ ىکل یبكت امت" گبل"103

ل ایي اژ ی هـکت . هؼبػل کلو " E"ثغو ا

م آى ؛" عب"ث هؼی " EV"تـکی *؛GALثػ، ثغو ػ104

یق هؼبػل کلو

تـکی آؽؿی ) GAL-makاف هؼؿ " ثلؼ" یب " ثلؼ ى" ث هؼی GALتـکی

ث ویي ىکلو، ن " گبل- اا "ػؿ تیز کلو . هیجبىؼ" ثلؼ ىؼى"ث هؼی (هبلغوبم

. گ)هیجبىؼ " عب ثقؿگ" یب " عب ثلؼ"ػؿ مهـی ن ػؿ تـکی ث هؼی

. (لـت به

ػؿ هتي ريي ثبؿی ػؿ ثیي مهـیبى ک کتب ىؼ ی آى (:E-KUR)کع - اا

. بم پـمتيگب ثلؼی امت ک ثـ ثبلای تپ ای ثب ىؼ ثػE-KURػؿ ثبلا آهؼ،

EV؛ هؼبػل کلو تـکی Eوبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین ثغو ال ایي کلو ی هـکت ؛

م یؼی . ث هؼی عب هیجبىؼ یب KUR یق هؼبػل کلو تـکی هؼین KURثغو ػ

KURGAN ػؿ )" ثلؼی"، " تپ" هیجبىؼ ک، ن ػؿ مهـی ن ػؿ تـکی هؼی

ػؿ تـکوی اهـف، ایي کلو (. لـتبه. گ)ؿا هیـمبؼ (تـکی وچیي هؼی هلؼ

102

Veliev Kamil, Elin yaddashi ... , s. 22 103

CIG(CHIG) Muazzez Ilmiye, Kur´an, Incil ve Tevrat´in Sumerlerdeki

kokleri, Istanbul-1995, s. 18 104

هـتت (عؼا)امت ػؿکبؿ بم ػیگیـ (تلیضب عؼا) ػؿ مهـی ایلاهی ثوؼی ثقؿگ گبل*

ایي ىه "ػؿ وي ثؼاى لبت الوبة عؼای مـامـی ىه یؼی. ػؿ الاس ایلاهی آهؼ امت

Les Inscriptions Royales De) (گبل)، ثقؿگ(ػیگیـ)ن ؽکـ ىؼ امت ثؿت عؼای" بک

Suse 1995 Louvre-Paris ػیگیـ گبل ثوؼی عؼای ثقؿگ یق هـتت ػؿ . (73 69 لضبت

ػؿ بم پبػىببى ایلاهی چى ؛اتبه گبل؛ ...(.59،63،68لضبت )کتیج ب تکـاؿ ىؼ امت

الاس مهـی 214. )ن یي گبل امت (عؼای عؿىیؼ)"ات"ي کبل بم هبػؿ.رػ ػاؿػ

هلک هيؿ ىبيب ايبى ایلام " بپیـآم" ػؿ ػاهي هزنو ثـقی اهپـاتـیل . (ثلبؿمی

ثؼاى عؼای ثقؿگ صک ىؼ امت، " گبل" ک ػؿ هف لؿ گ ػاؿی هیيػ بم (اتبه بپیـىب"

ػؿ ىت بی پبػىببى اقاى ایلاهی ػؿ کبؿ . ک هزنو ی تب فى ثپبعبمت ػؿ عبؿهیب امت

. (ؼؿالاىـاهی. )یق هیآیؼ" گبل"ایي ىىبک عؼای اصؼ مـامـی بم

77

هخلا بم ک ثلؼی ک ػؿ . هرػ هیجبىؼGORGANث ویي هؼی ثؿت

هلؼ " بم كبؿمی آى " ییلاى هؿؿبى"رة تـکوضـا اهغ ىؼ ث تـکوی

هغتم )وچیي ػؿ ثیت فیـ اف اىؼبؿ هبؿتیوولی . (لـت به.گ)هیجبىؼ" هبؿاى

کب ثب هل بیو )هؿهبلی ػاؿلاؿ گئؿـ : یق ث هؼی هل هی آیؼ (هلی

. (پیؼامت

78

IV

م ق-Bؼاع چبعم - A)تغکوستبى (.م. ؼاع س

آیب سهغیبى ثب ایي اعاث بی چغسضاع اػ تغکوستبى ث ثیي الغیي هبجغت

کغص اض؟

79

V

(.م. ؼاع چبعم ق )ثیي الغیي

آبى ثغ ایي ثبع . شستیي هشتغعیي ؛ چغر؛ صع صیب سهغیبى شبست شض است

. هی عض (ثشت)ثصض ک سضایبشبى ثب ایي اعاث ب ث آسوبى

80

VI

(.م. ق2700ػى سضایبى، )ثیي الغیي

81

VII

(.م.ػى سضایبى، ؼا سم صم ق )تغکوستبى

82

: شجبتب وسبیبی هجص صع اصثیبت فلکلع- چبعموبگ ک ػؿ ثبلا یق اىبؿ گـػیؼ، اػیجبت مهـیبى ؿاثط تگبتگی

هتی اف اػثیبت آبى مغي هیـػ، ػؿ ؿأك آى ػامتبى . ثب ثبؿبی ػیی آبى ػاؿػ

، پل اف آى كبی ثنیبؿ پـ اصنبك ػبىوب صبکن ثـ "گیلگبهو"هيؿ

هی آیؼ ک ث ظن خق ؿبیی زابی " آب- ایي" " ػهفی"ؿاث

ػلا ثـ ایب تـا بیی ک ثؿت ػیبلگ، . ػبىوب ظـیق ثیبى هی گـػػ

ػؿ ایي ػـ یق ىبؼ . به بی عطبثی ػیگـ ژاـبی اػثی هرػ هیجبىؼ

ىجبتب صتی ػییت بی فیبػی ثیي اػثیبت مهـی تـکی ثیژ كلکلؿ

ثب ػؿ ظـ گـكتي اهؼیتبی ثبلا یق قػیکی فثبى . ثنیبؿ ؿی تـکی هیجبىین

. مهـی تـکی، ثـعی اف هضوویي، تبؿیظ اػثیبت تـک ؿا اف مهـ آؿبف هیکؼ

اگـ » :ث تبؿیظ اػثیبت تـک چیي اؿػ هی ىػ" صلوی یب گئک آلپ"هخلا

تغویي ثـعی اف هؿعیي هجی ثـ ایک مهـیبى یق یکی اف اهام تـک ثػ اؼ؛

ؿا ػؿ ظـ ثگیـین، ػؿ آى ؿت هیتاین ثگئین ک هؼیوی تـیي ػامتبى صوبمی

«. گیلگبهو یق ث اػثیبت تـک تؼلن ػاؿػ ػیب یؼی ػامتبى105

اکى ثب هوى ثـعی اف آحبؿ اػثی مهـی آىب ىؼ، مپل آـا ثب

: اػثیبت كلکلؿ تـکی هوبین هی کین

(Gilgamesh)صاستبى گیلگبهش -1

ػايوؼاى ثـایي ثبؿؼ ک ػامتبى گیلگبهو یکی اف هؼیوی تـیي فیجبتـیي

ثب البم اف ایي ػامتبى تضت تؤحیـ ىؼیؼ آى، ػؿ ثیي اهام . ػامتببی ربى هیجبىؼ

. ى. ك"ػؿ ایي ؿاثط . هلل هغتلق ػیب ػامتببی گبگی آكـیؼ ىؼ امت

: چیي هی ینؼ" کـاهـ

ػؿاى . ثػ امت" اؿک"گیلگبهو یکی اف هيؿتـیي ىببى ىـ»

پل اف كبتو امبیـ فیبػی ثبم . هیجبىؼ. م. م2700صبکویت ی ػؿ صؼػ مبل

ی تب ؼب مبل ثؼاى یک یو عؼا هـهبى هلی . ا علن ىؼ امت

هضجة ثیي الـیي ىبعت ىؼ امت، ثلک ػؿ ػیي صبل یکی اف ثقؿگتـیي چـ

رگبی ی ، هجبؿف اه ثـ ػلی . ب ػؿ هیبى توبهی هـهببى ػیبی هؼین هیجبىؼ

صیابت صيی هرػات كم انبی وچیي میـ میبصتبی ی ػؿ پی

ـ فؼگی ربیؼاى ، ؼب مبل ػؿ هیبى مهـیبى، اکؼی ب، (ه ػاؿ )یبكتي م

ث اصتوبل هی . یتی ب ػیگـ اهام عبؿ قػیک می ث می ول گيت امت

«.مـهين پیؼایو هـهبى یبی ؛ ـکلل؛ یق ویي ػامتبى ثػ امت106

105

Karalioglu, Seyitkemal „Türk Edebiyati Tarihi“ Istanbul-1973, s. 26 106

Kramer Samuel Noah „Mesopotamien“ Hamburg-1971, s. 42-43

83

؛کـاهـ؛ ػؿ یکی ػیگـ اف آحبؿ عػ ىغیت گیلگبهو ؿا چیي تیـ

هـهبی ثی : ػؿ ػ ثغو اعیـ، گیلگبهو ػؿ یجتبی گبگی چى... » : هیکؼ

ثبک، ؿجـی رگبؿ، کػکی تـم، عـػهؼی هيبؿ، ملطبی ػبػل انبی

«.كبی ک ث ىؼت اف هـگ هی ـامؼ، ظبـ هی ىػ107

ػمم ثؼى ی عؼایی . مبل ػوـ هیکؼ120ػؿ ؿایت ػیگـی گیلگبهو

ایي ػامتبى پل اف مهـیبى اف ظـ ىکل هوى . یک مم انبی هیجبىؼ

ػامتبى گیلـبهیو ؿیي ػؿ هتى ػیی هيغی ؼاىت، . ػچبؿ ػگـگی هیگـػػ

ایي . ثلک ثـ امبك ؿایبتی ک ػؿ ثیي هـػم رػ ػاىت ثبفآكـیی ىؼ امت

لص امت ک ـیک ػجبؿت ىؼـ 12ػامتبى ثؿت هظه ای هتيکل اف

. فیجبیی هیجبىؼ

: هضوى صاستبى

هبػؿ . گیلـبهیو هـهبى ػامتبى ثقؿگ مهـی، ىب ىـ اؿک ثػ»

ػمم رػ ی اف گىت عؼایبى یکنم آى اف . هیجبىؼ" مى- یي"ی ال

اف هـػهی ک ػؿ فیـ اػاؿ كـهبو ثػؼ کبؿ فیبػی هی . گىت انبى ثػ

اؿکی ب ک اف ایي غ ث مت آهؼ ثػؼ، ث عؼایبى التوبك کـػؼ تب . کيیؼ

ـ ی ؿب کؼ عؼایبى ثب پؾیـكتي ایي . هرػی ثیبكـیؼ ک هبػؿ ثبىؼ آبى ؿا اف ى

. هؤهؿیت ػاػؼ تب ؿهیجی ثـای گیلـبهیو ثیبكـیؼ" آؿؿ"توبب، ث ال

رت ثـآؿػى كـهبى عؼایبى، هؼتب پیـاهى کن کیق هرػی ک " آؿؿ"

. گؾاىت" اکیؼ" بم آـا یق . هؼ آكـیؼى آـا ػاىت، اؼیيیؼ

ؿفی یک لـ . اکیؼ ػؿ رگلب ػؿ هیبى صیابت صيی هی فینت

چى ث عب ثـگيت هی ؿا ثـای پؼؿه تؼـیق . ىکبؿچی اؿا ػیؼ تـمیؼ

ثب ث تی پؼؿ ىکبؿچی، فی ؿا ک هبػؿ ثػ اکیؼ ؿا ثؼی عػ وبیؼ، . کـػ

فى ثب التوبك، . اکیؼ عبن ؿا ػیؼ ث ی قػیک ىؼ. ث می رگل كـمتبػؼ

. ی ؿا اف هیبى صیابت کيیؼ ث وـا عػ ث ىـ آؿػ

اکیؼ غنت ث هجبؿف ثـ ػلی هـهبى ىـ، یؼی گیلـبهیو ثـعبمت، اهب ػؿ

. مپل آبى ثب یکؼیگـ ػمت ىؼؼ. بیت گیلـبهیو ثـ ی چیـ گيت

م "یب " م ثبثب"ؿفی اف ؿفب آؼ ثوظؿ هجبؿف ػلی ػیی ثبم

چى ث . ک ػؿ هیبى رگل کبد فؼگی هیکـػ، ػبفم آزب ىؼؼ (ا ا)"ث ث

پل اف آى اکیؼ ثیوبؿ . رگل ؿمیؼؼ ثب گجبى عم ثبثب ؿثـ ىؼ اؿا کيتؼ

چى صبلو ؿ ث ثجػی بػ، کىیؼ تب . ؿف ػؿ صبلت ثیىی عاثیؼ12ىؼ

ثیي ػی آبى ػؿ . گیلگبهو ؿا اف اػاه ایي کبؿ هـف وبیؼ، اهب هوکي يؼ

107

Kramer S. N. „Sumerische Literar Texte aus Nippur“ Berlin-1961, s.11

84

آبى مـازبم ثـ ؛ عم ثبثب؛ چیـ گيت مـه ؿا اف تي . گیـی موگیی آؿبف ىؼ

. رؼا وػؼ

" آب- ایي"بم مهـی ایي ال وبى ]" ایيتبؿ"پل اف ایي پیـفی ال

ایيتبؿ . ث گیلگبهو ػل ثنت، اهب گیلگبهو التلبتی ث ی وی کؼ [.گ.هیجبىؼ، ة

. ؿكت افػمت گیلگبهو ىکبیت کـػ" آ"اف ایي ػول ی ؿزیؼ ث قػ پؼؿه

اف ی توبب وػ تب ثـای اف ثیي ثـػى گیلگبهو گب هوؼمی ؿا اف آموبى بفل

گیلگبهو اکیؼ گب ؿا کيت هلجو ؿا . ػؿ بیت آ گب هوؼك ؿا كـمتبػ. کؼ

ال ایيتبؿ اف ایي ػول ثبف ن ثیيتـ . ث ؛ات؛ عؼای عؿىیؼ اؼاء وػؼ

پل اف ایي اهؼ اکیؼ ػثبؿ . عيوگیي ىؼ، اهب اف ػکل الؼول عػػاؿی کـػ

. ثیوبؿی ا چؼاى ث ػؿافا کيیؼ هـػ. ثیوبؿ ىؼ

اف اؼیي ایک . گیلگبهو اف هـگ اکیؼ ػویوب هتؤلن اؼگیي گيت

ا اف عؼایبى توبب . عػ ی یق ؿفی عاؼ هـػ، ػؿ ؿوی ػوین كـؿكت

عؼایبى پؾیـكتؼ . کـػ، ثـای هؼت هضؼػی ؿس اکیؼ ؿا ث ؿی فهیي ثلـمتؼ

گیلگبهو اف ی پیـاهى ربى . اربف ػاػؼ تب ؿس اکیؼ ث ؿی فهیي ثیبیؼ

فیـیي ػفط، ؼیت انبب ػؿ آزب مئالاتی کـػ اف راثبیی ک

.ػؿیبكت وػ ثـعػ لـفیؼ

ث هؼ ؿبیی اف هـگ یبكتي ؿا ؿػ ث ػیبی بهیـایبى اف مـفهیي

ػؿ ایي . ـ ؿف ک هیگؾىت تـك اطـاثو كقتـ هی گيت. عػ عبؿد ىؼ

ؿا ثغبـ آؿػ ک اف كبى زبت یبكت ث (میؼؿا- ا- فی)" اتببپیيتین"احبء

توین گـكت تب اف ی ؿاف ؿهق ربػاگی ؿا . روغ بهیـایبى پیمت ثػ

اؼیي یل ث فؼگی ربػاى . ث هؼ یبكتي اهبهتگب ی ؿای گيت. ثیبهفػ

. ثطؿ ؿف اكقی ثـ ػلتگی اه هی اكقػ

. (ػؿ آؽؿثبیزبى کی ثویي بم رػ ػاؿػ)ؿمیؼ" هي"ؿفی ث ک

ثب ػیؼى آبى تـك ىؼیؼی ثـ . هضبكظت هی کـػؼ" ػوـة ب- انبى"هؼعل ک ؿا

ثؼى ایي انبى اف گىت عؼایبى : " ػوـثب گلت- یکی اف انبى. ی هنتلی ىؼ

ػمم ثؼى ا اف گىت عؼایبى یکنم آى اف : " فى ی گلت". مبعت ىؼ امت

". گىت انبى هیجبىؼ

گیلگبهو ا ؿا اف . ػوـة اف گیلگبهو امتوجبل کـػ- ثؼیي رت انبى

ػوـة یق ث ث عػ یـا آگب وػ ک ایي ؿا - انبى. ؼف عػ آگب وػ

آنی ایي ک ؿا ک ػیبی تبؿیکیبمت یک ىجب . ثنیبؿ پـ هغبـ ای امت

. ؿف ؿا اف آزب كبل ػاؿػ، تبکى کنی هبػؿ گيت امت ک اف آى ثگؾؿػ

ث اػوبم تبؿیکیب ؿكت پل اف . مغبى هیؼ يؼ گیلگبهو اف ایي

پیو . ػافػ مبػت ث ربیی ؿمیؼ ک ػؿ آزب ثبؽ هی ثنیبؿ فیجبهظـی ثػ

85

. عؼای عؿىیؼ ک هوـه ػؿ ایي ثبؽ ثػ ؿكت آهبد عػؿا ثـای ی ثیبى وػ

ـچوؼؿ عؼای عؿىیؼ ی ؿا اف ثیػگی چیي کىيی آگب وػ، اهب تؤحیـی

. جغيیؼ

فیؼؿی اف ی . ؿكت ثبی هلاهبت کـػ" ال فیؼؿی"گیلگبهو ث هلؼ

گیلگبهو ثب ػزق لاث صيت عػ . مجت ایي تلاه مـامیوگی اه ؿا پـمیؼ

ایي ال یق ی ؿا اف ثیػگی تلاىبیو آگب مبعت، گلت . اف هـگ ؿا ثیبى کـػ

اهب گیلگبهو ثبف ن ث التوبك . ک ثبیؼ افایي ملـ ثی صبل ػمت کيیؼ ثـگـػػ

ثـ مـ ؿاو : فیؼؿی ث گیلگبهو گلت ک. اف ی عامت تب ؿای يبو ػؼ

اگـ . ػؿیبی پـ هغبـ ای رػ ػاؿػ ک تبکى کنی تانت امت اف آى ثگؾؿػ

. ؿثـ گـػػ" اتببپیيتین"ثتاؼ عػؿا ث مبصل ایي ػؿیب ثـمبؼ، ىبیؼ ثب هبیوچی

. ػؿیب ؿا ثبیؼ ث وـا ا ی کؼ اگـ ایي هوکي يؼ ثبیؼ ثـگـػػ

هبیوچی ؿا یبكت آهبد . گیلگبهو اف فیؼؿی رؼا ىؼ ث ؿا عػ اػاه ػاػ

هبیوچی ث گیلگبهو گلت تجـه ؿا ثـػاىت اف رگل . عػؿا ثـای ا ثبفگ کـػ

ػؿ بیت آبى ث اهبهتگب ؛ . گیلگبهو گلت ی اؿا ثزب آؿػ. چة ثجـػ

ؼف . اتببپیيتین اف ػیؼى آبى ن ػؿ ىگلت هبؼ ن عؼیؼ. اتببپیيتین؛ ؿمیؼؼ

. گیلگبهو ثـای ی یق آؿفبیو ؿا ثبفگ کـػ. آهؼو ؿا اف گیلگبهو پـمیؼ

اتببپیيتین ث ی تیش ػاػ ک ػؿ ػیب یچ چیقی اثؼی هبؼگبؿ

گیلگبهو ثبفن ث اـاؿ اف . جػ، کنی یق ویتاؼ اف چگبل هـگ ؿبیی یبثؼ

ی عاو کـػ ک ؿاف ؿبیی عیو اف چگبل هـگ یق صبػح كبى ؿا

مپل اتببپیيتین ث . ثـایو ثیبى کؼ، ا یق گیلگبهو ؿا اف و چیق آگب کـػ

؛ عؼایبى فؼگی ربػاى ؿا ث کنی جغيیؼ تب ثـای عػ گ : گیلگبهو گلت

! ثلؼ ى: "ایي ثبؿ اتببپیيتین چیي گلت. گیلگبهو ػثبؿ اـاؿ کـػ. ػاىت اؼ؛

اهب گیلگبهو چبى عنت !". لت ىجب ؿف ثؼى چين ثن فػى مـپب ثبینت

. ثػ ک، وبى آى ػؿاف کيیؼ ث عاة ػویوی كـؿكت

ونـ اتببپیيتین ػلو ث صبل گیلـبهیو معت ثب اربف ىـه

ؿف لتن اتببپیيتین اؿا . گیلـبهیو لت ىجب ؿف عاثیؼ. ثـای ی ؿؾا پغت

ا وچبى ػؿ اؼیي ؿبیی اف . گیلـبهیو كؿا ثیؼاؿ ىؼ ثپبعبمت. تکبى ػاػ

ایق گلت ک ثبیؼ ػثبؿ ث . ػثبؿ اف اتببپیيتین ػؿ ایي ؿاثط پـمیؼ. هـگ ثػ

گیلگبهو ثبچبؿ ث وـا هبیوچی ؿا ثبفگيت ػؿ پیو . مـفهیي عػ ثـگـػػ

ػؿ ت : "ث ا گلت ک (ث تيین فو)اهب هجل اف صـکتيبى اتببپیيتین . گـكت

". ػؿیب گیبی رػ ػاؿػ ک اگـ آـا یبكت ثؼمت آؿػ فؼگی ربػاى عاؼ یبكت

گیب ؿا . گیلگبهو ثب ثنتي مگ فیی ث پبی عػ ث ت ػؿیب كـ ؿكت

اکى گیلگبهو ػلو . مپل مگ ؿا ؿب کـػ ث ؿی آة آهؼ. یبكت ثؼمت آؿػ

86

ػؿ هنیـ ؿايبى ث کبؿ . ث وـا هبیوچی ث مبصل هؼم گؾاىتؼ. آؿام گـكت ثػ

ػؿ ایي احبء . گیلگبهو ثـای ىنتي تي عػ اؿػ ػؿیبچ ىؼ. ػؿیبچ ای ؿمیؼؼ

ثؼیي تـتیت هبؿ راى . هبؿی ثب کيیؼى ثی گیب، مـؿمیؼ آـا ثلؼیؼ گـیغت

ىؼ ػوـ ربػاى یبكت گیلگبهو یق اف كـ اؼ ربکب، آىلت صبل هیؼ

ا ػیگـ ثب آگبی اف ایک ؿبیی اف هـگ اهکبى . ث ىـ ؛ اؿک؛ ثبفگيت

«.بپؾیـ هیجبىؼ، عػ ؿا ث آؿه ؿن مپـػ108

پل اف آى گیلگبهو ثب مبصتي ثـد ثبؿی ىـ اؿک آؿاهو عػؿا »

«تؤهیي هی کؼ109

وبگ ک هی ثیین کن ینت رج بیی اف ایي ػامتبى مهـی ک

. یبػآؿ تزنوی اف ػامتبب اكنب بی ثبمتبی ػیبی تـک فثببى هیجبىؼ

ثؼجبؿت ػیگـ وبگ ک ػؿ آئیبی ثبؿی ىبؼ ثػین، ؿػپبی ایي ػامتبى

ػؿ فیـ ثـعی اف . مهـی ؿا یق ثطؿ آىکبؿی ػؿ هیتلژی تـک هی ثیین

:ایگ ىجبتب ونبیب ؿا اف ظـ هی گؾؿاین

" آق پبهیك"صاستبى گیلغبهیش افسب تغکوی

آىب ىؼ (ريب)ثب هوى اكنب تـکوی آم پبهین ػؿ هنوت هجلی

وبگ ک هی ثیین هوى امبمی ، كبی صبکن ثـ ـػ ػامتبى . ثػین

ایي عػ . صتی ىـای فؼگی ؿاثط انبى جیؼت ثنیبؿ ثن قػیک هیجبىؼ

ایک ػؿ . ثیبگـ آنت ک هيؤ ـ ػ ػامتبى ث فهببی ثنیبؿ ػؿ ثـهیگـػػ

اكنب ؛ آم پبهین؛ وو امبمی ؿا فى ثبفی هی کؼ، يبگـ آنت ک پیؼایو ایي

اكنب هـث ث ػؿاى هبػؿتجبؿی ػؿ تـکونتبى هیجبىؼ ک ثب ث تـیش

-45ػؿ ایي ؿاثط ػؿ لغبت . قاؿمبل هجل اف هیلاػ ثػ امت4هؿعیي صؼػ

.تیضبت کبكی ػاػ ىؼ امت" [مبثن]تبؿیظ تـکونتبى ىؿی" رلؼ ال 38

" گیلگبهو"هوى امبمی ـ م ػامتبى ثبلا یؼی ػ ػامتبى مهـی

، هوتـیي هنئل انبى یؼی هنئل "آم پبهین" یق اكنب " ایي آب- ػهفی"

ـ م . آؿفی ویيگی انبى ث فؼگی ربػاى هیجبىؼ" هـگ فؼگی"

ػامتبى ثیبگـ تلاه عنتگی بپؾیـ انبى ػؿ ؿا یبكتي اکنیـ صیبت ؿبیی اف

اکنیـ صیبت ثؼمت آهؼ، پل " ایي آب- ػهفی" " آم پبهین"ػؿ . هـگ هیجبىؼ

اهب ػؿ . اف پبىیؼى آى ثـؿی ارنبػ هـػ یب هـػگبى صیبت ػثبؿ آؿبف هی گـػػ

ػامتبى گیلگبهو ـچؼ اکنیـ صیبت یبكت هی ىػ اهب هـهبى ػامتبى هكن ث

. امتلبػ اف آى وی ىػ

108

Uraz, Murat „Türk Mitolojisi“ Istanbu-1994, s. 306-310 109

200- 225تـرو كبؿمی لض - الاس مهـی- کـاهـ. ى. ك

87

. ؿا اف پبی ػؿ هی آؿؼ" م ثبثب"گیلگبهو ث کوک ػمتو ؛ اکیؼ؛ ػیی ثبم

ثؼمت (ػی میب)"هبؿاػإ"ث ىکل کيت ىؼى" آم پبهین"ایي هنئل یق ػیب ػؿ

ایي اهـ ػؿ ػیي صبل یبػآؿ کيت ىؼى هرػ . ثـاػؿاى آم پبهین تکـاؿ هی ىػ

ػاؿای یک چين ک ثـ ثبلای مـه )یب تپ گئف" ػپ گئف"عبؿم الؼبػ ای ثبم

( Besed" )ثنؼ"ثبم " ػػ هؿهت"ثؼمت یکی اف هـهببى ػامتبى (هـاؿ ػاؿػ

ایي عػ تیـی اف هجبؿف ػائوی انبى ػلی یـبئینت ک فؼگی ی . هیجبىؼ

. ؿا تؼیؼ هیکؼ

صاستببی گیلگبهش ؛ صص لعلت؛

هب مبل 12ایک ػامتبى گیلگبهو وبگ ثب ... » : ثظـ هضوویي تـک

هیجبىؼ ک اف " ػػ هؿهت"اف ػافػ ثغو تيکیل ىؼ امت، یبػآؿ ػامتبى

وچیي هجبؿف گیلگبهو ثـ ػلی عؼایبى، . ػافػ ثغو هنتول تيکیل ىؼ امت

«...ثـ ػلی ػقؿائیل ػؿ ػػ هؿهت هیجبىؼ" ػیـم عبى"یبػآؿ هجبؿف 110

-آ ایي)گیلگبهو ث وـا ػمتو اکیؼ ثب گبی ک اف می عؼایبى

ػؿ ػامتبى ػػ هؿهت . كـمتبػ ىؼ ثػ ػؿگیـ ىؼ آـا اف پبی ػؿ هی آؿؼ (آب

بم عػؿا اف ـین يبؼاػى هـهبی ػؿ ػؿگیـی کيتي گب " ثؿبچ"یق

. کنت هی کؼ" ثبیؼؿعبى"یـهؼ

وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین یکی اف رج بی ىغیت گیلگبهو اینت ک

گبی ثـعؿػبی ظبلوب ای ث انببی ػیگـ اػوبل صبکویت ثیـصوب ثـ

ابلی ىـ اؿک هیکؼ، آبـا ث کببی مغت اهیؼاؿػ، صتی هزجؿ هی کؼ ک

ػؿ ػامتبى ػػ هؿهت یق یکی اف هـهببى ثبم . هلؼ ثقؿگی ثؼؿ ىـ ثکيؼ

ا ثب مبعتي پلی ثـ ؿی . ػیب چیي ثـعؿػی ثب هـػم عػ هیکؼ" ػلی ػهـل"

آهچب اف آبى ک اف 30یک ؿػعب عيک، اف کنبیک اف ایي پل ػجؿ کؼ

ػػ هؿهت ثغو . گ). آهچب پل هی گیـػ40ػجؿ عػػاؿی هیکؼ هجلؾ

. ("ػ هرب اؿلی ػلی ػهـل"

اکیؼ ػمت گیلگبهو غنت ػؿ هلت رگلب ػؿ هیبى صیابت صيی

ػؿ ػػ . فؼگی هیکؼ مپل تم یک فى ث ىـ ث هیبى انبب آؿػ هیيػ

غنت ػؿ رگلب ػؿ هیبى ىیـاى " اؿفهرب"كـفؼ " ثنئؼ"هؿهت یق

. فؼگی هیکـػ، مپل ثب اؼؿف ػػ هؿهت ث هیبى اؿفب هی آیؼ

گیلگبهو ػلی ػهـل ـػ اف هـگ مغت ـامیؼ رت ؿبیی اف

ؼؿالاىـاكی فؼ . ثب ث یبػآؿی . آى ث تيجخبت گبگی هتمل هیيؼ

یبػ وؼ ثـگی اف غنتیي کنبی ثػ ک ػؿ ایـاى ث چیي هوبین ای پـػاعت

. امت

110

Karalioglu, Seyitkemal „Türk Edebiyati Tarihi“ Istanbul-1973, s. 25-26

88

گیلگبهش اغػسبى

ن ػؿ هتى مهـی ن ػؿ هیتلژی تـک فثببى ثیي ؿاثط انبى ثب

هخلا ػؿ هیتلژی پیؼایو تـکبى ایـؿ آهؼ . عؼایبى ونبیبیی ػیؼ هی ىػ

لت " ال"هیجبىؼ ک ثب یک (ثه کبهبى)" ثک کبهبى"امت ک آبى كـفؼاى

ػؿ ؿاثط ثب ونبی ىغیت گیلگبهو اؿفعبى هضون آؽؿثبیزبی . کـػ ثػ

هبػؿ هـهبى مهـی گیلـبهیو ال ای ثبم » : کبهیل لی یق چیي هی ینؼ

ثػ " آی عبى"هبػؿ اؿفعبى یق ال ای ثبم . هضنة هیيػ" مى- یي"

«.امت111

گیلگبهش کعاغلی

وبگ ک ػؿ ثبلا هيبؼ کـػین، پـم ىکل گیـی تکبهل ػامتبى

گیلگبهو، یؼی پیؼایو آى ػؿ ثیي مهـیبى، مپل پـػاعت تکبهل آى ػؿ ی

هـى اػبؿ هتوبػی تم نلبی ثؼؼی اهام گبگى، یبػآؿ پیؼایو

ػؿ ایي ؿاثط هضون . تکبهل ػامتبى کؿ اؿلی ػؿ ثیي اهام تـک فثبى هیجبىؼ

کؿ اؿلی، ػػ هؿهت مـچيو آبى » : ثکوـاػف چیي هی ینؼ. تـکوي آ

ػؿ گؾىت بی ثنیبؿ ػؿ ػؿ ثیي تـک فثببى پؼیؼ آهؼ، ی هـى " اؿفبه"

اػبؿ هتوبػی ثب علاهیت امتؼؼاػبی ـی نلبی پیبپی پـػاعت گـػیؼ

«.تکبهل یبكت امت112

. مبل ػوـ کـػ اؼ120ثب ث ؿایبت، گیلگبهو کؿاؿلی ـػ

ؿاثط گیلگبهو ثب ػیبی فیـیي هلاهبت ی ثب ؿس ػمت كویؼ عػ اکیؼ

بم . پـمو اف اصال هـػگبى یق ثب هتي تـکوی ػامتبى کؿاؿلی ىجبت ػاؿػ

هیجبىؼ، فیـا اف گؿی ػؿ (گؿفاػ)"گؿ اؿلی"کؿ اؿلی ػؿ هتي تـکوی

یق ث هؼت چل " هیـآت"ػلا ثـ ایي امت ا ثبم . یک گؿمتبى ثیـى هی آیؼ

. ىجب ؿف ػؿ فیـ فهیي فؼگی هیکؼ

ىجبتب ونبیبی هرػ ثیي ػامتببی مهـی تـکی عػ ث

ػؿ ایزب . ػی ثیبگـ تبؿیظ هيتـک رػ ؿاث عیيبؼی ثیي آبى هیجبىؼ

ثی هبمجت ویؼاین ثطؿ علا ثب ظـ هؿعیي ػؿ ؿاثط ثب اویت آحبؿ

: كلکلؿیک ػؿ ؿىي مبعتي صوبین تبؿیغی آىب ىین

ػؿ ثـؿمی آهعتي ـف فؼگی راهغ انبی ػؿ افه پیو اف »

تبؿیظ، ػؿ کبؿ یبكت بی گـاویوت ثبمتبيبمبى، ػلن اتگـاكی ک ثب تکی ثـ

آحبؿ كلکلؿیک اهام ک می ث می ثطؿ ىلبی تب ؿفگبؿاى هب صلع

گـػیؼ اؼ پیو ثـػ هیيػ، ثوخبث ثغيی اف تبؿیظ انبب اف اویت ثنقایی

111

Veliev; Kamil „Elin yaddashi Dilin yaddashi“ Baki-1988, s. 39 112

Ahmet Bekmyradof „Göroglynyñ Yzlary“ Ashgabad -1988, s. 6-9

89

ایي كلکلؿب كـگ ثقؿگی امت ک تم انبب آكـیؼ ىؼ . ثـعؿػاؿ امت

، (صتی كبهؼ ػلت ن ثبىؼ ) ثیبگـ ایي اهؼیت امت ک، گـ عبی اف انبب

رت اػاؿ ػبػلا مـفهیيبى ػؿ ػـ بی گبگى اهتبػی، میبمی، ػیی

ؿیـ ػاؿای آچبى مبفهببی یـهؼی ثػ اؼ ک ثب اؿگببی یک ػلت

«.پیيـكت ثـاثـی هی کـػ113

و بیی اػ تغجو هتى اصلی سهغی

: لطعبتی اػ هتي اصلی صاستبى گیلگبهش

وبطؿ ک گلتین ایي ػامتبى پل اف پیؼایو ػؿ ثیي مهـیبى ی هـى

ایک ثب هنوت . اػبؿ هتوبػی ث هیبى اهام ػیگـ ؿكت ؿا تکبهل پیوػ امت

بیی اف هتي الی الی آى ک تم مهـىبمبى اف لص بی مهـی

: تـرو ىؼ امت آىب هی ىین

ا و ػايبی ػیب ؿا آهعت ث . ا و چیق ؿا ػیؼ امت» : الق

کنی ک پـػ ب ؿا ثـػاىت ثـ امـاؿ آگبی . نلبی آیؼ عػ مپـػ امت

عنت کكت اف . عجـ هع كبى ؿا هجل اف اهؼ ا آؿػ امت. یبكت ومت

و آى چیقبیی ؿا ک ثب چيوبى عػ ػیؼ . ؿای ػؿاف ثبفگيت اهب اف پب یلتبػ

. ثـ گـػ عػ کيیؼ ثػ، ث كـهبو ثـؿی مگ یبػثػی صک کـػؼ

ث هلؼ بی پیـاهى . كـهبى ػاػ تب ثـ ػؿاػؿ اؿک هلؼ ثنبفؼ

ػیاؿبی ایي هلؼ ب ! آبی هوؼك؛ گزی بی پبک ثگـ-پـمتيگب ؛ ایي

. اگبؿ اف بثبیینت ک اف پين مبئیؼ ثبكت اؼ

عؼایبى ػؿ ثغيیؼى . عؼای ثقؿگ، گیلگبهو ؿا ث ىکل کبهلی آكـیؼ امت

عؼای عؿىیؼ فیجبتـیي عیب ؿا . عبئل فیجب ث ی ثب یکؼیگـ ؿهبثت هی کـػؼ

( مهـیEnki )EA" ا آ"عؼای اهیبك آة ىیـیي فیـ فهیي . اؿفای ػاىت

عؼایبى ثقؿگ، گیلگبهو ؿا ػؿ اؼاف بی فیـ . یق عـػهؼی ؿا ث ا ػطب کـػ

: آكـیؼؼ

... گيبػی هؼهبیو ... ، گيبػی می اه رت (؟)ثلؼی هؼه یبفػ

ػمم . رػه اف ـ رت هبمت ثػ. ػاؿای ؿیيی ثلؼ مجیلی فیجب ثػ. ثػ

ثؼی ثنیبؿ تهؼ . ثؼى ی اف گىت عؼایبى یک مم اف گىت انبى ثػ

گبم . پل اف گيت گؾاؿ توبهی مـفهیب ث ىـ اؿک ثبفگيت. ػاىت

ػؿ کچ ب . گـػه ػؿ کچ بی اؿؿک ثب اثت توبم مـه ؿا ثبلا هی گـكت

ػمتبو . ملاصبیو ثـرنت ثػ. ثی وتب ثػ. وچى گب صيی ؼـ هی کيیؼ

113

Weirich, Rudolf & Bürk, Gerhard „Grünzüge der Geschichte“, Berlin-

1972, s. 1

90

روؼیت اؿک اف ىؼت هـگ هیـ کبو . اف کيتي انبب ثبف وی اینتبػ

.«...یبكت114

اف عاثگبو ثیـى " ات"ثبهؼاػاى گبهی ک عؼای عؿىیؼ ... » : ة

گیلگبهو ث یبؿی ا . توببی عػ ؿا ثـای گیلگبهو ثبفگ کـػ" آب-ایي"آهؼ،

«...ا ملاصو ؿا ثـػاىت. ثـعبمت115

ىو ؿف ىو ىت گـینتن فیـا، » : پ

... مغت ـامیؼ ثػم

اف هـگ ـامیؼم، افایي ؿی ػؿ ربى ؿا هی گـػم

هـگ ػمتن، هـا ثی بیت ؿوبک کـػ،

اف ایي ؿی ملـ ػؿ ػؿافی ؿا ػؿ پیو گـكتن

هي چگ آؿام گیـم؟ هي چگ بل مـ ؼن؟

ػمت هضجة هي عبک گيت؛

. ػمت هضجة هي اکیؼ عبک گيت

آیب هن ث عاثی بگقیـ كـغان ؿكت؟

«آیب بگقیـ غان گيت تب ػؿ عاثی اثؼی كـ ؿم؟116

ث کزب هیـی؟ ! گیلـبهیو» : ت

ؿا ک هی ریی غای یبكت [ربػای]ت فؼگی

آگب ک عؼایبى انبى ؿا آكـیؼؼ،

. هـگ ؿا یق ث ی ػاػؼ

. ؿا ثـای عػ گ ػاىتؼ [ربػاى]فؼگی

ثغؿ، ثه، ! ت ای گیلگبهو

! ىت ؿفت ؿا ثغىی ثگؾؿاى

! ؿفبیت ؿا ثب ىبػی پـ کي

ىت ؿف ؿه پبیکثی کي،

لجبمبی فیجب ثپه،

ػؿ آثب ىب کي، مـ ؿیت ؿا ثيی،

! ث کػکی ک ثـ ؿی ػمتبت امت ثگـ

! ثگؾاؿونـت ػؿ هیبى ثبفاى ت ؿـم ىبػی گـػػ

114

Uraz, Murat „Türk Mitolojisi“, s. 310-311 115

Kramer, S. N. „Mesopotamien“ Hamburg-1971, s. 13-14 116

Kralioglu, Seyitkemal „Türk Edebiyati Tarihi“ Istanbul-1973, s. 15

91

«.چیي امت [آؿی]ثبینت انبى 117

و بیی اػ اشعبع غبیی سهغی - 2

اىؼبؿی ک پیـاهى : [No. 24-26]ایي آب - اىؼبؿ ػهفی»

عامتگبؿی آئیبی ػـمی ىب چپبى اؿک یؼی ػهفی ثب گجبى رنؿ

مـػ ىؼ امت، یي تبؿبی هلت ػیبی " ایي آب" هــؿ ایي ىـ، ال

ثؼ ثؼ ایي اىؼبؿ، پژاک یـهؼی امت اف . ىؼـ امبیـ مهـیبى هیجبىؼ

ـیک اف ایي اىؼبؿ ک ػؿ ثـ گیـؼ مغبى ػهفی . تغیلات ىبػـا آبى

: فیـیي امت (گ) اؿیبت 5ایي آب هیجبىؼ، ػاؿای

، تـا بی ػبىوب اینت ک پیو اف آئیبی ػـمی 25ىؼـ ىوبؿ

: مـػ ىؼ اف ثغيبی فیـ تيکیل گـػیؼ امت

ایي ثغو اف می ینؼ اه ؛ . ثغو غنت، ػين ؿا عػؿا هی یبثؼ

ػػ، )یؼی تـا ای ک وـا آلت همیوی یژ ای . ؛ بهیؼ ىؼ امت(1)تیگی

ثغو غنت . ایي تـا عػ اف ػثغو تيکیل ىؼ امت. عاؼ هی ىػ (هپف

: ثب تـوبی ایي آب پیو عػ عطبة ث عػه آؿبف هی گـػػ

ىت پیو، آگب ک هي هلک، رل کبى ىکلتن،

ىت پیو، آگب ک هي هلک آموبى، رل کبى ىکلتن،

آکب ک هي ىکلتن ث پبیکثی پـػاعتین،

ػؿ آى گبم ک تبثو ؿىبیی ثـىت چیـ هیگيت

هي ػؿ ػل تـا فهقه هیکـػم،

* * *

ا، ثب هي ؿثـگيت

ثب هي ؿثـ گيت " (2)کلی آب"راى ىیـػل

راى ىیـػل، ػمت ثـ ؿی ػمتبن بػ

. ، هـا ثب ثبفاو ػؿ آؿه کيیؼ(ػهفی)"آب- اىهـبل"

* * *

پل اف آى ثیي ایي ػلؼاػگبى لضظبتی آکؼ اف اصنبمبی ثنیبؿ ظـیق هی

آهیغت ث ػين ػلؼاػگی صبلت ػكبػی ثغػ (؟)تت؛ بی-آ-ایي آب ثب؛ تت. گؾؿػ

: هی گیـػ

یجب؟ اکى؟ هـا ؿب کي، هي ثبیؼ ث عب ثـگـػم

! هـا ؿب کي، هي ثبیؼ ثغب ثـگـػم (ػهفی)آب-کلی

117

Kramer, S. N. „Mesopotamien“ … s. 141

92

هي ثـای گل فػى هبػؿم چ ب تان گلت؟

چ ب تان گلت؟ " یي گبل"هي ثـای گل فػى هبػؿم

اؿا ؿب وی کؼ، ثلک وبى آى پبمظ چبؿ ای ؿا آهبػ کـػ " ػهفی"اهب

: ثػ

! هي تـا هی گین، هي تـا هی گین

هي تـا هی گین ! ای فیجبتـیي ػـمب" آب- ایي"

هـا ث وـا عػ ! تـا هی گین، ای هـثبى هي

ث ثقؿگتـیي هیؼاى ثبفاؿ ثجـ

ػؿ آزب، افؼ ای ثب ؿهبی عػ هبؿا مـگـم عاؼ کـػ

ا، فیجبتـیي تـا بی عػؿا ثـای هب عاؼ مـػ

. ا ثب پبیکثیبی ربلت عػ، اهبت هبؿا پـعاؼ کـػ

* * *

ایي ثغو ثب صؼیج لل هلگی ک اف ـین آى ایي آب ث : هنوت ػم

بفکتـیي ىیاتـیي ىکلی ػين ػلؼاػگی عػؿا ث هؼيم ىـ آیؼ

: عػ، ثب توبم تاى ثیبى هیکؼ، ث پبیبى هیـمؼ

هبػؿم آهؼم [عب]ث آمتبى " آب- ایي"هي

ثب رؼ ىبػی اؿػ ىؼم

یي گبل آهؼم [عب]هي ث آمتبى

ثب رؼ ىبػی اؿػ ىؼم

، آى مغي ؿا ث هبػؿم عاؼ گلت (ػهفی)ا

ػبؿ ػؿعت مـؿا، ثـ ؿی كـه عب عاؼ پبىیؼ

ا، ث یي گبل آى مغب ؿا عاؼ گلت

ػبؿ ػؿعت مـ ؿا ثـ ؿی كـه عب عاؼ پبىیؼ

* * *

ا، ک عب اه ثی عه هی پـاکؼ،

مغبو ىبػی هی آكـیؼ،

ىـ هي، پبکتـیي گـاهی تـیي ػ امت

"! میي"كـفؼ " اىهـبل آب"

گیببى ت ىیـیي امت ! ىـ هي

گیببى ؿلات ضـای ت ىیـیي امت

ؿمتیبی ت ىیـیي امت"! اىهـبل آب"

... گیببى ؿلات ضـای ت ىیـیي امت

93

No.24 : ایي ىت ب ک اکخـ ثغيبی آى ثؿت ىکنت ىؼ ث ؿفگبؿ هب

تيکیل " ایي آب" آـا تـا بی مـػ ىؼ تم 5-12ؿمیؼ امت، مطؿ

ػهفی قػ ). اصنبك عىجغتی هی کؼ [ػهفی]ی اف ػمت ػاىتي . هیؼؼ

: (.هي آهؼ امت هي عػؿا ػؿ کبؿ ا عىجغت هی یبثن

هي، ثگؾاؿ وؼیگـؿا ػؿ آؿه گیـین ... ای

ثب ىبػی مـؿ ث یکؼیگـ ثگـین ... ثیب

ػؿ ػلبیوبى چ هیگؾؿػ ! ىـ هي" آب- کلی"ای

. ثبىؼ، ػلو ىبػ ؿاو آمػ امت... ىبیؼ ا

* * *

آب ث مغبو اػاه هی ػؼ، ثیژ ػؿ ؿاثط ثب ػگن بی ػیي - ایي

: مهـی

: عان ؿكت، ث ا عان گلت [عؼاین]هي ث صؿ بصجن

ينت ای " لیل- اى"ت ػؿ راؿ

ػؿ ػل عػ تـا ثـگقیؼ امت، " میي" پؼؿم

... ت ػؿ هلت هي ثـگقیؼ ىؼ ای، هي آهؼ ام

تبد هوؼك ؿا ثـ مـت گؾاىت امت " میي" ا

عؼایبى ثقؿگ، تـا فیـ چين گـكتؼ ... آبى

اف ـین تـا بی متبیو آهیق عػ، (3)"آبکی ب"

«.ثـ می ات کـاهت ربؿی کـػ اؼ118

: تیضبتی پیـاهى ثـعی اژ بی اىؼبؿ كم

" تـا" " ىؼـ"آچبى ک اف هتي ثـهی آیؼ، ث هؼی " تیگی"اژ : (1)

یب " ػیوک"ث س ػیؼ هی ىػ ک ایي کلو مهـی ثب کلو . آهؼ امت

. ػؿ لز بی هغتلق فثبى تـکی اف یک ؿیي هیجبىؼ" گلتي"ث هؼی " تیوک"

. گ)هیجبىؼ" گلتي"ػؿ فثبى مهـی یق ث هؼی " ػ" یب " ػی"فیـا کلو

ػؿ لـت كم، ػؿ فثبى تـکی اهـف " گی"اف می ػیگـ پنؼ . (ثغو لـتبه

" مئهک"اف هؼؿ " ػين"؛ مئگی؛ ث هؼی : هبؼ. یق ثنیبؿ ؿایذ هیجبىؼ

" اإهک"اف هؼؿ" توزیؼ"تؼـیق "ث هؼی " اإگی" (ػين ؿفیؼى)

. ؿیـ (تؼـیق کـػى)

118

Kramer, Samuel Noah, „Sumerische Literar Texte aus Nippur“ Berlin-

1961, s. 13-14

94

ث هؼی ثؼ ػمتؼاؿ ثـعی " ػهفی"ایي کلو یکی اف الوبة : (2)

ػؿ فثبى تـکوی یق توـیجب ػیي ایي لـبت ػؿ ویي هؼبی هرػ . عؼایبى هیجبىؼ

. (ث ثغو بهبی ػیی. گ)هیجبىؼ

تلوی " آى"هیگیؼ ک كـفؼاى " آبکی" هزوػ عؼایبى آموبى ؿا : (3)

. هی ىؼ

: و بیی اػ کلوبت لصبع سهغی- 3

ػؿ ىـی ک مگ گجبى رػ ؼاؿػ،

. ؿثب پبمؼاؿی هی کؼ

کنی ک وـ كـااى ػاؿػ،

هیتاؼ عىجغت ىػ

کنی ک ؿل كـااى ػاؿػ،

هیتاؼ میـ گـػػ

کنی ک یچ ؼاؿػ اهب،

. هیتاؼ ؿاصت ثغاثؼ

. ػؿ مـفهیي مهـ تیؼمتبى عبهىتـیي انبب نتؼ

هبػؿ ثلاؿت " ىتي"

. پؼؿ ـ امت

مغي هبػؿت ؿا گه کي،

. وبؼ مغي عؼا

اف ػىوبت اصتیب کي

. وبگ ک اف ؿی اربهی ک ثب اصتیب هی گؾؿی

آک وچى كـهبـا ثقؿگ ىػ،

وچى ثـػ عاؼ فینت،

آک وچى ثـػ ثقؿگ ىػ،

«. وچى كـهبـا عاؼ فینت119

119

Kramer, S. N. „Mesopotamien“, s. 177

95

شجبتب وسبیبی هجص صع هعوبعی، پیکغتغاشی یؼ - پجن

: شستیي علائن شتبعیػؿ ثغيبی گؾىت تیش ػاػ ثػین ک ثب تر ث ایي اهؼیت ک ػؿ ثیي

الـیي ػؿ یک كبل فهبی تبؿیغب ثنیبؿ کتبی، ػؿ ػـ بی گبگى

توؼى، ػگـگیبی ثنیبؿ ثقؿگی ؿط ػاػ امت، ػايوؼاى ثؼیي تیز ؿمیؼؼ ک

ؿیي بی ایي توؼى ظؿ ثبینتی اف مـفهیي ػیگـی ک ػاؿای توؼى پیيـكت

هخلا پؼیؼ آهؼى هؼؼکبؿی پیيـكت ػؿ ثیي . ای ثػ اؿػ ایي هطو ىؼ ثبىؼ

الـیی ک كبهؼ هاػ هؼؼی هیجبىؼ، ثـعی ػايوؼاى ؿا ث ایي ثبؿ ؿمبؼ، ک

ػؿ ؿاثط ثب پیؼایو . آؿػ ىؼ امت (آب )"أ"ایي كي اف مـفهیي ػیگـی چى

مینتن آثیبؿی پیيـكت ػؿ ثیي الـیي یق ػیب ویگ ظـ پیو کيیؼ ىؼ

هب وچیي اف هبثغ تبؿیغی تیز تضویوبت ثبمتبيبمی هی آهفین ک . امت

ىی تلیؼ کيبؿفی غنتیي ثبؿ ػؿ آمیبی هیب، ثیژ ػؿ تـکونتبى پؼیؼ آهؼ

ثوبیب آحبؿ پیؼایو ؿىؼ یکی اف هتـهی تـیي هؼیوی تـیي توؼى بی » : امت

. کيبؿفی ػؿ اؿای هـفی ثیي ثلؼیبی ایـاى ضـای تؿاى یبكت ىؼ

هـث [ػؿ لایت ثبلکبى تـکونتبى]هؼیوی تـیي و ایي آحبؿ ػؿ ؿبؿبی رجل

یؼی صؼػ پزقاؿ مبل پیو اف " ئلیت هوؼم"ث انببیی امت ک ػؿ ػؿاى

30ػؿ " ریتى"ػؿ صل غنت وب هنکی اهغ ػؿ قػیکی . هیلاػ هی فینتؼ

«.کیلهتـی ىـ آىـبثبػ اف و بی ایي توؼى هیجبىؼ120

وبگ ک ػؿ ثبلا ػیؼین، آؿبف ایي هـصل توؼى ػؿ ثیي الـیي هـث

. ث م قاؿ مبل هجل اف هیلاػ امت

ػؿ ػـ هؼوبؿی پیکـتـاىی یق ثیي تـکونتبى ثیي الـیي ک ػؿ

ثنیبؿی هبن ػاؿای ىـای اهلیوی هيبثی یق هیجبىؼ، ونبیبی هؼی ػاؿی

هب ػؿ ایي ثغو عاین کىیؼ ثب تکی ثـ یبكت ب ظـات هضوویي . هرػ هیجبىؼ

. ػؿ ـػ هطو، ایي ونبیب ؿا تیش ػین

: ثیي الغیي- 1

ثیي الـیي، ثیژ ثغو رثی آى اف ظـ هؼبػى هاػ جیؼی ثنیبؿ »

(صویوتب ث ایي ػلت)ثویي رت یق. كویـ ثػ حـت امبمی آى آة گل امت

مبکیي ثیي الـیي هبػؿ گيت اؼ اثقاؿبی امبمی کبؿؿا ک ثب تکلژی پیيـكت

ثؼیي تـتیت آبى تب ث تؤهیي عؿاک پىبک . هوکي هیجبىؼ، ایزبػ وبیؼ

لافم ـؿی عب اکتلب کـػ، ػلا ثـآى هبػؿگيتؼ تب اصتیبربت هؼی عػ

وچى بیغ ظـیق اىیبء تقئیی ـی یق تلیؼ کؼ آچبى مطضی اف

120

„Türkmenistan SSSR-nin Taryhy“ jeld 1, Ashgabad-1959, s. 38

96

آبى ثبآؿبف . فؼگی ثـای عػ تؤهیي وبیؼ ک ثتاؼ ث اهؿ ػییيبى ن ثپـػافؼ

اف تقییي غنتیي عب بی عػ ثب اىیبء هبثل ػمتـميبى، ث آچبى تابیی اف

آكـیو ـبی فیجب هؼوبؿی ػمت یبكتؼ ک هیتاى آـا هؼیوی تـیي یکی اف

. پیيـكت تـیي ع عػ ػؿ تبؿیظ ثيـی ثيوبؿ آؿػ

ػؿ پـؿه ایي امتؼؼاػبی ـی ؼتی ػؿ صل غنت ؛ ػیي؛ یبؿی

پیؼایو آىکبؿ غنتیي پـمتيگبب ؿا رق ثیي الـیي ػؿ یچ ربی . کـػ امت

پـمتيگبب هضـاثبی ایي مـفهیي، غنتیي مـهين . ػیگـ هيبؼ وی کین

ػؿ . ثـای میبگگب، کلینبب، کبتؼؿالب وچیي هنبرؼ هنلوببى ىؼ امت

امبك مبعت ىؼى ایگ ثبب ایي ثبؿ لت امت ک، ثـای عؼایبی ک آبـا

ثیي الـیی ب اف كـػای . هوؼك پبمؼاؿ عػ هیؼانتؼ یق عب ای لافم امت

ؿفی ک یکزبيیی اعتیبؿ کـػؼ، مبعتي عب ؿا آهعت ثـای عؼایبى عػ یق

«...عب بیی ىجی عب بی عػ مبعتؼ121

ثؼجبل مغبى كم پل اف تیضبت پیـاهى ایک چگ " کـاهـ"

کبعب (فیگؿاتب )ایي عب بی مبػ اثتؼایی تب هـصل پـمتيگببی ثقؿگ

غنتیي هزنو بی » :كـاؿئیؼؼ، اف هؼوبؿی ث ـ یکل تـاىی هی پـػافػ

ػؿ صبلت ػجبػت، ـچؼ افظـ تکیکی ؼیق نتؼ اهب اف ظـ ـی ػؿ مطش

ػمتبیی ک (گب یپتینتی )گببی ثنیبؿ بكؾ ربػیی . ثبلایی هیجبىؼ

. هتاؼب آیغت اؼ، و ایب وبیو آىکبؿی اف اصنبمبت ػوین ػیی هیجبىؼ

ایي پیکـب ػؿ ػیي صبل وبیبگـ اصنبك ؿـؿ ثیبى اصتـام تبهی امت ک آبى

ؿىؼ ـ پیکـتـاىی ػؿ مـفهیی ک تب آى ػؿر اف لضبظ . اف عػ يبى ػاػ اؼ

«.مگبی هؼؼی كویـ هیجبىؼ، ثـامتی صیـت اگیق امت122

یق وي تیش ایک هبػ عبم الی ػؿ ـ هؼوبؿی " ىوکل"

یکل تـاىی ثیي الـیي گل ؿك ثػ امت، تؤکیؼ هیکؼ ک مگبی هؼؼی ؿا

غنتیي» : یق ک ثؼؿت هؿػ امتلبػ هـاؿ گـكت اف مـفهیبی ػؿ هی آؿػؼ

و بی تاى امتؼؼاػ ػؿ ػـ هؼوبؿی ػؿ پـمتيگبب کبعبی مهـ،

اهب ػؿ عب ب فینتگببی هؼولی ویتاى اف . اکؼ آىؿ ثچين هی عؿػ

مگ هـهـ آک تب ػؿ ثببی بػؿی چى . ـ هؼوبؿی مغي گلت

پـمتيگب ىـ اؿک هـث ث قاؿ مم پیو اف هیلاػ هؿػ امتلبػ هـاؿ

ػؿ ثببی ػیگـ اهب، اف عيتبی عبم هـثغ یب هنتطیل ىکلی ک اف . گـكت امت

آهیغتي گل ؿك ؿیق ی کب ػؿمت ىؼ ػؿ ای گـم آكتبثی ثیي الـیي ث

... مـػت عيک هی ىؼ امتلبػ ىؼ امت

121

Kramer, S. N. „Mesopotamien“ s.142 122

Kramer, S. N. „Mesopotamien“ s. 153

97

ایي . تکبهل ثببی ػیی، مطس هغتللی اف كـگ ربهؼ ؿا وبیبى هیکؼ

آؿبف ىؼ تب ثببی 3.3كي هؼوبؿی اف پـمتيگببی ثنیبؿ هؼولی تک ابهی

هوؼك هتيکل اف ابهبی هتؼؼػ ؿػیق ىؼ ػؿ اـاف صیبب ؿىؼ تکبهل پیؼا

«...کـػ امت123

گل ؿك تب ثـای عيت فی هؿػ امتلبػ هـاؿ گـكت ثلک پل اف »

آكتبة گـم ثیي الـیي ثؼى . هبلو فیبػ ػؿ هزنو مبفی یق ثکبؿ ثـػ ىؼ امت

آک فصوت یژ ای ؿا لت کؼ هزنو بی مبعت ىؼ ؿا عيک ملت هی

کف آتيؼاب " ظـف"انبب ثقػی آهعتؼ ک لافم عب چى کبم . کؼ

ایگ ظـف ثتؼؿیذ فیجبتـ، ... ؿا ػؿ آتو پغت، مپل ؿی آبؿا لؼبة ثکيؼ

. هبمجتـ، کبهلتـ گيت ؿی آب ثب ؿگبی گبگى تقییي ىؼ امت

گل ؿك ثیژ ثؼاى هبػ عبم ػؿ پیؼایو ـ هزنو مبفی وو هوی

ایي هبػ رت مبعتي هزنو بی هؿػ هـف ػوم هـػم ثکبؿ . ایلب وػ امت

هب ث ایگ كـاؿػ ب ػؿ كبل فهبی قاؿ بی چبؿم تب . گـكت ىؼ امت

ـ هزنو مبفی ثـ " ىب.ف.گ"ثظـ. یکن هجل اف هیلاػ فیبػ ثـعؿػ هی کین

ػؿ صویوت یق هیتاى گلت ک ـ . امبك ثبؿبی ػیی هـػم پؼیؼ آهؼ امت

هزنو مبفی اف گل ؿك ػؿ ىـم ثبمتبى ػؿ چبؿچة كـگ ػیی تضون یبكت

(فى عؼایبى )فیـا ػؿ هیبى ایگ هزنو ب ث تؼؼاػ ثیيوبؿی اف ال ب. امت

ػلا ثـ ایب ث . ثچ ػاؿ ثؼى ثچ، گبب وـا ثب هبؿ ثـعؿػ هی کین

پیکـبی رؾاة فبى ثـ ثب می بی ثـرنت، مـبی گب ثب چيوبى ثنیبؿ

. ػؿىت ک موجل هضل كـاای هی ثبىؼ یق هار هیيین

ثبؿبی ػیی عـاكی هـػم ؿگب ػلائن امـاؿ آهیق كـاای ؿا لت

مبکیي ثیي الـیي ثب پل ػمتـزبی عػ ااع هزنو بی ؿگبؿگ . هیکـػ

ؿا عـیؼ ث هقل هی ثـػؼ آب ؿا ػؿ آمتب ػؿ ؿػی مبعتوبب یب ابهب

ػؿ کبؿ ایگ كـاؿػ بی اف گل ؿك، . رت ؿاؼى اؿاس عجیخ هی يبؼؼ

کبؿبیی اف گل پغت ملبلی ؿا یق هيبؼ هی کین ک، وبگ ک ػؿ ثبلا

ػؿ ایزب یق هب ث . اىبؿ کـػین، ثیبگـ ثبؿبی ػیی كـگ هـػم هیجبىؼ

آب؛ ثوخبث ال فیجبیی یب پبمؼاؿ صـهت هبػؿی، ػیگـ عؼایبى - هزنو ؛ ایي

... اثنت ث ی ثـعؿػ هیکین

هضون ػثبؿ پیـاهى ال فایو ثبؿؿی، فائـای ک ػؿ صبل اؼاء

هـثبیبی عػ ث پبی ال بیی ک آة صیبت ػؿ ػمت ػاؿؼ، ال بیی ػؿ صبل

اینتبػ یب چوجبتو فػ، هـهببى، ػؿگیـ ىؼگبى ثب ىیـاى، مگ ثببى، یک

123

Schmökel, H. „Kulturgeschichte des Altenorient“ Stuttgard-1961, s. 235-7

98

رلت ثقی ک ػؿ ػمی ػؿعت هوؼك موجل فؼگی اینتبػ اؼ، اژػبب،

«.گببی ثبلؼاؿ ػیگـ هاؿػ مغي هی ؿاؼ124

هؼوبؿی پیکـتـاىی ثیي الـیي یق ک پیـاهى" همکبتی. ك"

هبػ امبمی ػؿ » : تضویوبت وػ، وي تؤییؼ ظـات ػیگـ ػايوؼاى هی ینؼ

. هؼوبؿی ثیي الـیي عيت عبم مبعت ىؼ اف گل ؿك آؿيت ث کب ؿیق هیجبىؼ

ایي ـ ػؿ . ثـ ثـػاؿی اف آرـ اف قاؿ مم پیو اف هیلاػ آؿبف گـػیؼ امت

ؿاثط ثب ثبؿبی هؾجی ؿىؼ تکبهل پیؼا کـػ ؼف امتلبػ اف اىیبء فیتی

ػؿ ثبب ػؿ صکن ػػب لنن ػؿ ؿاثط ثب ػیي عبی رت ػؿ کـػى اؿاس

ثؼلت بیبة ثػى مگبی هؼؼی ػؿ ثیي الـیي ... عجیخ فیبى آؿ ثػ امت

آؿػ ىؼى آى اف هبن ثنیبؿ ػؿػمت، ن ثنیبؿ گـاى ثػ ن امتلبػ اف آى

ػؿ هیبى اىیبء یبكت ىؼ تم کبىگـاى، . هـث ث فهببی عیلی ػیـتـ هیجبىؼ

مبل هجل اف هیلاػ 2500پیکـ مـ گب ـی اف ثـق ػیؼ هی ىػ ک هـث ث

«.هیجبىؼ125

ربلت پـ هؼی امت ک ایي پیکـ گب ـ ثنیبؿ ىجی و اینت اف ایي

ثب ایي تلبت ک الا . ع ک ثبمتبيبمبى اف مـفهیي ثبمتبی تـکونتبى یبكت اؼ

مبعت ىؼ، حبیب (چين پیيبی گب)و تـکونتبى اف لای بة فهـػ

. هؼیوی تـ اف و ثیي الـیي هیجبىؼ

ثبمتبيبك ػیگـی ػؿ ؿاثط ثب ـ هؼوبؿی پیکـتـاىی ػؿ ثیي

ػؿ تیز کبىبیی ک ػؿ ىـبی ثبمتبی ثیي » : الـیي چیي هی ینؼ

ػؿ ایي . الـیي ؿت گـكت، هزنو فبى ػؿ صبل چوجبتو فػ یبكت ىؼ امت

گ پیکـب ک ثغو هوی اف ـ هؼیوی هی ثبىؼ، افـین تیـ می ب

فابی ثقؿگ، وو فبى ػؿ تؼام صیبت ـچ ثـرنت تـ هؼی ػاؿتـ يبى

ایي . اهب ثـػکل، مـ آبى کچک ؼیق تیـ گـػیؼ امت. ػاػ ىؼ امت

و ىگلت . هزنو ب و بی اؿفىوؼی ػؿ ؿىي ىؼى پیؼایو ػیي هیجبىؼ

اگیق ػیگـ ػؿ هیبى ایگ آحبؿ اینت ک گبـ اف اصتـام یژ ای ثـعؿػاؿ

ایي ىی ثطؿ . ػؿ هؼوبؿی ث ثببی تک هج ای فیبػ ثـعؿػ هی کین. هیجبىؼ

«...میؼی ثـ هؼوبؿی ػؿ بی ثؼؼی تؤحیـ گؾاىت امت126

. م. م2600ثبمتبيبك كم الؾکـ ػؿ فیـ یک هزنو گب ـ هتؼلن ث

مـ گبـ هتؼلن ث ـ ثـقی، چيوبو اف ؼف گـ، » : چیي ىت امت

124

Schmökel, H. „ Kulturgeschichte des …“, s. 244-46 125

Moskati, S. „Wie erkenne ich Mesopotamische Kunst“ Zürich-1979,s.8-10 126

Margueron, Jean-Claude „Die Grossen Kulturen der Welt“ München-

1989,s.148

99

ایي احـ ـی ک ؼف عبی ؿا ثیبى هی . (هف ثـؼاػ) مبتی هتـ 17ث ثلؼی

کؼ، ػؿ هؼوبؿی پـمتيگببی ثیي الـیي ثؼاى تقییي هؿػ امتلبػ هـاؿ

تبربی ىبعؼاؿ ثـ مـ عؼایبى یو . مـ گب موجل توؼك ثػ امت. گـكت امت

. اکؼ یق ثیبگـ چیي هلهی هیجبىؼ- عؼایبى ػؿ یبػگبؿبی هتؼلن ث ػؿاى مهـ

«.تب ػؿ آمؿ اػاه ػاىت امت. م.ایي مت اف قاؿ مم م127

اکى پل اف آىبیی ثب ـ هؼوبؿی پیکـتـاىی ػؿ ثیي الـیي هـث

ث ػؿاى مهـیبى ثب چگگی ىکل، هوى ىی بی ویي ـب ػؿ

. مـفهیي ثبمتبی تـکونتبى هـث ث ویي ػؿ پیيتـ آىب هی ىین

: تغکوستبى- 2

کبىبی ثبمتبيبمی » : هؤهؼاف چیي هی ینؼ. ثبمتبيبك تـکوي م

. حبثت کـػ ک مـفهیي تـکونتبى هؼیوی تـیي هطو توؼى عبؿفهیي ثػ امت

ػمتبؿػبی ثبمتبيبمی ث هب اهکبى ػاػ تب ثتاین ؿیي بی توؼى تـکوي اف

یژگی عب بی هتؼلن ث توؼى . رول ـ هؼوبؿی آـا هؿػ اؿفیبثی هـاؿ ػین

. ثیبگـػؼم ظن آب هیجبىؼ (ػؿ ئلیت). م. مبل م6،000ػؿ " ریتى"

ابم ػؿ ـ . ؿمتببی ایي ػؿ اف عب بی تک ابه هـثغ ىکل پؼیؼ آهؼ اؼ

(کب گل)ػیاؿ ایي عب ب اف گل آهیغت ث کب ؿیق . رػ ػاؿػیک اربم

پیؼا ىؼى پـمتيگبب ػؿ کبؿ ایي عب . ػؿمت ىؼ، ؿی آـا گل ؿك هبلیؼ اؼ

ؿی ػیاؿ ایي پـمتيگبب ثب وبىیبی . بی هنکی یق ىگلت اگیق امت

ایي وبىیب اف غنتیي و بی ـ تزنوی . هـث ث ىکبؿ تقییي گـػیؼ امت

. ػیب هیجبىؼ

ثبیؼ هؿػ تر هـاؿ گیـػ، رػ " ػپ- آلتیي" آچ ػؿ ـ هؼوبؿی

ثوبیبی پـمتيگبب، اصؼبی . هیجبىؼ" فیگؿات"پـمتيگببی ث ىکل

ػؿ صویوت غنتیي " هبؿهه"ػؿ . م. م2،000هنکی کبعبی هتؼلن ث

ؿیوـكت . ىکك بی ـ هؼوبؿی پیيـكت عػیژ ای ؿا ث وبیو هیگؾاؿػ

ایزبػ کؼگبى ـ هؼوبؿی هتؼلن ث ػؿ ثـق ایي هطو ثب ثـ گیـی اف مت

ػؿ بی هجل تللین آى ثب پیيـكتبی هؼوبؿی فهبى عػ، مجک هکتت یژ

ایي هکتت ثـ ـ هؼوبؿی ػؿ بی ثؼؼ اف . ای ػؿ ایي ػـ ػـ کـػ اؼ

و ایگ تؤحیـ، یبػگبؿبی ثزبهبؼ ػؿ . عػ تؤحیـ ىؼیؼی گؾاىت امت

127

Margueron, Jean-Claude „ Die Grossen ….“, s. 190

100

مـتبمـ تـکونتبى هیجبىؼ ک ثیبگـ تکبهل تؼؿیزی مجک عب مبفی تـکوي تب

«. هیلاػی هیجبىؼ19هـى 128

ثـامتی ... » : چیي هی ینؼ" مبؿیبیؼی. " ثبمتبيبك تـکونتبى

غنتیي ؿمتببی هتؼلن ث غنتیي . م. مبل م 6,000 یق ػؿ آمیبی هیب

آبى ع ثهی غنتیي توؼى ىـم ؿا پبی .کيبؿفاى ایي هطو پؼیؼ آهؼ امت

ػؿ تیز ؿىؼ ىکكبیی توؼى ثهی تـکونتبى رثی، . گؾاؿی کـػ اؼ

غنتني ؿمتببی مبػ کيبؿفی ی ػ ب صتی قاؿ ب ؿا تکبهل پیوػ

عـاث بی ىـبی پبى ػؿ فیـ عبکب . تب ػؿر ىـبی اهؼی اؿتوبء یبكت اؼ

«.هی ثغيؼ" کئپت ػاؽ"چیي هظـ ای ث ػاه ىوبلی 129

چیي " هؿثبى روبل کؿایا"ػؿ ؿاثط ثب ـ هزنو مبفی تـکونتبى

ایي . هیتاى گلت ک هزنو مبفی غنتیي ـ تقئیی تـکوي هیجبىؼ» : هی ینؼ

پؼیؼ آهؼ، ؿا تکبهل ثنیبؿ پیچیؼ پـ هـصل ای ؿا " مگ"ـ ػؿ ااعـ ػؿ

آحبؿ هـث ث هؼیوی تـیي هـامن آئیبی ث عبک مپبؿی . اف مـ گؾؿاؼ امت

هـػگبى، ثـىی وبیبگـ چگگی ع اؿتجب غنتیي انبب ثب ػیبی

. پیـاهيبى هیجبىؼ

پـمتو یـبی جیؼی آئیبی ربػگـی، ػؿ چیي كبیی ثػ ک

ػؿ ایزب . پؼیؼاؿ گيت" مگ"هؼیوی تـیي کبؿبی ـی هتؼلن ث ااعـ ػؿ

. ثػ ک غنتیي گبهبی تلکـ و ربج ػؿ ػـ پیکـتـاىی آؼؿ ثـػاىت ىؼ

ػؿ آب، غنتیي تؤحیـ پـم ػؿاف آىلت ی کىو انبب ثـای ػؿک امـاؿ

" پکبچیک"و بیی ک . جیؼت پیـاهى عػىبى ث س ػیؼ هی ىػ

ث تؤییؼ . هضون ػؿ ػـ ـ آمیبی هیب اؿائ هیؼؼ، ثنیبؿ ربلت تر امت

ی ػؿ مـفهیي تـکونتبى ػؿ هیبى وبىیبی هـث ث ػؿاى ثبمتبى، ث هزنو

ثظـ . بی صیابتی ک اف گل ؿك عبم پضت مبعت ىؼ اؼ ثـعؿػ هی کین

ایي وبىیب ک . یق، غنتیي هبػ عبم ػؿ ایي ـ گل ؿك ثػ امت" یکلوي"

انببی . هؼؿی عيي هیجبىؼ، چـ تؼوین یبكت صیابت ؿا تیـ هیکؼ

غنتیي اف ایي ـین ؿاثط ثیي عػ ػیبی فؼ پیـاهى عػؿا تیش ػاػ

ػؿ ػؿاى ثبمتبى پیکـ صیابتی چى ثق، گملؼ، گب ک ثب تـاه اف مگ . اؼ

امتغاى مبعت ىؼ، ث هظؿ ثبؿػاؿ ىؼى فبى بفا یب ػكبع ػؿ هوبثل اؿاس

پیکـ انبب یق ثب ویي آهبد ثکبؿ ثـػ ىؼ . عجیخ هؿػ امتلبػ هـاؿ گـكت امت

ایگ پیکـب اف . ػؿ هیبى آبى پیکـ فبى، ثنیبؿ كـااى گنتـػ هیجبىؼ. امت

128

Mämmedow, Mämmed „Türkmen Medeniyeti Jurnaly“ Ashgabad-

1993/1,s.12 129

Sarianidi, Viktor „Türkmen Medeniyeti Jurnaly“ Ashgabad-1994/1, s. 31

101

غنتیي انبب ث تلبتبی امبمی هیبى . یبكت ىؼ اؼ" (تپ)هـ ػپ" " ریتى"

چبؿ رت امبمی ؿا تيغی " آثـاها"ػؿ ایي ؿاثط . فى هـػ پی ثـػ اؼ

تیـ فبى - 3. ؿاثط فبى ثب نل- 2. ؿاثط فبى ثب اربم عب- 1: هیؼؼ

. تیش وو فى ػؿ ؿاثط ثب ربػگـی ىکبؿ- 4. ثؼاى آؿبفگـ نل

ػؿ اؿتجب (هبػؿىبی)و ایب ؿیوـكت ثب صبکویت هبػؿتجبؿی

پیکـ فبی ک ػؿ صبلت چوجبتو فػ ػؿ مـتبمـ تـکونتبى رثی یبكت . هیجبىؼ

یؼی هؼیوی تـیي افه ػؿاى مگ . م. مبل م6,000ىؼ امت، هتؼلن ث

ػؿ هیبى اىیبء هـث ث پـم فهبی گؾاؿ اف ػؿاى مگ ث ػؿاى . هیجبىؼ

" هبمى. "ثـق تؼؼاػ فیبػی اف پیکـ بی مـط كبم اف گل پغت ػیؼ هیيػ

انببی هؼیوی . لت ع اف ایگ پیکـ ب ؿا ىبمبیی کـػ اؼ" مبؿیبیؼی"

ثـایي امبك موجلبی . ثزبی توبهی ثؼى، ثغو عبی اف آـا تیـ وػ اؼ

اف ایي ـین هيؤ پیؼایو ؛ ال ب؛ یق. یژ فبى هبػؿ ؿا هيغ کـػ اؼ

ثؼیي تـتیت وو هن . ایب عػ موجلبی امبمی ؿهف فؼگی ثػ اؼ. ثػ امت

ػؿ آؼؿ ـ . ربػگـی، تکبهل ـی ؿا ث ػؿر ػم اویت تقل هیؼؼ

«.پیکـتـاىی ثـمـ ػؿای هـاؿػاىت130

اکى پیـاهى ؿاثط تـکونتبى ثیي الـیي ػؿ ػؿ هؿػ ثـؿمی، ثب

: ظـ ثـعی اف هضوویي آىب هی ىین

ثیي الـیي " اؿ"تلبت هزنو مـ گبی ک اف ىـ " هبمى"ثظـ»

یبكت ىؼ، ثب و ای ک ػؿ تـکونتبى ثؼمت آهؼ تب ػؿ ایي امت ک ػؿ و

اعیـ رت تقییي اف مگ یبهت امتلبػ ىؼ، اهب ػؿ و ثیي الـیي مگ

«.بهـؿثتـی ثکبؿ ؿكت امت131

ثـؿی هـب مبیـاىیبئی ک ػؿ تیز کبىبی " آتا"ثظـ»

ثبمتبيبمی ػؿ آمیبی هـکقی ثؼمت آهؼ امت، ث تیـ هبؿب ثـعؿػ هیکین

ثب موجل هبؿ " هبؿػک"ػؿ ثیي الـیي یق عؼای . ک موجل عؼاؼ هبؿ هیجبىؼ

«.تیـ هیگـػػ132

ػؿ ایزب لافم امت یبػآؿی گـػػ ک وبگ ک ػؿ ثغو بهبی

ؿثطی ث کلو " هبؿػک"هرػ ػؿ" هبؿ"رــاكیبیی تیش ػاػ ىؼ، کلو

ثػ ػؿ ایزب " گب"فیـا ایي کلو ػؿ فثبى مهـی ث هؼی . كبؿمی ؼاؿػ" هبؿ"

130

Kurayewa, G. „Türkmen Medeniyeti Jurnaly“ Ashgabad-1994/2, s. 14-16 131

Masson V. M. „Altyndepe“ Leningrad-1981, s. 110 132

Antonova, Y. V. „Ocherki kulturi Drevnich Zemledelssiv Predney i

Sredney Azia“ Moskova-1984, s. 124

102

ث هؼی گب راى یب " هبؿ اػ"ال مهـی ایي کلو . هی آیؼ" گب"یق ث هؼی

. گمبل عؿىیؼ هیجبىؼ

ک ػؿ کبىب ثـؿمی بی توؼى ثبمتبی " هبمى"ثبمتبيبك ثـرنت

تـکونتبى ىغب ىـکت وػ هزنو لایی هؼـف مـ گب ـ ؿا یق یبكت

کبهلا آىکبؿ امت ک » : امت، افرول هؼلهبت فیـؿا ػؿ اعتیبؿ هب هی گؾاؿػ

. م. مبل م5,000صؼ اهل هتؼلن ث " (تپ)آلتیي ػپ"توؼى کيبؿفی پیـاهى

افآى ػؿ پبؿ بی گلؼابیی ک ؿی آب ثب وه ؼمی هجتؼی تقییي . هیجبىؼ

انببی آؼؿ ػؿ ؿىؼ اىبػ توؼى آكـیؼ عػ . گـػیؼ ث یبػگبؿ هبؼ امت

هب هتیک ایي ؿؼ تکبهلی ؿا تؼویت هیکین، هتر هی . ىبى ثنیبؿ هكن ثػ اؼ

ثتؼؿیذ . ىین ک آى ظـف ثطؿ پیمت فیجبتـىؼ، تقییبت آى اكقایو هی یبثؼ

. ىکل صیابت انبب یق اؿػ وه هیيػ ػؿ ػیي صبل پیچیؼ تـ هیگـػػ

ويبی ػؿگ وبگ هتبمت، یبػآؿ ويبی هرػ ثـ ؿی وؼبی

... تـکوی هیجبىؼ

ظـف مبعت ىؼ اف ثـق مگبی فیجب ک ػؿ کبىبی ثبمتبيبمی

آبى رت ثبلاثـػى ثبفػی . ث كؿ ثـعؿػ هی ىػ، ؿىؼ تکیک ؿا هی ؿمبؼ

ثـامبك هضبمج . فهیبی کيبؿفی، اثقاؿ گبگى آثیبؿی ؿا کبهل تـ کـػ اؼ

پیؼایو الیي ىـب هتؼلن ( ک ؿاػی اکتی امت14کـثي )"ؿاػیکـثي"ث ىی

لـ 6000-7500روؼیت ایي ىـبی هؼیوی صؼػ. هیجبىؼ. م.ث م قاؿمبل م

" اؿ"روؼیت ىـ. ایي تؼؼاػ لك ثـای آؼؿ ثنیبؿ پـهؼی هیجبىؼ. ثػ امت

«.ػ قاؿ لـ ثػ امت. م. م2500هـکق توؼى مهـیبى ػؿ 133

ؿاثط آى ثب " آلتیي ػپ"ایي ػايوؼ مپل پیـاهى ـ هزنو مبفی ػؿ

ثـؿی گـگ گب ـرػ پیکـبی مـ » : ثبؿبی ػیی چیي هی ینؼ

چين گب، . پلاکتبیی ک اف مگ مبعت ىؼ امت، ثیژ پـهؼی ربلت هیجبىؼ

اگـ و ایي اىیبء ؿا . پیکـ هب متبؿ کبؿ آى و اف یبهت مبعت ىؼ امت

ثبن ػؿ ؿاثط ثب یکؼیگـ ػؿ ظـ ثگیـین، هزوػ ای وبگ، ثب ػولکـػب

. كکنیبی پـرج ای ؿا ثیبى هی کؼ

" مى- یي"ثبثـ هلبین هؼیوی تـیي هتى ػیی ثیي الـیي، عؼای هب

پیکـتـاىبى ایي هلم ؿا ثب . ث ىکل گب ـ یـهؼ عيوگیي تیـ هی ىػ

عؼای هب ثلؼپبی تـیي پبمؼاؿ ىـ . مبعتي هزنو ای اف لا ثیبى وػ اؼ

(ػپ- آلتیي )ثهی تـکونتبى " مى- یي"عؼای هب اف ع . هی ثبىؼ" اؿ"

توؼین ىؼ " ػپ- آلتیي"ث ا یق هزوػ ثبی ػیی . ثنیبؿ ىبیبى تر هیجبىؼ

" فیگؿاتبی" پـ اش امت ک ایي هزوػ ػیی، و هؼیوی تـ .امت

133

Masson, V. M. „Das Land der tausend Städte“ München-1987, s. 22-28

103

. ػپ هیجبىؼ- ایي هـکق، موجل یژگی مبعتبؿ ىـ آلتیي. مهـی هی ثبىؼ

ػپ - ثـؿمیبیی ک ؿی هؼوبؿی آى ؿت گـكت، احجبت هی کؼ ک ػؿ آلتیي

تؼؼاػ ف . یق وبؼ مهـیبى، مینتن اؼاف گیـی یژ ای هرػ ثػ امت

بی مگی ثؼمت آهؼ ث هب اهکبى هیؼؼ ک اف رػ مینتن یژ ای ثـای

ثب ایي ف ب هضلات کيبؿفی ؿا فى هی . مزو فب یق مغي ثگئین

. کـػؼ

ػؿ ػـ هزنو مبفی ػیؼ هیيػ ک مـبی عیلی ثقؿگ ثب چيوبى

ػؿىتی ک تر ؿا ثنیبؿ ثغػ رلت هیکؼ، ثـؿی ثؼبی ؼیق يبؼ ىؼ

ؿیـ هبثل كن ینت ک ػؿ ثیي مهـیبى ایگ چيوبى ػؿىت گىبی . امت

عؼایبى "ثقؿگ ثوخبث اؿگببی ػابیی ىیبؿی، موجل ایي اؼیي هی ثبىؼ ک

ػپ آچبى - هیتاى ثبؿ کـػ ک ػؿ توؼى آلتیي. "هبػؿ ث ػیؼى ىیؼى و چیقؼ

مینتن ػیی ىکل گـكت ثػ ک هیجبینت ثب هتؼبی هؼؿتـی ثیبى تلین هی

«.گـػیؼ134

هبمى ػؿ ؿاثط ثب ثؼمت آهؼى ػلائوی ک ػال ثـ پیؼایو ع یژ ای

ػپ هیجبىؼ یق الاػبت هبثل تر هؼی ػاؿی ػؿ اعتیبؿ هب هی - ػؿ آلتیي

هزوػ الاػبت ػايی ک ػؿ تیز اكقایو لك ىـب تمؼ » : گؾاؿػ

ایي . یبكت ثػ، هی ثبینت اف ـین ت ثـػاؿی بی هيغی گؼاؿی هی ىؼ

هنئل یق اثؼاع اىبؿتبی هبمجی ؿا بگقیـ کـػ تب ثکوک آب ػايبی ثؼمت

ثـ امبك ایي ارجبؿ یق ث اصتوبل فیبػ مبکیي آلتیي ػپ مینتن . آهؼ حجت گـػػ

ایي ػلائن ؿا هیتاى ث ىو گـ . ىتبؿی هؼیی ؿا یبكت ثکبؿ ثـػ اؼ

آب پیمت تکـاؿ ىؼ، ػؿ ـ یکلی ػلائن گبگى ثـامبك . هتبمت تونین کـػ

(*) ػؿ ؿػیق غنت ثمیل یک متبؿ .مینتن كـهل عبی ثن هی پیؼؼ

یکی اف ال بی آموبی، ثکوک یک ىبع ػؿعت ىکك ػاؿ یق ثبینتی عؼای

تؼؼاػی اف . گؼاؿ گیبی هؼیي یب ػهین تـ عؼای صبكع ؿلات ؿا ثیبى کـػ ثبىؼ

.ایي ػلائن ػؿ تیـگبؿی پیو ایلاهی یق ث چين هی عؿػ

ثـؿی تب هـ ثؼمت آهؼ یق اىبؿات ػلائوی رػ ػاؿػ ک هتؼلن

ثب . آىکبؿ هی ثبىؼ (هجل اف ؿػ آؿیبیی ب)ثػى آب ث مینتن ىتبؿی پیو ؼ

تضت ؿجـی [مبثن]ثـؿمی ایي ػلائن ثـامبك هتؼی ک ػايوؼاى ىؿی

ثمیل آى هتى پیو ؼ ؿا کيق کـػ اؼ، هی تاى چیي تؼجیـ " کفؿف"

یق عؼا یب ال هؼیی ؿا ثیبى هی " ػپ- آلتیي"کـػ ک ىت ثؼمت آهؼ ػؿ

... کؼ

134

Masson; V. M. „Das Land …“, s. 37-38

104

ػپ یق عػ - ثب ػؿ ظـ گـكتي و ایب هی تاین ثگئین ک مبکیي آلتیي

ػاؿای مینتن ىتبؿی چى پیو ؼی ػاىت اؼ یب ث ـصبل ىت بی پیو

. (گب کیؼ ث رؼل پبئیي)... ؼی ؿا هی عاؼ هی كویؼ اؼ

ؿػیق ػم ػلائن ىتبؿی - 2ؿػیق ال ػلائن ثؼمت آهؼ اف تـکونتبى، - 1: تیش رؼل ثبلا)

(.ػلائن ىتبؿی بؿاپبی ؼ- 4ؿػیق مم ػلائن ىتبؿی مهـ هؼین، - 3پیو ایلام،

ػپ ثب توؼى - ربلت تـیي و ای ک رػ ؿاثط ثیي توؼى ثهی آلتیي

مهـی ؿا ث احجبت هی ؿمبؼ، پیکـ لایی مـ گب ـینت ک اف ایي هطو ثؼمت

هبؿا ثب ـ هزنو مبفی ... ایي هزنو ثب تـکیت چين، گه . آهؼ امت

مهـی ؿثـ هی مبفػ ک ر هيغ آى، پیکـبی مـبی گب ـ امت ک

. تب آؿاهگب ىببى ث آب ثـعؿػ هی کین" اؿ" ػلت - اف ىـ

هػی ؿا ک هب ػؿ ثبلا اف آى مغي ؿاؼین، هی تاین چیي علا

ػپ ثوخبث ثغو هن چيوگیـی اف توؼى ثنیبؿ گنتـػ - توؼى آلتیي: کین

عبؿفهیي، ػؿ هطو ای ک هضل تلاهی توؼبیی چى ثیي الـیي ؼ ثػ

امت، ػؿ پیؼ تؤحیـ هتوبثل ثب آب ػیگـ مـفهیب هـػهبى، ؿؼ تکبهلی

«.ثنیبؿ پیچیؼ پـ رج ای ؿا اف مـ گؾؿاؼ امت135

ک ث " یکلنکی"ػؿ ؿاثط ثب پیؼ توؼبی ثیي الـیي تـکونتبى،

مـفهیي پؼؿی » : پؼؿ ثبمتبيبمی ؿمی هؼـف امت، اف رول چیي هی ینؼ

135

Masson, V. M. „Das Land der tausend Städte“, s. 38-43

105

ثبمتبيبمبى . ثػ ثبىؼ (پبیتغت تـکونتبى )مهـیبى ثبیؼ قػیکی بی آىوبثبػ

اف فیـ تپ بی تبؿیغی ایي مـفهیي اىیبئی مبعت ىؼ اف مگ، وـ گل ؿك

یبكت اؼ ک ىجی اىیبئی نتؼ ک اف فیـ ایگ تپ بی هـث ث مهـیبى ػؿ

رة ثیي الـیي یبكت ىؼ، و ایب هبؿا ث ایي ظـ ؼایت هی کؼ ک،

آعـیي . مهـیبى ث اصتوبل فیبػ اف تـکونتبى ث ثیي الـیي کچیؼ اؼ

. ػمتبؿػب پیـاهى ایي ػ مـفهیي، هيتـکبت فیبػی ؿا ثیي آبى يبى ػاػ امت

لیل؛ ػىتبی رثی - هيغبت هطو ای هوـ ثقؿگتـیي عؼای مهـیبى ؛ اى

کئپت "اصتوبلا ػاه کبی . ثیي الـیي، ثلک هطو ای کنتبی ثػ امت

«.مـفهیي پؼؿی آبى ثػ امت" ػاؽ136

ػؿ ىوبل ایي هطو ػؿ لایت هبؿی " آلتیي ػپ- أ"ثؼجبل توؼى »

پیـاهى اػاه ؿاثط ثیي ایي . توؼى ػیگـی تؼام هی یبثؼ (هـ ػؿ اػثیبت ػـة)

هت هؼیوی » : چیي هی ینؼ" مبؿیبیؼی. "توؼى توؼى ثیي الـیي یق

ؿػ هؿؿبة رت ؿىؼ گیببى ػا ػاؿ ثؼمت آؿػى هضلات كـااى

ػللقاؿبی كـاای یقک ثـ ؿی ؿمثبت ایي . ىـای هنبػؼی ایزبػ کـػ ثػ

. ؿػعب پؼیؼ آهؼ ، ىـای هنبػؼی ثـای پـؿه صیابت الی كـان کـػ ثػ

ثـامتی یق انببیی ک چبؿقاؿ مبل پیو ػؿ ایي هطو امکبى یبكت اؼ،

ـیک افایي ؿمتبب اف ػب . غنت ػب مپل ؼب ؿمتب ثرػ آؿػ اؼ

اکخـ ایي . ـیک افایي عب ب ػاؿای صیب هنتولی ثػ اؼ. عب تيکیل ىؼ ثػ

عب ب كبهؼ ػیاؿ هضبكع ػؿ اـاف عػ ثػ، اهب حـتوؼاى ػؿ ػاعل هلؼ بیی

پبیتغت هبؿهه ػؿ . ثب ػیاؿبی هنتضکن ػیؼثبیبی ظبهی فؼگی هیکـػ اؼ

ثبی مبلن کبط هـکقی آى . هضل عـاث بی ؛ هگؿ؛ اهـفی ثػ امت

. ؿثـی اصؼ پـمتيگب اهغ ىؼ امت

ثؼمت ـهؼاى . هضل کف گـاى اهغ ىؼ ثػ" هگؿ"ػؿ اـاف

ثـ ؿی ثـعی . آى، ظـف ثنیبؿ ظـیق گبی ثنیبؿ پیيـكت تلیؼ ىؼ امت

ػیؼ هی ىػ ک " یک رلت ثق"اف ایي ظـف وبىیبی مبػ اف رول تیـ

كلقکبؿاى ثهی توـیجب مبعتي ـع . ػی اف آى یق اف چة مبعت ىؼ امت

ػؿ هیبى آب تجـبی پـ . املض اىیبء فیتی اف هل ثـذ ؿا آهعت ثػؼ

. فؿم ثـم ػیؼ هی ىػ ک ثب تیـبیی هبؼ چين انبى تقئیي ىؼ امت

تـاىکبؿاى یق ػؿ آزب کبؿ هی کـػ اؼ ک ااع هـبی هقیي ث ويبی

آبى ثیژ ػؿ تـاىیؼى مگبی گـاجب ثنیبؿ . ظـیق ؿا اف مگ هی تـاىیؼ اؼ

تهبؿ اف اىیبء كلقی فیتی هوؼك فبى ]ثؼاى و تهبؿی . هكن ثػ اؼ

136

Mateveev, K. & Sazonova, A. „Zemlya Drevnogo Dvurechie“ Moskova-

1986, s. 38

106

ک ثب تیـ ىتـی ػؿ صبلت لینیؼى پبی عػ ثيکل فیجبیی [.گ.تـکوي؛ ة

تقئیي گـػیؼ امت، حبثت هی کؼ ک ـ پیکـتـاىی ػؿ ایي هطو ػؿ آچبى

. مطضی امت ک یچ ػمت کوی اف کبؿبی ـی ثیي الـیي ؼاؿػ

آحبؿ ىتبؿی ایي انبب یب اف ثیي ؿكت یب ف اف می ثبمتبيبمبى

ثویي رت یق ثـای ؿػ ث ػیبی هؼی آبى، تبیـ . کيق يؼ امت

فیجبی ؿی بیغ ػمتی ىبى ک گبی هزوػ گیب پـهلهی ؿا تيکیل

ثـؿمی تبیـ كـااى ؿی . هیؼؼ، ثؼاى یگب اهکبى عؼهت هی کؼ

ب يبى هیؼؼ ک مبفؼگبى آب اف كـگ ػاو تکیک مطش " تهبؿ"

ثـؿن ایک آحبؿ ىتبؿی ػؿ ػمتـك هب وی ثبىؼ، هی . ثبلایی ثـعؿػاؿ ثػ اؼ

تاین ثگئین ک انببیی ک ػؿ ایي مـفهیي فؼگی کـػ اؼ بصت امبیـ

صتی هیتاى اف رػ امبیـی پیـاهى اؼیي . گنتـػ پیچیؼ ای ثػ اؼ

یـبی عیـ ػؿ ىکل هبؿ یـبی ىـ . مغي گلت" هجبؿف ثیي عیـ ىـ"

ثؼیي تـتیت هی ثیین ک ثبؿ یبکبوبى ث . ػؿ ىکل اژػب موجلیق ىؼ امت

. هجبؿف ثیي عیـ ىـ ػؿ آحبؿ هغتللی ث چين هی عؿػ

کبعب پـمتيگببیی ک ػؿ مبلبی اعیـ کيق ىؼ امت، رػ هکتت

ثؼاى و ػؿ . یژ ای ػؿ ـ هؼوبؿی ػؿ ایي مـفهیي ؿا ث حجت هی ؿمبؼ

تیز کبىبی ثبمتبيبمی، هزوػ هؼوبؿی ثزبهبؼی اف پـمتيگبب پیؼا ىؼ

هبؿ ػاؿی ک ػؿ ایزب ثؼمت آهؼ امت، ثوخبث " لؼی12"پـمتيگب . امت

.«و ای ىگلت اگیق اف مینتن هؼوبؿی عبؿ قػیک رلت تر هی کؼ137

هب ػؿ ایي ثغو ثب آعـیي ظـات بصجظـاى پیـاهى ـ هؼوبؿی

هزنو مبفی یق غنتیي يب بی پیؼایو ع یژ ک ثغو هوی اف توؼى

وبگ ک ػیؼین ظـاتی . ثيـی هیجبىؼ، ػؿ تـکونتبى ثیي الـیي آىب ىؼین

ک ػؿ ؿاثط ثب ـیک اف ایي ػ هطو اؿائ ىؼ، اف عیلی ربت آچبى ثب یکؼیگـ

ثظـ هب اف هزوػ آچ . ونبى امت ک گیی اف مـفهیي اصؼی مغي هی ؿػ

: ػؿ ایي ػـ گلت ىؼ هیتاى تبیذ فیـؿا امتجب کـػ

افآزبئیک ایي ثغو اف توؼى ػؿ تـکونتبى نجت ث ثیي الـیي عیلی - 1

فػتـ آؿبف ىؼ، ایي اصتوبل تویت هی ىػ ک توؼى مهـیبى اػاه عػیژ ای

ػؿ ثبلا ػیؼین ک ثـعی اف هضوویي . ثػ ثبىؼ" ػپ- آلتیي" " أ"اف توؼبی

. بصجظـاى یق تؤییؼ کـػؼ ک مهـیبى اف ایي هبن ث ثیي الـیي کچیؼ اؼ

صتی ایي اصتوبل یق تویت هی ىػ ک پیؼایو غنتیي ع ػیب اف تؿکونتبى

. آؿبف ػؿ ثیي الـیي تکبهل یبكت امت

137

Sarianidi, Viktor „Türkmen Medeniyeti Jurnali“ Ashgabad-1994/1, s. 31-

33

107

هؼوبؿی هزنو مبفی ػؿ ایي ػ مـفهیي ن اف ظـ امتیل ىکل - 2

ظبـی ن اف ظـ هوى ػیی ثطؿ ىگلت اگیق هؼی ػاؿی ىجی ثن

. صتی هیتاى گلت ک یکنبى هیجبىؼ

امتلبػ اف مگبی هیوتی كلقات ػؿ تـکونتبى نجت ث ثیي الـیي - 3

فیـا ایي هاػ ػؿ کبی رثی تـکونتبى . پیيـكت تـ كـاگیـتـ هیجبىؼ

ثیي » ایي عػ تؤییؼی ثـ ایي ظـ مهـىبمبى امت ک . كـااى ثػ نت

الـیي چى اف ظـ هؼبػى مگ ثنیبؿ كویـ ثػ، مگبی گـاویوت ؿا رت

امتلبػ ػؿ ـ پیکـتـاىی هؼوبؿی اف مـفهیبی ثنیبؿ ػؿػمت هی آؿػؼ

هب ػؿ ثبلا ػؿ هظه . « لؾا ایگ كـاؿػ ب ػؿ مهـ ثنیبؿ گـاى ثػ امت

. یق اىبؿاتی ث ایي صوبین ؿا ػیؼین" هـکبؿ- آؿاتتب اى"مهـی

108

ثغسی هشبثبت صیگغ - ششن

: ( دیای تغکوی12 تمین Müche) شجبتبی هجص صع سیستن اعلبم هچ

-Sexagesimal)ثظـ ثـعی اف هضوویي مینتن اؿهبم ثـامبك ىو

sistem) هب، 12 ؿف 360تونین مبل ث . تم مهـیبى کيق ىؼ امت

ػهیو یق اف 60 مبػت ـ مبػت ث 24 ؿف، ـ ىجب ؿف ث 30ـهب ث

. اثؼاػبت مهـیبى هیجبىؼ

ػايوؼاى » : ػؿ ؿاثط ثب تبؿیظ پیؼایو اؿهبم چیي هی ینؼ" اكـا. د"

ثـامبك یبكت بی ثبمتبيبمبى اف ثیي الـیي حبثت کـػ اؼ ک مینتن اؿهبم ثـ

امبك ؿهن ؛ ىو؛ ک اف می یبیبى ثطؿ میؼی ػؿ ػلن زم ثکبؿ ثـػ ىؼ،

مینتن ىوبؿه ػؿ فثبى مهـی ثـامبك ؿهن ىو . اف اثؼاػبت مهـیبى هیجبىؼ

اهـف ایي مینتن ػؿ هضبمجبت فهبى، اؼاف گیـی ػایـ فای ثکبؿ . ثػ امت

مبػت 24، ـ ىجب ؿف (6.2=12) هب 12ـمبل : هخلا . ثـػ هی ىػ

( ... 6.6.10=360) ػؿر 360 ػایـ (6.4=12)

توـیجب اف می (Desimalsistem )10مینتن ىوبؿه ثـامبك ؿهن

ػلت آى یق اینت ک انبب غنتیي . توبهی راهغ انبی ثکبؿ ثـػ هی ىػ

ثبؿ ىـع ث ىوـػى چیقبی اـاف ثـ امبك تؼؼاػ اگيتبى ػمتبى عػ وػ

اهب ثـػکل آى، ػؿک ایک مهـیبى ثـ چ امبمی مینتن ىوبؿه ثـ پبی . اؼ

... ؿا اثؼاع کـػ اؼ هيکل هیجبىؼ 6ؿهن

ثـعی اف هضوویي ثـایي ثبؿؼ ک آبى اف ـین تونین هضی ػایـ ث

ثـعی اف هضوویي یق ثب ػؿظـ گـكتي ایک . ػؿر ث ایي هنئل ؿمیؼ اؼ360

ـ مبػت مهـی ثـاثـ ػ مبػت اهـفی ثػ امت، چیي تیز هی گیـؼ ک

ث (كبل ثیي لع ؿـة عؿىیؼ)آبى اف ـین اؼاف گیـی یک ؿف

«.چیي اثؼاػی ػمت فػ اؼ138

صیای ؿا ک ثـ امبك تيجی گـبی 12ثب ث تـیش ؛ ثکـ؛ توین »

هغتلق متبؿگبى آموبی ث ىکل صیابت ثرػ آهؼ امت، هـیبى یبیبى

رج هن هؼی ػاؿ هنئل ایي امت ک تویوی ک ػؿ . اف ثیي الـیي گـكت اؼ

چیي ثبمتبى ؿاد ػاىت، وبؼ مهـیبى ثـامبك مبل ىوبؿ هوـی هیجبىؼ، ػؿ

صبلیک ایگ توین ػؿ هـ ک ونبی ثیي الـیي هیجبىؼ، ثـامبك مبل ىوبؿ

«.ىونی هیجبىؼ139

138

Ifrah, Georg „Universalgeschichte der Zahlen“ Frankfurt M.-1991, s. 74 139

Becker, Friedrich „Geschichte der Astronomie“ Zürich-1980, s. 14-17

109

اهؼیت كم ػلیل ػیگـی ثـ رػ ؿاثط ثیي مهـیبى آمیبی ىـهی

صیای ػؿ هیبى تـکوبمت ک اف 12و ػیگـ ایي ع ؿاثط توین . هیجبىؼ

رج هؼی ػاؿ هبثل تر ایي هنئل . فهببی ػؿ تب ث اهـف ؿاد ػاؿػ

هیجبىؼ ک هؼی لـی (Müche)"هچ"اینت ک بم ایي توین ػؿ فثبى تـکوی

آـا هب وی ػانتین ػؿ كـگ لـبت تـکوی یق تیضی ػؿ ایي ؿاثط یؼی

اهب ثب هـارؼ ث كـگ لـبت مهـی هؼی . هؼی لـی ایي اژ ػاػ يؼ امت

یک " ه"یؼی ایي کلو هـکت اف یک لـت ؿیي . هبثل هجلی ثـای آى یبكتین

پنؼ . تيکیل ىؼ امت... وبؼ هبلی چ، بم چ، ثیل چ " چ"پنؼ تـیـ

یق ک هؼی آى " ه"کلو . ک کچکی اؼکی ؿا هی ؿمبؼ هيغ امت" چ"

. گ)هیجبىؼ " مبل"اف صبكظ هلی هب عبؿد ىؼ امت، ػؿ فثبى مهـی ث هؼی

مبل ؿا ث 12هلم مبلبی اؼک، ػؿ ایزب " هچ"ػؿ تیز اژ . (لـتبه

" مبل"یؼی یبکبوبى ایي اژ ؿا وبؼ مهـیبى ػؿ هلم . ؽي هتجبػؿ هیکؼ

. ثکبؿ ثـػ اؼ

و ػیگـی اف ایي ع کلوبت ثنیبؿ هؼیوی هيتـک ثیي فثببی

هیجبىؼ ک ػؿ فثبى تـکوی ث هؼی كل " تهك"مهـی تـکوی یق، اژ

ک ثؼؼب ػؿ فهبى " ػهفی"ػؿ فثبى مهـی یق ثؿت » . تبثنتبى هیجبىؼ

ایي اژ ػؿ فثبى مهـی ث هؼی . ثکبؿ ثـػ ىؼ امت" تبهف"ثبثلیبى ثؿت

. هیجبىؼ" ژئي ژلای"ػ هب تبثنتبى

ػلا ثـ ایب ػؿ هیتلژی تـک یق مینتن اؿهبم ثـ امبك ػؼػ ىو

ک اف فهببی ػؿ می ث می ول " ػػ هؿهت"هخلا ػامتبى . كـااى امت

وچیي تؼؼاػ . كل تيکیل ىؼ امت12گـػیؼ ثؼؼب ث ىتبؿ ػؿآهؼ، اف

ک ـیک ؿجـ ههی ثب آؿم " اؿفعبى"بی پؼؿ یو اكنب ای تـکبى

تؼؼاػ ثـربی ـ لغ پـمتيگببیی ک » . تي ثػ اؼ24هيغ ثػ اؼ یق

2000تم ثبمتبيبمبى اف مـفهیي ثبمتبی تـکونتبى پیؼا ىؼ هـث ث

«. ػؼػ هیجبىؼ6مبل هجل اف هیلاػ هیجبىؼ یق 140

ایي ثغو ؿا ثب آؿػى بم م ىوبؿ هيتـک ثیي فثببی مهـی تـکی

: ث پبیبى هی ثـین

مهـی تـکی كبؿمی

ush, üch esh ( 3)م

on u (10)ػ

( لـتبه. گ)otuz (üch on) ushu(ush-u) (30)می

140

Sarianidi, Viktor „Türkmen Medeniyeti Jurnal” Ashgabat-1994/1, s. 32

110

: آثبع عاثظ ثیي آسیبی هیب ثیي الغیي صع صیبی دیابت

هول؛ . مهـىبك هيؿ؛ ف» : وبگ ک ػؿ ثبلا یق اىبؿ ىؼ

ػلا ثـ رػ ؿاث ثیي فثببی تـکی مهـی ک اف تبیذ : هؼتوؼ امت ک

فثبيبمی هوبین ای ؿىي هی گـػػ، ػؿ هیتلژی، ػیي ػیبی صیابت یق

ی ثـای احجبت ؿاث ػؿ ػیبی صیابت، . ؿاث ىگلت اگیقی ػیؼ هی ىػ

ثظـ هول ـچؼ هؼیوی تـیي فینتگب ىتـ یک . ىتـ عـ ؿا هخبل هی آؿػ

کبى مـفهیبی ػـثی ثػ امت، اهب ىتـ ػکبى غنت ػؿ آمیبی هیب،

رت )، حبیب ػؿ تیز تـثیت آبى ( ريی ژتیکی)تضت تؤحیـ ىـای اهلیوی

عـ یق ک هيؤ آى گیب ػی عـ . پؼیؼ آهؼ امت (امتلبػ ثـای ؼكبی هؼیي

ـػ ایي . صيی یب گؿعـ ثػ امت، ث ویي ـین پـؿه یبكت امت

«.صیابت الی اف آمیبی هیب ث ثیي الـیي آؿػ ىؼ امت141

ثظـ هی ؿمؼ تبیذ اکتيبكبت ثبمتبيبمی ػؿ تـکونتبى یق ضت

پیؼایو تـثیت ىتـػکبى غنت ػؿ " هل ؿا ػؿ ؿاثط ثب ایک . ظـی ف

" آمیبی هـکقی آؿبف اف آزب ث هبن ػیگـ افرول هقپتبهیب هتول ىؼ امت

. ؿا تؤییؼ هی کؼ

هؼتوؼ امت ک الی کـػى ىتـ " آتبهبؿؿیق. ی"ثبمتبيبك تـکوي

امتلبػ اف آى ػؿ صول ول، هـث ث توؼى أ ػؿ هل ػؿ

: ی اف رول چیي هیینؼ. هیجبىؼ (.م. م600-4500)تـکونتبى

الاػبت كـاای " هؿثبى مؼ اف. ک"صلبؿیبی ثبمتبيبك »

پیـاهى رج بی گبگى فؼگی ػاهؼاؿی کيبؿفی ػؿ ػاه بی کپت ػاؽ

بم توؼی )" ریتى"یؼی ػؿ اهتبػ مبکیي أ نجت ث . ػؿ اعتیبؿ هب هی گؾاؿػ

ػؿ ثـؿمی . وو صیابت الی ثنیبؿ ثیيتـ ثػ امت (هؼیوی تـ ػؿ تـکونتبى

امتغابی ثزبهبؼ، ػؿهیبى صیابت رخ کچک، صیابت رخ ػؿىت اف رول

... ىتـیق ػیؼ هی ىػ

پیؼایو ىتـ ويی ک ػؿ فؼگی انببی هؼیوی ػاىت، ثنیبؿ ربلت

ایي صیاى ؿا . ىتـ رق صیابت ىکبؿی ثضنبة یبهؼ امت. تر هیجبىؼ

ثلاكبل پل اف ثچ آؿػو، پیو اف آک ثچ اه هبػؿ ث ؿا ؿكتي ىػ ث عب

اهب . اائل آبـا ثـای امتلبػ اف ىیـىبى تـثیت هی کـػؼ. آؿػ الی هی کـػؼ

ػؿ صلبؿیبی . ثؼؼب ثؼاى میل صول ول هؿػ امتلبػ هـاؿ ػاػ ؼ

ثبمتبيبمی ػؿ هبن هغتلق آمیبی هـکقی ث امتغابی ىتـ ثـعؿػ ىؼ

ػلا ثـآى ػؿهیبى تبیـ صیابت هغتلق ثـؿی تغت مگبی هبن . امت

141

Hommel, Fritz „Ethnologie und Geographie Des Alten Orients“ München-

1925 , s. 22-24

111

ػؿ ایي تبیـ ىتـبؿا ػؿ صبلت کيیؼى . کنتبی موـهؼ یق ىتـ ػیؼ هی ىػ

. اؿاث تـمین کـػ اؼ

(تـکونتبى)هبکت اؿاث بی مبعت ىؼ اف گل ؿك ک اف صه ؛ کبکب؛

هؼهت ایي هبکتب هـث . یبكت ىؼ یق ػؿ صبلت کيیؼ ىؼى تم ىتـاى هیجبىؼ

ثؼیي تـتیت هیتاى تیز گـكت ک ىتـ ػؿ . ث قاؿ مم پیو اف هیلاػ امت

«.اهتبػ انببی هؼیوی ایي هطو اف اویت ثبلایی ثـعؿػاؿ ثػ امت142

یق ػؿ ؿاثط ثب هؼیوی تـیي ػؿ الی ىؼى صیابت " ؿاكبئل پهپ للی"

: اف رول ىتـ ػؿ تـکونتبى چیي ىت ثػ

اف رول صیابتی ک ػؿ غنتیي ػؿ توؼب الی ىؼ اؼ هی تاى اف »

اگـ امجبیی ک ایي انببی هؼیوی الی . مگ گل، ثق ثیژ ىتـ بم ثـػ

تـثیت کـػ اؼ ػؿ رگب ليگـکيیب ث کبؿىبى آهؼ، ىتـب یق ث ث عػ

ایي ... عؼهبت ؽیویوتی کـػ اؼ، فیـا آبى ػؿ ونبیگی ثب ثیجبب مکت ػاىت اؼ

ػؿ توؼى ثب كـاؿمیؼى ػؿاى عيکی ػؿ قاؿ چبؿم پیو اف هیلاػ ث پبیبى هی

«.ؿمؼ143

: عصپبی توضى سهغی صع غبی صستی تعکوي

مبؿیبیؼی ػؿ ؿاثط ثب صلع رج . ػؿ ثغو هجلی ثب ظـ ثبمتبيبك

بیی اف كـگبی ثبمتبی تؿکونتبى ػؿ آػاة مي وه ـبی ػمتی

ایک ثب علا ظـات یکی اف کبؿىبمبى هبلی ىبعت ىؼ . تؿکوی آىب ىؼین

ػؿ کلـانی ک ث اكتغبؿ ایيبى افمی " بف هضوؼ یبفی" ػؿ مطش ربی امتبػ

ثـگقاؿ ىؼ ثػ 1382.9.28روؼیت كـگی ـی هغتهولی کلال ػؿ تبؿیظ

: ثیبى ػاىت اؼ، آىب هی ىین

. هؼهت كـه تؿکوي پذ قاؿ مبل هجل اف هیلاػ هنیش ؿا يبى هیؼؼ»

(تـکونتبى)" هبؿؿی هبلا" ثبمتبيبمبى ىؿی مبثن ػؿ عـاث بی هلؼ ی

صتی (اگيتب) أ یچ –کبىبیی ؿا ؿت ػاػ اؼ ک اىیبیی ظیـ کبؿػک

. ؿگ هـهق ؿا یبكت اؼ

ایي يبى ػؼ ی آى امت ک كـه اف ػیـثبف ثب تؿکوي وـا ثػ

فهبى . تؿکوي ؿی كـه ثؼیب هی آیؼ گاؿ اه یق ثب آى ثبكت هی ىػ. امت

لت قاؿمبل . ث گؿمتبى هی ثـؼ" آیبت لین" كبت یق تبثتو ؿا ثب هبلیچ

. پيتا ی تبؿیغی كـه تؿکوي مـىبؿ اف کبؿ تلاه ثػ امت

142

Atagarriyew, Yegen. Trihda Galan Yzlar, Ashgabat-1989, s. 11-12 143

R. Pumpelly, ;Änewin Gadymy Ösüshi; Ashgabat-2004, s. 33

112

ثـعلاف اػػبی آبیی ک تؿکوي ب ؿا ػؼ ای چبػؿيیي ثیبثبگـػ

هیؼاؼ ثب هـارؼ ث تبؿیظ كـه تؿکوي هتر ی توؼى ىکكبی ایي هلت هی

" مبؿی هلام"افرول وو . ـکؼام اف ایي وو ب مؼ گیبیی افآى امت. ىین

ويی مـاهیکی امت ک لت قاؿ مبل هؼهت . ک ػؿ پيتی تؿکوي رػ ػاؿػ

یب هب آـا اف مـاهیک هتول کـػین یب ثـػکل اف كـه ث مـاهیک اتوبل . ػاؿػ

. یبكت امت

هبػؿ تـکوي ثؼى هلن . ثبكتی ؼمی ؽی تبثغ اؼیي ی اتقاػی امت

کبؿؾ تبمجبی آـا ؿػبیت کـػ امت هبػؼ بی کخیـالالاع، هتنبی

ک ػؿ ػلن ... الالاع، كبل، هـثغ، هنتطیل، ـثؼؿ، هب، روغ ؿیـ

ؿیبی رػ ػاؿػ توبهب ـهؼا ػؿ كـه وبیبى امت، ثـ ثـػ، ایب تؼزت

... ػیبؿا ثـاگیغت امت

هي اکى تبؿیظ ىو قاؿمبل ی كـه تـکوي ؿا هی ینن ث تاى

. عػ ػؿ رت ؿىگـی آى تلاه هی کن

ػؿ ىوبل ؿـثی هـلنتبى ػؿ هطو ی اؿال " ؿػک"ثبمتبيبمی ثبم

ثبكؼ ی . هبلیچ ای ؿا کيق هی کؼ ک ثؼؼب ث هبلی پبفیـک ىـت پیؼا هی کؼ

هنکي هؤای تـکوي بی " اؿال آلتبی"کبی . آى هبلی هبػؿ تؿکوي امت

. ثبمتبى ثػ امت

عػم آى ؿا ػؿ . وو هـثغ امت24وو بی هبلی پبفیـیک ػاؿای

اػؼاػ ػؿ كـگ تؿکوي وو امبمی ایلب کـػ اؼ هبؼ ػؼػ . رؼلی ـاصی کـػم

بیل ی ثقؿگ ىکل گـكت امت ک رؼ آى ث اؿفعبى 24نل تؿکوي اف . 24

. هی ؿمؼ

ػؿ گؾىت تبؿیغی كـه تؿکوي هب هتر صؿ مهـی ب اکؼی ب

آب اف ىـم میضى ریضى ث آمیبی هـکقی هی آیؼ ث ثیي . هی ىین

آب ىبع ای اف یبکبى تـکوب ثػؼ ک كـگ عػؿا . الـیي ػـام هی ؿمؼ

رػ ػمتگببی حبی ػهیو ىوبؿ كـگ عػؿا ث . ث آزب هتول کـػ اؼ

. آزب هتول کـػ اؼ

ػؿ کچ . ػؿ گؾؿ فهبى هبػؿاى هب ایي هیـاث اؿفىوؼ ؿا صلع کـػ اؼ

هبػؿاى . بیی ک ث بچبؿ تي ث آى هیؼاػین، ىتـ ن ثبؿثـ هب ثػ ن یبؿی ػقیق

هب ثـای صلع آب ػؿ ػجؿ اف ؿیگقاؿبی هبؿاهم فاثؼبیی ثبكت اؼ هؼـف ث

اهـف آى فاثؼب ثـای ػؿی اف فعن چين ث ػیاؿ عب ب ". ػی ػیقی"

چى ىتـب ثوب ػام هبؿا مجت . آیقاى هی ىػ صبلت توؼك پیؼا کـػ امت

«.ىؼ امت144

144

3- 10. 1384هئمن كـگی اتيبؿاتی كـاؿی، : وبیو كـه تؿکوي، بىـ :

113

III - تغکی )همبیس ػثبى تغکوی صیگغ شبس بی ػثبى تغکی

ثب ػثبى سهغی (...آطعثبیجبی تغکی تغکی

: (ظغاتی پیغاهى پیضایش ػثبب هعیبعبی سیشبضی آبى )هضسل- آ

ثظـ هی ؿمؼ ک فثبى ػؿ گؾىت بی ػؿ ثب امبیـ اكنب ب ثؼؼ اف

اکيبف توؼى بی ثبمتبی ثب علن ىبکبؿبی اػثی، صوهی، كلنلی ػلوی صلع

ع تـ گيت ىؼ اف ـین اتوبل اف نلی ث نل ػیگـ، پیمت ؿی تـ هت

هزوػ الاػبت ثؼمت آهؼ ؿىي هی مبفػ ک انبى ثمیل فثبى اف . امت

فثبى ػطی ای تلوی گـػیؼ امت ک عؼایبى ث انبى . صیابت هتوبیق ىؼ امت

.اؿفای ػاىت اؼ

. ثویي مجت انبى ؿا صیاى بن هیبهؼ

بصجظـاى پیـاهى پیؼایو فثبى ػؿ ثیي گـبی انبی ػیؼگببی

" چبؿلق ثـلیتل"هب ػؿ ایزب ثب ظـات فثبيبك ثـرنت . گبگی ثیبى ػاىت اؼ

فثبى مغي گلت 25، کنی ک ث "ػاگ بهـ ىلؼ"ػاؿؼ ربیق ثیي الوللی

هزوػ ظـات تئؿیبیی ؿا » : هتزبف اف ؼ احـ آكـیؼ امت، آىب هی ىین

: ک پیـاهى پیؼایو فثبى ػؿ هیبى گؾاىت ىؼ امت، هیتاى چیي علا کـػ

ػوهب چیي پؾیـكت ىؼ امت ک غنتیي اژ ب اف تولیؼ ثکبؿگیـی : 1

. ؼابی پـؼگبى، هبیب، آة صیابت عيکی پؼیؼ آهؼ امت

اصتوبلا غنتیي اژ ب اف تکبهل ؼابیی ک رت آگب کـػى چیقی ث : 2

: هخلا . ػیگـی، يؼاؿ ػاػى یب ث کوک لجیؼى ػؿآؿػ هی ىؼ، پؼیؼ آهؼ امت

ایگ ؼاب ثبیؼ ػؿلضظبت صنبمی هخلا هتی . ؿیـ (ػؿؿ)!ؿ! آب! بی

. بگبى یک صیاى ػؿؼ افؿبؿی ػؿآهؼ زم هی کـػ، ثی اعتیبؿ اػا ىؼ امت

ػؿ تیز ػمت ػاػى اصنبمبتی ک یزبى ؿا تضـیک هیکؼ، ": آب"تئؿی : 3

هخلا ػؿ ىـای مغتی پـیيبی، گـمگی، ػؿػ ؿذ ؿیـ، غنتیي ىج اژ

. آط، اف، ای، آی پؼیؼ آهؼ امت: بیی چى

پؼیؼ آهؼى اژ ب اف ـین تولیؼ ؼای صیابت یب ": ثب-ثب"تئؿی : 4

(فاؽ)، هبهب(گملؼ)هغ- ، هغ(مگ)بف- ، بف(گب)ه- ه: هخلا . بهگؾاؿی آب

ؿیـ

پؼیؼ آهؼى فثبى اف ـین تؤحیـ پؼیؼ بی ": کلاگ- کلیگ"تئؿی : 5

)"ثم: "هخلا . پیـاهى انبى ـ ؿػؼ )"پیکب- پیکب"، (کبؿػ )"تقیو"، (آموبى ؿ

- تى" ػؿ ثیي مـعپمتبى " ثم"ػؿ ثیي یبیبى ـچیق هبثل الزبؿ ...(ثـم

. ث هؼی هلت هیجبىؼ" تى

ثـ امبك ایي تئؿی پیؼایو غنتیي اژ ب هـث ": - - ی"تئؿی : 6

ث فهبینت ک انبب ث کبؿ فؼگی روؼی ؿ آؿػ، هزجؿ ىؼ اؼ یکؼیگـ ؿا

114

هخلا هتی هی عامتؼ مگ ػظیوی ؿا صـکت ػؼ یب ػؿ هوبثل ربؿ . ثلوؼ

ػوهب پؾیـكت ىؼ امت ک غنتیي تـا ب . عطـبکی ث ػكبع روؼی ثپـػافؼ

ػؿ فثببی اهـفی اژ بیی هرػ امت . اىؼبؿ اف ایي ـین پؼیؼ آهؼ امت

هخلا ػؿ فثبى ثبمکی اژ ای . ثـهیگـػػ (مگی)ک ؿیي آى ث ػـ ئلیت

ؼ"ثکبؿ ثـػ هی ىػ، تـرو اه " کبؿػ"ک ثـای ـ . هی ثبىؼ" مگ ث

ثب ث ایي تئؿی غنتیي فثبى پبی ای ثـ امبك تـك، ": پ- پ"تئؿی : 7

ػوهب پؾیـكت ىؼ امت ک غنتیي اژ ب ثـای . ىکبؿ رگ پؼیؼ آهؼ امت

کلوبت . ثیبى صبلات ؿصی چى اصنبمبی یزبى ىؿىم پؼیؼ آهؼ امت

توـیجب ػؿ و فثبب . اف و بی چیي اژ بیی هی ثبىؼ" لـت" " ػين"

ثکبؿ ثـػ هی ىػ ـم عه آگ، کلوبتی ک ثـای " ػين"کلوبتی ک ثـای

«.ثکبؿ ثـػ هی ىػ ثـ ػکل عيي مغت هی ثبىؼ" لـت"145

پیـاهى عیيبؼی فثبب آىب " كبمتـ. ؿ"اکى ثب ظـ ػايوؼ فثبيبك ػیگـ

ی پل اف یبػآؿی ایي کت ک مـعپمتبى آهـیکبیی یق توـیجب . هی ىین

مبل پیو اف آمیبی ىوبل ىـهی اف ـین تگ ثـیگ ث آهـیکب 10،000

آمیب هـلی هیجبىؼ، - هبرـت کـػ اؼ رل آبى آهیق ای اف تجبؿبی اؿ

امبك . اػاه هیؼؼ ک گـبی انبی یچگب رؼا اف ن فؼگی کـػ اؼ

فثببی کی انبب اف هيؤ اصؼی آهؼ ک ؿیي بیيبى ػؿ یک کت ثن هی

" اؿؿ- كیي"ثـای و ثیي فثبى مـعپمتبى فثببی اؿپبیی چى . ؿمؼ

«.ىجبتبیی هرػ هیجبىؼ" لاپ"146

اگـ ثغاین » : ایي ػايوؼ مپل مغبى عػؿا چیي روؼجؼی هیکؼ

هزوػ آچ ؿا ک تب کى گلت ىؼ ثبؿ ػیگـ علا کین، هنبئلی ک ثبیؼ ؿىي

: احجبت گـػػ ػجبؿت اف هاؿػ فیـ هی ثبىؼ

آیب و انبب ػؿ ػؿ عبی ػؿ گؾىت ث فثبى هيتـکی مغي گلت : 1

اؼ یب گـبی هغتلق انبی رؼا اف ن ػؿ فهببی گبگى، هتبمت ثب

ث ایي مئال چیي . هضیطی ک فینت اؼ فثبى یژ ای ثـای عػ ایزبػ کـػ اؼ؟

یبکبى نلبی اهـفی هجغ هبی هيتـک ػوهی اف : پبمظ ػاػ هی ىػ

ثب تکی ثـ . اژگبى ؿا تيکیل ػاػ اؼ ک و فثببی کی اف آى هبی گـكت اؼ

و اهکببتی ک تبکى رت احجبت ایي هنئل رػ ػاؿػ، هیتاى گلت ک ایي هبی

فیـ ػجبؿت (و بی غنتیي، هؼل ػوهی )اژگبى اف ىو ػؼػ ؛ آؿع تیپ؛

. "تبگ" " آک"، " اؽ"، " تبل"، " کبل"، " ثب ": هیجبىؼ

145

Berlitz, Charls „Die Wunderbare Welt der Sprache“ Wien &Hamburg-

1982, s. 19-22 146

Faster, Richard „Sprache der Eiszeit“ München-1980, s. 14 -15

115

ثوقل احجبت هنئل ای ک ػؿ ثبلا هطـس گـػیؼ، ػلایلی رت تویت : 2

فثبى انبی ػلیـؿن ایک ثـ امبك هبوؼیبی : هئحـ ایي ظـ هرػ امت ک

تکبهل هؼام عػ ث ثیو اف ىو قاؿ فثبى لز هيؼت ىؼ، ؿا ؿىي

. هيغی ؿا ی کـػ امت

ؿیي توبهی فثببی گبگى اهـفی ث اژ بی هضؼػی هی ؿمؼ "

اگـ ایي ظـی ؿا ثپؾیـین، هیتاى ". ک اف ىو آؿع تیپ كم الؾکـ پؼیؼ آهؼ امت

تؿ کـػ ک مـچيو قاؿاى کلو هرػ ػؿ ـ فثبى ػؿ بیت وبى

فیـا ـ فثبى اف اىکبل هغتلق . كـهلبی ىو گب مبػ هضؼػ هیجبىؼ

. ؼابیی ثرػ آهؼ امت ک ثـای ثیبى ؼكبی عبی ثکبؿ ثـػ هی ىؼ

توبهیت : گلت بی ثبلا ؿا ث اعتبؿ هیتاى ثيکل فیـ كـهلجؼی کـػ

ػؿ ػیي . ثػ اؼ" آؿع تیپ"ثيـ ػاؿای هبی اصؼ اژگبى ىکل گـكت اف ىو

صبل ایي هبی اژگبى اهـف یق امبك ـ فثبی ؿا تيکیل هیؼؼ ؿاثط ثیي

«.فثببی گبگى ؿا يبى هیؼؼ147

كبمتـ ػؿ ایي احـ عػ چؼ قاؿ اژ هرػ ػؿ فثببی هغتلق ػیب ک

ػؿ ثیي . ىيگب پؼیؼ آهؼ اؼ وـا ثب هؼبی آب اؿائ هیؼؼ" آؿع تیپبی" اف ایي

آب اژ بی فیبػی ػیؼ هی ىػ ک ػؿ فثبى تـکوی ػیگـ فثببی تـکی

: ی ػؿ ؿاثط ثب اویت تبؿیغی اژ ب یق چیي هی ینؼ. اهـف هرػ هیجبىؼ

هظؿ ػؿ ایزب فثبى )اهؼیت ػیگـی ک آهفه فثبى آهـیکبیی ؿا »

اویت یژ ای هی ثغيؼ اینت ک (گـی. مـعپمتبى آهـیکبیی هی ثبىؼ، ة

فیـا ـ اژ ای ک اف ـین . فثبى ثـای و اػاؿ ػاؿای مؼیت هی ثبىؼ

. ىتبؿ ثـربی هیوبؼ، اهؼیتبی ػؿاى یژ ای ؿا ػؿ عػ صلع ثیبى هی کؼ

و گیبیی " كبؿاى"کلو هؼیوی آهـیکبیی . و چیق تـییـ هیکؼ اهب اژ هیوبؼ

ػؿ ایزب هظؿ فثبى آلوبی )ایي کلو ػؿ ف ثبى هب . ثـای ایي اهؼیت هیجبىؼ

ؿا هی ؿمبؼ، ( ثب هبىیي، ػچـع یب امت)هؼی ؿكتي ماؿ (گـی. هیجبىؼ، ة

«.اهب ػقاؿ مبل پیو ث هؼی ؿكتي پیبػ ث ربیی ثػ امت148

ػؿ فثبى مـعپمتبى آهـیکبیی ثب " كبؿاى"وبگ ک هی ثیین کلو

ػؿ فثبى آلوبی (fahren)"كبؿى" (ثبؿاى تـکوی)ػؿ فثبى تـکی " اؿاى"کلو

. کبهلا اف یک ؿیي هیجبىؼ" ؿكتي"ث هؼی

یبکبى انببی " آؿع تیپب"پل اف پیؼایو » :ثظـ ػايوؼ كم الؾکـ

اهـفی یک فثبى هيتـک ػوهی ایزبػ کـػ اؼ غنتیي اژگبى یق ػؿ ؿاثط

ی مپل ؼب اژ ػؿ ؿاثط ثب فبى ػؿ . ثب جیؼت، آتو فبى پؼیؼ آهؼ امت

147

Faster, Richard … s. 48-49 148

Faster, Richard … s. 16

116

فثببی گبگى ؿا و هی آؿػ ک ػؿ ثیي آب ػیب یب ىجی کلوبت تـکی

ث )" ل ی"، (ث تـکوی هبػؿثقؿگ هبػؿی )" هبهب"، (آب، اه )" ا: "چى

بم ػوهی پؼؿ فى، هبػؿ فى، پؼؿ ") هبییي" ( ػعتـ" )هیق"، (تـکوی یؼی فى

«.ػیؼ هی ىػ (ىـ، هبػؿىـ149

اکى ثب تر ث تئؿیبی كم، اگـ کلی فثبب اف هيؤ اصؼی پؼیؼ آهؼ

ثبىؼ، چگ هی تاى قاؿاى فثبى لز بی هرػ ؿا ک یکؼیگـؿا وی

كوؼ یب اؼک هی كوؼ گـ ثؼی کـػ؟ یب ثؼجبؿت ػیگـ هؼیبؿبی

عیيبؼی گـبی فثبی کؼاهؼ؟

ػؿ ؿاثط ثب تونین ثؼی فثببی ػیب ث گـبی عیيبؼ الی

هب ػؿ ایزب هؼیبؿبی یکی اف . ػوهی، هضوویي ظـات توـیجب هيبثی ػاؿؼ

بصجظـاى ؿا ک احـی هيـس ػلوی ػؿ ایي ؿاثط ىت امت، امبك هـاؿ

: هی ػین

ؼؿ . ثظـ )فثببی وـیي ثـ امبك پیؼبی ژتیکی »

. ػؿ ثیي عػ هيغ هی گـػؼ (پیؼبی ؿیي ای یب اؿگبیک ػؿمتتـ امت

ثـای هيغ کـػى ایي ؿاثط م هـصل فیـ . پیؼ ژتیکی ثب یکؼیگـ یؼی چ؟

: ؿا ثبیؼ ػؿ ظـ گـكت

هرػ ثػى امبػ ىتبؿی کبهل ػلایل هحن هيبث ػؿ ؿاثط ثب : 1

هخلا ػؿ ؿاثط ثب پیؼایو فثببی ؛ ؿهی . پیؼایو چؼ فثبى اف یک فثبى هبػؿ

اف فثبى ( یق پـتوبلی ؿهبی )؛ وچى كـانی، ایتبلیبیی، امپبیبیی (لاتیي)

. چیي امبػی ػؿ ػمتـك هیجبىؼ" لاتیي"

اگـ وبؼ فثببی گـ غنت امبػ کبكی ػؿ ؿاثط ثب پیؼایو چؼ : 2

فثبى اف یک فثبى هبػؿ ػؿ ػمتـك جبىؼ، ثبف ن هی تاى ؿىي کـػ ک چؼ فثبى

اف یک فثبى پبی ای پؼیؼ آهؼ اؼ، اگـ چبچ ایي فثبب لز بی هـث آب

ؿا ثب ػؿ ظـػاىت هؼیوی تـیي نغ بی ىتبؿی آبى هؿػ ثـؿمی هوبین

ػؿ ؿاثط ثب . هـاؿ ػین، ث احجبت رػ ؿاثط عیيبؼی هبغ کؼ ای بئل آئین

یؼی هتیک هؼیوی تـیي . فثببی همم ث ؼاؿپبیی ؼیت چیي امت

نغ بی آبى هؿػ ثـؿمی هـاؿ گیـػ، تؼلن آب ث یک فثبى هيتـک ؿىي هی

. ىػ

اگـ هبؼ هاؿػ ال ػم امبػ هؼاؿک هوی یق ػؿ ػمتـك جبىؼ، اف : 3

الجت ثب ػؿ ظـ گـكتي ایک )ـین هوبین اژ بی هيتـک ثیي چؼ فثبى

، اهب هجل اف ـچیق ثب (فثببی ؿیـ عیيبؼ یق اژ بیی اف یکؼیگـ هی گیـؼ

هوبین گـاهـی ىجبت ؼابی اژگبى، هی تاى كـ کـػ ک عیيبؼی

149

Faster, Richard … s. 18 -19

117

ػؿ احـ رػ چیي ىـایطی امت ک . ثیي گـ هيغی اف فثبب هرػ هی ثبىؼ

ثؼاى هخبل فثبى مـعپمتبى، آكـیوبئیبى ثـعی اهام بپؼیؼ ىؼ ػؿ یک گـ

«.فثبی عیيبؼ هـاؿ هی گیـؼ150

تمسین ػثببی صیب ث س گغ اصلی

(: Flektiv)تـیلی / فثببی تضلیلی: 1»

اىغب، )ػؿ ایي گـ اف فثبب اژ ب ػؿ صبلات هغتلق گـاهـی

یق ربیگبيبى ػؿ رول ثب صلع هؼی الی، اىکبل هغتللی ثغػ هی (...هیػ

اف کلو nomineػؿ ایزب کلو . (ػؿ بم پؼؿ)“Innomine Patris„هخلا . گیـؼ

nomen (بم) هيتن ىؼ، صـفe ػؿ آعـ کلو، ؿاثط آى ثب صـف ابك in ؿا

(پؼؿ) Paterکلو (هلؼل ثب امط) صبلت هلؼلی Patrisکلو . يبى هیؼؼ

وبگ ک هی ثیین ىکل کلوبت ؿیي تـییـ کـػ امت اهب ثب رػ ایي . هیجبىؼ

. یق صـف ؿث هیجبىؼ“is„پنؼ . ىبعت هی ىؼ

(: Agglutinativ)فثببی التبهی : 2

مـن ىت هی miteinanderػؿ فثبى آلوبی یق گبی چؼ اژ هبؼ

فیـا هیتاى ایي اژ ب ؿا ث ىکل . اهب ایي یک ؼیت التبهی وی ثبىؼ. ىػ

mit ein anderاهب . رؼا اف ن ىت ػؿ ایي صبلت یق هلم هجلی ؿا هی ؿمبؼ

ػؿ فثببی التبهی پنؼب ثؼجبل ن ػلا هی ىؼ ایي پنؼب ظبیق

هرػ ػؿ فثببی تـیلی ؿا ثزب هی " ... صـف ابه" " اػات"، "وبیـ"

evim اكقػ هیيػ imپنؼ (عب) evهخلا ػؿ فثبى تـکی ثؼجبل کلو . آؿؼ

(عب بی هي) ler، (evlärim) evlerim، مپل ثب اكقػ ىؼى پنؼ (عب هي)

ػؿ عب / عب بی هـا) in،(evlärimin) evlerimin ثب ػلا ىؼى پنؼ

ـیک اف ایي پنؼب هلم عبی ؿا اكبػ کـػ ػؿ . ػؿمت هی ىػ (بی هي

«.ػیي صبل آب ثـ امبك یک هبػؼ مبلن، حبثت هی پيت مـن هی آیؼ151

گبی ؿیي اكؼبل ػؿ ؼیتبی هغتلق گـاهـی ػؿ فثببی تضلیلی

هخلا هؼؿ . آچبى تـییـ هیکؼ ک ىبعت ىکل هؼؿی آى ثنیبؿ هيکل هیگـػػ

ػؿ فثبى كبؿمی ک رق فثببی ؼاؿپبیی هضنة هیيػ، ث اىکبل " ؿكتي"

ػؿ فثبى (ؿكتي)gehen ؿیـ ػؿ هی آیؼ، هؼؿ " ؿاى"، " هی ؿم"، " ؿ"

ػؿ هی آیؼ ک ػؿ ـػ، تـییـات ؿیي ging gegangen, gang,آلوبی ث اىکبل

(ک هؼؿ افآى مبعت هیيػ)اهب ىکل اهـ. اكؼبل ػؿ صبلات گـاهـی فیبػ امت

ویي كؼل ػؿ فثبى تـکی ػیگـ فثببی التبهی ػؿ صبلات هغتلق گـاهـی

صبلت ) get ک ؿیي get-di, get, get-mekتوـیجب ثؼى تـییـ هی هبؼ، هخلا

150

Störig, Hans Joachim „Abenteuer Sprache“ Berlin-1987, s. 261-262 151

Störig, Hans … s. 333

118

ایي ؼیت ػؿ فثبى مهـی یق وبؼ فثببی . ثؼى تـییـ هی هبؼ (اهـی

. التبهی هیجبىؼ

(: Isolierende Sprachen)فثببی تک زبیی : 3

ػؿ ایي گـ اف فثبب، اكؼبل هبؼ فثببی تضلیلی تـییـ هیکؼ

رولات ػؿ فثببی . هبؼ فثببی التبهی ثب اكقػى پنؼب ػؿافتـ هیيػ

. تيکیل هیگـػػ (زبب)زبیی ػؿ صویوت اف ؿػیق ىؼى اژ بی مبػ هزقا

. هيغ تـیي فثببی تک زبیی، فثبى چیی تجتی کلامیک هیجبىؼ

: ػؿ تونین ثؼی ػیگـی ک کبهلتـ اف تونین ثؼی كم هیجبىؼ، چیي هی آیؼ

فثببی ثقؿگی ک ػؿ توؼى ثيـی صؼ اکخـ تؤحیـ ؿا ػاىت تب ثبهـف ثیيتـیي »

تيکیل هی ػؼ هیتاى (ىو قاؿيت ؼ فثبى لز )گـبی هتکلن ؿا

. تونین کـػ (ثبلای ؼ هیلیى لـ)ث چبؿ گـ ثقؿگ

(: Agglutinative)فثببی التبهی : 1

ثغطب ثـ آب بم . ن هیتاى بهیؼ" پنؼی" " پیؼی"ایي فثببؿا

گؾاىت اؼ ػؿ صبلیک هتکلویي ثبیي فثبب ن ػؿ آنی " اؿال آلتبیی"ژئپلتیک

هـاؿ ػاؿؼ ن ػؿ اینی اؿال (هـلنتبى، هچؿی، کـ، ژاپي)آلتبیی

هؼولا كؼل )ػؿ ایي فثبب اف یک ؿیي حبثت. (تـکبی کـیو، هزبؿب كلاؼیب)

ثوی صبلات كؼلی اژ ب ثب پیمتي یب التبم پنؼبی هؼیي مبعت هی (اهـ

-یچ، -یلئي، -ىوئک، -یلوئک، –یب )هک+مئ: (ػمت ػاىتي)هخلا مئهک. ىػ

ایي گـ روؼب ین هیلیبؿػ لـؼ اف ظـ روؼیتی مهیي گـ اف . (...ػیـهئک

فثببی چیی تيکیل هی (ؼاؿپبیی)فثببی ػیبؿا ثؼؼ اف فثببی تضلیلی

فثببی التبهی ؿا ػؿ ؿاثط ثب امطؿ ؼایـای، ثغطب فثببی تؿای . ػؼ

. ن بهیؼ اؼ

(: Analytique)فثببی تضلیلی: 2

ایي فثبى ؿا ک ثقؿگتـیي گـ فثبی اف لضبظ روؼیت ؿا تيکیل هیؼؼ،

(ؼاؿپبیی)فثبيبمبى میبمتگـاى امتؼوبؿی ػ بم ػیگـ، یکی ژئپلیتیک

آىکبؿ امت ک بم ؼاؿپبئی ظیـ . ػیگـی امطؿ ای یؼی آؿیبئی ثآى ػاػ اؼ

الا ؿاثط ؼ اؿپب ثب تـف . اؿال آلتبئی اهـف اموی ثی هنوبمت

ملزهی اف (ىیـهـػ آفاػ= الاى-اؿ-آلپ)آبػلی ثمیل ملطبى آلپ اؿملاى

هیلاػی ثـیؼ ىؼ ک ثبلاعـ هزـ ث تؤمیل اهپـاتؿی ػخوبی ثب كتش 1071مبل

ثؼلا ایي فثبى ن . گـػیؼ1453هنططی ثمیل ملطبى هضوؼعبى كبتش ػؿ مبل

اگلینی، كـان، )ػؿ آكـیوبی رثی ، امتـالیب فلاؼ رؼیؼ ن ػؿ هبؿ آهـیکب

ضجت هی ىػ لؾا ؼاؿپب، آكـیوب آهـیکب امتـالیب ن (امپبیلی پـتوبلی

اف یکنایي فثببؿا ثب البم اف کتیج ثینتى اف می ػیگـ هتى : حبیب ! ؽکـ ىػ

119

ؿا (هخل كـؿػیي یيت)فؿتيتی ک وگی ثؼؼ اف املام ىت تظین ىؼ اؼ

فثببی آؿیبئی بهیؼ هی بهؼ ػؿ صبلیک تبؿیظ ههی ثبم آؿیب ؿا ک مـهيؤ

. ایي اهام ثبىؼ ىبمبیی کـػ ژاػی ؿا ثبم ژاػ آؿیبیی ػلن ژتیک هی ىبمؼ

ػؿ گـ فثببی تضلیلی ػؿ ههغ ـف کـػى، كؼل تضلیل هی ؿػ ک ػؿ گـ

آلوبی لاتیي اؼکی ثتـ ػؿ فثبى كبؿمی ایي علت تضلیلی ثبد عػ هی ؿمؼ

... عـاهیؼى، کيبیؼى : عتن هی ىؼ (ایؼى)ثضیک رق هؼؼػ اكؼبلی ک ث ئیؼى

ثـعلاف ". یچ كؼلی ػؿ فثبى كبؿمی ػمتؿ لـت مبفی ثـای كؼل ػیگـ ینت"

هخلا ػؿ كبؿمی ". یک كؼل ػمتؿ كؼل مبفی ثـای و ی اكؼبل امت"تـکی ک

: ثـای ـف ـكؼل ػؿ م فهبى هب

اف هؼؿ ث كؼل . یبفهؼ كؼل اهـ نتین (هبؿع)ثـای فهبى صبل / الق

، (هی ػفم)ػف<ػعتي: اهـ ػؿ فثبى كبؿمی رق افؿا گه ؿای رػ ؼاؿػ

هی )یل<، ىتي(هی آین)آی<، آهؼى(هی ثین)ثیي<، ػیؼى(هی ؿم)ؿ<ؿكتي

... (ینن

(هبی)ثـای ـف گؾىت آیؼ، هب یبفهؼ مم ىغ گؾىت/ ة

یؼی ثزبی ـف كؼل اف ؿیي ؿمیؼى ث مم ىغ گؾىت مبػ، . مبػ نتین

ثـػکل ثبیؼ ال آـا افؿا گه اتوبل آهفه یبػ ثگیـین تب گؾىت آیؼ ؿا

! ثنبفین

. ؼ+هی ؿ/ یؼ+هی ؿ/ ین+هی ؿ/ هی ؿػ/ ی+هی ؿ/ م+هی ؿ: هبؿع

. (ؼ+ یؼ + ین + -- + ی + م )+ؿكت< ا ؿكت: گؾىت

... ؿكت + عای/ ؿكت+ عان: آیؼ ثب كؼل هؼیي ؛ عان؛ ػؿمت هی ىػ

(: Mouleثلـان)فثببی تـیلی یب هبلجی : 3

بهیؼ یق هیتاى ثب ث علت (flektivتـیلی )هیتاى ایي فثبب ؿا

تـیلی هؼی ػبم ـف ػاؿػ . بهیؼ (Mouleثلـان )هبلجی ػاىتي آب ؿا هبلجی

ثؼاى مجت امتک ؿیي کلو ػؿ " تـیلی"اهب ػؿ هؿػ ایي فثبب اطلاس

اهب تضلیل وی ؿػهبلجبی هغتلق هتی ـف هی ىػ ربثزب تزقی هی ىػ

لف "هخلا . واؿ ثبهی هیوبؼ ػؿ هبلجبی هغتلق ثبثبی ػـثی، واؿ ایي م " كفؼف

هبلجبی هؼیی )ویي حبثت هی هبؼ (هت ب)صـف ثی ؼا غ ؼاػاؿب

: (ػاؿػ

لف هلبػل، ک م – افكؼبل – هنتلؼل – امتلؼبل – هلؼل –كبػل : اف كفؼف

ػؿ و ایي ب هبثل تيغی امت الجت ثب تـییـ رب ثـصنت (ل+ع+ف)بهت

. هبلت آى

آبؿا بهیؼ ام ک (یبء ؼؿالاىـاكی)ن ثؼاى مجت هي " هبلجی"

ال : ـف اكؼبل تب ػؿ فهبب ثـای اژ مبفی ثلک ػؿ هؿػ اكـاػ هغتلق

120

ىغ، ػم ىغ مم ىغ هلـػ یب روغ تخی ن اف هبلجبی هؼیی پیـی

ػ"هی کؼ ک ثؼاى ثبثبی ـ بم گقاؿی ىؼ امت " حلاحی هقیؼ كی" " حلاحی هز

ال ػم مم ىغ هلـػ )ػؿ فهببی صبل آیؼ گؾىت اكـاػ هغتلق

. یق غ بهت ب هتب ؿا هبلت بی هؼیی تؼییي هی کؼ (روغ تخی

فتف : هخلا كؼل ؿكتي فجب/ ؽف فجت/تب ثـمؼ ث/ ؽف فجب/ؽف . ؽف

قػیک ث ػینت هیلیى لـ امت ػؿ (مبهی)گـ فثببی هبلجی

تبؿیظ توؼى ثب کيق اللجبء ىتي هبى صوؿاثی اثؼاع اػیبى تؤحیـ كـااى

اهب اثؼاع ع ظیـ ىـيیی ایزبػ ػلت کيق چـط ثنیبؿی اف . گؾاىتؼ

فثبى ثـهی گـػػ (پیؼی)کيلیبت تؼییي کؼ ػیگـ و ث مهـیبى التبهی

تـرو ػاػ - گب کیؼ ث كل بی هغتلق الاس مهـی تؤلیق مبهئل کـاهـ)

هتؤملب تـرو كبؿمی آى هبؼ تـرو . (1341چبپ اثي میب تـاى - ؿمبئی

. كـان اه به كل ثؼی آى هـيه امت

(: Monosyllabique)فثببی تک زبیی : 4

هخل فثبى چیی تجتی ک پیو اف ایي ػؿ هؿػ آب ػؿ تونین ثؼی فثبب

آچ ػؿ ایزب لافم ث یبػ آؿینت، ث عطب . گلت ىؼ چیقی وی تاى ثـآى اكقػ

فثببی هبلجی یب تـیلی ؿا ػؿ اتنبة ث مبم پنـ س فثببی مبهی بهیؼ هی

بهؼ، ػؿمت هبؼ آؿیبئی بهیؼى فثببی تضلیلی تؿای بهیؼى فثببی

تجتی اف ایي بهگؾاؿی امطؿ ای - ویؼان چـا فثبى تک زبیی چیی. التبهی

. هضـم هبؼ امت

چیی ب ثب م کيق ثبؿت، هطت وب چبپ پبی هبػی ؿنبل ػلوی

ػؿ اؿپب ملط مـهبی ػاؿی ثـ كئػالینن ؿا ثب کوک ربگيبیی هـل كـان

ػـ چبؿم تؼییي کؼ ؿنبل ػلوی، ػلن رجـ ثػ ک ػؿ ثـؼاػ . مبعتؼ

ػؿ وي توؼى املاهی . ػـ هؤهى ثمیل هضوؼثي همی عاؿفهی اثؼاع ىؼ

ثؼى کبؿؾ چیی . هؼیى توؼى چیی امت (پکي کی= عبى ثبلین)ثنجت کبؿؾ

پبپیـك هـی توؼى املاهی توؼى یبی هیتانت ثؿتی ک هی

ىبمین پب ث ػـ رػ ثگؾاؿػ ػؿ ثيـیت مـىت آى هئحـ اهغ

«.ىػ152

152

اف ربة ػکتـ یبء ؼؿالاىـاكی پیـاهى هطبلت كم هولات هتؼؼػ هللی ػؿ گببه :

افمی " کخـت ههی یت هلی ایـایبى" بی هغتلق یق ثؿت کتبثچ هنتول تضت ػاى

ایيبى ثـ ثؼ هت گؾاىت علا كم ؿا . ثچبپ ؿمیؼ امت1377اتيبؿات اؼیي ػؿ تبؿیظ

گـی . ثب تيکـ كـااى، ة. رت گزبؼى ػؿ ایي هنوت ىغب اؿمبل ػاىت اؼ

121

: ظغ ثغسی اػ صاشوضاى پیغاهى عاثط ػثببی سهغی تغکی- ة

بصجظـاى توـیجب هتلن الولؼ ک فثبى مهـی رق فثببی التبهی

ثقؿگتـیي ىبع آـا (افرول تـکی)" آلتبیی- اؿال"هیجبىؼ ک اهـف فثببی

. (ىبع بی ػیگـ ژاپی، هچؿی، هـلی، هزبؿی كلاؼی)تيکیل هیؼؼ

هؼتوؼؼ ک فثببی مهـی تـکی Hommel, Poppe, Zakarهضوویی چى

پیو تـک، )" پـت تـک"صتی فثبى مهـی ؿا یک فثبى . عیيبؼ هیجبىؼ

ػؿ ایي ؿاثط چیي هی " هل. ف"هخلا . هیؼاؼ (ؿیي فثبى تـکی اهـفی

: ینؼ

اکى پل اف آهعتي ىـای فؼگی مهـیبى، ػثبؿ ث فثبى آب ... »

پل اف ایي هیتاین . ثـگـػین ک فهبى ػؿافی ثؼاى فثبى هوؼك ىبعت ىؼ امت

عیلی " آلتبیی- اؿال"وي پیو کيیؼى ایي اػػب ک فثبى مهـی ثب فثببی

ػؿتـ ثب فثببی ؼ اؿپبیی عیيبؼی ػاؿػ، وچیي ثب ػؿ ظـ گـكتي

هبوؼی بی یژ کلوبت ؿاث آبى ثب یکؼیگـ، هیتاین ثگیین ک ملنل

کلوبتی ک امبك آـا تيکیل ػاػ اؼ، ثب فثببی ىوبلی ثؼیگـ مغي ثب فثبى

. یکی ثػ امت (تـکی ثبمتبی)تؿای

ػؿ فثبى مهـی كؼل ػؿ آعـ رول هی آیؼ وچیي ثزبی صـف ابك

اف پنؼبی هغتلق امتلبػ هیيػ ک ایي صبلت ثـای فثببی مبهی ثیگب

ایي هنئل هاؿػی اف ایي ػمت، هبؿا مم هیؼؼ تب ثـای ایي فثبى . هیجبىؼ

آهؼى لت ثؼؼ اف هف یب هبف . عیيبؼای اف ثیي مبیـ فثبب ثزئین

. ثؼؼ اف هبف الی ػؿ فثبى مهـی هؼین، تضت تؤحیـ فثببی مبهی ثػ امت

ک یکی اف لز بی فثبى تـکی ثػ اف " تـکی کـیو"ىجی ایي غ ػؿ فثبى

فثبى ػجـای ک یکی اف فثببی مبهی هیجبىؼ، اژ بی هغتللی گـكت امت یق

ایي اهـ ػؿ ػیي صبل يبگـ ؿاثط اهام تـک عقؿ ثب ػیي یػ امت، )ػیؼ هیيػ

ث 3یبء ؼؿالاىـاكی، اهام امـائیل تـکبى ملزهی، تـیجى ىوبؿ . گ

لض 7 5ثغو ػم كل - آؿتؿ کنتلـ- ول اف کتبة ؛عقؿاى؛ هم میقػن

17 ،254.)...

مهـیبى ثمیل ی ىت بی عػ ػؿ ػـ فثبى، ػیي كـگ،

ثیژ اف ـین اژ بی فیبػی ک ػاػ امت، ثبثلیبى ؿا ک اهـف یکی اف اهام

مبهی فثبى هیؼاؼ، آچبى ػوین یـهؼ تضت تؤحیـ هـاؿ ػاػ اؼ ک صتی اگـ

هتى مهـی صلع يؼ ثػ یق، هی تانتین رػ آبـا ػؿ ـ هؼم ثجیین

ىبعتي ؿىي کـػى یژگیب هيغبت چیي فثبى اؿفىوؼی . ثيبمین

هجل اف ـچیق ثبیؼ تر کین، ثب ػؿ ظـ گـكتي ایک ایي فثبى . ثنیبؿ هن امت

ث امتخبء تؤحیـاتی ک ثؼؼب اف آبى )ثنیبؿ هؼیوی تـ اف فثببی مبهی هیجبىؼ

122

ثبیؼ ثـای آى عیيبؼی اف هیبى ػیگـ فثببی (گـكت ػؿ ثبلا ثؼاى اىبؿ کـػین

اف مبل F. Lenormant 1850 اف ااعـ مبلبی ػ Oppert. ػیب ثزئین

اؼیي ( ثب هـگ فػؿك اف هیبى هب ؿكت1883ک هتؤملب ػؿ مبل )1874

ػؿ صویوت . آلتبیی ؿا ػؿ هیبى بػؼ- عیيبؼی فثبى مهـی ثب فثببی اؿال

ؿا ثب (هچؿی)فهبیک ؛ اپـت؛ اژ بی فثببی هزبؿی، هـلی هبچیی

فثبى مهـی هوبین هیکـػ، ؛ لؿهبت؛ ػؿ آحبؿ عػ رت هوبین گـاهـی

. آلتبیی ربیگب غنت ؿا ػاػ ثػ- اژگبى، ث فثببی اؿال

هنئل ای ؿا ک هب ػؿ ایزب ثؼمت گـكت ثػین، هتؤملب تب اهـف اف می

اهب ثـؿمیبی هوبین ای تبیذ اکبؿبپؾیـی ػایـ . پژيگـاى پیگیـی يؼ امت

آلتبیی ؿا ػؿ - ثـ عیيبؼی قػیک فثبى مهـی ثب ىبع آلتبیی فثببی اؿال

الجت ػؿ ایزب كـت آى ینت ک ایي اهؼیت ؿا اف ـین . هیبى بػ امت

اهب صؼ اهل . ثـؿمی یژگیبی ایي ػ فثبى افرول هاػؼ گـاهـی آب تيـیش کین

ثب هوبین ثـعی اژ ب اف لضبظ هؼی ثـعی رج بی ػیگـ آى، تبثلی ثنیبؿ

ؿىي ؿمبیی اف عیيبؼی هرػ هیبى فثبى مهـی تـکی آىکبؿ عاؼ

مبل پیو اف هیلاػ 3000رػ اژ بی كـااى وـیي ثیي فثبی ک ث . ىؼ

مبل پل اف هیلاػ آحبؿ کتجی آى ىبعت ىؼ 700تؼلن ػاؿػ ثب فثببی آلتبیی ک اف

امت، وي ؿىي وػى عیيبؼی اکبؿبپؾیـ امبمی ىبى، قػیکیبی

: گبی ث کلوبت فیـ ثیؼافین. كـااى ػیگـػؿ ثیي آبؿا یق يبى هیؼؼ

[گـی. اژ بی تـکوی یب تـکی رؼیؼ اف هي هیجبىؼ، ة/.../ تیضبت ػاعل ]

مهـی (آلوبی) مهـی- كبؿمی (.t) تـکی هؼین (.m) هـلی

abba (Greiss) ebu(-gen), m. پیـ هـػ

umma (Greissin) eme(-gen), m. پیـفى

agar (Acker) ekin, t. هقؿػ، کيتگب

agarin (Mutterlieb) karin / garin/ t. ؿصن، ىکن

Ai (Mondgott) Ay, t. (هب) ؿة الع هب

anshe(Esel) esli-gen, m. /eshek,t./ عـ

apin (Pflug) abil (Feldhacke), t. عیو، گبآي

dag (Stein) tash, t. / dash / مگ

تللع هی dagربلت امت ک ػؿفثبى مهـی کلو مگ وبؼ کلو تـکی ک /

./ ىػ ک ػؿ صویوت هؼؼى مگ هیجبىؼ

din, til (Leben) tirig, t. / diri / فؼ

dingir (Gott) tengri, t./tanri عؼا، ایقػ

dug, dub, div(Knie) topug, t. / diz / فا

123

gal, val (sein) bol-mak, t. /gal, ol / ثػى

gal, val (gross) ulu(g), t. / galin, ulu / ثقؿگ،اجبىت

ایي ؿاث، تب ث فثبيبمی ىجبتبی ثیي فثبى هؼیوی مهـی

هم )آلتبیی هضؼػ گيت، ثلک ث لضبظ اتلژی - ىبع آلتبیی فثببی اؿال

ػلا ثـ ایي، ػاػ بی . یق ثیي آبى ىجبتبی هوی هرػ هیجبىؼ (ىبمی

ػیبی صیابت یق تبیذ ثؼمت آهؼ (ػلن امبیـ)صبل اف هوبین هیتلژیکی

«.اف هوبین فثبی ؿا تکویل هیکؼ153

ثـؿمی » : ػؿ ایي ؿاثط چیي هیینؼ" فاکبؿ. آ" پژيگـ ػیگـ

اهکبى رػ ؿاث اؿگبیک ثیي فثببی مهـی ثب فثببی تـکی هزبؿی هؼین

ؿاث هرػ ثیي (1942)"اؿگب"هخلا . اف مبلب پیو آؿبف ىؼ اػاه ػاؿػ

. آلتبیی ؿا اف رج ی هاػؼ ػمتؿی ػؿ هیبى گؾاىت- فثببی مهـی اؿال

هؿػ هيغ کـػ 58یق یژگیبی فثبى مهـی ؿا ػؿ (1952)" گمقی"

" اؿؿ- كیي" هؿػ ثب فثبى هزبؿی ک هتؼلن ث فثببی 55ػؿ : ک اف آب

اؿؿ ىوبلی - هؿػ ثب فثببی كیي21 هؿػ ثب فثببی تـکی، ػؿ 29هیجبىؼ، ػؿ

هي عػم یق ثب ثـ گیـی اف . هؿػ ثب فثببی هلوبفی هطبثوت ػاؿػ24 ػؿ

ؼ کلو ؿا اتغبة کـػم اف ـین ایي كـمت اژگبى، " بیول"تضویوبت

آلتبیی - ربت الی امبمی ىجبتبی هرػ ثیي فثبى مهـی فثببی اؿال

«.ؿا ػؿ هیبى بػم154

" تجـ، یک اژ هؼی"ػؿ هوبل ای تضت ػاى " پپ. ى"بصجظـ ػیگـ

گـكت " پبلت"هنتویوب اف کلو اکؼی (تجـ)" ثبلتب"کلو تـکی » : تیش هیؼؼ ک

ی مپل ثب هؼیبؿبی ػلوی . ثػ امت" ثبل"ىؼ ک ػؿ فثبى مهـی ثؿت

«.ث احجبت هیـمبؼ ک هيؤ ایي کلو ویتاؼ اف یک فثبى ؼ اؿپبیی ثبىؼ155

صني » .ػؿ هبثغ كبؿمی یق اىبؿاتی ػؿ ایي ؿاثط ػیؼ هیيػ

عػ فثببی فؼ هؼیوی ػیب ؿا ث " تبؿیظ ایـاى ثبمتبى"ػؿ (هيیـالؼل)پیـیب

م گـ ثقؿگ زبیی تـیلی التبهی تونین کـػ، فثببی مهـی،

«.ؿا ػؿ ؿػیق فثببی التبهی هـاؿ هیؼؼ... ایلاهی 156

153

Hommel, Fritz „Ethnologie und Geographie Des Alten Orients“ München -

1925, s. 16 -22 154

Zakar, Andereyas „Current Antropologie“ A World Journal of the Sceines

of Man, February-1971, s. 215 155

Poppe, Nikoleos „Ein altes Kulturwort in den Altaischen Sprachen“

Helsinki-1953, s. 23-24 156

10-11. 1362، تبؿیظ ایـاى ثبمتبى، تـاى ػیبی کتبة (هيیـالؼل)صني پیـیب

124

ک غنتیي ثبؿ " ػؿ تبؿیکی قاؿ ب"ایـد امکؼؿی ػؿ کتبة اؿفؼ

تـکونتبى ثؼاى عامتگب الی اهام " ػام ػام چيو"ؿاثط توؼى مهـی ثب

مهـی اىبؿ کـػ امت، ػؿ ؿاثط ثب التبهی فثبى ثػى ایلاهیب یق ث ول اف

: یبء ؼؿالاىـاكی چیي هیینؼ

ػمت ػايوؼ آهبی یبء ؼؿالاىـاكی تر گبؿؼ ؿا ثبیي کت »

چى فثبى مهـیبى ایلاهی ب ثب ث ظـ توبم هؿعیي : رلت وػؼ ک

فثبيبمبى مبهی آؿیبئی امت تيبث ظبـی گـاهـی تی گب

ثب فثببی (وبؼ مهـی)یکنبی هؼبی ثؼی اف اموب کلوبت فثبى ایلاهی

اؿال آلتبیی، ثـعی هؿعیي ثبمتبيبمبى ؿا ثـآى ػاىت ک اصتوبلاتی ػؿ هؿػ

هيؤ اهام ایلاهی اف هبن کنتبی هلوبف آؽؿثبیزبى، مهـی اف آمیبی

«.هـکقی ؿا ثؼؼ157

؛ 186 تب 172اف ىوبؿ ) یبء ؼؿالاىـاكی ػؿ ملنل هوبلات عػ

ع تـییـ " یق " فثبى هيتـک فثببی هبػؿی"ؿفگبؿ ؛ تضت ػاى

ىوبؿ هنلنل - ؿفگبؿ) ػؿ ىـس فثببی التبهی ("ع ػؿ مـفهیي ایـاى

: چیي هیینؼ (56 لض 172

فثببی عبهه : Lngue Agglutinateفثببی التبهی : گـ ػم»

اف " هؾ" " ثػی ای"ىؼ ایلاهی، گتی، للثی، هبب، اؿاؿت، فثبى ػ هم

وگی ... یتی هیتتبی ( صبکوبى )اهام ىيگب هبػ فثبى هـػهبى

ثػ ػؿ ـف اكؼبل ؿیي كؼل واؿ هضلظ هبؼ ثب (پیؼی)التبهی

گب کیؼ )هؼولا پنؼ، فهببی هغتلق افآى مبعت هی ىػ (چنجیؼى)التبم

: ث کتبة اؿفؼ

Francoise Grillot-Susini 1987 „Elements de Grammaire

Elamite Editions Recherche sur Les Civilisation“ Pag 12 Paris

. 38تـرو ػکتـ هضوؼ هؼیي لض - ایـاى اف آؿبف تب املام- یق کتبة گـیيوي

ثغو توؼبی كم الؾکـ صاىی یبء ؼؿالاىـاكی ػؿ کتبة ػؿ تبؿیکی

: ی ػؿ اػاه هطلت چیي هی ینؼ. (قاؿ بی ایـد امکؼؿی

هنة )Asianiqeفثببی كم الؾکـ ؿا هؿعیي، فثببی آفیبیک »

هیبهؼ ک اف عفمتبى تب آؽؿثبیزبى تب ثغو هـکقی آبػلی اف (ث آمیبی هـکقی

اف فثببی . قاؿ لتن پیو اف هیلاػ تب اوـا غبهيیبى ؿایذ ثػ امت

التبهی تب فثببی تـکی ػؿ ایـاى کی رق فثببی فؼ امت ک ثؿت

157

چبپ ایـاى يـ هطـ )پبؿیل - 1984 مبل 320 ایـد امکؼؿی ؛ ػؿتبؿیکی قاؿ ب؛ لض

( 454لض

125

)... تـکوی تـکی عـامبی (تـکی هيلبیی یق رق آنت)تـکی آؽؿثبیزبی

« .رػ ػاؿؼ (ثب لز بی گبگيبى

هب ایي ثغو . ػؿ ایي ؿاثط امبػ اظبؿات بصجظـاى كـااى هیجبىؼ

: ث پبیبى هیجـین" رؼلـ اؿل"ؿا ثب ظـات فثبيبك بهی تـک

آلتبیی پیمت - اف یو ػم هـى فػن ث این هضؼػ فثببی اؿال»

ثب ثبؿ ث ایي اهـ ک فثببی ع " اپـت "1857اف مبل . گنتـه ػاػ هیيػ

هیغی کيق ىؼ قػیک ث فثبى هیؼیبئیبی آمیبی هوؼم هیجبىؼ، هؼتوؼ امت ک فثبى

ایي ىت ب ؿا ثبیؼ هنة ث یکی اف فثببی تؿای ثبمتبى ثؼیگـ مغي ث

یکی ػیگـ اف هؼاكؼبى مـمغت ایي ظـ . ػانت" امکیت"فثبى یکی اف اهام

ثب تجؼیت اف ؿه فثبيبمبى هجل اف عػ، اف ظـی عیيبؼی ک " لؿهبت"

ثـ امبك ػبـ گـاهـی پیو کيیؼ ىؼ ثػ كبل گـكت، تؼؼاػ ثیيوبؿی اف ایي

- لـبت ؿا ثب تکی فیبػ ثـ تضویوبت کیلی ىجبتبی تللظی، رق فثببی كیي

ػؿ تیز هل ث ایي ثبؿ پبیجؼ هبؼ امت ... تبتبؿی ػانت امت- اؿؿ تـکی

- فثببی مهـی یکی اف هؼیوی تـیي ىکكبتـیي ػؿ بی فثببی تـکی: ک

«.آلتبیی هیجبىؼ- تبتبؿی ثػ امت ک عػ ىبع ای اف ملنل فثببی اؿال158

اف میی، ف پـم ثـؿمی : مپل رؼلـاؿل اػاه هیؼؼ ک

آهفه فثبى مهـی ث پبیبى ـمیؼ، اف می ػیگـ ثیي فثبى مهـی ک ػؿ

اایل قاؿ مم پیو اف هیلاػ ىکل گـكت ؿا تکبهلی عػؿا پیوػ امت، ثب

ثیو اف م قاؿ مبل كبل " یی مئی- اؿعى"فثبى تـکی ىتبؿی کتیج بی

مهـی ف ثبیؼ - لؾا پیـاهى ؿاثط فثببی تـکی. فهبی هرػ هیجبىؼ

ثـای پـ کـػى ایي علاء ثبیؼ فثبى مهـی ؿا . کبؿبی تضویوی ثیيتـی ازبم گیـػ

. ثب لز بی ثنیبؿ هؼیوی فثبى تـکی رى چاىی یبکتی هوبین کـػ

الجت پـم هؿػ ظـ رؼلـ اؿل اصتوبلا ثب کبؿبی ػلوی ػايوؼاى

اف تـکی " ػخوبى ؼین تب"پـكنؿ: ثؼؼی اف رول هضوویي تـک فثبى چى

هب ن ػؿ صؼ تاى . اف هقاهنتبى تب صؼػ فیبػی ی ىؼ امت" ملیوبى الژاك"

اهکببت عػ کىیؼ این تب ثب هوبین فثبى مهـی ثب فثبى تـکوی ک یکی اف

هؼیوی تـیي اػبی عباػ ثقؿگ تـک فثببى هیجبىؼ، گبهی کچک ػؿ ایي

هلت تـکوي فثبى آى، ػؿ یکی اف هؼیوی تـیي عبمتگببی توؼى . ؿامتب ثـػاؿین

یؼی ػؿ هطو . ثيـی ىکل گـكت ؿا ػؿاف پیچیؼ تکبهلی عػ ؿا پیوػ امت

ک هضل لاهی ربػ بی ثقؿگ تزبؿی ثبمتبى ک ثؼؼب همم ث ربػ " ا"

فثبى تـکوی وي تؼلن ث عباػ ثقؿگ فثبى تـکی، . اثـیين ىؼ هـاؿ ػاىت

فثبینت ثنیبؿ عػیژ ؿی اف اژ بی ثبمتبی، ک ـیک ػاؿای اؿفه

158

Caferoglu, Ahmet, „Türk Dili Tarihi“ Istanbul-1984, s. 16 - …

126

ػؿ ػؿاى پیو » ": ىـثبکق"ثظـ تـکيبك بهی ؿك . تبؿیغی هوی هیجبىؼ

اف تبؿیظ توبهی هلتبی تـک فثبى، ث فثبی قػیک ث تـکوی اهـف مغي هی

«.گلت اؼ159

همبیس گغاهغی ػثببی سهغی تغکوی - ت

: هضسل

وبگ ک ػؿ لضبت گؾىت ؽکـ کـػین، فثبى تـکوی ػاؿای

فیـا تـکونتبى گاؿ . یژگیبیی امت ک ػاؿای اویت تبؿیغی ثقؿگی هیجبىؼ

" پبؿت"، " هبؿی"، " آلتیي ػپ"، " ا"اهاهی ثػ امت ک آبى توؼبی ثقؿگ

صتی اهـف یق رػ اهام تـک فثبى فیبػی ػلا ثـ . ؿا ایزبػ وػ اؼ

اؿفب ک تـکوب یق ظیـ تـکبی آؽؿثبیزبی تـکی رق آب نتؼ، ػؿ

. تـکیت اتیکی هلت تـکوي ثس ػیؼ هیيػ

ػؿ آعـیي ثـؿمیبی ػايوؼاى پیـاهى ؿیي بی فثبى تـکی تیز فیـ

مبل ػؿ اػوبم تبؿیظ ؿیي ػاؼ امت، 4500فثبى تـکی ک » : ثؼمت آهؼ امت

فثبى تـکی هوؼم ک ػؿ . یکی اف هؼیوی تـیي پـ هتکلن تـیي فثببی ػیب هیجبىؼ

- ػؿاى پیو اف تبؿیظ ؿایذ ثػ امت، ثب فثببی پیو هـلی، پیو هبچ

«.عیيبؼی ػاىت امت ( اصتوبلا ژاپی )تـفی، پیو کـ ای 160

: هجل اف ؿػ ث ایي هجضج لافم هیؼاین کبت فیـ ؿا یبػآؿی وبئین

مبل كبل فهبی 4000ثیي فثبى مهـی تـکوی اهـف ثیو اف : 1

اف یکن اش امت ک ػؿ آى ػؿ فثبى مهـی یب ـ فثبى . رػ ػاؿػ

ػیگـی ف پـم تکبهلی ؿا ی کـػ، ػاؿای هاػؼ گـاهـی ثنیبؿ مبػ

اف می ػیگـ فثبى تـکوی ػیگـ ىبع . اژگبى ثنیبؿ هضؼػتـی ثػ امت

بی فثبى تـکی ی ایي ػؿ ن ث لضبظ پیؼگی ػؿی عػ ن ػؿ ىـای

صتی اگـ هب اهـف . تؤحیـ هتوبثل ثب مبیـ فثبب پـم تکبهلی عػؿا پیوػ اؼ

اهکبى هوبین فثبى کی یبکبى هنتوین آؼؿ عػهبى ؿا ن هیؼاىتین، جؼب ثب

ػؿ تیز اگـ هب ثیي فثبى مهـی . تلبتبی کوی کیلی كـاای ؿثـ هیگيتین

تـکوی اهـفی ونبیب ىجبتبی هؼی ػاؿ هؼیی ؿا ن هيبؼ کین، ػلیلی

. ثـ رػ عیيبؼی ثیي ایي ػ فثبى عاؼ ثػ

ع هیغی پـم تکبهلی عػ ثیژ تزقی زبب ث صـف ؿا پل اف : 2

ػؿ تیز و ؼابی کلوبت مهـی ث . ػؿ عػ مهـیبى ی کـػ امت

159

Ödek Ödekof, „ Shumer hakda kelam agyz“ yashlyk Jurnaly, Ashgabad-

1990, Nr. 12, s. 30 160

„Türkler “ cild.1, Ankara-2002, s. 631

127

یؼی ثطؿ ػهین ویتاى كویؼ ک اژ بی ثزب هبؼ ؿا . ىتبؿ ػؿ یبهؼ امت

الجت ایي یژگی هيکلات ف ن کن ثیو . عػ آبى چگ تللع هیکـػؼ

رػ ػاؿػ هخلا هب اهـف ن ویتاین تللع ػؿمت اژ بی تـکی ؿا ث ع

لؾا هب گبم هوبین فثبى تـکی ثب مهـی، ثبچبؿ اات ػیگـ . ػـثی ثینین

کبت گـاهـی یق اژبی مهـی پؾیـكت ىؼ اف می مهـىبمبى هيؿ

اؿػ ىؼى ػؿ رقئیبت هیتاؼ هع کبؿ یژ ػیگـی . ؿا امبك هـاؿ هیؼین

. ثبىؼ

" اکؼیبى"هتى مهـی ػلا ثـ عػ مهـیبى ثطؿ ػوؼ اف می : 3

ک ثلاامط پل اف مهـیبى ثـ ثیي الـیي صبکن گيت اؼ ث ىتبؿ ػؿآهؼ

چى فثبى آبى رق فثببی همم ث مبهی اف امبك ثب فثبى مهـی . امت

ثیگب ثػ، لؾا فثبى مهـی ؿا چ ث لضبظ تللع اژگبى چ ث لضبظ هاػؼ

ػؿ ایي ؿاثط ػؿ یکی اف رؼیؼتـیي . گـاهـی تضت تؤحیـ فثبى عػ ػؿآؿػ امت

فثبى مهـی تب اف ـین فثبى اکؼی ثـای هب » : کبؿبی ػلوی چیي هیغاین

ثؼجبؿت ػیگـ ایي فثبى ث مبت فثبى ػیگـی ک ػاؿای . هبثل ػمتـك ىؼ امت

. مبعتبؿ گـاهـی اف امبك هتلبت ثب فثبى مهـی هیجبىؼ ثؼمت هب ؿمیؼ امت

ػمتـمی هنتوین ثلاامط ثـای هب اهکبى پؾیـ جػ، هزجؿین اف ػیک فثبى

اگـ فثبى مهـی تم اهام مبهی هضبكظ وی ىؼ، هب ـگق . اکؼی ث آى ثگـین

«.ویتانتین هتى مهـی ؿا ثغاین161

مهـیبى ثب اکؼیبى ک ث فثبی اف امبك هتلبت ثب » : ثظـ هضون ػیگـی

آبى ضجت هیکـػؼ، مبلیبى ػؿافی ػؿ ونبیگی ن فینت ؿاث تأم ثب رگ

جؼب ػؿ تؼام چیي ىـایطی، ایي ػ . لش آهیق كـاای ؿا اف مـ گؾؿایؼ اؼ

ثب تر ث اهؼیت كم هیتاى گلت . فثبى وؼیگـ ؿا ىؼیؼا تضت تؤحیـ هـاؿ ػاػ اؼ

ک ػمتـمی ث فثبى عبل غنتیي مهـی بهوکي ثػ، تب هبػؿین ػؿ ؿاثط

«. پیو اف هیلاػ مغي ثگئین3000-2400ثب ػؿ 162

غنتیي کنبیک ػؿ ؿاثط ثب فثبى مهـی تضویوبت ازبم ػاػ اؼ : 4

لؾا آبى ػؿ ىبعتي فثبی ک اف امبك ثب فثببی ؼ . ػوؼتب اؿپبئیبى ثػ اؼ

اؿپبیی ثیگب ثػ، ػچبؿ هيکلات كـااى ىؼ اؼ جیؼی امت ک ثنیبؿی اف

ػؿ . اژ ب صتی کبت گـاهـی ؿا تضت تؤحیـ فثببی عػىبى حجت وػ اؼ

فثبى مهـی رق فثببی ؼ » : ایي ؿاثط ػؿ هجغ كم الؾکـ چیي هی آیؼ

ثبثـایي چگ هیتاى گـاهـ فثبى . اؿپبیی جػ، ثلک یک فثبى التبهی هیجبىؼ

161

Hübner, B. & Reizammer, A. „ Inim Kiengi 3“ Marktredwitz-1987, s. 18 162

Soden, W. & Landsberger, B. „ Die Eigenbegrifflichkeit der Babylonischer

Wissenschaft“ Darmstadt -1965, s. 24 -27

128

مهـی ؿا حجت تیـ کـػ؟ هب ػؿ ـ ػؿك عػ، اثتؼا پبؿ ای اف گـاهـ فثبى

آلوبی ؿا تيـیش کـػ، مپل هاػؼی اف فثبى مهـی وع ثب آـا تیش

اگـ عاؼگبى ؿیـ آلوبی هب ثـػکل آى، ثب هاػؼ گـاهـی فثبى عػىبى . هیؼین

هخلا ؛ وبیـی ک ػؿ . ث ایي هنئل ثـعؿػ کؼ، ىبیؼ ث تبیذ ػؿمت تـی ثـمؼ

ربیگب ظـف فهبى هکبى هـاؿ ػاؿؼ؛ ؿا اگـ ـ عاؼ ای ثـ امبك هاػؼ

ػمتؿی فثبى هبػؿی عػىبى ػؿ ظـ آؿؼ، ىبیؼ ثـایيبى ثنیبؿ هبثل كن تـ

«.گـػػ163

هب ػؿ ایزب تب ؿی کبت گـاهـی ک ونبیب ىجبتبی ؿىي : 5

ثؼیی ػیؼ هیيػ تکی هیکین ػؿ ػیي صبل ثـایي ثبؿین ک اگـ چبچ اف می

فثبيبمبى عجـ، ثـ امبك هبوؼیبی تکبهل فثبب، هؿػ ثـؿمی و ربج

هـاؿ گیـػ، عیيبؼی فثببی تـکی ثب مهـی ثب هطؼیت ثیيتـی هبثل احجبت

. عاؼ ثػ

ثب ثـ گیـی )ایک هیکىین تب هاؿػ ونبی ىجبت فثبى تـکوی

مهـی ؿا ث تـتیت فیـ هؿػ (اف تـکی آؽؿثبیزبی، تـکی تـکی تـکی هؼین

: ثـؿمی هـاؿ ػین

: (لاعض آایی )اصات - ا

: پـم تکبهلی فثبى مهـی1/1

ثب ث ظـ پژيگـاى فثبى مهـی، ؿؼ تکلولی ایي فثبى ػؿ ل »

ػؿ غنتیي ػؿ ثـای ثیبى ـ کلو ػلاهت عبی . فهبی ػؿاف تضون یبكت امت

" ػیگیـ"یکی . ؛ ػع عاؼ هی ىؼ*هخلا ػلاهت متبؿ ؛. ثکبؿ ثـػ هی ىؼ

ث هؼی آموبى، ػؿ " آى" ػیگـی " عؼا"ث هؼی (.گ. تگـی ػؿ تـکی؛ ة)

ػؿ ػؿ ثؼؼی کلوبت ث زبب ػؿ بیت یق، زبب ث صـف ک موجل . ثبلا

«.ؼاب هیجبىؼ، تزقی ىؼ اؼ164

تزقی گبؿه زبب ث صـف ػؿ قاؿ ال هجل اف هیلاػ تضون »

«یبكت امت165

ابلی هؼیوی لجبى )ثظـ هیـمؼ ثؼؼ اف اثؼاع اللجب ثمیل كیویبى .

. هجل اف هیلاػ چیي اهؼ ای هوکي ىؼ امت1100ػؿ (کی

ػؿ ع مهـی یؼی ػؿ » : چیي هیینؼ" كبلکيتبیي. آ"ػؿ ایي ؿاثط

ع هیغی ػؿ صیبت عػ مهـیبى، ثطؿ ػوؼ ثـای ىتي ـ کلو اىبؿ

تزقی گبؿه کلوبت ث زبب ػؿ ػؿ ثؼؼ اف . عبی ثکبؿ ثـػ هی ىؼ

163

Hübner, B. & Reizammer, A. … s. III 164

Hübner, B. & Reizammer, A. „Inim Kiengi 3“ Marktredwitz-1987, s. 6-12 165

Jaspers, K. „Vom Ursprung und Zeit der Geschichte“ München-1949,s.69

129

ثویي رت یق ثنیبؿی اف ؼابی هرػ ػؿ فثبى . مهـیبى تکبهل یبكت امت

اف می ػیگـ اف آزب ک اؿحبى مبهی . مهـی حجت گؼاؿی يؼ امت

مهـیبى ک فثبيبى اف امبك ثب فثبى مهـی هتلبت ثػ تؼؼاػی اف ؼای

هرػ ػؿ فثبى مهـی ؿا ؼاىتؼ، ػؿ ىت بی عػ یق ایي ؼاب ؿا هیؼ

" گ" " ى"ؼایی ثیي ) هرػ ػؿ فثبى مهـی (ñ)" ى ؿ"هخلا . کـػ اؼ

اف می اهام ثؼؼی ثب صـف (كـگ ػویؼ: ک اف فثبى کچک ثیی ػؿ هی آیؼ

هیؼ eñ ثزبی em , iñ ثزبیañ ،im ثزبی am: هخلا . ػیگـی ىت ىؼ امت

«.گـػیؼ امت166

ى ؿ ػؿ فثبى ؿموی تـکوی ثـعی گیيبی تـکی آؽؿی یق

ربلت پـ . ؛ ىت هیيػñتـکوی ثؿت ؛- هرػ هیجبىؼ ک ػؿ ع لاتیی

هؼی امت ک اهـف یق ایي ؼا ؿا ػؿ ع ػـثی ثب صـف ػیگـی هی ینؼ،

" آگ"ثؿت (ىؼؿ) añهخلا . فیـا ؼای كم ػؿ فثبى ػـثی هرػ ویجبىؼ

meñ (عبل) ىت هی ىػ ک هبػؿ ث تیـ ؼای كم " هگ"ثؿت

. جػ، هؼی اژ ب ؿا یق هنظ هیکؼ

: ؼاب ػؿ فثبى مهـی2/1

- آ) a ,i,uیؼی " صـف ػل" ثول هؼهب ؼابی کيو ػاؿ- الق»

. ػؿ فثبى مهـی هرػ هیجبىؼ (کنـ، و )E, O یق صـکبت (ای- ا

ایي ؼاب ػؿ ؿیي ی اژ ب . ػلاهت یژ ای رػ ؼاؿػ" o"ثـای ؼای

.* ثؼى تـییـ ثبهی هی هبؼؼ

. تيکیل ىؼ امتb,p,g,k,q,d,ţ,t,z,s,ś,ş,m,n,r,h: اف بهت ب- ة

ػؿ ال زبب ػؿ ااعـ ػؿ مهـی تضت تؤحیـ فثبى اکؼی " ؿ"آهؼى صـف

ثـ مـ کلوبت وی آیؼ ث ال " ؿ"ػؿ فثبى تـکوی یق صـف ]. پؼیؼ آهؼ امت

کلوبتی ک اف فثببی ػیگـ اؿػ فثبى تـکوی ىؼ اؼ، صـف ؛ الق؛ اكقػ هی

تللع " اؿك"ثؿت " ؿك"" اؿ رت"ثؿت " ؿرت"هخلا . ىػ

. [گـی. ىت هی ىػ، ة

ػؿ فثبى مهـی یق هبؼ ثنیبؿی اف فثببی ػیگـ صـف بهت ػؿ

هخلا صـف ؛ ػ؛ ث ؛ ت؛ ػؿ . آؿبف، هیبى آعـ کلوبت ث یکؼیگـ تجؼیل هی ىؼ

: ػؿ کلوبتی چى" ک"ث " گ" dun>tun , uduk>utukکلوبت

kilim>gilim ، Korkut>Gorku»167

166

Falkenstein, Adam „Das Sumerische“ leiden-1959, s. 20

ؼؿالاىـاكی ثـآنت ک فثبى مهـی ػاؿای اات ثیيتـی ثػ امت ک ػؿ . ظـ *:

ثبفگیی ثمیل فثبى اکؼی ثؼلیل آک ػؿ اکؼی ظیـ ػـثی ػجـی کی ثیو اف ىو ت

عاؼگبى ػقیق رت آىبیی ثیيتـ ػهیوتـ ثب ظـات امتبػ ػؿ . رػ ؼاؿػ، اف ثیي ؿكت امت

130

: زبب3/1

ػؿ مینتن ػلائن زبیی ػؿ فثبى مهـی ػ صـف بهت ػؿ ال یب »

ػؿ چیي ؿتی ثب اكقػى یک صـکت . آعـ کلوبت پيت مـن تللع وی ىػ

" ثـا"هخلا کلو . ػؿ صویوت یک زبی رؼیؼ ىت هیيػ (صـف هتضـک)

«.تللع ىت هی ىػ" ثبؿا"ثؿت 168

ػؿ فثبى تـکوی یق ػؿمت وبؼ هبػؼ كم ػ صـف بهت پيت

مـن وی آیؼ اژ بیی ک اف فثببی ػیگـ اؿػ فثبى تـکوی هیيؼ، ثب

هخلا . گبی زب، تللع ىت هی ىػ (یک صـک)اكقػى یک صـف هتضـک

تللع ىت هی " مبلام"ثؿت " ملام"، " تبؿاك"ثؿت " تـاك"کلوبت

. ىؼ

ػؿ ال کلوبت " ف"ػؿ فثبى مهـی ػلاهت يبؼؼ صـف بهت »

آؿبف هی ىؼ، ػؿ فهببی ػیـتـ تضت " ف"وی آیؼ، زببیی ک ثب صـف

ػؿ گـ صـف بهت مهـی یق تب . تؤحیـ فثبى مبهی اکؼی پیؼا ىؼ امت

«.صـف ؛ پ؛ هرػ هیجبىؼ169

ػؿ آؿبف " ف"ایي هبػؼ ػؿ فثبى تـکوی یق ػیب چیي ثػ، صـف

چیي کلوبتی ک اف فثببی ثیگب اؿػ فثبى تـکوی ىؼ اؼ، ثب . کلوبت وی آیؼ

ثؿت " كـػیي: "هخلا . ىت تللع هی ىؼ" پ"ث " ف"تجؼیل صـف

تللع " پبؿك"ثؿت " كبؿك"، " تبپبت"ثؿت " تلبت"، " پـػیي"

. ى هی ىؼ

ثغسی لاعض صغفی - 2

: وبیـ2/ا

:وبیـ هنتول- آ»

كبؿمی تـکوی مهـی ىغ

ىغ .men me 1 هي

ىغ .sen ze 2 ت

«ىغ.ol/an e-ne 3 ا 170

" ع تـییـ ع ػؿ مـفهیي ایـاى" ؿاثط ثب کبت ایي ثغو ث ملنل هوبلاتيبى تضت ػاى

. هـارؼ وبیؼ176- 175- 174 ىوبؿ هنلنل 1375هزل ؛ ؿفگبؿ ؛ اف هـػاػ تب هـ 167

Deimel, Anton „Sumerische Grammatik mit Übüngstücken und zwei

Anhängen Liste der …“ Roma-1939, s. 11 - 16 168

Falkenstein, Adam. „Das Sumerische“ … s. 20 169

Deimel, Anton. „Sumerische Grammatik mit ….“ S. 15 170

Csöke, Sandor „The Sumerien and Ural-Altaik elements in the Old Slavic

Language” München-1979, s. 36-38

131

«.اف ؿیي بی تـکی ثبمتبى هیجبىؼ" هي، ثي"ویـ ال ىغ هلـػ » 171

هخلا . ثػ امت" آى"ویـ مم ىغ هلـػ ػؿ تـکی ثبمتبى ثؿت

ی هؼی " آیي" " ا ؿا"ی هؼی " آی"اژ " یی مئی- اؿعى"ػؿ کتیج بی

.آهؼ امت" ثب ا"172

: وبیـ پیمت: ة»

ػؿ صبلات هغتلق گـاهـی (وبؼ امبهی) ث آعـ وبیـ هنتول

ػؿ صبلیک ػؿ فثببی ؼ اؿپبیی اف رول كبؿمی )پنؼبیی ابك هی ىػ

: (.گ. ایي صبلات ثب صـف ابك هنتول ثیبى هی ىؼ، ة

كبؿمی تـکوی مهـی

saña -za-ra ث ت

meñki -na(-k) هبل هي

señki -za(-k) هبل ت

onuñki/aniñki -ana(-k)هبل ا

mende -na-aهي (پیو) ثب

sende -za-a ثب ت

«onda/anda -a-na ثب ا 173

هی " ge"رول هی آیؼ پنؼ (گقاؿ)وبیـ هلکی هتی ػؿ هغ عجـ : پ»

: پؾیـؼ

كبؿمی تـکوی مهـی

meñki mage (امت) هبل هي

señki zageهبل ت

هی " ra"وبیـ هلکی هتیک ػؿ هغ هلؼل ثبامط هی آیؼ، پنؼ : ت

: پؾیـؼ

كبؿمی تـکوی مهـی

maña ma-raهي (ثنی) ث

«saña za-raت (ثنی)ث 174

171

ثـ گـكت اف ؛ )1379-ؼین، صنیي ؛ یبػهببی تـکی ثبمتبى؛ يـ غلبی مـط، تـاى

(یکقاؿ اژ ایل تـکی ػؿ پبؿمی؛ هضوؼ بػم بئجی، اف لضبت اتـت

172

Talat Tekin „Orhon Yazitlari“ Istanbul-2003, s. 97 173

Falkenstein, Adam „Das Sumerische“ s. 33

132

" ra " "re"ػؿ تـکی ثبمتبى یق پنؼ ایي صبلت گـاهـی هبؼ مهـی

. ػؿ تـکوی ػیگـ لز بی تـکی اهـف یق ایي پنؼ رػ ػاؿػ. ثػ امت

. ؿیـ (ث عبؿد )" ؿا- ػاىب"، (ث ػاعل )" ؿ–ایچ "هبؼ

وبیـ هلکی هتلی ک ثؿت پنؼب ث آعـ امبهی اكقػ هی ىؼ، : ث

ایي هبػؼ ػؿ فثبى تـکی یق ػیب چیي امت، . عػ اف وبیـ هنتول پؼیؼ آهؼ اؼ

الا كو وبیـ هنتول رػ ػاؿؼ، " ؼ اؿپبیی"ػؿ صبلیک ػؿ فثببی ػوؼ

ػؿ فثبى تـکی ثب " کتبة هي"هخلا کلو . حبیب ایي وبیـ هجل اف امبهی هی آیؼ

، mein Buch ىت هی ىػ، ػؿ صبلیک ػؿ آلوبی kitabim ثؿت imپنؼ

ثظـ هی ؿمؼ . هیجبىؼmaya Kniga ػؿ ؿمی my Bookػؿ اگلینی

وبیـ هلکی هتل ث آعـ امبهی ػؿ فثبى كبؿمی یق ک رق فثببی ؼ

: اؿپبیی هضنة هی ىػ، تضت تؤحیـ گـاهـ تـکی یب ػـثی ثرػ آهؼ امت

1- mu,ma

مهـی تـکوی آلوبی كبؿمی »

mein Haus evim/öyüm e-mu عب ام

mein Vater atam ad-dam پؼؿم

meine Muter anam/enem ama-mu هبػؿم

meine Knie dizim div-muفاین

2- zu

dein Haus evin/öyüñ e-zuعب ات

«dein Feuer oduñ/issiñ izi-zuآتو ات 175

3- ni,bi

seine Mutter ana-si/enesi ama-niهبػؿه

sein Gott tengri-si dingir-bi عؼایو

كبؿمی آلوبی تـکوی مهـی

4- ani( aninتـکی ثبمتبى)

sein Haus ev anin/evi e-ani عب اه

sein Gott tengri anin dingir-ani* عؼایو

174

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische Sprachlehre“ Leipzig-1914, s. 15 -16 175

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische Sprachlehre“ Leipzig-1914,s. 17-18

133

(tangrisi )

«seines Vaters ata anin adda-aniپؼؿه 176

(atasi) امن ب : 2/2

ثؼب اف ػ زب ؿیي امبهی ػؿ فثبى مهـی اؿلت اف یک زب: آ

: تيکیل ىؼ امت

= uru ىـge =(geje تـکی ) ىتe,eb=(ev تـکی )عب

... temen = (temelتـکی)پبی

ثب اكقػ . ىکل ظبـی امبهی ػؿ فثبى مهـی ثب اكؼبل تلبتی ؼاؿػ: ة

ىؼى پنؼبی رؼیؼ، تـییـی ػؿ ؿیي کلوبت ثرػ وی آیؼ، یؼی تـییـات

«.گـاهـی ػؿ عبؿد اف ؿیي، پیو یب پل کلوبت هیوبؼ تؤحیـی ػؿ آب ؼاؿػ177

وبطؿ ک ػؿ ثبلا یق اىبؿ کـػین هبػؼ كم، یؼی حبثت هبؼى ؿیي اژ ب ػؿ

ػؿ صبلیک ػؿ . صبلات هغتلق گـاهـی ػؿفثبى تـکی یق هبؼ فثبى مهـی هیجبىؼ

فثببی ؼاؿپبیی وچیي فثبى كبؿمی چیي ینت ؿیي تـییـ کـػ

(هی ؿم)تجؼیل هیيػ " ؿ"ث " ؿكتي"هخلا كؼل . ثبطلاس تضلیل هیـػ

. (هی ػفم)تضل هی یبثؼ " ػف"ث " ػعتي"

ػؿ وبیـ، امبهی لبت، هؾکـ هئج ث ؼؿت اف یکؼیگـ : پ

ػؿ ثؼی امبهی انبى صیاى، رل هؾکـ هئج ثب کلوبت . هتوبیق هی ىؼ

: رؼاگب ای ثیبى هی ىؼ

هئج هؾکـ : هئج هؾکـ مهـی: هئج هؾکـ تـکی: كبؿمی

gish kiel kishi kadin فى هـػ

anshe eme eshek machi عـهبػ عـ ـ

ur nig kopek ganjik مگ هبػ مگ ـ

«am silin (dag)öküz (dag)sigir گفى هبػ گفى ـ 178

وبگ ک هی ثیین ػؿ فثببی مهـی تـکی رنبی هئج هؾکـ

" فى"ػؿ صبلیک ػؿ فثبى كبؿمی ث امتخبی . ثب کلوبت رؼاگب ای هيغ هیيػ

176

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische …“ s. 39

(عؼای ا) sein Gott ـػ ث فثبى آلوبی dingir-bi dingir-aniػؿ هخبلبی ثبلا کلوبت *:

ثظـ هی ؿمؼ تلبت ایي ػ ػؿ فثبى مهـی چیقی ىجی ؛ عؼایو؛ ؛ عؼای ا؛ . تـرو ىؼ امت

ثػ ثبىؼ (اى تبـینی< ػؿ تـکی هؼین ؛ تگـینی؛ ؛ تگـی آیي)ػؿ فثبى كبؿمی177

Falkenstein, Adam „Das Sumerische“ Leiden-1959, s. 35 178

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische …“ s. 28

134

ث آعـ امبهی " هبػ" " ـ"ػؿ اؿلت هاؿػ ثب اكقػ ىؼى کلوبت " هـػ"

. هيغ هیيػ

ػلاهت روغ : 3/2

«.هیجبىؼ (mes")هل" (ene)"ا"ػلاهت روغ ػؿ فثبى مهـی »179

مهـی ث اىکبل " ا"ػؿ فثبى تـکی ثبمتبى یق ػلاهت روغ ىجی »

er-en، (هـػ رگی ) er» : رػ ػاؿػ، هخلا (in) "ایي" (en) "اى" (an)"آى"

teg-in، (ىبقاػ) teg (كـفؼاى) ogul-an، (كـفؼ) ogul (هـػاى رگی)

« ؿیـ (ىبقاػگبى)180

ػؿ فثبى مهـی ػلا ثـ ػلاهتبی روغ ثبلا، ثب تکـاؿ امبهی یب

= تجـ- تجـ) bal-bal: تکـاؿلتبی وـا امبهی یق روغ ثنت هیيػ، هبؼ

. (عؼایبى ثقؿگ=ثقؿگ عؼا-ثقؿگ)dingir-gal-gal ، (تجـب

اصتوبلا ػؿ فثببی ػیگـ )ایگ روغ ثنتي یق ػؿ فثبى تـکوی

" بتبؿ- بتبؿ"؛ (ثـک، ثـک ب-ثـک" )گئل- گئل: "یق رػ ػاؿػ، هخلا (تـکی

ؿیـ (ؿػیق، ؿػیلب-ؿػیق)

( Die Kausus )صبلات گـاهـی امن : 4/2

ػؿ فثبى مهـی اگـ چبچ صبلات امن ثـ امبك ربیگبی ک ػؿ رول

صبلاتی . يبى ػاػ هیيػ" پنؼبی هغتلق"گـكت اؼ هيغ يػ، ثب اكقػى

: ک ثؼیگ هيغ هیيؼ اف هاؿػ فیـ ػجبؿتؼ

: (Der Genetiv)صبلت هبف الی- آ

ػؿ ایي پنؼ اگـ ث aصـف . هیجبىؼ“ak-„پنؼ صبلت هبف الی »

ابك ىػ، هی اكتؼ پنؼ تب (هت)آعـ کلوبت هغتم ث صـف ؼاػاؿ

(بهت) ػؿ آعـ کلوبتی ک هبف ثب صـف ثیؼا. اكقػ هیيػ“k„ثؿت

: ىـع هیيؼ توبهی پنؼ هی اكتؼ

تـکی مهـی كبؿمی

dogma Aninki dumu-An-ake**"* آى"پنـ

« ev Nanshenin e- Nansheعب ی بي 181

(Nanshenin evi) ؛ ػؿوب؛ ػؿ ثـعی گیيبی تـکوی ث هؼی ؛ پنـ؛ هیجبىؼ . **؛ آى؛ یب ؛ آ؛ عؼای آموبى*]

(.261. 1962آىوبثبػ، - كـگ لـبت تـکوی، آکبػهی ػلم تـکونتبى )182

]

179

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 31-32 180

Grönbech, Kaare „Türkchenin Yapisi“ Ankara-1995, s. 58-59 181

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 38

135

ثظـ یکی ػیگـ افهضوویي، پنؼبی صبلت هبف الی ػؿ فثبى »

« ag/ak>ai>ei, eu>u/-u: مهـی ػجبؿتؼ اف183

وبگ ک هی ثیین پنؼبی كم، ن اف ظـ ىکل ظبـی عیلی

añ(ang), iñ(ing), ñ(ng), i: قػیک ث ایگ پنؼب ػؿ فثبى تـکوی هبؼ

هیجبىؼ هوتـ اف آى ػؿ ـػ فثبى تـکی مهـی ایگ پنؼب ث آعـ

ػؿ صبلیک ػؿ فثببی ػوؼ ؼاؿپبیی ایي صبلت ثب کوک . امبهی اكقػ هیيؼ

هبل " یب ثب کوک ػجبؿت " کنـ"صـف ابك ػؿ فثبى كبؿمی یب ثکوک یک

. ثیبى هیيػ" امت...

: (Der Dativ) ػؿ كبؿمی" ث"صبلت هلؼل ثبامط ثب صـف ابك - ة

ایي پنؼ ث . ثیبى هیيػ“ra-„ایي صبلت ػؿ فثبى مهـی ثب پنؼ

(ؼاػاؿ) یب هت (ثیؼا)تبمت ایک امن هجل اف عػه ث صـف بهت

: هی اكتؼ" ؿ"کبی صـف . عتن هیيؼ، تـییـ هیکؼ

كبؿمی تـکی مهـی

En-lil´e En-lil-la لیل -ث می اى

ana´ma ama-nu-ra ث می هبػؿم

ana´sina ama-ni-ra ث می هبػؿه

« An´a/Anu´a An-raث می ؛ آى، آ؛ 184

ـف ایي صبلت وبگ ک هی ثیین ػؿ فثببی مهـی تـکی

اهـفی توـیجب ونبى ثػ، ثب اكقػى پنؼبی ثنیبؿ هيبث گبب ػیي ن ث

ػؿ صبلیک ػؿ فثببی ؼاؿپبیی ثب کوک صـف . آعـ امبهی ؿت هیگیـػ

ربلت امت ک ػؿ فثبى تـکی ثبمتبى ػیب هبؼ مهـی » . ابك ثیبى هیيػ

tash´ra (ثنی ػاعل) ich´re: ث آعـ کلوبت ابك هیيػ “ra,-re-„پنؼ

«(ثنی عبؿد)185

(: Der Akkusativ)" ؿا"صبلت هلؼل ثیامط یب ـیش ثب صـف ابك - پ

182

„Türkmen dilinin sözlügi“ Türkmenistan SSR ylymlar Akedemiyasi, Dil

bilimi Instituty. Ashgabat-1962, s. 261 183

Csöke, Sandor „The Sumerien und Ural-Altaik…“ s. 21 184

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 39 & Poebel, Arno „Grunzüge der

Sumerischen Grammatik“ Rostok-1923, s. 20 185

Görnbecher, Kaare „Türkchenin Yapisi“ s. 35

136

ػؿ فثبى مهـی ػؿ صبلت هلؼل ثیامط یچگ پنؼی ث آعـ »

: امبهی اكقػ ویيػ وچیي ػ هلؼل ـیش ػؿ یک رول وی آیؼ

كبؿمی تـکوی مهـی

«chopan chagirmak sipa-she-paچپبی ؿا كـاعاؼى 186

ایي صبلت ػؿ فثبى تـکوی ن هتی هلؼل هيغ جبىؼ هبؼ هؿػ كم

ثؼى ابك کـػى یچگ پنؼ، اگـ هلؼل هيغ ثبىؼ ثب اكقػى پنؼ

ػؿ فثببی ؼاؿپبیی ایي صبلت ث کوک . ث آعـ امبهی مبعت هیيػ" ی"

. صـف ابك يبى ػاػ هیيػ

(: Lokativ)" ػؿ"ظـف فهبى هکبى ثب صـف ابك - د

ایي پنؼ گبی . هیجبىؼ“a-„پنؼ ظـف فهبى ػؿ فثبى مهـی »

ػؿ ااعـ ػؿ ی مهـیبى . ثؿت تـکیت ثب کلو هجل اف عػه ػؿ هی آیؼ

وچیي ظـف هکبى ػؿ صبلت . تجؼیل گيت امت“e„ ث “a-„صـف ؼاػاؿ

ػوهی بهيغ ثب صبلتی ک ؼیت هيغی ؿا ثیبى هیکؼ، اف یکؼیگـ

: هتوبیق هیيؼ

مهـی تـکی كبؿمی

ev´de e-a ػؿ عب

yurt dikilende uru-du-a-a ػؿ ىـ مبعت ىؼ

(dikilen yurt´da)

yol´da sil-a ػؿ ؿا

asman´da/asman´na an-na ػؿ آموبى

(Gög´de/ Göy´de)

geje´de ge-a/ge-eػؿ ىت

geje geje/gejeden gejeye ge-geاف ىت ث ىت

« kapi´da ka-eػؿ آمتب ػؿ 187

«sen´de za-aػؿ قػ ت » 188

186

Delitzsch, Freiedrich „Sumerische Sprachlehre“ s. 55 187

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 39 188

Poebel, Arno „Sumerische Sprache“ Leipzig-1914 s. 30

137

پنؼ ظـف فهبى هکبى؛ ػؿ ؿاثط ثب هکبى، ن ػؿ راة »

هی آؿین اهب ػؿ ؿاثط ثب فهبى، تب ػؿ " ث کزب؟" ن ػؿ راة " ػؿکزب؟"

ػلا ثـ آى ػؿ ؿاثط ثب لبت هیػ . هی آیؼ" کی؟" " ػؿ چ فهبى؟"راة

: یق آؿػ هی ىػ

كبؿمی تـکی مهـی

Tangrim o saygilidir dingir-ña-i-sha . عؼاؼم ا هضتـم امت

anasi´na ama-naث می هبػؿه

«shon´da/shonun ichin´de sha-gaػؿ ػؿى آى 189

وبگ ک هيبؼ هیکین، صبلات هغتلق گـاهـی كم ػؿ فثببی

(یق آلوبی)مهـی تـکی تب ثب یک پنؼ هيغ هیيػ اهب ػؿ فثبى كبؿمی

ثویي ػلت یق تیش هاػؼ . اف صـف ابك گبب وبیـ امتلبػ هیگـػػ

گـاهـی فثبى مهـی ث فثببی ؼاؿپبیی هيکل ثػ، گبی ثـای تیش

یک کت گـاهـی، رولات هتؼؼػی لافم هیيػ، ػؿ صبلیک وبى کت ؿا ث فثبى

. تـکی تب ثب یک ػجبؿت کتب هیتاى تیش ػاػ

(: Terminativ)" تب" " ثـای"صبلت هلؼلی ثب صـف ابك ی - چ

ثػ، ػؿ آعـ کلوبتی ک ث “eshe-„پنؼ ایي صبلت ػؿ فثبى مهـی

ت)صـف ؼاػاؿ : ػؿ هی آیؼ“she-„عتن هیيؼ ثؿت (ه

كبؿمی تـکی مهـی

asmana chenli an-sheتب آموبى

(göya jan)

«onun diriligi üchün nam-ti-la-ni-sheثـای فؼگی ا 190

: (Komitativ)" قػ" " ػؿ" " ثب"ظـف هکبى ثب صـف ابك ی - س

ػؿ ػؿ . ؿا هی ؿمبؼ" قػ" ثػ هؼی “da-„پنؼ ایي صبلت »

: آهؼ گبی یق صؾف ىؼ امت“de-„مهـ پنیي ثؿت

مهـی تـکی كبؿمی

Lagash´da Lagash-da قػیک لاگبه، ػؿ لاگبه

ev´de/evin yanin´da e-deقػیک عب، ػؿ عب

" : اف" " ثب" ی صبلت هلؼلی ثب صـف ابك- ط

189

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 55 190

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 39

138

يبى ػاػ هی “da-„ػؿ فثبى مهـی ثب پنؼ صبلت " وـا"هلم

ایي . ػؿ مهـی ث هؼی قػ وـا کنی یب چیقی هی ثبىؼ“da„کلو . ىػ

وچیي ایي پنؼ ثب پنؼ . پنؼ ثؼجبل امبهی اىیبء اىغب اكقػ هی ىػ

ile ،ػؿ تـکی آؽؿی bileػؿ تـکوی ) “bi-da„ یکی ىؼ ثؿت “bi„ویـی

کلو ػیگـی ک ایي هلم ؿا . ثکبؿ ثـػ هی ىػ" "ثزبی صـف ؿث (.گ.ة

: هیجبىؼ ک اف فثبى اکؼی اؿػ مهـی گيت امت (ا) “u„هی ؿمبؼ

كبؿمی تـکی مهـی

asman yeri bile an-ki bi-da فهیو (وـا)آموبى ثب

(göy yeri ile)

«evden o, hosh e-da im-da-hulا اف عب عىضبل امت 191

(: Der Ablativ-Instrument)" اف"صبلت هلؼلی ثب صـف ابك - ػ

هیجبىؼ ک گبی ػؿ فثبى مهـی هؼین “ta-„پنؼ ایي صبلت هلؼلی

هجل اف عػه صل كو “r„ ػؿ صـف “t„وچیي گبی صـف . پنیي هی اكتؼ

: ػؿهی آیؼ“r„ثؿت

تـکی مهـی كبؿمی

Gum´dan/sahra´dan? Sahar-ta/da>sahar-ra (ضـا؟)اف گـػ عبک

«Kurgan´dan/Dag´dan Kur-daاف مـفهیي کنتبی 192

وبگ ک هی ثیین ىکل گـاهـی ایي صبلت یق ػؿ فثببی مهـی

“dan,-den-„ ػؿمهـی ثـاثـ ثب پنؼ “ta-„پنؼ . تـکی توـیجب ونبى هیجبىؼ

ربلت پـ هؼی امت ک ایي پنؼ ػؿ تـکی ثبمتبى ػیب هبؼ . ػؿ تـکی هیجبىؼ

ػؿ تـکی اهـف an-taػؿ تـکی ثبمتبى » : هخلا . هیجبىؼ“ta-„مهـی ثيکل

an´dan/on´dan/or´dan هیجبىؼ" اف آزب" ث هؼی.»193

ایي هلم ػؿ فثببی .

. ثیبى هیيػ" اف"ؼاؿپبیی ثب صـف ابك ی

ػؿ فثبى مهـی یؼی " اف"پنؼ صبلت هلؼلی ثب صـف ابك ی »

ta“ " اف آزب اف آى فهبى )ػؿ ػیي صبل هلم هجؼأ فهبی هکبی ؿا هی ؿمبؼ

: (ث ثؼؼ

مهـی تـکی

191

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ s. 56 192

Falkenstein, A. … s. 39 193

Grönbech, K. „Türkchenin Yapisi“ s. 42

139

Eridu´da o, mene shalik sundu Eridu-ta nam-lugal ma-an-si

. ا ث هي ىبی ثغيیؼ" اؿیؼ" ػؿ: كبؿمی

اؿیؼ ث ثؼؼ هیجبىؼ [اهتؼاؿ]جػ ثلک اف ػؿ " ػؿىـ اؿیؼ"ػؿ ایزب هظؿ

«.ؿا یق هی ؿمبؼ" اف آى هکبى" ک ػؿ ػیي صبل 194

اکى ػؿ ؿاثط ثب هلم پنؼبی مهـی ػؿ صبلات كم، ثب ظـات

: آىب هی ىین" ػلیچ. ف"یکی اف هيؿتـیي پیيکنتبى ػلن مهـىبمی

ک ث “ge“, „ka“, „a„ػؿ فثبى مهـی ػلا ثـ پنؼبیی چى »

آعـ کلوبت اكقػ هی ىؼ، پنؼبی صبلت هلؼلی ػیگـی یق رػ ػاؿػ ک ث

آعـ امبهی تک زبیی ابك هیگـػػ هؼبػل ن هؼی ثب صـف ابك ای

، (اف چیقی یب اف ربیی) “aus„، (ث می) “nach„، (ػؿ ػاعل) “in„: چى

„zu“ (ث می ؼكی هيغ) „gegen“ (ػؿ هوبثل) اف آب ػؿ ؿػیق . هیجبىؼ

: هی آیؼ“su“, „ra“, „ta“, „da„غنت پنؼبیی چى

„da“: هؼی ایي پنؼ هؼبػل پنؼ „ta“ ؿا " ـف" " پل" هیجبىؼ ک هؼی

: هیجبىؼ" قػ ىغ هؼیی"هی ؿمبؼ، اهب ث هؼی هضؼػ

تـکی مهـی كبؿمی

An´da/Anu´da An-da (آ عؼای آموبى)"آى"قػ

giz ana´da dumu*-ama-da ػعتـ قػ هبػؿه امت

„ta“: (اف ربیی)" اف" (ػؿ ربیی)" ػؿ" هؼی ایي پنؼ هؼبػل صـف ابك ی

: هیجبىؼ ک ػجبؿتؼ اف

": ػؿ"ثب صـف ابك ی (هؼیي)ظـف هکبى - أ

تـکی مهـی كبؿمی

an´da/yokar´da An-taػؿ ثبلا

ashak´da ki-taػؿ پبئیي

?nire´de/nere´de? me-e-taػؿ کزب؟

": اف"صبلت هلؼل ثب امط ثب صـف ابك ی - ة

مهـی تـکی كبؿمی

194

Delitzsch, F. „Sumerische Sprachlehre“ s. 56

. ث هؼی پنـ هی آیؼdogma گبی ث هؼی ػعتـ گبی هبؼ اژ تـکوی dumuاژ *:

ػؿ فثبى مهـی هؼبػل ن dumuفیـا کلو . ثظـ هیـمؼ ک هؼی آى ؛ كـفؼ فاػ؛ ثبىؼ

.گ. یؼی ؛ فاػ؛ هیجبىؼ، ةdogmaهؼی ثب کلو تـکی

140

an´dan/asman´dan An-ta اف آموبى

yol´dan sil-ta اف ؿا

asman *chägin´den an-za-taاف هـف آموبى

ev´den ev´e sari e-ta e-a-su اف عب ث عب

„ra“: هیجبىؼ (ث می، ثـای)"ث" هلم امبمی ایي پنؼ هؼبػل صـف ابك :

كبؿمی تـکی مهـی

eye Ningirsua göre en Nin-gir-su-ra ثـای ؿة الع یي گیـم

atasi´na/atasina sari at-da-na-raث می پؼؿه

maña ma-ra ث می هي

saña/sene za-(e)raث می ت

(هیبك)ونبی : 5/2

„dim“ : ونبى" " هبؼ"ایي صـف ابك ػؿ فثبى مهـی ث هؼی "

: هرػ هیجبىؼdeñ, dek, täk, deyinهیجبىؼ ک ػؿ تـکی ث اىکبل

كبؿمی تـکی مهـی

asman dek/asmana deñ an-dimآموبى (ثـاثـ)ونبى

(göy täk)

«aniñ evine denk e-ani-dim ونبى ثب عب ا 195

تيجی : 6/2

. يبى ػاػ هیيػ“gim“ „gimi-„تيجی ػؿ فثبى مهـی ثب پنؼ »

ایي پنؼ ث ویي ىکل ثبهی وبؼ، ثلک ػؿ ؿؼ تکبهلی فثبى مهـی ث اىکبل

„-gim>-gin>-gi>-ge“وچیي ػؿ تؤحیـ هتوبثل ثب کلو هجل اف . ػؿ آهؼ امت

" هخل" یق ػیؼ هیيؼ ک ث هؼی “gi-nam, gi-in, gi-im„عػىبى ػؿ اىکبل

: هیجبىؼ" وبؼ"

تـکی مهـی كبؿمی

un gimi/kimin zi-gimهخل آؿػ

«asman gimi an-gimهخل آموبى 196

195

Delitzsch, F. „Sumerische Sprachlehre“ s. 36-38

. گ. ث هؼی هـف هیجبىؼ، ةchäk=synyrػؿ تـکوی *: 196

Falkenstein, A. „Das Sumerische“, s. 39-40 & Poebel, Arno „Sumerische

Studien“ Leipzig-1921, s. 15

141

وبگ ک هی ثیین پنؼب یب کلوبت تيجیی ػؿ فثببی مهـی

ایي هبػؼ ػلا ثـ تـکوی ػؿ مبیـ ىبع بی فثبى . تـکی کبهلا یکنبى هیجبىؼ

. ن بػم امت (اف رول تـکی آؽؿثبیزبی تـکی تـکی)اؿف

کلوبت پـميی : 7/2

ػؿ “?nam„ ػهین تـ a-ba>a-naکلو پـميی ػؿ فثبى مهـی

ایي کلو ػؿ تـکوی ػیب هبؼ ). هیجبىؼ“?na-me„ ؿاثط ثب روبػات ثيکل

: (.گ. هیجبىؼ، ة“?nedir„ ػؿ تـکی آؽؿی “?näme„مهـی

مهـی تـکی كبؿمی

?näme şa?/şa näme? nam-lu-galچ نت ىب؟ ىب کینت؟

« ?gün näme?>her gün u-na-me ـ ؿف>ؿف چینت؟197

(.گ.امت، ة" ىب"آػم ثقؿگ، ثوؼی = lu-galػؿ هخبل ثبلا کلو )

: صـف ابك ػؿ فثبى مهـی ػجبؿتؼ اف: صـف ابك- 8/2

ک ػؿ تـکوی " ؿت" " رل"، "ػؿرل" ث هؼی “igi, i-de„-آ»

: هیجبىؼ“öñi, öñde„ػجبؿت اف

تـکی مهـی كبؿمی

öñüm´de igi-mu ػؿ رلی هي

öñüñ´de/seniñ öñüñ´de igi-zuػؿ رلی ت

öñün´de/onuñ öñün´de igi-na, ide-aniػؿ رلی ا

: هیجبىؼ" ػؿ پيت" " پيت" ک ث هؼی “aga„- ة

تـکی مهـی كبؿمی

arka/arka´da aga پيت، ػؿ پيت

(arxa, arkha)

: هیجبىؼ" می" " ػؿ رل"، " رل" ث هؼی “gab„- پ

تـکی مهـی كبؿمی

gabax/gursak gabرل، ػؿرل، می

(x = kh)

: ث هؼی ؛ هوبثل؛ هیجبىؼ “shi„- ث

تـکی مهـی كبؿمی

197

Falkenstein, A. „Das Sumerische“, s. 35

142

« garshi shiؿثـ، هوبثل 198

ىوبؿ ب : 9/2

ثـعی ىوبؿ ب یق ػؿ فثببی تـکی مهـی ثب کلوبت توـیجب »

: ونبى اػا هی ىؼ

تـکی مهـی كبؿمی

üch esh م

on, un u,uh ػ

«üch on>otuz ushu می199

اكؼبل : 10/2

پیـاهى هيکلات ثـؿمی اكؼبل فثبى مهـی ثـ امبك امبػ هرػ،

هتـرویي اکؼی اف آزبئیک ػؿ هاػؼ فثبى آبى لای » : چیي هی ینؼ" ػلیچ"

ػؿ ایزب اف لای ىؼى اكؼبل ثب اكقػ ىؼى پنؼبی گـاهـی ث ]ىؼى اكؼبل

ىبعت ىؼ جػ، ـ چوؼؿن ثـای پی ثـػى ث [.گ. آعـ اكؼبل مغي هیـػ، ة

هلبین فثبى مهـی کىیؼؼ، اهب ثبف ن هزجؿ ىؼؼ ثـای تیش آبى رولات

ایگ تیضبت پیچیؼ ب ؿىي یق ث ث . هطل پیچیؼ ای ثکبؿ ثجـؼ

ػؿ تیز ىتي لـتبه . عػ، ؿیي یبثی اكؼبل مهـی ؿا هيکل تـ کـػ امت

ایي هنئل ـكب ثب تکی ثـ . اهؼی فثبى مهـی ث هنئل هيکلی تجؼیل گيت امت

«.ػاو هی فثبيبمی هبثل صل عاؼ ثػ200

: كؼل ؛ ىؼى؛ ػؿ فثبى مهـی ثؼاى ؿاث ثیي هجتؼا عجـ رول آهؼ امت»

تـکی مهـی كبؿمی

«ekin dash´dir/uzak´dir ashak-da-gal هقؿػ ػؿ امت 201

ػؿ . آهؼى اكؼبل ػؿ آعـ رول ػؿ فثببی مهـی تـکی وبؼ هیجبىؼ

یق فثبى مبهی (آلوبی، ؿمی، اگلینی )صبلیک ػؿ فثببی ؼاؿپبیی

ػؿ كبؿمی یق ـچؼ ػؿ رولات مبػ . ػـثی ػوهب اكؼبل ػؿ آعـ رول وی آیؼ

كؼل ػؿ آعـ رول هی آیؼ، اهب ػؿ رولات هـکت یکی اف اكؼبل ػؿ هیبى رول

198

Detitzsch, F. „Sumerische Sprachlehre“, s. 38-40 199

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ , s. 40 200

Delitzsch, F. „ Sumerische Sprachlehre“, s. 54 201

Hübner & Reizammer „Inim Kiengi 2-2, Sumerisch in Wort und Schrift“

Marktredwitz-1987 s. 74-75

143

. ػیگـی ػؿ آعـ رول هی آیؼ، ػؿ صبلیک ػؿ تـکی ـػ كؼل ػؿ آعـ رول هی آیؼ

. Men sizi görmege geldimػؿ تـکی ". ثجین تب ىوبؿا آهؼمهي "هخلا

: ثب ااع اكؼبل مهـی ث تـتیت فیـ آىب هی ىین

: اكؼبل ؿیي ای- آ»

لبت یق ث . ػؿ فثبى مهـی ىکل ظبـی اكؼبل ثب امبهی كـهی ؼاؿؼ

: ربی اكؼبل ثکبؿ ثـػ هی ىؼ

تـکی مهـی كبؿمی

ulu/gal´in gal (لت)ثقؿگ

ulal´mak/gal´mak gal ، ثلؼ ىؼى(كؼل)ثقؿگ ىؼى

هبػؼ ثکبؿ ثـػى لبت اكؼبل ثزبی یکؼیگـ ػؿ فثبى تـکوی یق

توـیجب وـیي تـکوی ثب کلو مهـی كم هخلا کلو. وبؼ فثبى مهـی هیجبىؼ

یؼی کلو . ن ثؼاى لت ن ثؼاى كؼل ثکبؿ ثـػ هیيػ“gal„یؼی

" کللت ثقؿگ"ثبىؼ، ث هؼی " ل" هتی تکی ؿی صـف “galiñ„تـکوی

یق اگـ تکی ؿی صـف !"ثلؼ ىیؼ"ثبىؼ ث هؼی " آ"اگـ تکی ؿی صـف

. هیجبىؼ!" ثوبیؼ"اػا ىػ ث هؼی (کيیؼ)ثػ ثلؼ " آ"

ػلا ثـ ایي، ػؿ فثبى تـکوی ثب اػای صـف ث ػ ؿت کيیؼ

اگـ " آچ"هخلا کلو . کتب یق هؼبی رؼیؼ صبلات گـاهـی هتلبت ایزبػ هیيػ

اگـ کتب اػا ىػ ث هؼی (لت)"گـم"کيیؼ اػا ىػ ث هؼی " آ"صـف

کيیؼ اػا ىػ ث هؼی " آ"اگـ صـف " آم" یب کلو . هیجبىؼ!" ثبفکي"كؼل اهـ

ػؿ . هیجبىؼ!" ، ربؿی ى!ؿاى ى" اگـ کتب اػا گـػػ ث هؼی كؼل اهـ" ملیؼ"

اصتوبلا » : چیي هی ینؼ" ػایول. آ" ؿاثط ثب رػ ایي هبػؼ ػؿ فثبى مهـی

مهـیبى یق هبؼ چیی ب ثب چبؿ ع تللع کتب، کيیؼ، مئالی راثی اف

«. هؼی هغتلق امتجب هیکـػؼ6یک ىکل کلو صؼ اهل 202

ل هرػ » اكؼبل ؿیي ػؿ فثبى مهـی ث م ىکل مبػ، تـکیجی هط

: اكؼبل ؿیي مبػ ػوهب اف یک زب تيکیل یبكت اؼ. هیجبىؼ

كبؿمی تـکی مهـی

ol et´mek ag/ کـػى، ازبم ػاى

202

Deimel, A. „ Sumerische Grammatik mit…“ Roma-1939, s. 20

ثظـ هیـمؼ ک کلوبت کؼى، تـاىیؼى صک کـػى افظـ هؼی ث کلو ؛ عـػ کـػى؛ چؼاى *:

ػؿ ىتبؿ مهـی ثيکل یک هیظ چثی امت ک gazػلا ثـآى ػلاهت کلو . ػؿ وی ثبىؼ

. (لـتبه پبیبى کتبة. ک.ؿ) هیجبىؼ gaz´ikبم ایي هیظ رثی ػؿ فثبى تـکوی . ثـفهیي هی کثؼ

144

ilet´mek/elt´mek il ثلؼ کـػى، صول کـػى

gaz (عـػ کـػى) gaz´mak(کؼى) عـػ کـػى

gaza`mak (تـاىیؼى) *

böl,mek bulug ثـیؼى، تک کـػى

howlug´mak bulugتـکوی ىتبة کـػى

: ااع اكؼبل ثلضبظ هاغ گـاهـی آب- ة

ػؿ ایي صبلت اىکبل هغتلق اكؼبلی چى . كؼل ثؼاى عجـ رول هی آیؼ: 1

„gar“, „du(g)“, „ag“ چیقی هیجبىؼ" ازبم ػاػى" هرػؼ ک وگی ث هؼی:

كبؿمی تـکی مهـی

«ari gayir´mak/gyl´mak a-ri … gar (چیقی)پبک کـػى 203

كؼل ػؿ صبلت میل اكقاؿ : 2

مهـی تـکی كبؿمی

tut´mak tu-tu (ثب ػمت)گـكتي

« get´mäk/gir´mek gir…gen ، اؿػ ىؼى(پیبػ )ؿكتي 204

ل- پ : اكؼبل هط

اف آزبئیک ایي ىکل اكؼبل ثـای فثبى اکؼی ثیگب ثػ امت، ثـای

ایي اهـ ثث عػ كن آب ؿا . تیش هزجؿ ىؼ اؼ اف کلوبت فیبػی امتلبػ کؼ

ثبىؼ ک هی“si“, „ta“, „da“,“bara„ایب اكؼبلی چى . هيکل تـ کـػ امت

چؼ و . هیجبىؼ" ث پل" " ػؿ پل"، "قػ"، "ث رل " :هؼی الی آبى

: افهيتوبت ایي اكؼبل

تـکی مهـی كبؿمی

dashari getmek ta-e ثیـى ؿكتي

ث رل dashari sürmek ta-sar ثیـى ؿاؼى

«barmak/varmak ba-ra-e ؿكتي205

کلو

ػؿ فثبى تـکی " اؿهبک" یب " ثبؿهبک"ػؿ فثبى مهـی هؼبػل کلو " ثبؿا"

لـتبه . ک.ؿ)هیجبىؼ " مـیغ" " ػؿ"، " ػؿىؼى"، " ؿكتي"ثػ، ث هؼی

203

Delitzsch, F. „ Kleine Sumerische…“, s. 49-51 204

Deimel, A. „Sumerische …“ , s. 52 205

Delitzsch, F. Sumerische Sprachlehre“ , s. 54-56

145

ث هؼی ثػى ( صـف آ کيیؼ اػا ىػ" )ثبؿ"یب " اؿ"هؼی ػیگـ. (پبیبى کتبة

.نتي هی ثبىؼ

: (امن كبػل، امبهی ک اف كؼل مبعت ىؼ امت )اكؼبل امن گ - د

ثـای ػؿمت کـػى . ایب اموبیی نتؼ ک اف كؼل مبعت ىؼ اؼ»

ابك “ed-„ایگ امبهی، یب چیقی ث آعـ امبهی اكقػ وی ىػ یب پنؼ

: هی ىػ ک ػجبؿتؼ

: كؼل هتؼؼی- 1

مهـی تـکی كبؿمی

ev diken e-du (کنی ک عب ؿا مبعت ثػ )عب مبف

gigiran gu-nun-diؼا کؼ ثب آاف ثلؼ، ؼا ػؼ

: هؼؿا كؼبل- 2

: يبى ػاػ هی ىػ“ed-a“, „-a-„ایگ اكؼبل ثب پنؼبی

تـکی مهـی كبؿمی

dik´mek(tik`mäk) du-da>du-a ثب کـػى

gayt´mak gi-a ثـگيتي

: كؼل لافم هزل- 3

يبى ػاػ هی ىؼ ک ػؿ کبؿ آى یق “a-„ایگ اكؼبل یق ثب پنؼ امن مبف

„-ed-a“ػیؼ هی ىػ :

كبؿمی تـکی مهـی

dikilen du-aثب ىؼ، مبعت ىؼ

giden gin-a ؿؼ

«chikan zi-ga ثبلا ؿؼ206

: ثغسی لاعض ذی- 3

: مبعتبؿ رول- 1/3

: (هبػؼ هؼ)رولات ػبػی - آ»

ثغو (بػ)ثغو غنت هجتؼا. ایگ رولات اف ػ ثغو تيکیل ىؼ اؼ

ثغو ػم ک عجـ رول هیجبىؼ، صبلت هؼیی اف اكؼبل ؿا ثیبى . هنتول رول امت

: هیکؼ

206

Falkenstein, A. „Das Sumerische“ , s.42- 43

146

. ثـای بب، اؿبهو عب اه ؿا مبعت ثػ: كبؿمی

.Nanna´ya Urnammu evini dikib´di: تـکی

«.Nanna-ra Urnammu-(ke) e-ani mu-na-du :مهـی207

هبػؼ رول مبفی ثبلا یؼی مبعتي رول ثـ امبك مینتن فزیـ ای ک

ػؿ ال رول كبػل ػؿ آعـ رول كؼل هی آیؼ، ثوبى اؼاف ک اف هاػؼ فثببی

ؼاؿپبیی چى آلوبی ، ؿمی اگلینی، یق فثببی مبهی چى ػـثی

. ػؿ هیجبىؼ، ث هاػؼ فثبى تـکی ثنیبؿ قػیک امت

: (ثی هبػؼ)رولات امتخبیی - ة»

ؿی اػبی (بػ ) ػؿ ثـعی هاؿػ، هخلا هتی ک تکی ثزبی هجتؼا

: ػیگـ رول ثبىؼ، مبعتبؿ رول اف هبػؼ كم عبؿد هی ىػ

. گؾاىت" اکی" ؿا عبامبك : كبؿمی

.ev´in en-ki temelini goydu:تـکی

.e-a(k) en-ki,ke temenmu-si-ge :مهـی

هجل اف كبػل (هلؼل)هیجبىؼ، عب " عب"ػؿ رول كم چى تکی ؿی

. آهؼ امت

: (ثؼاى كبػل)بػ یب هجتؼا - 2/3

ػؿ رولات فثبى مهـی كبػل ث وـا لتب امبهی اثنت ث عػ

: هی آیؼ ػلاهت روغ وی پؾیـػ

تـکی مهـی كبؿمی

asman tañri´lari dimmer ana عؼاؼاى آموبى

(göy tanrilari)

ulu ulu tañri´lar dimmer gal gal عؼاؼاى ثقؿگ

(galiñ galiñ tañrilar)

وچیي ػ امن ثؼى آک پنؼی ث آبى ابك ىػ، پيت مـن هی

: ؿا یق هیـمبؼ" ن" " "، " ثب"آیؼ ػؿ ػیي صبل هلم صـف ؿثطی هبؼ

مهـی تـکی كبؿمی

asman-yer/yer-gök an-ki(a)آموبى فهیي، آموبى ثب فهیي

«geje-gündüz´de ge-du-da ىت ؿف، ىجب ؿف208

(geje-gündüz)

207

Falkenstein, A. …. S. 51-52 208

Delitzsch, A. „Kleine Sumerische…“ , s. 98-99

147

:ایي صبلت گـاهـی ػؿ فثبى تـکی یق رػ ػاؿػ، هبؼ

geje-gündüz, ay-gün, il-gün… ػؿ ایزب یق ػامن ثؼى یچگ صـف

ؿا " ثب" یب " "ؿث یب صـف ابك پيت مـ ن هی آیؼ ػؿ ػیي صبل هلم

. هی ؿمبؼ

هنئل ای ک ػؿ ایزب یبػآؿی آى هن هیجبىؼ اینت ک ػؿ فثبى مهـی

. ثـعلاف فثبى تـکی هؼولا لت ثؼؼ اف امن هبف ثؼؼ اف هبف الی هی آیؼ

ػیـتـ تضت تؤحیـ فثبى " هل. ف"اهب ایي پؼیؼ اف ظـ مهـىبمبی چى

. آ"ثظـ . مبهی اکؼی پیو آهؼ ػؿ فثبى مهـی هؼیوتـ چیي جػ امت

ػؿفثبى مهـی گبی ربی امن لت، وچیي هبف » ": كبلکيتبیي

: هبف الی ػ ىؼ لت هجل اف امن هبف هجل اف هبف الی هی آیؼ

مهـی تـکی كبؿمی

ana Nanshe ama-Nanshe (بي ی هبػؿ)هبػؿ بي

«kutlu inanna ku-inanna آبی هوؼك -ایي209

(kutsal inanna)

، " ال"تـکی )" هبل "galػؿ هتى تزبؿی لت » ": ػایول. آ" ثظـ

وچیي ػیگـ لبت یق فهبیک . هجل اف امبهی هی آیؼ" ثقؿگ"یؼی ("هبلیي"

: کن ثیو تکی ؿی آب ثبىؼ هیتاؼ هجل اف امن ثیبیؼ

مهـی تـکی كبؿمی

ulu satar/satiji gal-dam-garتبرـ ثقؿگ، كـىؼ ثقؿگ

*ulu adam gal-uku (آػم ثقؿگ)بصجوت

« ulu ozan gal-nar عاؼ ثقؿگ 210

صـف ؿث (پنؼبی ویـی)وبیـ: 3/3

ػؿ ااعـ ػؿ مهـی تضت تؤحیـ فثبى اکؼی، تلبت ثیي پنؼ »

ثب (aninػؿ تـکی ىـهی ) یؼی هبل ا “ani„ویـ هلکی مم ىغ هلـػ

اهب ىکل . ک ػؿ آعـ امبهی عخی هی آیؼ، اف ثیي هیـػ“bi„پنؼ ویـی

ایي پنؼ . هیجبىؼ (.گ. ةbileػؿ تـکوی )" ثب ا" یؼی “bi-da„ضیش آى

209

Falkenstein, A. „Das Sumerische“, s. 53 210

Deimel, A. „Sumerische Grammatik mit…“, s. 29

ن ػؿ فثبى مهـی ن تـکی ثبمتبى ok,ukػؿ ایزب هظؿ ثبیؼ ثقؿگ هم ثبىؼ فیـا کلو *:

)لـتبه آعـ کتبة. ک. ى(.ث هؼی ؛ هم؛ ؛ علن؛ آهؼ امت

148

ثکبؿ ثـػ هی ىػ ک ػؿ ؿاثط ثب امن كبػل " " ثزبی صـف ؿث “bi-da„یؼی

«.ایي صـف ؿث اف ثوبیبی فثبى مهـی هؼین هی ثبىؼ. ىغی پؼیؼ هی آیؼ211

" " ث هؼی صـف ؿث “u„ثکبؿ ثـػى صـف ؿث » :ثظـ ثـعی هضوویي ػیگـ

هرػ ػؿفثبى مهـی اف اکؼی ب گـكت ىؼ “bi“ “bi-da„ثزبی کلوبت

«.امت212

ػؿ فثبى مهـی ک ثزبی صـف “bi-da„ث ؿىی ػیؼ هیيػ ک کلو

birle, ile) هرػ ػؿ فثبى تـکوی “bile„ثکبؿ ثـػ هی ىؼ، ثب کلو " "ؿث

ثکبؿ ثـػ هی " "ک ػؿ کبؿ صـف ؿث ػـثی (ػؿ ىبع بی ػیگـ فثبى تـکی

. ىػ، ن ثلضبظ ىکل ن ثلضبظ ظیل گـاهـیيبى یکنبى هیجبىؼ

ػؿ ػجبؿت بی فثبى مهـی پنؼبی ویـی هلـػ روغ ثزبی یکؼیگـ »

: ثکبؿ ثـػ هی ىؼ

تـکی مهـی كبؿمی

ülke´lu/ülke´li´ler uku-lu-a یب مبکیي مـفهیي مبکي

ataniz/atan ad-da-zu پؼؿ ت، پؼؿ ىوب

ananiz/anan ama-zu هبػؿ ت، هبػؿ ىوب

:پنؼبی ویـی ثیژ اگـ تکی ؿی آب ثبىؼ، ػؿ ال ػجبؿات هی آیؼ

تـکی مهـی كبؿمی

senin sözün za-e e-ne-im-zu مغي ت

«seniñ uli uli ariñ* za-ar-gal-gal-zu ؿـؿبی ثقؿگ ت 213

ػؿ ػجبؿات ثبلا یق هيبؼ هیکین ک ػلا ثـ ونبی هاؿػ گـاهـی،

. ثـعی اژ بی مهـی تـکی یق ػیي ن یب ثنیبؿ قػیک ث ن هیجبىؼ

ػلاهت روغ: 4/3

امبهی روغ ػؿ فثبى مهـی ثطؿ ػوؼ ثب ػلاهت عبی يبى ػاػ »

ث آعـ . روغ ثنت وی ىؼ (ثزق انبى)امبهی اىیبء صیابت . وی ىؼ

ػؿ ثـعی هاؿػ ثب . امبهی ک وـا ىوبؿ هی آیؼ ػلاهت روغ اكقػ وی ىػ

ایي صبلت . روغ ثنت هی ىػ (هكب)تکـاؿ امبهی یب لبت هتؼلن ث امبهی

211

Delitzsch, A. „Kleine Sumerische … „, s. 53 212

Hübner, B. & Reizammer, A. „Inim kiengi 3…“ ,s. 112 213

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische …“ , s. 97

ک اژ ؛ آؿ؛ ػؿ فثبى تـکوی ن ث هؼی؛ اتوبم؛ ن ث هؼی ؛ ؿـؿ؛ ثکبؿ ثـػ هی ىػ*:

. ػـثی ثوؼی ػیت هبی هیيػ" ػبؿ"گبی ثب اژ

149

“kal„،" کچک" یؼی “tur„ ،"ثقؿگ" یؼی , “gal„هغ لبتی چى

«.هیجبىؼ" گـاى"یؼی 214

وبگ ک ػؿ ثغيبی هجلی یق تیش ػاػ ثػین، ایي هبػؼ ػمتؿی

یؼی ػؿ فثبى تـکی یق امبهی وـا . فثبى مهـی یق ثب تـکی یکنبى هیجبىؼ

15: هبؼ. ىوبؿ ب روغ ثنت وی ىؼ تـییـی یق ػؿ آب ػاػ وی ىػ

kishi( 15کل ) ،5 ev( 5عب ) ػؿ فثببی ػوؼ اؿپبیی یق فثبى . ؿیـ

15: هخلا . ػـثی چیي ینت، ثلک امبهی وـا ىوبؿ ب ثؿت روغ هی آیؼ

personen( 15آػهب ) ،5 Häuser( 5عب ب ) ( آموبب7) ؛ مجؼ موبات

ػؿ كبؿمی یق ثـعلاف ػیگـ فثببی تضلیلی امبهی وـا ىوبؿ ب روغ . ؿیـ

ایي صبلت تضت تؤحیـ هاػؼ فثبى تـکی . (.. آموبى7 عب، 5)ثنت وی ىؼ

. ػـثی ػؿ كبؿمی ثرػ آهؼ امت

214

Delitzsch, F. „Kleine Sumerische…“ ,s. 45

150

تغکوی - لغتبه کچکی اػ اژ بی وسبى هشبث سهغی

(صیگغ شبس بی ػثبى تغکی اهغػ یؼ تغکی ثبستبى )

ثب البم اف ظـ ثنیبؿی اف مهـىبمبى ػؿ ؿاثط ثب رػ يب بی

عیيبؼی ثیي فثببی مهـی تـکی، ػؿ ایزب كـمتی اف اژ بی ونبى

یب هيبث ثیي فثببی مهـی ىبع بی هغتلق تـکی اهـف ػؿ صؼ اهکبى

الجت ػؿایزب تب لـبتی ؿا ثـگقیؼم ک ػؿ ثیي آب ن . ثب تـکی ثبمتبى تظین کـػم

اهب . اف ظـ ىکل ظبـی تللع ، ن اف ظـ هؼی ىجبت هبثل ػؿک هرػ ثبىؼ

ػؿ ػیي صبل ثـ ایي ثبؿم ک ثب یک کبؿ تغی آکبػهیک ثـ امبك

هبوؼیبی تکبهل فثبب تـییـ تجؼیل ؼاب ؿیـ هیتاى كـگ لـبت

. هوبین ای ثقؿگی اف لـبت وـیي ثیي ایي ػفثبى ىت

ػؼػ اف اژ بی هيبث ثیي مهـی 100ػؿ آؿبف کبؿعػ ػؿ صؼػ

پل اف . آلوبی اتغبة کـػ ثػم- تـکی اف ػؿى اژ به بی ػفثب مهـی

ػخوبى ؼین "، "كـیتل هول"آى، هتی ثب كـمت لـتبی اتغبثی هضوویی چى

لـت اتغبثین ػؿ ایي آحبؿ، 80آىب ىؼم، ػیؼى صؼػ " الژاك ملیوبى" " تب

. اػتوبػ رنبؿت ـچ ثیيتـی ث هي ثغيیؼ تب کبؿ عػؿا رؼی تـ پیگیـی وبین

ػؿ اػاه کبؿ وچیي ث ایي اهؼیت پی ثـػم ک ـچ ثب ىبع ب لز بی

گبگى تـکی آىبتـ ىین ث وبى نجت یق ىوبؿ لـبت هيبث ونبى ثیيتـ

ث هؼی divکلو مهـی " كـیتل هول"هخلا هضون ثـرنت . ػهین تـ هیگـػػ

تـکی ث وبى هؼی اف ظـ ىکل تللع dizؿا ثزبی ایک ثب کلو " فا"

. ونبى ػانت امت" هفک" تـکی ث هؼی topukیکنبى هوبین وبیؼ، ثب کلو

ػلت ایي اهـ ث اصتوبل فیبػ کوجػ آىبیی کبهل ایي ػايوؼ مهـىبك ثب ىبع ب

. لز بی گبگى فثبى تـکی ثػ امت

فثبى تـکوی ک یکی اف هؼیوی تـیي ىبع بی فثبى تـکی هیجبىؼ،

هغب ثب ػؿ ظـ گـكتي گیيبی گبگى آى، هی تاؼ من ثقؿگی ػؿ

ثیژ . ػـ ـچ ؿىتـ ىؼى ؿاثط ثیي فثبى مهـی تـکی ػاىت ثبىؼ

وبگ ک ػؿ ثغيبی گؾىت ػیؼین، ػؿ صویوت عبمتگب الی مهـیبى یق

ثویي رت ػؿ فثبى تـکوی اژ بیی رػ ػاؿػ . مـفهیي تـکونتبى ثػ امت

" آ"هخلا . ک ؿاثط هنتوین هرػ ثیي فثبى مهـی تـکوی ؿا وبیبى هیکؼ

ػؿ فثبى مهـی ث " آ"بم ثبمتبی رــاكیبیی توؼی ث ویي بم ػؿ تـکوی

ػؿ " روؼ"ث هؼی ؿف عؼا یؼی " آب گی"یب کلو " عؼای آموبى"هؼی

" آػی"تـکوی اف آزول امت ک ثـعیب هی کىؼ ىکل هنظ ىؼ آـا ثؿت

151

ػؿ " آب هلی"ثبف ن اف ایي ع اژ بم بی انبى چى . اؿػ فثبى كبؿمی کؼ

بم یکی اف " اؿاك"ػؿ تـکوی " اؿاف"ػؿ مهـی، " هلی آب"تـکوی

ػؿ فثبى تـکوی ک ثؿت تبثنتبى اؿػ فثبى كبؿمی " تهك"عؼایبى مهـی،

ػؿ فثبى مهـی ؿیـ ک " ژئي ژلای"بم ػ هب تبثنتبى " ػهفی"ىؼ

. ثؼؿت ػؿ ػیگـ لز بی فثبى تـکی ػیؼ هی ىؼ

هنئل هن ػیگـ ػؿ ایي ؿاثط اینت ک هب ـچ ث هبثغ و بی

هؼیوی تـ فثبى تـکی هـارؼ هی کین ث وبى نجت یق ىجبت ونبی آى ثب

یؼی ن اف ظـ ىکل هوى اژ ب ن اف . فثبى مهـی اكقایو هی یبثؼ

ظـ ػبـ گـاهـی ث فثبى مهـی قػیکتـ هی ىػ ک ػؿ ثغو هـث ث

ایي اهؼیت عػ هئیؼ . هوبین گـاهـی ػؿ صؼ اهکببت تاى عػ اىبؿ کـػم

فثبى مهـی یبػآؿ فثبى تؿای، » : امت ک هیگیؼ" پبل كـیو بؿ"ظـ

وچیي ؿىي امت ک آبى اف یک مـفهیي کنتبی . فثبى تـکی ثبمتبی هیجبىؼ

«...آهؼ اؼ215

ثیي فهبى تضـیـ فثبى مهـی هؼیوی تـیي ىت کبهل تبکى ثؼمت

مبل كبل 2700صؼػ " یی مئی- اؿعى"آهؼ فثبى تـکی یؼی کتیج بی

هتؤملب اف کن کیق فثبى یبکبوبى ک هجل اف فهبى تضـیـ . فهبی رػ ػاؿػ

، " أ"کتیج بی كم ػؿ تـکونتبى هی فینتؼ، یؼی آكـیگبى توؼبی

یب ثی عجـین (پبؿلاؿ)"پبؿت" صتی مبکبب ایزبػگـاى ػلت كؼؿال " هبؿهه"

اگـ هب هی تانتین فثبى كـگ ػؿابی كم ؿا . یب الاػبت اؼکی ػاؿین

ثـای ؿىي . ثیبهفین ثؼى تـػیؼ پلی اؿتجبی هیجػ ثیي فثبى تـکی مهـی

ىؼى ػؿمتی ایي اػػب، اف هیبى کلوبت اؼکی ک تبکى اف می هضوویي، هتؼلن ث

: فثبى تـکی ثبمتبى ک اطلاصب تؿای بهیؼ هیيػ، ث چؼ و تر كـهبئیؼ

تـکی رؼیؼ تـکی تؿای مهـی كبؿمی

irmak i,ik I ؿػ

Anna Anap Anu * عؼا، یقػاى

kur-gan kur kurتپ، هل ک، ک

- وبگ ک اف ػاى ایي ثغو یق ثـهی آیؼ، ػؿ هوبین لـبت مهـی

تـکی وي تکی ثـ تـکوی اف ىبع بی ػیگـ فثبى تـکی ثیژ تـکی

ػؿ . آؽؿثبیزبی تـکی وچیي اف تـکی ثبمتبى یق ػؿصؼ اهکبى امتلبػ کـػ ام

: ایزب لافم ػانتن تر عاؼگبى گـاهی ؿا ث چؼ کت رلت کن

(لؼتبه. گ )آب ػؿ تـکوی ػؿ کلو؛ آب گی؛ ػؿ هلم؛ ؿف عؼا؛ هی آیؼ،*:

215 Paul Frischhauer „Der Mensch macht seine Welt“ Hamburg-1962,

152

اف فثبى مهـیبى تبکى و فثبب اف رول فثبى تـکی پـم تکبهلی پیچیؼ - 1

ایي عػ هرت ػگـگیبی فیبػی ػؿ هلبین کلوبت . ای ؿا افمـ گؾؿاؼ امت

هخلا ػؿ فثبى مهـی یک اژ . صتی تـییـات هؼیی ػؿ ؿیي آب گـػیؼ امت

ؿیي، ثؼى پؾیـكتي تـییـات پؾیـكتي ػبـ رؼیؼ گـاهـی، ػؿ یک ىکل چؼ

اهب فثببی اهـفی ثؼى ابك کـػى ػبـ گـاهـی، آى . هلم ؿا هی ؿمبؼ

لؾا هب ػؿ هوبین اژب رت ؿىتـ ثـرنت تـ ىؼى . هلبین ؿا وی ؿمبؼ

ونبیبی هرػ، ث ؿیي کلوبت تر کـػ ػبـ گـاهـی ؿا ثب یک ع تیـ

ػؿ تـکی " ؿكتي" ػؿ فثبى مهـی ث هؼی gidهخلا کلو . اف ؿیي رؼا يبى ػاػین

gid-mek, get-mek یب dar ػؿ تـکی " پـاکؼى" ػؿ مهـی ث هؼیdar-

gatmak ؿیـ

ػؿ ع مهـی صتی ع بی اهـفی ثـای و ؼاب ػلاهت یژ ای - 2

رػ ؼاؿػ ثویي رت تللع صویوی کلوبت تم عػ آبى ث کتبثت کبهل ػؿ

ؿا kurهخلا کلو . لؾا هیتاى کلوبت مهـی ؿا ث چؼ ىکل ىت. یبهؼ امت

لؾا ثب رػ . تللع هیکـػ اؼkur, kür, kor, körوی ػاین ث کؼاهیک اف اىکبل

آک هب اژ بی مهـی ؿا ث وبى ىکلی ک ػؿ هبثغ هؿػ امتلبػ هبى هرػ

ثػ ىتین، اهب هی تاى ػؿ اىکبل ػیگـی یق ػؿ ظـ آؿػ ک ىجبتب

" ؿكتي" مهـی ث هؼی gurهخلا کلو . ونبیبی ثیي آبى ثیيتـ ؿىي گـػػ

. ػؿ وبى هؼی کبهلا یکنبى ػانتgor (gor-mak)ؿا ثب کلو تـکوی " ػیؼى"

اف آزبئیک اللجبی ع ػـثی ثـای ػؿمت ىتي کلوبت تـکی مهـی ثنیبؿ - 3

بهبمت بؿمب هیجبىؼ، هزجؿ ىؼین اف ع لاتیي امتلبػ کین ک رت ثکبؿگیـی

ػؿ ىبع بی گبگى فثبى تـکی اف رول فثبى تـکوی، تـییـاتی ػؿ آب ػاػ

. ىؼ امت

153

(تغکوی )هعبصل عغثی ثغسی دغف لاتیي

Ç,ç = چ

Ş,ş = ه

Ñ,ñ = ؼای صـف گ توـیجب . ى ؿ ک ثب ػ صـف ؛ گ؛ يبى ػاػ هی ىػ

توـیجب هؼبػل ؼای . ػؿ صـف ى گن هیيػ ؼا اف ـین ثیی اػا هی ىػ

. آعـ کلوبت ؛ هيگ؛ ؛ پلگ؛

Y,y = هبؼ ؛ هیـم؛ . هؼبػل ت ؛ ی؛ ک ػؿ م یب آعـ زبب هی آیؼ

(sary) مبؿی یؼی فؿػ (gyrg)یؼی ػؼػ؛ چل؛

Ý,ý = ýaş هبؼ؛ یبه؛ یؼی مي . هؼبػل ت ؛ ی؛ ک ػؿ ال زبب هی آیؼ

Ä,ä = Ärk هؼبػل؛ ت كتض؛ ک ثـ مـ کلو ؛ أؿک؛ آهؼ امت

Ö,ö = Ördek هؼبػل ت ال کلو؛ اؿػک؛ ثب تللع تـکی

Ü,ü = üzüm هؼبػل ت ال مم کلو ؛ افم؛ یؼی ؛ اگؿ

استصبعات

es.t. = Eski Türkçe (تـکی هؼین کبىــی چـتبیی )

Tr.t = Türkiye Türkçesi (تـکی تـکی )

Az.t. = Azerbaycan Türkçesi ( تـکی آؽؿثبیزبى)

Tur. t. = Eski Turan türkçesi (تـکی تؿاى یب تؿکنتبی ثبمتبى )

Orh. = Orhun-Yenisey yazgylary (یی مئی- تـکی کتیج بی اؿعى )

Kt. B. = Kutatgu Bilik (لـبت اف کتبة هتبتـ ثیلیک )

D.L.T. = Divanul Lugat-it-Türk (ػیاى اللـبت التـک هضوػ کبىــی )

154

تغکوی - لغتبه ای اػ اژ بی هشبث وسبى سهغی

( صیگغ لج بی ػثبى تغکی )

اژ بی پغعگ سهغی ػیغ آى تغکوی عثغی آى ث : تضیخ

شبس بی صیگغ ػثبى تغکی ثب بم استصبع . آلوبی فبعسی هیجبشض

.هششص شض است

A

A :klar, hel / (A. D., 89): ؿىي، ىلبف

Ak,Açyk

AB :Wohnung (F. D. 1.,4): عب

Öy , Äb(Orh.)

AB-BA(plur.) : Haeuser / (F. D. 1.,4): عب ب= عب - عب

Oba , Äb-bark=öỳler(Orh.) اصتوبلا ؿمتب اف کلو عب بثرػ : ؿمتب. آهؼ امت

ABBA :Greis(F. H.,22): مبلوؼ

Aba =ata(Orh.), Abuka=yaşluly(Kt.B.)

AD, AD-DA :der Vater(A. D.,36),(F. D. 2.,8) :پؼؿ

Ata /Ada(Orh.)

AD-AD :Grossvater (İn. Ki. 2.,45) :(پؼؿثقؿگ)پؼؿ پؼؿ

Ataň atasy

AD-AD-AD :Urgrossvater(İn. Ki. 2.,45) :(رؼ)پؼؿ پؼؿ پؼؿ

Ataň atasynyň atasy

AD-AMA :Grossvater,mütterlicherseites (İn. Ki. 2.,45):

Eneň atasy, baba (پؼؿثقؿگ هبػؿی) پؼؿ هبػؿ

.

155

AG :beordern.Befehl (F. D. 1.,109),(F. D. 2.,6): صکن کـػى

Ağa, Ağa-lyk(etmek) یق ػؿ فثبى مهـی صکن کـػى امت . ;Ağa; کلو

Aka(Turan t.,1) ث هؼی ؛ تبد؛ هیجبىؼ (تـکی ثبمتبى) ػؿ فثبى تؿای aka

AGA :Rückseite,hinter(A. P.,29),(F. D. 1.,110) : پيت

Arka

AGA, AGU :beordern (F. D. 2.,6): صکن کـػى، كـهبى ؿاؼى

Ağa , Aka-men=çyn ağa(Turan t.,1) :آهب ؿجـ صویوی

AGAR :Acker(F. H.,22) :هقؿػ، کيت

Ekin

AGARIN :Mutterleib(F. H.,22),Haus das kind/

Garyn: ىکن /(A. D.,42):ؿصن، ثچ ػاى

AGIL :Ringmauer,Umfadung(F. D. 2.,4) :آؿل

Ağyl ( ػؿ كبؿمی لـت یژ ای ثـای ایي کلو یبكتن)

A-GIM :wie,so (İn. Ki. 2.,11): هبؼ، وبؼ، ػیب

Ağyn :ػیب

AI :Mondgott (F. H.,22) :عؼای هب

Ay : هب

A-KAR :überflutet (İn. Ki. 2.,21) :میل، میلاة

Akar(suw), Akar(D.L.T.) :آة ربؿی، ؿػ، میلاة

Akku :pflanzen (A. D.,24) :گیب کبىتي

Ek-mek, Ekin :کبىتي، هقؿػ

AlAM :Statue / (A. D.,61): هزنو

Alañ :ثـرنتگی، تپ کچک

156

AMAN,EMEN :Herr (A. F. ,26-29): هـػ، هؾکـ

Aman (ایي کلو ث تبیی ػؿ تـکوی بم ؿایذ ثـای هـػاى هیجبىؼ )

AN :Himmel,Hoch / (F. D. 1.,110) : آموبى، ثبلا

Asman, An -da :آموبى، ػؿ آموبى

An, Annap(Turan t.,1) [تـکی ػؿاى اىکبی]عؼا، ایقػ

عاؼ ایي ػلاهت ػ ع. ثػ امت (*)ػؿ فثبى مهـی یک متبؿ ػلاهت ایي کلو

؛ عؼا؛ ؛ آى؛ ث هؼی؛ آموبى؛ ؛ ثبلا؛ تللع ػیگـی ؛ ػیگیـ؛ ث هؼی یکی: هی ىؼ

ایي کلو ػؿ تـکی ثبمتبى یق ثؿت ؛ تگـی؛ تـکوی ؛ تبگـی؛ تبـی ث . هیجبىؼ

ػؿ ایزب ػ کت ثنیبؿ هن پـ هؼی . تـکی آؽؿثبیزبی ث وبى هؼی ؛ عؼا؛ رػ ػاؿػ

الا ػؿ ـ ػفثبى مهـی تـکی ثـای کلو ؛ آموبى؛ ؛ عؼا؛ : 1. ثچين هی عؿػ

ػؿ تـکی ثبمتبى کلو ؛ تگـی؛ ن آموبى ن عؼا هؼی . یک اژ ثکبؿ هی ثـػ اؼ

- کلو ؛ آى؛، ن ػؿ فثبى مهـی ػؿ کلوبت ؛ آ؛ یؼی ؛ عؼای آموبى؛ ؛ ایي: 2. هیؼؼ

ثؿت ؛ آى؛ ؛ (اىکبی )آب؛ یؼی ؛ ال فیجبیی؛ وچیي ػؿ فثبى تـکی تؿای

کت هن ػیگـ اینت ک کلو ؛ آى؛ ػؿ . آبپ؛ ث هؼی ؛ عؼا؛ ؛ ایقػ؛ آهؼ امت

: ث کلوبت فیـ تر كـهبئیؼ. فثببی مهـی تـکی پنؼبی یکنبی هی پؾیـػ

AN-A :nach Himmel(F. D. 2.,13): آموبى [می]ث

Ana(D.L.T.),oña, Asmana

AN-DA, AN-NA :im oder am Himmel : ػؿ آموبى

( A. F., 39 ),droben/ ػؿثبلا (F.D. 2.s.13).

An-da(D.L.T.)، On-da, Onna, Asmanda

AN-TA :von oder aus Himmel(F. D. 1. 37):اف آموبى

An’dan, Ondan, Asmandan

A-NA(-k), A-NI :ihr,sein(poss. pron. sing) (İn. Ki. 2.,25-26)

Onuň, Anyň (Kt.B.), (ویـ هلکی مم ىغ هلـػ ) :هبل ا

Ani (D.L.T.)

157

A-NIR, UNIR :Herr (F. D. 2.,202) :هـػ، آهب

Iner (هـػ، ىتـ ـ )

ANŞE :Esel (F. H.,22), (A. D.,44) :عـ

Eşek

AR :Ruhm (A. D.,47),(F. D. 1.,110) :ىـت، ؿـؿ

Ar(ar-namys) ایي کلو ػؿ تـکوی ث هؼبی ؛ ؿیـت؛، ؛ ؿـؿ؛ ؛ اتوبم؛

:هیجبىؼ

AR :Herrlichkeit (A. P.,31) :هـػاگی

Är

ARA :Gang (A. F.,41):گؾؿگب, Weg (A. D.,90): ؿا

Ara (هیبى ػ چیق، هضل گؾؿ )

Ara=هیبى (Orh.), Art=گؾؿگب (Es.t.G.,261).

ARA, AR :glanzen (A. D.,74),(F. D. 2.,10):ؿىي، ػؿعيبى

Ary (aydan ary,günden dury :ؿىتـ اف هب، ػؿعيبتـ اف عؿىیؼ ).

Ary=پبک (Orh.) (Turan t.1), Aru=فیجب (Kt.B.).

A-RA :treiben der Daemonen (İn. Ki. 2.,29):

Ara-laş-mak :لؽ ؿػ : ؿػ لؽ اؿاس عجیخ

ARA-ZU, ARZU :Gebet,opfer (F. D. 2.,10) :ػػب، یبیو، هـثبی

Arzu(Kt.B.) (A.F.,s.26), Anruf (İn. Ki. 2.,28): كـاعاؼى

Ara-mak : عامتيهبک؛ ث هؼی عامتي، رنتي آؿف، ث هؼبی ثبلا ػؿ - ػؿ فثبى تـکی ؛ آؿا )

(.ویجبىؼ

AKATU :Rückseite(A. D.,45) :پيت، ـف پيت

Arka,Arkada

158

AŞ :ausstrecken (F. D. 2.,17): گيػى، گنتـػى

Aç-mak

Açak(Kt.B.)

AZ, ASI :folgen die Wörter für Löwe (F. D. 2.,15):

Aslan, Arslan : ىیـ صیاى چبؿپبی صيی، کلو ای ک ثجبل کلوبت هـث

Asry(D.L.T.) . ابك هی ىػ ىیـ ث

AZA, AZU :Baer(A. D.,34) :عـك

Aỳy

Adhyğ, Aỳyğ (D.L.T.)

A-ZAG :Tabu (İn. Ki. 2.,38): تبث، چیقی ک ضجتو

Yasak=هؼؿي (T. tr.) ./ هؼؿي امت

Azgu :Nackenstock (F. D. 2.,15) ،یؽ

Asğy :آیق / Halseizen (Os.Tu., s.21): ؿل فزیـ

AZU, UZU :Magier, Arzt (F. D. 1.,11o),(F.D.2.,16): ،ربػگـ

Ozan ( عاؼ ىبػـ ػؿ هیبى تـکبى هؼین ) ./ پقىک

B

BAGA :Eigenname (A. P.,23): یکی اف امبهی عب

Baga (بم یکی اف ایق تـکوي اموی ثـای هـػاى )

BAL :durchbrechen (F. D. 1.,116), (F. D. 2.,62):

Böl-mek ىکنتي، ىکبكتي، ثـیؼى

Bal(D.L.T.)

BAL :Beil(A. D.,4),(N. P.,23-24) :تجـ

Balta(Tr. t.), Palta

Baldu(D.L.T.)

159

BAR :wohnen,Wohnung (F.D. 2.,22):

Bark (Orh.) :هقل، مکت ػاىتي هقل

BAR :be,exist (San. Cs.,76): ثػى، نتی

Bar-lyk / varlyk

Bar(D.L.T.)

BAR :sehen (A. D.,16): ػیؼى

Bar-lamak :ثـؿمی کـػى، ثبفؿمی کـػى

BAR :entfernen (A. D.,15): ػؿ ىؼى، كبل گـكتي

Bar-mak :ؿكتي

Bar(D.L.T.)

BA-RA-E :fortgehen,hinausgehen(F. D. 2.,31)

Bar-mak رل ؿكتي، ثیـى ؿكتي

BE :Herr (A. D.,13) :هـػ، آهب، بصت

Beg, Beỳ (Tr. t.)

Bek=Şa(Turan t.,1)

BI :kundtun-(F. D. 2.,68):عجـ ػاػى

Bil-dirmek :آگب کـػى

Bilik(K.t.B.) :ػلن، الاع

BI :dieser,dieses(İn. Ki. 3.,91): ایي

Bi, Bu

BI-DA :und (İn. Ki. 3.,222),(A. F.,56):صـف ؿث ؛ ؛

Bile, Bile(D.L.T.) ػا؛ ثکبؿ ثـػ هی ىؼ، صـف - ثیػؿ فثبى مهـی هؼین ثزبی صـف ؿث ؛ ؛ کلو ؛ )

ػؿ فثبى تـکوی یق . ؿث ؛ ؛ یب ؛ ا؛ ثؼؼب اف فثبى مبهی اکؼی اؿػ ایي فثبى ىؼ امت

160

ثکبؿ ثـػ هی ىػ ک ىجی کلو (ایل)ػؿکبؿ صـف ؿث ػـثی ؛ ؛ کلو ؿث ؛ ثی ل؛

(.ؿث مهـی كم هی ثبىؼ

BIR :Niere(F. D. 1.,117): کلی

Böwrek

BULUG :Holz spalten (F. D. 2.,70),(A. D.,5) :ثـیؼى چة

Bölek-lemek, Böl-mek :ثـیؼى، هطؼ هطؼ کـػى

Böluk(D.L.T.)

BULUG :Zeichen(A. D.,24): ػلاهت، يبى

Bellik, Belgü(D.L.T.)

BULUG, BULUH :eilen(A. P.,31),(F. D. 1.,117): ػزل کـػى

Howluk-mak : ػزل کـػى , Bol! ! :ػزل کي

BULUK :Grenze (A. D.,24),Bezirk,spalten(A. P.,31):

Bölek, Böl-mek ىکبكتي، هطؼ کـػى(ثلک)هـف، هضل ،

Bölge (T. tr.), Buluň=Bölge(D.L.T.) : هضل ىـ

BULUK(g) :Grüze (A. D.,10): ػول، كن

Bilik(K.t.B.) :ػابیی، ػلن

Bilği

BUR :Höhlung (F. D. 2.,70): گـػی، تؼوـ

Buruk, Bürüm(Tr. T.) :پیچیؼ، پیچیؼگی، کذ

BUR :eribu?,raven (San. Cs.,125): کلاع، ؿـاة

Bürgüt :ىبیي

161

D

DA, DAGAL :weit(I. Ki. 3.,25): ػؿ

Daş (اگـ صـف ؛ آ؛ کتب اػا ىػ ؛ ػؿ؛، ثلؼ اػا ىػ ؛ مگ؛ هؼی هیؼؼ)

DAG, DAN :licht, rein (San. Cs.,125) ؿىي، پبک / hell,glan-

Daň, Dan /-zend (F. D. 42.,132):ؿىي، ػؿعيبى / klar, rein

Tan, Tang(Kt.B.) :ثبهؼاػ، ؿىي ىؼى ا (İn. Ki. 2.,179).

DAG :Stein (A. D.,47),(F. H.,22) :مگ

Daş (صـف ؛ آ؛ کيیؼ اػا هی ىػ)

DAG :zerstören (A. D.,29), (İn. Ki. 3.,89): تغـیت

Dag(ytmak) :افن پبىبؼى

Dag=yok(D.L.T.) :ینت

DAL :Vergangen (F. D. 2.,132) :گؾىت

Dal(Az. t.): ػؿ تـکی آؽؿثبیزبی ؛ پل هبؼ گؾىت ؿا هیـمبؼ

DAR :spalten,zerstören (İn. Ki. 2.,180) :تغـیت، ثـیؼى

Dar-gatmak, Yar-mak

Tar-mak=kesmek(D.L.T.)

DE :ausgissen(F. D. 1.,125),(F. D. 2.,140):ؿیغتي

Dök-mek

DI :rufen, sagen (F.D.1.,125) ؼا فػى، گلتي

Di-mek/De-mek /Wörtern (F. D.2.,134) :کلوبت

Ti=dimek(Orh.)

DIL(I) :vollkommen (F. D. 2.,136): پـ، کبهل

Doly (صـف ػم کيیؼ اػا هی ىػ)

162

DIMER :Eisen(A. D.,5) :آي

Demir, Temur(D.L.T.)

DINGIR, DIŇIR :Got (ػؿ و هبثغ مهـی ): عؼا

Tengri (Türkç. Y.), Tängri(Orh.) DIRI, DIRIG :übergross (A. D.,31),(İn. Ki. 3.,72):عیلی ػؿىت

Iri, Ärig(Orh.) :ػؿىت

DIRIG, DIR :helfen (F. D. 2.,134): یبؿی کـػى

Direg, daỳag :(ػؿ تـکوی ث هؼی کوک)تکی، تکی گب

DU :spalten,stossen (FD.2.,142): ثـیؼى، عـػ کـػى

Döw-mek :(تـکوی)فػى، ىکنتي

DU :Kampf (F. D. 2.,143): رگ

Dö-wüş, Döw-mek :رگ، فػى

DU :spreschen (A. F.,19),(F. D. 2.,147): مغي گلتي

Di-mek, De-mek

DU :füllen,voll sein(Os. Tu.,22): پـ کـػى، پـثػى

Doly پـ

Dol-durmak پـ کـى

DU :halten(F. D. 2.,142): گ ػاىتي

Dur(uzmak), Tut-mak

DUG :pour out(San. Cs.,101),(Os. Tu.,22) :ؿیغتي

Dök-mek

DUG, DU :bauen (F. D. 1.,125), (F. D. 2.,146): ثب کـػى

Dik-mek/(ev) dikmek

163

DU-GA :Gesagtes (A. F.,20): گلت، ثیبى ىؼ

Di-len/deyilen :گلت آیب کلو ػـثی ؛ ػػب؛ افیي کلو مهـی ؿیي گـكت؟

DUGU :gebaeren(A. D.,19) :فائیؼ، فاػ ىؼى

Dogum, Dog-mak

Tok=dogmak(Kt.B.)

DUGUD :wüchtig sein ( A. D. 73): تاب یـهؼ ثػى

Doğum-ly :(تـکوی)تاب، یـهؼ

DUG, DIV :Knie(A. P.,29),(F. H.,22),(F. D.1.,125) :فا

Dyz, Diz(Tr. tr.)

DUKUT :schwer(A. F.,27),(F. D. 2.,149): مگیي، هيکل

Tukat ( ( ث هيکلی گـكتبؿ ىؼ کػؿ تـکوی یؼی ؛ گـكت؛ صبلت کنی

DUL :bedecken (F. D. 2.,149),(A. D.,79): پىبؼى

Dola-mak/Dol(amak؟)

DUL :dünkler Raum (A. D.,76): رب هکبى تبؿیک

Duwl :ػؿ تـکوی ت ابم هؼی هیؼؼ ک کوی تبؿیک امت

DUL :Tiefe,senken (F. D. 2.,150): ػوین، كـؿكتي ػؿآة

Dal-mak(Tr. t.) : كـؿكتي ػؿآة (Dal= ػؿ تـکی ثبمتبى ث هؼی ػؿیب).

Dol: ػؿ تـکی آؽؿثبیزبی ثوؼی ثـک ربیی ک اف آة پـامت

DUMU :der Sohn(A. D.,36),(F. D. 2.,151): پنـ

Doğma :ػؿ ثـعی گیيبی تـکوی ث هؼی پنـ الاػ ؽکؿ ثکبؿ ثـػ هی ىػ

DOMUZI :Fruchtbarkeitsgott / عؼای هضل كـاای

Tomus :(تـکوی)تبثنتبى

164

چبچ ػؿ ثغو بهبی ػیی ػیؼین، ایي کلو ػؿ مهـی ن عؼای هضل ن بم ػهب

ثب تر ث ایک تبثنتبى ػؿ ػیي صبل كل ؿمیؼى هضلات . اف تبثنتبى هیجبىؼ

. كـاای هیجبىؼ، ثکبؿ ثـػ ىؼى ایي کلو ػؿ ـػ هؼی هطوی ثظـ هیـمؼ

DUN :Schwein(A. D., 77) :عک

Doňuz, Don-guz(Gad. Tr.)

DUR, TUŞ :sitzen,wohnen,sitz (F. D. 1.,125-127):، ينتي

Dur-mak : اینتبػى، امکبى . هنکي گقیؼى، هوـ، ربیگب

Düş-lemek :امکبى ههتی کبؿاى یب ؿـ رت امتـاصت

Tör :ؼؿ عب ثـای ينتي اكـاػ هني هضتـم

DURU :dauer,Ewigkeit (F. D. 2.,15O) :تؼام، ربػاگی

Durgun :اینتب، ثبػام

E

E :Wasserringe,Graben (F. D. 2.,29): آثگیـ، گػال

Oy, Oy-tak (صـف ال کيیؼ تللع هی ىػ)

Oy(D.L.T.)

E :Haus(A. D.,54),(F. D. 1.,112) :عب، مـا

Ev ،Öy

Eb(Türkç. Y.)

E-GAL :Palast (A. D.,54),(F. D. 2.,29) :عب ثقؿگ، کبط

Ev-ulu>Ulu ev = köşk

E-DINGIR :Gotteshaus,tempel (F. D. 2.,29):عب عؼا، هؼجؼ

Ev Tangrinin>Tangrinin evi

165

ED, UD :time(San. Cs.,109): فهبى

Öd(D.L.T.) : . ػؿ تـکی ثبمتبی ن ث هؼی فهبى ن ث هؼی ػیب هیجبىؼ Öt-mek :گؾىت فهبى

EME, AMA :die Mutter(A. D.,48),(F. D. 2.,34) :هبػؿ

Ene, Emme

Ana (Az. t.), Ama (تـکی چاىی ;Türkç. Y.;)

EN :Herr (F. D. 2.,14): بصت، پیـ

Eye :بصت

EN, I-NE-ŞU, :Zeit, zu dieser zeit,jetzt -(F. D. 2.,35):

EN-NE-ŞU .فهبى، اکى، ویي هت

Indi, Inha, Ine Şu[vağt]

EN-LIL, ILLIL :50, En-lil (A. D.,79): 50ىوبؿ ؿة الع ؛ الیل؛ ،

Elli(50)

ENNU :Wache, bewachen (A.D.,-s.24):گجبى، گجبی

Innew, Indeğ, inne-mek :هاظجت کـػى، پبئیؼى

ER, IR :Mann, maenlisch / (A.D., 8): هـػ، هـػاگی

Er(kek), Är, Er(Tr. T.)

EREN :Krieger(A. P.,25),(F. D. 2.,33): رگز

Eren=Erler(D.L.T.). ػؿ تـکی مـثبف، رگز “er”

Eren(یؼی اؿ ى ب وـای یت کؼ Erenler yoldaş bolsunػؿ تـکوی ).

EŞ :weise/wie (İn. Ki. 3., 321): هبؼ، وبؼ، ع

Eş(Tr. T.) :وبؼ، هنبی

Eş=deng(Es. t. G. ,s. 273) ve (Turan t.1).

166

EŞ :Menge (İn. Ki. 3.,29): فیبػ، گـ، کخـت

Üỳş-mek :روغ ىؼى، گـػآهؼى

EŞ :Leine,Strick,Messleine (A. D.,83)،

Eriş, Ariş(Tr. t.) (İn. Ki. 2.,283) :ؿینوبى، بة ثـای مزو ل

EŞ :drei(F. D. 2.,37) :ػؼػ م

Üç, Uş(Türkç. y.)

ES, EŞ :blow-(Os. Tu.,22) :فیؼى ثبػ

Es-mek / Ös-mek

Es (D.L.T.) :فیؼى ثبػ

ESAG, A-GAG :Sohn (F. D. 2.,36): پنـ

Uşak, Oğlan-Uşak :ثچ، ثچ ب

ESIK :stark,maechtig (F. D. 1.,113),(F. D. 2.,36): هی

Esrik :هنت هی

Esrük(D.L.T.)

EZEN :fest(A. D.,37),(F. D. 1.,113),(F. D. 2.,33):هضکن

Esen :مبلن تؼؿمت، اهي

G

GA :Kiste, Decke (A. D.,48): ؼم، مـپه

Ga-pak, Gap :مـپه، ظـف

ĜAL :sein lassen(F. H.,22) ,existieren,vorhanden

/ (A.P.,31), (İn. Ki. 3.,80): ثزبگؾاىتي، هبؼى، ثػى، رػ ػاىتي

Gal-mak, Gal-dyrmak (صـف ؛آ؛ کيیؼ تللع هی ىػ):هبؼى، ثزب گؾاىتي

167

ĜAB :umschliessen(F. D. 2.,209): هضبـ کـػى

Gaba-mak,Gabaw

GAB, GABA :front, Brust (A. D.,38),(A. P.,29), (A. F.,35):

Gabak, Gabyrga (Az. t.) :رل، ػؼ ./ رل، می

GADA :Leinen(F. D. 2.,47): کتبى

Keten/Ketan (Az. t.)

Kutay (Orh.)

GAG :Pflock(A. D.,47),(F. D. 2.,76) :هیظ یل

Gazyk, Gadhyk(D.L.T.)

GAL :wohnen,feststehen (A. D.,19),(A. P.,38),

Gal-mak )Galycy هبؼى:( (F.H,29) :مبکي ىؼى، هنتوـىؼى

GAL :erheben(F. D. 1.,118),(F. D. 2.,78),(A. P.,48):

Gal-dyrmak ثلؼ کـػى/

Kal=beỳik(Türkç. y.), (Turan t.1) :ثلؼ

ػؿ فثبى ایلاهی ثوؼی عؼا نت ػؿ ملنل ايبى ایلام ػؿ کبؿ ایي ىىی بک "

(ؼؿ. )"هـاؿ هیگیـػ ک عؼای عؼایبى یب عؼای مـامـ ایلام ثػ امت

GAL,GULA,GILU :gross(A. D.,58),(F. D. 1.,117): ثقؿگ

Uly, Galyñ

Kalyk=beỳiklik(Es.t. G.) :ثلؼی

GAL-GA :rumour(San. Cs.,125): یب، وو

Gala-ğop-lyk, gal-ma-gal

GANU :Kanal(A. D.,27): کببل

Ganaw :ری

168

GAZ :zerstossen (A. D.,41), (F. D. 1.) :عـػ کـػى فػى

Gaz-mak, gaza-mak :کؼى

GI :Land (F. D. 2.,86) :عيکی، مـفهیي، هولکت

Gyr, Kyr(D.L.T.) :عيکی، ضـا

GI, GIE, GIGU :Rohr,Schilf(A. D.,21),(İn. Ki. 3.,59),

Garğı, Gamış, Gıyak: ی، گیببى عباػ ی (F. D. 1.,118): ی

GI, GIGGA :nacht,dunkel,schwarz(A. D.,70-71),(A. P.,28),

Gije, Garňky, Gara (İn. Ki. 3.,89): ىت، تبؿیکی، میب

GI, GI-A :wiederkommen,zurückkehren (A. P.,29),

Gayt-mak,Gel-mek (İn. Ki.3.,127),(A. F.,43) :ثـگيتي، ثبفآهؼى

Geri gelmek

GID :sich entfernen, zuwenden (A. D. ,62),

Gid-mek/get-mek : ؿكتي /(İn. Ki. 2.,333): ػؿ ىؼى، ثـگـػایؼى

Gaytar-mak :ثـگـػایؼى

GIG :kranken (F. D. 1.,119): ثیوبؿ ىؼى

Iğ-lemek :ثیوبؿ ؼیق ىؼى

Yig(Es. t. G.), Yik(Kt. B.) :ثیوبؿ

GIGIR :Wagenrad(A. D.,80): چـط، چـط اؿاث

Tigir

GIGRU :”40” کی- ىوبؿ اعتبی ؿة الع اى (A. D., 79)

Gyrk(40)

GIL :binden,wickeln (A. D.,12): ثنتي، پیچیؼى.

Güyl-mek :ثنتي، ثنتي پببی صیاى ثـای ؽثش یب پين چیی

169

GIM, GIN, GIMI :wie(İn. Ki. 3.,100),(A. P.,18),gleich wie

Kimin, Gimi, Gibi (Tr. t.) /(A. P.,15): وبؼ، هبؼ، هنبی

GIR :Gang (F. D. 1.,119): ؿػی، ؿػ

Gir-elge, Giriş

GIR, GIRGIN :gehen, treten (F. D. 2.,92) :ؿكتي، ػاعل ىؼى

Gir-mek, Git-mek

GIŞ :Mann (F. D. 1.,120), (F. D. 2.,95): هـػ، هؾکـ

Kişi, Kişi(D.L.T.)

ĜIŞ :Holz,Baum(A. D.,50),(İn. Ki. 3.,37),(A. P.,28)

Ağaç, Yiş=orman(Orh.) :جگلچة، / چة، ػؿعت

GIŞ :Sonne (F. D. 2.,98) :آكتبة

Güneş

GIŞ :Bird (Z. A.,216): پـؼ

Guş

GIŞ-GE :Baumsnacht, Schatten (F. D. 2.,101):،مبی

Ağaç gölgesi, Gölge(Tr.t.) تبؿیکی ػؿعت، مبی ػؿعت

Köşik=gölge(D.L.T.)

GIŞIG :die Tür (İn. Ki. 3.,80),(F. D. 3.,111): ػؿ، هؼعل

Işig(k)

GIŞ-TA :Sonnenseite(F. D. 2.,98): ـف آكتبثی

Güneş-de, Güney (ث وبؼی پنؼ صبلت مهـی تـکی تر كـهبئیؼ )

GU :Kraft,Macht(İn. Ki. 3.,106): یـ

Güç, Gurp

170

GU :Vogel (F. D. 2.,215): پـؼ

Guş

GUD :Nest(F. D. 2.,108): لا

Ketek

GUG :Hulsenfrucht(A. D.,58): مجقی، ثولات

Gög, Gög önüm :ػؿ تـکوی مجقیزبت

GULA :gross(F. D. 1.,121),(F. D. 2.,108): ثقؿگ

Uly, Ulu, Galyn

GUM :zermalmen (F. D. 1.,132), (F. D. 2.,111):

Gum . ل کـػى، ـم کـػى : ـمعبک

GUNNU :braun(A. D.,30): ؿگ ه ای

Goñur/ konur

GUR :halten,voll (İn. Ki. 2.,377) :گ ػاىتي، پـ

Gora-mak : صلبظت

Gor :هبی، هبیؼبتی ک ػؿ عن ب گ ػاؿی هی ىػ

GUR :etwas umscliessen, umgeben (İn. Ki. 2.,375),

Gur-şa-mak (F. D.2,109): هضبـ کـػى، اصب کـػى

GUR, KUR :dick, mächtig(A.D.,80),(F. D.2.,110):چبم، هی

Gur-ğun,Gur-at :مبلن، چبم چل

GUR :laufen, rennen (F. D. 1., 120): ػیؼى

Gor-mak, Gor-durmak :ػی ػیؼى، ػاؼى امت

171

GUR, GURUŞ :zerhauen (F. D. 1.,122), (F. D. 2.,160):

Ur-mak,Uruş :فػى، فػ عؿػ ./فػى عـػ کـػى، ثـیؼى، کؼى

Uruş(D.L.T.)

GURUŞ :Held, stark (A. D.,54): هـهبى، یـهؼ

Göreş :فؿآفهبیی، کيتی

GUTUL :hinwegraffen von Krankheit (F. D. 2.,216):

Gutul-mak :ؿبیی اف ثیوبؿی ./ اف ثیوبؿی هـػى . ایي کلو یکنبى ػؿ فثببی مهـی تـکوی ظبـا ػ هؼی هتبػ ؿا هی ؿمبؼ )

اهب ىبیؼ ػؿ تـکوی ن ثب تؼجیـ ایک ؛ كلای اف گـكتبؿیبی فؼگی ؿب ؿاصت ىؼ؛

(هؼی هـػى ؿا هیـمبؼ؟

H

HAI :Haus(A. F.,24-25): عب

Jay, Öy

HAR :Mühlstein (A. D.,68): مگ آمیبة

Haraz : آمیبة(ایي کلو ػؿ تـکوی مهـی ىبیؼ اف ؼای مگ آمیب گـكت ىؼ)

HI :gut, schön (İn. Ki. 3.,37): عة، هيگ

Ey, iyi(Tr. t.)

HU-LA-NA :in seiner Freude(A. F.,55): ػؿ عىضبلیو

Ha-la-ny:)? )هؿػ پنؼه

HUM :Lager (Os. Tu.,22) : اجبؿ، هغقى

Hum (؟)عن

172

HUR :schneiden (İn. Ki. 2.,452): ثـیؼى

Or-mak :ػؿ کـػى

HUL-LA :froh sein, freude (İn. Ki. 2.,448-9):عىضبلی

Hala-mak :پنؼیؼى

İ

I, ID :Fluss (F. D. 2.,21): ؿػعب

I, Ikh=irmak(Turan t.,3)

IA :Fett, Öl (A. D.,48),(İn. Ki. 3.,100) :ؿؿي

Yağ

IG, GIŞIG :Tür (İn. Ki. 3.,80),(F. D. 1.,111): ػؿ

Işik/Eşik

IGI-GIN :vorangehend (F. D. 2.,94): پیو ؿؼ

Öñe giden

IKKARU, ENGAR :Bauer (A. D.,9),(A. P.,24): کيبؿف

Ekeran-çy , Ekin(D.L.T.)

Engere :(تـکوی)کيتقاؿی ک هضلو ثـػاىت ىؼ

IL :tragen, heben (A. D.,54), (İn. Ki. 3.,80):

Elt-mek :ؿمبؼى چیقی /صول کـػى، ثـػاىتي، ثـػى

IL-et-mek (Tr. t.)

ilet(D.L.T.)،Ula=ulaş-mak(Orh.)

IM :Furcht (A. D.,67): تـك

Eym-enç :تـمبک

173

INIM :Wort (İn. Ki. 3.,7) :کلو

Üyn :اىبؿ ای ک هلهی ؿا هی ؿمبؼ

IR :gehen (F. D. 1.,111),(F. D. 2.,23) :ؿكتي

Ir=varmak(Es. t. G.) :ؿكتي Är=ermek(D.L.T.) :ؿمیؼى

Yör-mek

ITU :30+tag, Monat (A. D., 8): 30 ؿف، هب

Otuz 30:

IZI :Feuer, Hitze (F. D. 1.,112),(A. D.,39): آتو، گـهب

Issı, Isig(D.L.T.) :گـم

K

KA :Tor,die Tür(A. D.,34),(F. D. 1.,122): ػؿ، ػؿاف

Ga-pı, ka-pi(Tr. t.)

Kapuk(D.L.T.)

KAL :kostbar,teuer (İn. Ki. 3.,60), (A. F.,54) گـاى، گـاجب

Galıň, Kaling :ىیـثب

Kalyng (Orh.) :ثبد عـاد

KAN :Schilfrohr(I. G,. 15): گیبی اف عباػ ی، ی

Gyýan/gyýak :گیبی اف عباػ ی ( ثظـ”prf. Dr. Imanuel Geiss“ ثـعی اف کلوبت هبؼ ؛ کببل؛ ؛ هؼ؛ اف .( .گ I.G.,s.15)کلو مهـی ثبلا ؿیي گـكت امت

KAPKAGAK :Geschirr (Os. Tu.,22): ظـف ظـف

Kapgacak, Gapgaç

KAŞ :laufen (A. D.,42),(F. D. 2.,116): ػیؼى

Gaç-mak, koş-mak, kaç-mak.

174

KAŞ :galoppieren (Os. Tu.,23): چبؿؼل ؿكتي

Koş-mak(Tr. t.) :ػیؼى

KEŞ, KEŞDE :knoten (A. D.,37)-(A. D. 2.,123): گـ فػى

Keşde :(تـکوی)ويؼفی ؿی پبؿچ اف ـین گـ فػى

KI, GIR :Land (İn. Ki. 3.,22), Erde (A. D.,76):

Gyr, Kyr(Tr. t.) :عيکی، ضـا ./عبک، فهیي، مـفهیي

Kyr(D.L.T.) :عبک

Kara, yer(Turan t.4)

Gaya: کبؿ بی ثلؼ ؿػعب، پـتگب

KIA :Ufer (F. D. 1.,122),(F. D. 2.,116): مبصل

Gyra, kiyi (Tr. t.)

Kyrğa(D.L.T.)

KI(d) :machen (F. D. 1.,122): ازبم ػاػى، کـػى

Kyl-mak

KIN :Arbeit (A. D.,84) :کبؿ

Kyn :مغت، هيکل

Kin, Kyn (Es. T. G.) :فصوت

KIN :senden (A. D.,84): كـمتبػى، ؿای کـػى

Gön-der-mek

Kön (D.L.T.) :ؿای ىؼى، ث ؿا آؿػى

KI-TA :drunten (F. D. 1.,123),(F. D. 2.,120): ،پبئیي

Kır-da, Kıyı-da ثـ ؿی فهیي ./ :(عيکی)ؿی فهیي

Yer-de :ؿی فهیي، پبئیي

KU :Wohnung nehmen(F. D. 2.,119): هنکي گقیؼى

Kon-mak(D.L.T.),(Orh.),Gon-mak

175

KU :legen((F. D. 1.,123),(F. D. 2.,123): گؾاىتي

Koy-mak(D.L.T.),Goy-mak

KUG, KU :heilig (A. F.,53), “ku-inanna” (A. F.,53):

Gut-ly, Kut-sal(Tr. t.) هوؼك، ایي آبی هوؼك/.

Kuw, Kut=kutsal(Kt. B.) :هوؼك

KUM :zerstampen (A. D.,41): ل کـػى

Gum, Kum(Tr. t.) :ؿیگ، هبم

KUR :Berg, Bergland (A. D.,62),(A. P.,31):

Kur, Kurgan(Es. t. G) تپ، هلؼ ./ ک، مـفهیي کنتبیKur-tag(Kor-tag) :مـفهیي کنتبی ییلاهی ؛ اؿفعبى؛

Kur (Turan t.5): ثلؼ کـػى، اؿتوبء Gor-ğan :(تـکوی)تپ، هلؼ، هل ک

KUR :Land(F. D. 1.,123): مـفهیي /Wohnsitz،

Küren :ؿمتبی ثقؿگ /Quartier (İn. Ki.2.,287):فینتگب، هضل

KUR :wachen (F. D. 2.,129) :گجبی کـػى، صلبظت

Kur-mak(D.L.T.) :صلبظت کـػى

Gor-amak, Gorağ

Koru-mak(Tr. t.)

KUR :backen (F. D. 1.,123): پغتي

Gowur-mak

Kavur-mak(Tr. t.)

KUR :schauen, sehen(İn. Ki.2.,592):گب کـػى، ػیؼى

Gör, Gör-mek

Kör-mek(D.L.T.)

176

KUR :yeraltı dünyası (MIÇ, s. 23) :ػیبی فیـ فهیي

Gör ؼین، صنیي ؛ یبػهبى بی تـکی ثبمتبى؛ يـ )هجـ یک اژ ایل تـکی امت = گؿ)

هضوؼ بػم بئجی ؛ قاؿ اژ ایل تـکی ػؿ : ثـگـكت اف. 1379غلبی مـط، تـاى،

بم؛ کؿ اؿل؛ هـهبى امطؿ ای ػیبی تـک ک . (پبؿمی؛ اف مبیتبی ایتـت

قاؿاى مبل می ث می ول ىؼ امت، ػؿ اؿیبت تـکوی ایي ػامتبى ؛ گؿاؿلی؛

فیـا ایي هـهبى گبم تلؼ اف یک گؿ ػیبی فیـفهیي ثیـى . یؼی ؛ گؿفاػ؛ امت

. هی آیؼ امت هيؿ ا ؛ هیـآت؛ یق چل ىجب ؿف ػؿ ػیبی فیـ فهیي هی هبؼ

KUR, GUR :dick, gross, stark(sein) (İn. Ki., -s. 592): , چبم

Gur-ğun, Gur-at :تؼؿمت، چبم چل /(F. D. 2.,128):ثقؿگ، هی

KURGI :ein best. Vogel (F. D. 2.,129): ػی پـؼ

Gırğı, Garga, Gırğawul, Garlawaç...بهبی تـکی پـؼگبى هغتلق

Karga (Tr. t.)

KURUM :bewachen (A. D.,75): پبمؼاؿی کـػى

Kur-mak(D.L.T.) :پبمؼاؿی کـػى، صلبظت

Koru-mak(Tr. t. , Az. t.) Gora-mak

KURUN :gut, schön (İn. Ki. 2.,595): عة، فیجب

Gurgun, Gurat :تؼؿمت

KUŞ :Leder(F. D. 1.,123),(F. D 2.,129): چـم

Gaýyş, Kayish

Kogush(Esk.t.G.)

KUŞ :vermehren (A. D.,3): اكقػى، ابك کـػى

Goş-mak, Koş-mak(D.L.T.)

KUŞ-U, KUŞ :ruhen, beruhigen (F. D. 2.,129),(In.Ki.2.,597):

Köşe-mek آؿاهیؼى، آمػى، ؿاصت ىؼى

177

KIPU :sprechen(A. P., 15): ضجت کـػى

Kep-lemek/Gep-lemek

L

LAL :Honig(A. D.,28),(F. D. 1.,127) :ػنل

Bal

LIL :Wind(A. D.,52),(F. D. 1.,127): ثبػ

Yel, Yil (Es. t. G.)

LU :Mensch (F. D. 1.,127),(F. D. 2.,172) :انبى

Lu, li یکی ث هؼی ؛ . ایي کلو ػؿ فثبى مهـی ػؿ ػ هؼی قػیک ث ن ثکبؿ ؿكت امت

ایي هؼی ػم ػؿ فثبى . انبى؛ ػیگـی ث هؼی انبى هنة ث رب یب ىـل هؼیي

اهب وبگ ک ػؿ ثغو گـاهـی یق تیش ػاػین .مهـی تـکی کبهلا ونبى هیجبىؼ

ایي کلو ػؿ فثبى مهـی تضت تؤحیـ فثبى مبهی اکؼی ثؿت پیيؼ ػؿ ال امبهی هی

: هخلا .آیؼ، ػؿ صبلیک ػؿ فثبى تـکی ػؿ آعـ کلوبت ثؿت پنؼ نجی هی آیؼ

مهـی كبؿمی تـکی

tengri-lu, tangri adami lu-dingirraهـػ عؼا، عؼاػاؿ

kingir-lu, Kingirli lu-Kingirra ال مهـ، مهـی

(A. F.,15)

LU-ŞAMAN-LAL :Hausirer (A. D.,71), (A. D.,79), (F.D.2.,173:

Shamanch, Shaman ػؿیو، ػؿ گـػ. کلو ؛ ىبهبى؛ ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبى پیـاى آػیي ىبهبیقم ث هؼی ؿجـ ػیی

ثـعیب ایي کلو ؿا اف . ثـگقاؿ کؼ آئیبی ريي عاؼ مـػبی هؾجی هی آیؼ

اهب رػ ػیي کلو ثب وبى هؼی ػؿ فثبى . ؿیي لـت مبنکـیتی ؛ چـاهبب؛ هیؼاؼ

یب رؾة تـییـ آى اف مهـی یب . مهـی، ػال ثـ بػؿمت ثػى ایي ظـ هیجبىؼ

.توؼى آ ثمیل اهام ؼ هؼین یق هضتول امت

LUM :Kanal(A. D.,87) :کببل

Olum :آثيغؿ، هضلی ػؿ ؿػعب رت ثـػاىتي آة ؿا گؾؿ

178

M

MAR :tun, machen (F. D. 2.,179): ازبم ػاػى، کـػى

-Mak :ػلاهت هؼؿی /;geş-tuk-mar; (F. D. 2. 179) :ىیؼى

: هخلا . كؼل ؛ هبؿ؛ مهـی ثب پنؼ هؼؿی تـکی ؛ هبک؛ عیلی قػیک امت

كبؿمی تـکی مهـی

eshit-mak gesh-tug-marىیؼى

MEN :ich (A. D.,82): هي

Men ؼین، صنیي، یبػهبى بی تـکی ثبمتبى، )ثي اف ؿیي بی تـکی ثبمتبى = هي

(ثـگـكت اف، یکقاؿ اژ ایل تـکی ػؿ پبؿمی، هضؼ بػم بئجی . 1379تـاى،

MU :Jahr (A. D.,11),(F. D. 1.,130) :مبل

Mü-ç چ؛ گیؼ - مبل ؿا؛ یک ه12ػؿتـکوی . صیای تـکوی12 (توین)مبل ىوبؿ

MUL, UL :Stern(F. D. 1.,130-2),(F. D. 2.,191) :متبؿ

Ulduz(Az. t.) / Ýyldyz

MUŞ, UŞAN :Vogel (A. D.,18)، fly (San. Cs.,96): پـؼ

Guş, Uçan :پـؼ، پـیؼى

NAMMU?, NAM? :was ist?( A. F. 35),what(is) it?(Os. Tu.,23):

Näme?=nedir? چینت؟ آى چینت؟/

NIG?, NI?, NI-MU? :was?(F. D. 2.,74): چ؟

Näme?, Ne? , Neke?(Orh.)

Neň?, Ne?(D.L.T.), Negü-lük?(Kt. B.)

179

NIGNAME :was immer(F. D. 2.,2oo),what ever(Os. Tu.,-23):

Näme-de bolsa= ne olursa. / ،ـچ ثبىؼ

Neng(Orh.) :ـچ ثبىؼ Neduk?(Turan t.1), Negü?(D.L.T.)

P

PA :Ast(İn. Ki. 3.,37),Spross(F. D. 1.,117):،ىبع

Pu-dak: ىبع Pyn-tyk: را را /.

PAD :to destroy(San. Cs.,122) :عـاة کـػى

Poz-mak

PAP :high priest (San. Cs.,128): ؿجـ ػیی، پبپ

Baba: أؿمبؿی (پیـ گب)فگی ثبثب : هبؼ. ػؿ تـکوی ث هوؼمیي لوت ؛ ثبثب؛ هی ػؼ ،

هيبثت کلو ؛ پبپ؛ مهـی فثببی اؿپبیی ربلت . ؿیـ (ؿجـی یو هوؼك)ثبثب

. آیب اف ـین هتى ػیی مهـی اؿػ ایي فثبب يؼ امت؟.تر هیجبىؼ

PAR, PIRIG :glanzent(F. D. 2.,74): ػؿعيبى

Par-lak

PEŞ :burn (San. Cs.,89) :معتي

Piş-mek, Biş-mek :پغتي، معتي

S

SA :Musikinstrument (A. D.,27): یکع آلت همیوی

Saz :تبؿ ػبىوبی آؽؿثبیزبی، م تبؿ

SA :treffen (F. D. 1.,133),(F. D. 2.,229) :ثـعؿػ

Sa-taş-mak :ؿثـ ىؼى، ثـعؿػ کـػى

180

SA :kundtun (F. D.1.,133), (F. D.2.,229): عجـػاػى

Saw :عجـ

Saw-çı : پیبم ثـ

Sab(Orh.) :عجـ

ŞAB :Word,order (San. Cs.,91) :مغي، كـهبى

Saw, Sab( ثبلا. گ )

SA :Seil(F. D. 1.,133),Tau,Band (F. D. 2.,227-8):

Sap-ak :ظ، ؿینوبى /ؿینوبى، بة، ؿىت

Sarğy.

Saru(D.L.T.) :ظ پیچی

SA :gelb(İn. Ki. 2.,829): فؿػ

Sary

Saryk(D.L.T.), Sarig(Orh.)

SA :kaufen,verkaufen(İn. Ki. 2.,829):عـیؼى، كـعتي

Sat-mak, Satın almak

SAG :erste qualitet, Leben (İn. Ki. 2.,832),

Sağ, Sağdyn : مبلن، ثی ػیت / gut (San. Cs.,23):عة، فؼ، هوتبف

Sak=temiz, sağlam(Kt. B.) :تویق، مبلن

SAG-GE :zurückhalten(F.D.2.,233):گ ػاىتي، هتهق کـػى

Sak-lamak

ŞAKAN, ŞAMAN:Göttheitsnamen (F.D.2.,257):اف بهبی عؼایبى

Çakan :اف بهبی هؼیوی ایل تـکوی

Şaman :ىبهبى؛ بم ؿصبیبى ػؿ هیبى تـکبى ثبمتبی ک ثب عؼایبى ؿاثط ػاىت اؼ

SAL :Frau (A. D.,86): kadın

Sal-aty : مغي چیيػؿ ثـعی گیيبی تـکوی لوجی ثـای فبى

Singil=Kyz kardeş(Es. t. G.) :عاـ

181

SANGU :zählen (A. D.,53): ىوـػى

Sanağ, Sana-mak=saymak

SANTAG :Ziffer,Nummer(F. D. 2.,235): ىوبؿ

San, sanağ

Sa, Say(Orh.)

ŞAR :von allem was gross,viel (F. D.-2.,258):

Şar-gara: میب میب، میبتـیي./ ثقؿگتـیي، فیبػ

وبگ ک هی ثیین کلو ؛ ىبؿ؛ ػؿ فثبى مهـی ن ث هؼی ؛ فیبػ؛ ن ػلاهت )

تـیي؛ هی آیؼ، ک ػؿ فثبى تـکوی یق ویي کلو توـیجب چیي هؼبی ؿا هی -لت ػبلی ؛

( .ؿمبؼ

SAR :binden (İn. Ki. 2.,854) :ثنتي، گـ فػى، رلؼ کـػى

Sar-amak=Sar-mak :پیچیؼى، ثنتي، بة پیچ کـػى

Saru=sarmak(D.L.T.)

SAR :vertreiben, wegjagen(İn. Ki. 2.,853),(A. D.,234):

Sür-mek, Sür-gün: / ؿاؼى، تجؼیؼ کـػى.

Sür-mek(D.L.T.)

SAR :rasieren(İn. Ki. 2.,854): (ؿیو یب مـ )تـاىیؼى

Syr-mak

ŞE :Kälte (A. D.,26),(F. D. 2.,261) :مـهب، ثـػت

Üşe-mek :مـهب عؿػى

SI :freundlich sein (F. D. 2.,237): ػمتب ثػى

Sy-lamak, Si-lag :اصتـام گؾاىتي، اصتـام

Silik=din adamı(D.L.T.) :ؿصبی

SIG :eng (İn. Ki.,108),dün (Os.Tu.,24):تگ، بفک

Syk

182

SIG :friendly (San.Cs.,106) : ػمت ػاىتی، هـثبى

Söyği=sevgi :ػمتی، ػين

Sev[sw], swü(Turan t.1) :ػمت ػاىتي

SIG :niedrig (F.D.1.,135),(F.D.2.,241): پنت، کتب

Syka :کن ػون، پبئیي، هضل کن ػون آة

Syğ (Tr. t.)

SIG :Haar(İn. Ki.,149),haariges oder wolliges

Saç /Tierfells(F. D. 2.,242): هی مـ، پمت پـ پين ه

SIG :schlagen (F.D.1.,135),(F.D.2.,231): فػى، ـث

Syk-dyrmak :(صـف ی کيیؼ)ثب چة تـک فػى، فػى پين ثب چة گبم پين فی

SI-IL, SIL :vernichten (F. D. 1.,135),(F. D. 2.,244),

Syl-mak :پبک کـػى، اف ثیي ثـػى /(A. D.,5): بثػ کـػى، اف ثیي ثـػى

Sy-mak(Orh.) :فػى، ىکنتي

ŞIKA :Ton (F. D. 2.,259):گل ؿك

Şykga :(تـکوی)گل ؿك

SIPA,SUBA :Hirte( A. F. 30),(F. D. 2.,237) :چپبى

Çopan, Çuban ػثیـ میبهی، ؛ ػیاى اللـت التـک ).چپبى چاى چجبى اف کلوبت ایل تـکینت

هضوػ کبىــی؛ ثـگـكت اف ؛ قاؿ اژ ایل تـکی ػؿ پبؿمی؛ هضوؼ بػم بئجی، اف

(لضبت اتـت

SIR :ausreissen,entfernen (F. D. 1.,135),

Syr-mak :تـاىیؼى /(F. D.2.,239): کؼى، پبؿ کـػى، ػؿ کـػى

Sil-mak :پبک کـػى، اف ثیي ثـػى

Tir-mek :(گل گیب)چیؼى

SIR, SIRU :lang (A. D.,62),(F. D. 1.,135): ػؿاف

Syr-dam :ثلؼ

Süyri, Syryk :ػؿاف، چة ػؿاف

Siruk=direk(D.L:T.)

183

SIR, SUR :spinnen (F. D. 2.,251,256) :ؿینیؼى، ؿىتي

Sar-amak, Sar-ğı :ثب ؿینوبى پیچیؼى، ؿینوبى

Saru(D.L.T.)

ŞITA :to tie up, bind up(San. Cs.,119): گـ فػى

Çit-mek :(ػؿ هبلی ثبكی )گـ فػى

SU :Horn (A. D.,29) :ىبط

Süs-mek: (گب)ىبط فػى .

؛ ال؛ یؼی : هخلا . ػؿ فثبى تـکی ثب اكقػى پنؼبی هبمت اف امن كؼل مبعت هی ىػ

گئف؛ یؼی ؛ چين،، " هک یؼی ػمت فػى یب -ل-؛، ال!ل؛ یؼی ؛ ػمت ثقى-ػمت، ؛ ال

هک؛ یق هبوؼ امت ک - ػؿ تیز کلو ؛ مك. گئفل یب گئفف یؼی گب کي ؿیـ

اف ؛ م؛ ث هؼی؛ ىبط؛ ث ؛ مك؛ یؼی ؛ ىبط ثقى؛ ؛ مموک؛ یؼی ىبط فػى

.تجؼیل ىؼ ثبىؼ

SUD(SU) :entfernen (F. D. 2.,249): ػؿ کـػى

Sür-mek, Sür-gün :ؿاؼى، تجؼیؼ

SUD-SU :besprengen, untertaudhen(F. D. 2.,250):

Suw-lamak, Su-lamak :آة پبىی ./ آة پبىی، كـؿكتي ػؿ آة

SUG :Sumpf (A. D. 81): ثبتلام

Sug :هبیغ، آثکی

Sub=su(Orh.) :آة

SUN, SUNNU :geben,übergeben(A.D.,38): ػاػى، تنلین کـػى

Sun-mak :توؼین کـػى، ػاػى، ثغيیؼى

Sun-mak(D.L.T.)

184

SUR :press, abgrenzen (İn. Ki.3.,60), (F. D. 1.,136):

Sür-mek,Sürgün :ؿاؼى / كيبؿآؿػى، هضؼػ کـػى، هـف هيغ کـػى

Sürgün: تجؼیؼ کـػى Sür-mek(D.L.T.)

SUR :kriechen(F. D. 2.,252): عقیؼى

Süyr-enmek=Sür-ünmek

SUTUK :Rohrart (A. D.,67): ػی ی

Tüydük :ی، آلت همیوی اف رل ی

Düdük (Tr. t.)

SU-UB :reinigen (F. D. 2.,248):تویق کـػى

Süpür-mek :تویق کـػى ثب پبؿچ، ربؿ کـػى

T

TAG :niederwerfen(F.D.2.,153): ثقهیي اؼاعتي، پـت کـػ

Taş-lamak, Taş-lamak(D.L.T.) (صـف؛ آ؛ کتب اػا هی ىػ)

TAG :schmücken (F. D. 2.,154):آؽیي ثنتي، تقییي

Dak-mak, Tak-mak(Tr. t.) :ثنتي، آؽیي ثنتي، تقییي

Tak-mak(D.L.T.)

TAH :hinzufügen (Os. Tu.,24) :اكقػى، ابك کـػى

Dak-mak=Tak-mak(Tr. t.), Takh-mak(Az.t.)

TAL, DAL :weit (İn. Ki. 3.,81),(F. D. 2.,155) :ػؿ

Dal, Daş :ػؿ (؛ ػال پػام؛ یؼی ىبع ػؿ. صـف ؛ آ؛ کتب اػاهیيػ )

TAP :verriegeln (F. D. 1.,126): ثنتي ػؿ، کلى کـػى

Yap-mak :ثنتي ػؿ

Tap-bat-lamat :اطلاصب ث هؼی ثنتي تؼطیل کـػى ثـای ویي

185

TAR :scheiden,spalten (İn. Ki.3.,59): رؼاکـػى، ىکبكتي

Yar-mak, Dara-mak :ىکبكتي، ىب کـػى

Tara-mak (Tr. t.)

TAR :abschneiden, trennen (İn Ki.3.,59):ثـیؼى،رؼا کـػى

Tar-mak(D.L.T.) : رؼا کـػى، تبؿاؼى (.کلو تـکی ثبمتبی ؛ تبؿهبک؛ ثؿت ؛ تبؿاؼى؛ اؿػ فثبى كبؿمی ىؼ امت)

TE(GA) :ganz nah heranbringen (İn.Ki. 3.,210),

Değ-mek :توبك، ثـعؿػ /touch(Os.Tu.,24): تگبتگ قػیک ىؼى، توبك

Täg=değmek(Orh.)

TEGA :sich nähern (F. D. 2.,158) :قػیک ىؼى

Değ-mek, Dokun-mak, Tokuş-mak(Tr.t.) :ثـعؿػ، توبك

TEMEN :Erdwall (A. D.,63), Fundament,Grundstein

Temel(Tr.t.) /(A.F.,29) : پبی، مگ ثب، ثي

Tömön=dip(Türç. Y.)

TEN :kalt sein oder werden (F. D. 2.,159):

Don, don-mak :یظ، یظ فػى ./ مـػ یب مـػ ىؼى

Toň=don(D.L.T.)

TEN :sich beruhigen(F. D. 2.,159): آؿام ىؼى

Tyn-mak=dinlenmek(D.L.T.) :آؿام گـكتي، امتـاصت کـػى

Ting=rahat(Kt.B.) :آؿام

Dynç(almak),Din-lenmek(Tr. t.) :امتـاصت کـػى

TI :rest(San. Cs.,97): امتـاصت کـػى

Tin-mak=din-lenmek(D.L.T.)

Dynç almak=Din-lenmek(Tr. t.)

TI, TIN, TIL :lebender (H.U.,83-4),(A.D.,15),(F. D.1.,126):

Tin=dirilik(Es.t.G.),(Kt.B.) :فؼ، فؼ ثػى ./ فؼ

Diri, Tirik(Çağatay t.)

186

TIBIRA :metal(Os. Tu.,24) :كلق

Demir, Temur(D.L.T.) :آي

TI-GI :Lied (S.N.Kramer “Sumerische Lit. Texte aus

Di-mek(Ti-mek) :گلتي / Nippur”Berlin-1961,s.160): مـػ، ـو

Ti/Di=demek(Turan t.1),(Orh.). وبگ ک ػؿ ثغو اػثیبت یق تیش ػاػین ػؿ ػمتؿ فثبى تـکی اف كؼل اهـ ثب )

یؼی ؛ آلت çal-gi؛ ! یؼی؛ ثاف!çal: هخلا . امن مبعت هی ىػgiاكقػى پنؼ

ػؿ تیز کبهلا جیؼی امت . یؼی؛ ثؼی؛ ؿیـver-gi؛، ! یؼی ؛ ثؼ!verاعتي؛ یب

ث هؼی ؛ گلت، مـػ، Di-gi, Ti-gi؛ یق امن ! یؼی ؛ ثگ!di!, tiک اف كؼل اهـ

(.تـا؛ مبعت ىػ

TU :Wind(F. D. 2.,160): ثبػ

Tü-we-ley :(تـکوی)گـػثبػ

TU(D),TU :gebären(F. D. 1.,127),(F.D.2.,161): فائیؼى

Toy(Orh.), Tug, Tuh(Es.t.G.) :فاػى

Doğ-mak :ثؼیب آهؼى

TUG :Kleid(F. D. 1.,126),(F. D. 2.,161): پىبک

Don :پىبک

Ton(D.L.T.) :پىبک , Tu-mak(Orh.) :پىیؼ ىؼى Tug :(تـکوی)پـچن

TUKU :weave, weben (San. Cs.,101), (Os. Tu.,24): ثبكتي

Doky-mak : ثبكتي

Toku-mak(Az. t.), Toky-mak(D.L.T.)

TUKU, TUG(K) :verfolgen,jagen (Os. Tu.,24): تؼویت، ىکبؿکـػى

Tokuş-mak(Tr.t.) :ثـعؿػ کـػى /ergreifen (A. D.,88) :گـكتي

Tokuş=savaş(D.L.T.) :ػؿگیـی

Dokun-mak(Tr.t.) :ثـعؿ کـػى

187

TUR :Hürde (A. D.,22): مجؼ

Tor (D.L.T.) :ىجک، تؿ

Tor-ba :تثـ

TUR :Hof (F. D. 2.,163): صیب

Töwerek :اـاف، ػؿاػؿ اصتوبلا کلو ؛ ػؿ؛ ػـثی اف ایي کلو ؛ تؿ؛ مهـی ث هؼی ؛ صیب؛ ،؛ ػؿ عب؛ )

.( ؛ آؿل؛ ؿیي گـكت امت

E TUR-A :Stall (F. D. 2.,163) :یل، آؿل

Öy(Ev) töwereği :(؟)اـاف عب

TUŞ :sitzen (A. F., 27) :ينتي، امکبى

Tüş-mek /Düş-mek :كـػ آهؼى

Düş-lemek :تهق كـػ آهؼى کبؿاى رت امتـاصت

Tüş, Tüşnäk(Es.t.G.) :هقل، هضل مکت، مـفهیي

U

U :Pflanze(A. D.,53),Grass, Kraut(A. P.,141):

Ot :گیب، ؿلق، مجق

U :Schlaf(A. D.75),(F. D. 1.,113),(F. D. 2.,39):

Uw-ky عاة، ؿإیب

Uy-mak, uy-ku(Tr. t.)

U, UH :Zehn(A. F.,40) ( :10)ػؼػ ػ

On (10)

U :Kampf(İn. Ki. 2.,1065): رگ

Ur-uş, Uruş(D.L.T.)

188

SUN, U-SUN :Kuh (A. F., 26) :گب

Suğun :گب صيی

Syğyr :گب

UD :strahlen, Licht, Sonne (A. D.,46),

Od :آتو /(In. Ki. 3.,210):آكتبة، ؿىبیی، ػؿعيو

UD :Zeit(F.D.2.,s.44): فهبى

Üd=zaman(Kt.B.) :فهبى

Öd=zaman(Orh.) Öt-mek :گؾىت فهبى

UDI, UDU :Schlaf(A. F.,30) :عاة

Uwky=Uyku

Hüwdi: (تـکوی)لالایی ک ثـای عاثبؼى ثچ عاؼ هی ىػ

Ui(Orh.), Udi(Es.t.G.)=uyku :عاة

UDUN :Ofen (A. D.,46), (İn. Ki. 3.,210), Feuerofen,

Od, Ocak /Brennofen(F. D. 2.,45): کبى، اربم

Odun : یقم پیؼامت ک کلوبت ؛ اتبم؛ ؛ اتزبم یب اربم؛ ؛ اػى؛ یؼی چة ثـای آتو یؼی )

(.؛یقم؛ وگی اف ؿیي ؛ ات؛ یب ؛اػ؛ تـکی ث هؼی آتو هیجبىؼ

UG :Festungsmauer(A. D.,38): ػیاؿ هلؼ

Uwk :(آلاچین)ثغيی اف چة ثنت امکلت عب بی هؼیوی ػاهؼاؿاى تـکوي

Uğ(D.L.T.)

UG :Leute,Volk (A.D.,52),(F.D. 2.,42): هـػم، علن

Ok=halk(Orh.),Uk(D.L.T.) :هجیل، علن

Uruğ :عباػ، هجیل

189

UG,UGU,UHU :Gift(F. D. 2.,54),(A. D.,65): فـ

Awy, Agu(D.L.T.)

UKU :Schlaf(F. D. 2.,43): عاة

Uku,Uwky, Udhu(D.L.T.)

UL :to be high (San. Cs.,109): ثلؼ ثػى

Ulu, Uly, Ulug(D.L.T.) :ثقؿگ، ثلؼ، ثلؼ پبی

UL :Stern(F. D. 2.,46)

Ulduz(Az. t.), ýyldyz

Yula=yşyk(Kt.B.) :ؿىبیی

UMUŞ :Werk (Os. Tu.,25): کبؿ، کبؿگب

Yumuş :کبؿ، ظیل

UR :Bürger,mann (F. D. 1.,114): وي، ىغ

Uruğ :عباػ، عیيبؼ، هجیل Mensch (F. D. 2.,47) :انبى

UR :Hund (F. D. 2.,47): مگ

Üyr-mek, hür-mek :پبؿك کـػى مگ، ػ ػ مگ

Ür-mek(D.L.T.)

UR, URRI :ernten(A. D.,91),(F. D. 2.,50): ػؿ کـػى

Or-mak

URTA :İnnerenraum,Weltraum (A. D.,82) :كبی ػؿی،

Orta )? ): هیبى، م . ، كبی ػیب /

URU, URI :Bruder (A. D.,56): ثـاػؿ

Ury(D.L.T.) :پنـ، كـفؼ ؽکؿ

Uruğ, Urug(D.L.T.) :عباػ، هجیل عیيبؼ

190

UŞ :Werk (Os. Tu.,25) :کبؿ

Iş

UŞ :Vogel(A. P.,18) :پـؼ

Guş=kuş

Uş-mak :پـیؼى

UŞ :Verstand,Klugheit (F.D.2.,s.53): ه، ػابیی

Huş

Us=düşünce(Kt.B.) :ػابیی، كن

UŞ :follow (San. Cs.,129): پیـی کـػى، تؼویت

Uy-mak, Uyuş :پیـی کـػى، پیـی

USU :Kraft (A. F.,19): یـ

Ysgyn :(تـکوی)یـ

UŞU(Uşu=üç on) :30 dreizig;(İn. Ki. 3.,29) :30 (م ػ)می

Otuz

Z

ZAG :rechtseite (A.D.,56),(F. D.1.,132):ـف ؿامت

Sağ

ZAG :Grenze (F. D. 2.,219): هـف

Çäk, Ara çäk :هـف، هـف هیبى ػ مـفهیي

ZAL, ZALAG :glanzen (İn. Ki. 3.,29),(F. D. 2.,221):ػؿعيیؼى

Salgym :(ػؿػون ضـا مـاة هی ػؿعيؼ)مـاة

Soluk=güzel(Kt.B.) :فیجب

ZIBIN :İnsekt (F. D. 2.,223): صيـ

Çybyn :پي

191

هبثع ثشش لغتبه

A. D. = Anton Deimel, Sumerische Grammatik mit Übungs

stücken und zwei Anhaengen- Liste der gebraeuchlischsten

Keilschriftzeischen mit ihren Urbilden und den

Hauptbedeutungen, Roma, 1939

A. P. = Arno Poebel, ;Grundzuege Der Sumerischen

Grammatik, Rostok, 1923

İn. Ki. 3. = İnim Kiengi-3, B. Huebner und A. Reizammer,

Marktredwitz, 1987

İn. Ki.2-1=İnim Kiengi-2-1, B. Huebner und A. Reizammer,

Markredwitz, 198

İn. Ki. 2-2= İn. Ki. 2-2, B. Hübner und A. Reizammer,

Markredwitz,198

F. D. 1 = Friedrich Delitzsch, Sumerische Sprachlehre,

Leipzig,1914

F. D. 2 = Friedrich Delitzsch, Sumerische Glossar,

Leipzig,1914

A. F. = Adam Falkenstein, Das Sumerische, Leiden,1959

N. P. = N. Poppe, 1-Bemerkungen zu G. J. Ramstedt,s

Einfuerung in die Altaische Sprachwissenschaft, 2- Ein

Alteskulturwort in den Altaischen Sprachen; Helisinki, 1953

F. H. = Fritz Hommel, Ethnologie und Geographie Des

Altenorients, Muenchen,1925

192

Z. A. = Zeichenliste Der Archaischen texte aus Uruk, M.

W.Green und J. Nissen, Berlin,1987

Os. Tu. = Osman Nedim Tuna, Sumer ve Türk Dillerinin

Tarihi ilgisi ile Türk dilinin yaşı Meselesi; Ankara,1990

San. Cs. = Sandor Csöke, the Sumerien and Ural-Altaik

elements in the Old Slavic Language, Muenchen, 1979

H. V. = Hermann Vamdery, Ethimologisches Wörterbuch der

Turko-Tatarischen Sprachen, Leipzig-1878

I. G. = Imanuel Geiss, Epochen und Strukturen: Grandzüge

einer Universalgeschichte für die Oberstufe, Frankfurt am Mai

1994

M. İ. Ç.= Muazzez İlmiye Çığ, Kur’an, İncil ve Tevrat’ın

Sumerdeki Kökleri, İstanbul 1996

D.L.T.=Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lugat-it-Türk; -4- Dizin,

Endeks, Ankara-1991

Kt.B.=W. Radloff, Kudatku Bilik des Jusef Chass-Hadschib

Aus Balasagun, St. Petersburg-1910 (Sözlük bölümi)

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlügü, Ankara-1991

M. Y. Hamzaef, G. Ataef, G. Açilova, V. Mesgudof, A.

Mesetgeldief, Türkmen Dilinin Sözlüğü, Aşkabat, 1962

S. Arazkulıef, S. Atanyazof, P. Berdief, F. Sapanova, Türkmen

Dilinin Diyalektolojik Sözlüğü, Aşkabat, 1977

193

Turan t.=Turan türkcesi yani isadan öncesi bin yıldan itibaren

tarih sahnesinde taňınmış ;Sak-Iskit; kabile birliği ve bu

kabilelere aid Part(Eşkani) devletini kuran ;Part, Parn; türklerin

dillerinden kalmış sözcükler:

Turan t.1=prf. Dr. Muhammedtagi Zehtabi(Kirşçi) “Iran

türklerinin eski Tarihi,2.cild” Tebriz-2000yıl, S.356-64(Part

türkçesinin text ve sözlüğü).

Turan t.2=Jerge Rawlinson “The Sixth Great Oriental

Monarchy” London-1873, s.23.

Turan t.3=A. Vambery “Geschichte Buchara´s oder

Transoxanien” Stuttgart-1872, s. 11.

Turan t.4,5=A. Vambery “Das Turkenvolks” Osnabrück-1970,

s.11, s.25.

194

سشي پبیبی

هب ػؿ ل هجبصج کتبة ثب ظـات هضوویي پیـاهى مـفهیي الی

عبمتگب مهـیبى یق عیيبؼی فثبى آبى ثب فثببی التبهی ثیژ گـ

ثـعی اف آبى یق فثبى مهـی ؿا یک فثبى . آىب ىؼین" آلتبیی- اؿال"فثبی

اهب لافم امت یبػآؿی ىػ . یؼی هيؤ امبك فثبى تـکی هیؼاؼ" پـتتـک"

ک ثـعی اف هضوویي یق ث ایي ثبؿ ؿمیؼ اؼ ک وی تاى عیيبؼی فثبى

الجت هب ویؼاین ک ایي . مهـی ؿا ثب یچیک اف فثببی هرػ ػیب احجبت کـػ

هضوویي فثبى مهـی ؿا ػؿ عبؿد اف فثببی ؼ اؿپبیی مبهی ثب کؼاهیک اف

ثظـ هب اگـ آبى ثؼى . فثببی هرػ ػیب هوبین کـػ ث تیز كم ؿمیؼ اؼ

پیيؼاؿی، مهـی ؿا ثب لز بی ثنیبؿ هتع فثبى تـکی یق تـکی ثبمتبی

. هوبین کـػ ثػؼ، اصتوبلا ث تبیذ ػیگـی هی ؿمیؼؼ

اف آزبئیک هب کىیؼین ـ لض اف ىت عػؿا ثب ظـات پژيگـاى

هؼتجـ هنتؼ مبفین، مغي پبیبی تیز ؿا یق ثب ویي ىی ثب مغبى ـچ

: رؼیؼتـ هضوویي مـازبم هی ػین

مبل هجل اف هیلاػ آؿبف 3000صبکویت مهـیبى ثـ ثیي الـیي توـیجب اف »

آبى ههی آمیبیی هی ثبىؼ ک ث اصتوبل فیبػ اف پنتیبی ىـم ػؿیبی . هی گـػػ

مهـیبى اف آى مـفهیي تکلژی پیيـكت کيبؿفی ؿا یق ثبعػ . عقؿ آهؼ اؼ

«...آؿػ اؼ216

اف کؼام هطو آهؼ اؼ، هنئل اینت ک ثـمـ آى [مهـیبى]ایک آبى ... »

ثـعی اف . هجبصخبت فیبػی رـیبى ػاىت ف ثطؿ هطؼی صل گـػیؼ امت

هضوویي هيؤ آبـا اف هلوبف، گـی ػیگـ اف صالی ػؿیبی عقؿ یب ؼمتبى

اهب آچ ػؿ ایي ؿاثط هی تاى گلت اینت ک آبى اف اهام مبهی ینتؼ . هیؼاؼ

«. هجل اف هیلاػ ػؿ ثیي الـیي مبکي ثػ اؼ4500ک اف صؼػ 217

ؿا یق امبك هـاؿ ػین، " کبؿل هللـ" اگـ هب ایي آعـیي رؼیؼتـیي مغبى

فیـا ػلا ثـ . ثبف ن هيؤ مهـیبى ث وبى صؼػ تـکونتبى ثـهی گـػػ

ػؿ ؿاثط ثب ؼمتبى وبگ . تـکنتبى اف ؼمتبى هلوبف یق مغي هی ؿػ

ک ػؿ ثغو هـث ث تبؿیظ یق مغي ؿكت، ثیبگؾاؿاى غنتیي توؼى ؼ،

مبل هجل اف هیلاػ اف صف ضـای ؛ 4000ػؿایؼی بیی ثػ اؼ ک صؼػ

اهام هؼـف ث آؿیبیی آعـیي . هبؿاهم؛ تـکونتبى ث ؼمتبى کچیؼ اؼ

216

Gina Pischel „Grosse Kunstgeschichte Der Welt“ München-1975, s. 23 217

Karl Müller. „Verlag Archeologie Die Abentuer und Entdeckungen“

Strazburg-1990, s. 226

195

. هوببى ىج هبؿ ؼ ثػ اؼ ک ػؿایؼی بی هتوؼى ؿا ث می رة ؿاؼ اؼ

ثبثـایي اگـ مهـیبى اف ؼمتبى ث ثیي الـیي ؿكت ثبىؼ، کنبی رق ویي

هلوبف یق وبگ ک اکخـ هؿعیي اف رول هؿعیي . ػؿایؼی ب وی ثبىؼ

آؽؿثبیزبی تخجیت کـػ اؼ، پیمت گؾؿگب ػؿ ػیي صبل هطو تلاهی تکبهل

اهام گبگى ثیژ اهام تـک فثبى ثػ امت ک اف آمیبی هـکقی گـكتبؿ كلاکت

یل "گلتبؿ عػؿا ثب مغبى . عيکی ىؼ ث می ؿـة مـمجق ػؿ صـکت ثػ اؼ

اف کتبة تبؿیظ توؼى یق تبیذ ىگـف آعـیي تبیذ کبىبی " ػؿات

: یل ػؿات چیي هی ینؼ. ثبمتبيبمبى ػؿ تؿکونتبى عبتو هیؼن

، سظ سیغ هشتلف الجت [أ]آسیبی هیب، آب: گاع بی توضى»

هب ػؿمت آى ػیؼین ک ایي ثغو اف احـهبى ؿا ث هنئل ای صل يؼ پـميی

. ک ف راة عػؿا یبكت، یؼی ؛ توؼى اف کزب آؿبف هی ىػ؟؛ اعتب ػین

هب فهیيبمبى آگب ک هی کىین تب اؿػ كبی ه آلػ گؾىت بی ػؿ پیو اف

تبؿیظ ثيـ اؿػ ىین، ػؿ هضل ضـابی عيک آمیبی هیب اهـفی، تزنوی

اف ای عه وبک ػؿ ؽوبى وو هی ثؼػ ػؿ ایي اؿای، ن رػ

اهب ػؿ آعـیي ػؿ . ػؿیبچ ب ن ؿػبی پـ آة عـىبى ؿا هی ثیین

فهیيبمی هـث ث ػوت يیی یغجؼاب، مـفهیبی كم الؾکـ ػچبؿ عيکی

هی ىؼ آثبی صبل اف ثبؿاى ثـای اػاه صیبت ؿمتبب ىـبیی ک ػؿ

ثؼیزت یق انببی ایي . ایي هطو ایزبػ تمؼ یبكت ثػؼ کلبیت وی کؼ

مـفهیي هزجؿ هی ىؼ ػؿ رنتزی آة فاػگب عػؿا تـک کـػ ث چبؿ می

هب ثس هی ثیین ک ػؿ ىـبیی چى ثبکتـیب ک یو پیکـ . ػبلن پـاکؼ ىؼ

1868صتی ػؿ مبل . آى ػؿ ىقاؿب هؼكى گيت، لك اجی هی فینت اؼ

لـ اف لك تـکنتبى ؿـثی هزجؿ هی ىؼ اف تـك زم 80،000یق

. ىقاؿبیی ک ـ آى قػیکتـ هی ىؼ، مـفهیبی عی ؿا تـک وبیؼ

. أ، تـکونتبى، ة ]تـکنتبى رثی )ػؿ آب " پهپ للی "1907 ػؿ مبل

9،000اثقاؿ مگی ػیگـ اىیبیی ؿا کيق امتغـاد کـػؼ ک هتؼلن ث ( [.گ

هب ػؿ ایزب تلیؼ ؿلاتی چى گؼم، ر اؿفى، ثـ . مبل پیو اف هیلاػ هیجبىؼ

ثـػاؿی اف هؼبػی چى هل، عبگی کـػى صیابت امتلبػ اف اىیبء فیتی ؿا

هب ثب صـکت اف ایي تیز، ثـای یبكتي هزلاتوبى، ظـی فیـ ؿا پیو . هی ثیین

: هی کيین

لمی ک تبة هوبهت ػؿ ثـاثـ مگیی ثبؿ آموبى ثی ثبؿاى زم ىقاؿ

ثیبثببیی ک ػچبؿ عيکی ىؼ اؼ، ػؿ م رت پـاکؼ ىؼ توؼی ؿا ک آكـیؼ

آبى ػؿ رت عبؿ تب چیي هچؿی آهـیکبی ىوبلی، . ثػؼ ثب عػ ثـػ اؼ

196

ػؿ رت رة تب ؼمتبى ػؿ رت ؿـة یق تب ایلام، مهـ، هـ صتی

. امپبیب پیو ؿكت اؼ

آچبى " آب" توؼى (ىه) ثیي ثوبیبی توؼى ثنیبؿ ثبمتبی ایلام ػؿ ممب

ػؿ آؿبف : ىجبتی هرػ امت ک ثـ امبك آى هیتاى اف ایي ظـ ػكبع کـػ ک

" ا"" ممب" مبل پیو اف هیلاػ یجي 4،000توؼى ػؿ ربهؼ ثيـی، توـیجب

ویطؿ یق، رػ چیي ىجبتب عیيبؼی . ؿاث هؼی ثـهـاؿ ثػ امت

بی قػیک ثیي ؛ آ؛ ثیي الـیي ـ کبؿبی ػمتی هـ تزنوی اف

«...چبى ؿاثطی ثیي ایي مـفهیب ػؿ اػاؿ پیو اف تبؿیظ هی ثبىؼ218

ثـ امبك امبػی . مبل ػاؿػ6،000تبؿیظ هکتة ثيـ صؼاهل ػوـی ثؼؿافای »

ک ػؿ ػمتـك هیجبىؼ، ػؿ ل یوی اف ایي پـم تبؿیغی کبى توؼى ثيـی

توبهی آمیبی " آمیبی قػیک"هب اف اژ بهيغ . آمیبی قػیک ثػ امت

ىـهی ؿا ػؿظـ هی گیـین، ک رة ؿمی ػؿیبی میب، ؿـة ؼمتبى

اكـبنتبى، افایي ن ثیيتـ، هـ ؿایق ک ؿاثط تگبتگی ثب آمیبی قػیک ػاؿػ،

. ػؿثـ هی گیـػ

ػؿ تیز تؤحیـ هتوبثل تـکیت توؼبی گبگی ک تم اهام ثنیبؿ

کيبؿفی : پـکبؿ علام مبکي ػؿ ایي گنتـ بهيغ آكـیؼ ىؼ امت

تزبؿت، تـثیت امت مبعتي اؿاث، امتلبػ اف پل ؿا اؼافی مینتن ام،

ثبكؼگی کبؿبی ػمتی، صکهت هبى، ت ؿیبی، مینتن آثیبؿی ثـ

صیای، ع اللجبء، 12امبك هضبمجبت ػلوی، ؼم زم، مبػت توین

کبؿؾ هـکت، کتبثغب آهفىگبب، اػثیبت ـافؼگی، وبىی هؼوبؿی،

تک عؼایی تک ونـی، اىیبء فیتی صلع فیجبیی، هضبمج ػؿآهؼ مبلا

. مینتن هبلیبت ؿیـ پؼیؼ آهؼ امت

كـگ توؼى اهـفی آهـیکب اؿپب یق ثب اعؾ ایي توؼى هيـم فهیي ک

اف ـین رقیـ ؛ کـت؛ ، یبى ؿم اؿػ ىؼ پی ؿیقی ثـ امبك آى اکيبف

آؿیبئیب عػ آكـیؼگبى توؼى جػ ثلک آـا اف ثبثل هـ گـكت . پیؼا کـػ امت

هخلا یبى ػلن ـی ؿا ک م قاؿ مبل پیو اف عػىبى ػؿ عبؿفهیي . اؼ

ػؿ تیز، . آكـیؼ ىؼ امت، وچى ؿبئن رگی یب مػ تزبؿی ثؼمت آؿػ اؼ

آبى توؼی ؿا ک عبؿد اف تاى علاهیت عػىبى ثػ امت، اف ػیگـاى گـكت ثبم

. عػىبى تبصت کـػ اؼ

اگـ هب ثغاین اف آكـیؼگبى اهؼی توؼوبى هؼؿىبمی کین، ثبیؼ مپبمگقاؿ

«.كـااى آمیبی هـکقی ثبىین219

218

Will Durant, „Kulturgeschichte der Menschheit“ Köln-1985, s. 109-110 219

Will Durant „Kulturgeschichte…..“, s. 115

197

یل ػؿات مپل اصتوبل آهؼى مهـیبى ث ثیي الـیي اف هبن گبگی

: چى آمیبی هـکقی، ؼمتبى هلوبف ؿا یبػآؿی وػ، چیي اػاه هیؼؼ

وچیي اصتوبل هيؤ هـلی ػاىتي مهـیبى ؿا یق جبیؼ افػمت ثؼین »

فیـا هاؿػ فیبػی ػؿ فثبى مهـی رػ ػاؿػ ک ثب فثبى . اف ظـ ػؿ ثؼاؿین

ػؿ ـ صبل هنئل هيؤ مهـیبى ف ثطؿ امبمی صل يؼ . هـلی ىجبت ػاؿػ

«.امت220

ربلت تر امت ک وي اتوبم تـرو ایي کتبة ث فثبى كبؿمی احـی

رؼیؼ اف ثبمتبيبك ینؼ مطؿ ثبلا ثؼمتوبى ؿمیؼ ک وي هطبلؼ آى هتر

ىؼین ک ا ثب ىؿ ىم فایؼاللی اػلام کـػ ک پیو ثیی اه ػؿ ؿاثط ثب

: اصتوبل هی پیؼا ىؼى ىت ای ثبمتبی ػؿ تـکونتبى ث تضون پیمت امت

ثب ربه ػول پىبؼى ث " هگؿ ػپ"فهبیک کبىبی هب ػؿ »

اکتيبكبتی ک هؼتب اتظبؿه کيیؼ هی ىؼ ث پبیبى ؿمیؼ، ایي کتبة آهبػ چبپ ىؼ

ثـامبك اکتيبكبت كم صتی ػػل تـیي اىغب یق ثـىی ػؿیبكتؼ ک . ثػ

تب اف ظـ ثبمتبيبمی ینت ک کبى توؼی کي ثيوبؿ هی ؿػ، " هبؿهه"

كـاتـ افآى اگـ رػ ع ىت امبمی تـیي موجل توؼى هضنة هی ىػ، هب

... ػؿ بیت ث یبكتي ع ىت ثبمتبی ػؿ ایي عط یق هكن ىؼین

اف یکی اف آعـیي هوجـ ب ػؿ هیبى اىیبیی ک هؼولا گبم ثغبک مپـػى

. هتكی توؼین هی ىؼ هـی یبكت ىؼ ک ثـؿی آى عطی هیغی ىکل هرػ ثػ

... ایي ىت تب ػؿر فیبػی یبػآؿ ىت بی اکؼ یب ػؿاى ثؼؼ اف آبى هیجبىؼ

ایي یبكت هب ث قاؿ مم پیو اف هیلاػ تؼلن ػاؿػ هؼیوی تـیي و

اگـ . ع ىت صویوی ػؿ آمیبی هـکقی هیجبىؼ ک تبکى ثؼمت آهؼ امت

ثؼمت آهؼ ثـای " أ" تبکى ػلائن ثنیبؿ هؼیوی تـ ثـؿی هـبیی ک اف

هگؿ " ػیبی ػلن بىبعت عاؼى آى بهوکي ثػ، اهب ىت بیی ک اف

فیـا ػؿایي ىت اللجبیی ثکبؿ . ثؼمت آهؼ ثطؿ کبهل هبثل عاؼى هی ثبىؼ" ػپ

ثـػ ىؼ ک ثـای فثبيبمبی ک ػؿ ػـ هتى هؼیوی تضوین هی کؼ آىب

... هیجبىؼ

هیلاػی رت هيؿت 2001هي پل اف پبیبى کبىبیوبى ػؿ هب اهجـ

. ثب وکبؿاى آهـیکبیی، كتگـاكی هـ ىت ب ؿا وـا عػم ث آهـیکب ثـػم

یکی اف هتغیي هيؿ ایي ؿىت ػؿ ثغو ثبثل ىبمی ػايگب پنیلایب ػؿ

. هكن ث عاؼى ایي ىت بی هیغی ىکل ىؼ" ىبؿلاچ. ػکتـ ت"ىـ كیلاػللیب

ی وچیي ثب هيبؼ ایي یبكت ىگلت اگیق ثلاكبل گلت ک یبػآؿ هـ

... هیجبىؼ " مبؿگى"

220

Will Durant „Kulturgeschichte ….“, s. 117

198

چیي هـبیی : "ىبؿلاچ ػؿ تیز گیـی بیی عػ چیي هی ینؼ. ت

ىت بی ؿی . هیتاؼ كو هتؼلن ث قػیکبى ىب اثنتگبى ث ػؿثبؿ ثبىؼ

متى ثبلایی توـیجب ثطؿ کبهل مبییؼ افثیي ؿكت . هـ ىبهل ػ متى هی ثبىؼ

. اهب اف ـین هوبین ثب ػیگـ هـب هی تاى بم يبى پبػىب ؿا صؼك فػ. امت

:ػؿ متى ػم بم ىـل ػاؿؼ هـ چیي ىت ىؼ امت

/L/U-KA-x/s/agi arad-z/u/. ایي ". لکبك کبم گـػاى عؼهتکبؿ" یؼی

... " عػ ظل ای ثـرنت ػؿ ؿاثط ثب هـامن هـثبی ثػ امت

ىکل تـکیت مگی ک ثـای مبعتي هـ ثکبؿ ؿكت ثوب اهکبى هی ػؼ

: کبؿمت)یؼی رل ایي مگب اف ؿبؿبی کبؿمتی . تب چیي تیز گیـی کین

گـكت ىؼ ک ػؿ هبن کنتبی تؿکونتبى ثطؿ كـاای (ػی مگ آک

ث ثیبى ػیگـ، ایي مگبی آک هـهـی ىؼ ثوخبث هبػ عبم ربلجی ػؿ . ػیؼ هی ىؼ

كـاؿػ بی فیبػی افایي هبػ عبم ػؿ آلتیي ػپ . ػمتـك مگتـاىبى ثػ امت

وچیي هبؿهه ثبکتـیب تم " کپت ػاؽ" ػیگـ هبن ػاه ک

الجت رل ایي كـاؿػ ب ثلک ىت بی ؿی . ثبمتبيبمبى یبكت ىؼ امت

. آب هبؿا هبغ هی کؼ ک ث ویي هبن تؼلن ػاؿؼ

تبکى هـائت ػ متى اف ىت بی ایي هـ هوکي ىؼ امت، اهب ف

الجت تؼزجی غاؼ ػاىت . کنی هكن يؼ امت ىت بی متى مم ؿا ثغاؼ

ثبىؼ ک ف ثـای ػیبی ػلن بىبعت امت " هبؿهىی"اگـ فثبى ایي ىت ب ث

یب ع آى ػؿ ػـ ىت بی اکؼی یب ایلاهی ثلک هتؼلن ث ث ع

... عػیژ ػیگـی ثبىؼ

الجت فثبيبمبى ثبیؼ کىو فیبػی ثغـد ػؼ تب ثاؼ امبػ یبكت ىؼ

اگـ ایي ىت ب هـائت ىػ، ػؿػـ آىبیی ثب . ؿا ثغاؼ" هگؿ ػپ"اف

ثؼیي تـتیت صلو گويؼ . هؼیوی تـیي لای توؼى هلت تؿکوي گبم هوی عاؼ ثػ

کبهل کؼ ی هبوؼی توؼى پیيـكت یق هيـم فهیي ػؿ تؿکونتبى یبكت

... ىؼ

هي پیو افایي ن تؤکیؼ کـػ ثػم ک تؿکونتبى ثبمتبی ػؿ ػؿر

غنت رلگ بی صبلغیق پـروؼیت هؿؿبة، ػؿکبؿ ثیي الـیي، هـ،

اکى ثب ثؼمت آهؼى ع . ؼمتبى چیي پزویي هـکق توؼى ربی هی ثبىؼ

آهـیکبیی، گلت " ثمتى گلة"ىت ػؿ ایي هطو ثؼجبل هطبلت يـی ػلوی

. بی هجلی عػم ؿا ثب اویبى اػتوبػ ثیيتـی تکـاؿ هی کن

ثبرػ ایک آحبؿ ـی هبؿهه ک تب مبلبی اعیـ کيق ىؼ ف

ثـای کيؿبی عبؿد ثطؿ میغ ىبعت ىؼ ینت، اهب هزوػ ىگلت

. گـاجبیی اف آحبؿ ـی ػمتبى ـهؼ فؿگـاى آؼؿ ؿا ػؿعػ روغ کـػ امت

199

ـهؼای ک هبػؿ ثػؼ ػؿ کبؿبی عػ لا، وـ، ثـق، مگبی نجتب گـاجب

اهـ ایي هزوػ ب ک صتی هيؿتـیي . ػبد كیل ؿا ثب هبؿت ثکبؿ گیـؼ

هف بی ػیب ثآى ؿجط عاؼ عؿػ، ث گزی گـاجبی هلت تؿکوي تجؼیل

. ىؼ امت

(هبؿی)پؼیؼ ىگلت اگیقینت ک پبؿ بی گبگی اف توؼى هبؿگیبب

ک ثطؿ هتم هتؼلن ث قاؿمبل هجل اف تبؿیظ هی ثبىؼ، ػؿىؼؿ رجلی هلت

تؿکوي، ػؿ آػاة مي یق ػؿ ـبی عػیژ تکـاؿبپؾیـ آبى ثطؿ

آیب دمبیك فق سض هبصی اکبعبپظیغ عیش بی . هؼزق آمبیی علع ىؼ امت

ژعف تبعیز ایي هلت پیض گسست بپظیغ آبى ث ایي سبک سغػهیي پغعوت

«...؟وی ثبشض221

لافم ث یبػآؿینت ک رول كم ث فثبى مهـی ثػ و اژ بی آى

ایي مؼ ػلیل هبغ کؼ ػیگـینت ثـ . ػؿ كـگ لـبت ایي فثبى هرػ هیجبىؼ

ایک الا اػاه ػؼگبى توؼى أ ػؿ تؿکونتبى هكن ث ایزبػ ع یژ ای ىؼ

اؼ، حبیب ثیي ایي توؼى توؼى ثیي الـیي پیؼ تگبتگی هرػ هیجبىؼ ث

اصتوبل هـیت ث یویي هيؤ هم مهـ كـگ مهـی تؿکونتبى ثبمتبى هی

. ثبىؼ

2007ژلای - گغی. ة

ثغلیي 22.12.1996 ثغگغصاى اػهتي تغکوی ث تغکی تغکی تکثیغاػ طغیك کپی

2004استبهجل هب ه : چبپ ال ث ػثبى تغکی

2005استبهجل سپتبهجغ : چبپ صم ث ػثبى تغکی

221

Sarianidi, Wiktor. „Margush“, TDH. Ashgabad -2002

200

هبثع

-Ahmat, Bekmırad. 1987. Andalip hem Oguznameçilk

däbi.Aşgabad.

-Ahmat, Bekmırat. 1988. Göroğlınıñ Izları. Aşkabat.

-Akpınar, Turgut. 1983. Türk Tarihinde İslâmiyet. İstanbul.

-Anıl, Çeçen. 1976. Türk Devletleri. Ankara.

-Antonova Y. V. 1984. Oçerki Kulturi Drevnih

Zemledelssiv Predney i Sredney Azii. Moskova

-Arazkulıef, S. 1977. Türkmen Dilinin Diyalektolojik

Sözlüğü.Aşkabat.

- Atagarryef, Yegen. 1989 Tryhda Galan Yzlar. Aşgabat

-Atanyaz, Solanşa. 1994. Şecere. Aşkabat.

-Balkan, Kemal. 1997 “Eski Önasya’da Kut (ve ya Gut) halkının

dili ile Türkçe Arasında Benzerlik” Erdem dergisi, cilt 6, sayı

16. İstanbul.

-Becker, Friedrich. 1980. Geschichte der Astronomie. Zürich.

-Berlitz, Charls. 1982. Die Wunderbare Welt der Sprache. Wien-

Hamburg.

-Bilgiç, Emin . 1980. “Sümerler” maddesi, Türk Ansiklopedisi,

cilt.30, s. 115-119. Ankara

-Caferoğlu, Ahmet. 1984. Türk Dili Tarihi. İstanbul.

-Candan, Ergun. 2002. Türkler’in Kültür Kökenleri. Istanbul.

-Csöke, Sandor. 1979. The Sümerien and Ural-Altaik elements

in the Old Slavic Language. München.

-Çığ, Muazzez İlmiye. 1995. Kur’an, İncil ve Tevrat’ın

Sümerdeki Kökleri. İstanbul.

-Çıg, Muazzez Ilmiye. 1996. Sumerli Ludingirra. Istanbul

-Çıg, M. I. 1997. Ibrahim peygamber, Istanbul

-Deimel, Anton. 1939. Sümerische Grammatik mit

Übungsstücken und zwei Anhängen-Liste der gebräuchlischsten

Keilschriftzeichen mit ihren Urbilden und den auptbedeutungen.

Roma.

201

-Delitzsch, Friedrich. 1914a. Kleine Sümerische Sprachlehre.

Leipzig.

-Delitzsch, Friedrich. 1914b. Sümerische Glossar. Leipzig.

-Diyakonof, V. & V. Kuvalof. 1969. Tarih-i Cihan-i Bastan.

Tahran.

-D.L.T. 1992 = Kaşgarlı Mahmut. 1992. Divanü Lugat-it-Türk,

I-IV, (Çeviren: Besim Atalay). Ankara.

-Durant, Will. 1985. Kulturgeschichte der Menschheit, B.1.

Köln.

-Delitzsch, Friedrich. 1914a. Kleine Sümerische Sprachlehre für

Nichtassyriologen, Leipzig.

-Delitzsch, Friedrich. 1914b.Sümerische Glossar, Leipzig.

-Falkenstein, Adam. 1959. Das Sümerische. Leiden.

-Farrohi, Bacelan. Aferineşe Cehan där Asatir (Sümer). Tehran.

-Faster, Richard. 1980. Sprache der Eiszeit. Müchen.

-Fischl, Johann. 1964. Geschichte der Philosophie. Graz, Wien,

Köln.

-Furugi, Mohammed Ali. 1965. Seyre Hekmet der Urupa.

Tehran-1965.

-Gabain, Annamarie, von. 1985. “Eski Türkçenin Grameri”

(Çev: Mehmet Akalın). Ankara.

-Geiss, Imanuel. 1994. Epochen und Strukturen. Grundzüge

einer Universalgeschichte für die Oberstufe. Frankfurt am Main.

-Green, M. W. & J. Nissen. 1987. Zeichenliste der Archaischen

Texte aus Uruk. Berlin.

-Grönbech, Kaare. 1995. Türkçenin Yapısı, (Çeviren Mehmet

Akalın). Ankara.

-Gulla, Nazar. 1986. Gadımdan Galan Nushalar. Aşkabat.

-Gulla, Nazar. 1994. “Köki Çuññur Türkmenim”, Yaşlık Jurnalı,

sayı: 1. Aşkabat.

-Gürün, Kamuran. 1981. Türkler ve Türk Devletleri. Ankara.

-Hamzaef, M. Y. et all. 1962. Türkmen Dilinin Sözlüğü.

Aşkabat.

202

-Hans Joachim Störig. 1987 Abenteuer Sprache. Berlin.

-Hommel, Fritz. 1925. Ethnologie und Geographie Des Alten

Orients. München.

-Huk, Henri Samoil, 1991. Asatire Havermiyane, Tehran-

enteşarete Rovşengeran.(farsca metni)

-Hübner, B. & Reizammer, A. 1987. İnim Kiengi 2-1, Sümerisch

in Wort und Schrift, Marktredwitz, 1987

-Hübner, B. & Reizammer, A. 1987. İnim Kiengi 2-2, Sümerisch

in Wort und Schrift, Marktredwitz, 1987

-Hübner, B. ve Reizammer, A., İnim Kiengi 3, Sumerische in

Wort und Schrift Marktredwitz, 1987.

-Ifrah, Georg. 1991. Universalgeschichte der Zahlen, Frankfurt-

Main, New York.

-International Bibles Students Association. 1979. Broklyn, New

York, Good News-to make you Happy.

-İrece, İskenderi. 1985. Där Tarikiye Hezareha Urupa?

-Ismet Parmaksızoglu ve Y. Çaglayan ;Genel Tarih; Ankara-

1986

-Jaspar, Nissen. 1987. Welsches Pferd ist das? Stuttgart.

-Jaspers, Karl. 1949. Vom Ursprung und Zeit der Geschichte.

München.

-Jonas, Doris & Jonas A. David. 1979. Das erste Wort.

Hamburg.

-Karalıoğlu, Seyit Kemal. 1973. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul.

-Karl, Müller Verlag, Archeologie Die Abantuer und

Entdeckungen, Salzburg-1990.

-Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. 1991. Ankara.

-Köse, Mäti. 1990. Korkut Ata. Aşkabat.

-Kramer, Samuel Noah. 1961. Sümerische Literar Texte aus

Nippur, Berlin.

-Kramer, Samuel Noah. 1971. Mesopotamien. Hamburg.

-Kuraeva, Gurbancemal. 1994. “Türkmen Heykeltaraşlık

203

Sunğatınıñ Kökleri”, Türkmen Medeniyeti Jurnalı, sayı: 2.

Aşkabat.

-Mahtımgulı Divanı. 1907. Taşkent.

-Mämmedof, Muhammet. 1993. “Türkmenistanıñ Gadımı

Arhitekturası”, Türkmen Medeniyeti Jurnalı, sayı: 1. Aşkabat.

-Margueron, Jean-Claude. 1989. Die Grossen Kulturen der Welt.

München.

-Masson V. M. 1981. Altintepe, Leningrad

-Masson V. M. 1987. Das Land der tausend Städte. München

-Mateveev, K. & Sazanova, A. 1986. Zemlya Drevnego

Dvureçie. Moskova.

-Meyers Enzyklopädische Lexikon. 1975. Manheim.

-Morteza Ravendi.Trihe Ectemaiye Iran, birinci cilt, Tahran-

1978

-Mohämmädcevade Mäşkur. 1985. Iran där Ähde bastan,

Tahran.

-Moskati, Sabatino. 1979. Wie erkenne ich Mesopotamische

Kunst. Stuttgart und Zürich.

-Nevruz 1995 = Türk Kültüründe Nevruz Uluslararası

Sempozyumu Bidirisi, 1995. Ankara.

-Nissen, Hans J., 1990. Grundzüge einer Geschichte der Frühzeit

des Vorderen Orient. Darmstadt.

-Oberhuber, Karl. 1972. Die Kultur des Altesorient. Frankfurt

am Main.

-Ödek Ödekof , 1990. Sumer hakda kelam agız. Yaşlık jurnalı

sayı 12. Aşgabad

-Parrot, Andre´. 1960. “Sumer”, München.

-Pirniya, Hasan. 1983, Tarihe İrani Bastan, Tehran-Donyaye

Ketab.

-Poebel, Arno. 1923. Grundzüge der Sümerischen Grammatik.

Rostok.

-Poppe, Nikoleos. 1953. Ein altes Kulturwort in den Altaischen

Sprachen. Helsinki.

204

-Poppe, Nikoleos. 1990. Bermerkungen zu G. J. Ramsted’s

Einführung in die Altaische Sprachwissenchaft. Helsinki.

-Pöbel, Arno. 1923. Grunzüge der Sümerischen Grammatik.

Rostok.

-Radloff, Wilhelm Radloff. 1910. Kudatku Bilik des Jusef

Chass-Hadschib Aus Balasagun. St. Petersburg.

-Radloff, Wilhelm. ORHUN “Moğolistan Tarihi Eserleri”

Ankara-1995

- „Raphael Pumpelly“niñ redaksiýasy bilen, „Änewiñ Gadymy

Ösüşi“ Aşgabat-2004

-Ravendi, Murteza. 1963. Tarihe ictimaiye Iran, Tahran

-Rawlinson, Jeorge. 1873. The Sixth Great Oriental Monarchy.

London.

-Sarianidi, Wiktor, 1994. “Gadımı Garagumuñ Beyik

Medeniyeti”, Türkmen Medeniyeti Jurnalı, sayı: 1. Aşkabat.

-Sarianidi, Wiktor, 2002. “Marguş”, Aşgabat

-Schmökel, Hartmut. 1961. Kulturgeschichte des Altenorient.

Stuttgart.

-Sencer, Muzaffer. 1974. Dinin Türk Toplumuna Etkileri.

İstanbul.

-Soden & Landsberger 1965 = Soden Wolfram Von &

Landsberger, B. 1965. Die Eigenbegrifflichkeit der

Babaylonischer Wissenchaft. Darmstadt.

-Soden, Wolfram Von. 1985. Einführung in die Altorientalistik.

Darmstadt.

-Stein, Verner.1998 Der Neue Kultur Fahrplan. Berlin.

-Störig, Hans Joachim 1987 Abenteuer Sprache. Berlin.

-Sümer, Faruk. 1999(5.yayın) Oğuzlar(Türkmenler) .

-Tekin, Talat. Orhun Yazıtları 2003 Istanbul

-Tekin, Talat. 1993. Türkçe-Japonca

-The Holy Bible in İran, reproduced by...., 1983-3

-Thomsen, Wilhem. 1993. Orhon ve Yenisey Yazıtlarının

Çözümü. (Çeviren: Vedat Köken). Ankara.

205

-Tuna, Osman Nedim. 1990. Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi

İlgisi ile Türk Dilinin Yaşı Meselesi. Ankara.

-Türk Ansiklopedisi. 1980. 30. Ankara.

-Türkler. 1. cilt 2002. Ankara.

-Türkmen Diliniñ Gısğaça Dialektologik Sözligi. 1977. Aşkabat.

-Türkmen Diliniñ Sözligi, Aşkabat-1962.

-Türkmen Edebiyatının Tarihi. 1975. Aşkabat.

-Türkmenistan SSSR-niñ Tarihi. 1959. Aşkabat.

-Türkmen-Sovet Ensiklopediyası. 1978. Aşkabat.

-Uhlig, Helmut. 1976. Die Sümerer, Volk am Anfang der

Geschichte. München.

-Uraz, Murat. 1994. Türk Mitolojisi. İstanbul.

-Vambery, Hermann. 1870. Das Turkenvolks. Osnabrück.

-Vambery, Hermann. 1872. Geschichte Buchara’s oder

Transoxanien. Stuttgart.

-Vambery, Hermann. 1878. Ethimologisches Wörterbuch der

Turko-Tatarischen Sprachen. Leipzig.

-Veliev, Kamil. 1988. Elin Yaddaşı Dilin Yaddaşı. Bakı.

-Weirich, Rudolf & Bürk, Gerhard. 1972. Gründzüge der

Geschichte, Belin-München.

-Werner, Gorbaracht. 1983. Kennen Sie Pferde. Hamburg.

-Zakar, Andereyas. 1971. “Current Antropologie”, A World

Journal of the Sceinces of Man, February-1971.

-Zehtabi 2000 = Muhammedtagi Zehtabi (Kirşçi). 2000. İran

Türklerinin Eski Tarihi, I-II. Tebriz.

-Zeri, Mustafa. 1991. Yusuf ve Zoleyha. Bakı.

206