98
2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

2. SITZUNG AM 19.04.2010

Probleme der italienischen Etymologie

1

Page 2: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Themenübersicht

WISSENSCHAFTSGESCHICHTE 19.04.10 Die vorwissenschaftliche Etymologie

(Antike bis 18. Jahrhundert) 26.04.10 Die Etablierung der Etymologie als

wissenschaftliche Disziplin im 19. Jahrhundert

03.05.10 Die italienische Etymologie des 20. Jahrhunderts

10.05.10 Die italienische Etymologie des 20. und 21. Jahrhunderts

17.05.10 Etymologische Großprojekte – Max Pfisters Lessico etimologico italiano

2

Page 3: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Themenübersicht

FALLSTUDIEN 31.05.10 Die Entstehung lexikalischer Einheiten: die

Wortbildung und semantische Begriffsschöpfung

07.06.10 Die Entstehung lexikalischer Einheiten: die Entlehnung

14.06.10 Vorrömischer Substrateinfluss im Italienischen sowie in den

italienischen Dialekten 21.06.10 Das Problem der Dubletten: lateinischer

Erb- und Lehnwortschatz

3

Page 4: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Themenübersicht

FALLSTUDIEN 28.06.10 Germanischer Superstrateinfluss im

Italienischen 05.07.10 Der Einfluss von Kulturadstraten im

ItalienischenLEISTUNGSKONTROLLE (je nach Studiengang)

12.07.10 Allgemeine Wiederholung 19.07.10 Abschlussklausur

4

Page 5: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Einige Begriffe und Zeichen

< hat sich entwickelt aus> hat sich entwickelt zuEtymon = das Ursprungswort, z.B. lat. FLUMEN (> it.

fiume)Volksetymologie, z.B. dt. Platzangst (= psych.

Agoraphobie) bei dichtem Gedränge im Fahrstuhl etc., Friedhof (wo die Toten ihren Frieden finden) etc.

5

Page 6: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

DER ETYMOLOGIE-BEGRIFF IN DER ANTIKE

Die Etymologie und ihre historische Entwicklung

6

Page 7: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Herklit

Bereits im griechischen Altertum gab es philosophische Strömungen, die der „Richtigkeit“ der „Namen“ nachgingen, allerdings wurde für diese Tätigkeit in der Regel nicht der Begriff „Etymologie“ verwendet.

So fragte sich bereits Heraklit von Ephesos (um 500 v. Chr.), inwiefern der Name eines Dinges die Wahrheit einer Sache widerspiegelt.

Also, inwiefern der Name tatsächlich dem durch ihn bezeichneten Gegenstand entspricht.

7

Page 8: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Platon, Kratylos

Platon beschäftigte sich in seinem Dialog Kratylos eingehend mit der Richtigkeit der Namen.

In diesem Dialog lässt Platon einen Vertreter der mystisch-religiösen These, laut derer alle Wörter ihre Bedeutung von Natur aus haben und keiner Definition bedürfen, antreten gegen einen Vertreter der eher modernen, im Kratylos erstmals bezeugten Gegenthese, laut derer der Zusammenhang von Wörtern und ihrer Bedeutung auf der willkürlichen Festlegung durch den Menschen beruht.

8

Page 9: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

DER ETYMOLOGIE-BEGRIFF IM MITTELALTER

Die Etymologie und ihre historische Entwicklung

9

Page 10: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Isidor von Sevilla

De etymologiarum libri XX

Caput XXIX. DE ETYMOLOGIA.

Etymologia est origo vocabulorum, cum vis verbi vel nominis per interpretationem colligitur. […]

Sunt autem etymologiae nominum aut ex causa datae, ut «reges» a [regendo et] recte agendo, aut ex origine, ut «homo,» quia sit ex humo, aut ex contrariis ut a lavando «lutum,» dum lutum non sit mundum, et «lucus,» quia umbra opacus parum luceat. […]

10

Page 11: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Isidor von Sevilla

De etymologiarum libri XX

Caput XXIX. DE ETYMOLOGIA.

Quaedam etiam facta sunt ex nominum derivatione, ut a prudentia «prudens»; quaedam etiam ex vocibus, ut a garrulitate «garrulus»; […]

11

Page 12: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Etymologicum Genuinum (Byzanz, 9. Jh.) =

Etymologicum Magnum (Byzanz, ca. 1050) = Ἐτυμολογικὸν Μέγα

12

Page 13: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

13

Etymologie und Wortgeschichte:Wissenschaftsgeschichte(14. bis 18. Jahrhundert)

Page 14: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Sprachhistorisches Denken im ausgehenden Mittelalter

Dante Alighieri (1265-1327) De vulgari eloquentia

Latein ist unveränderlich Alle Volkssprachen verändern sich in

Zeit und Raum Hebräisch ist die Ursprache aller

Menschen Turmbau zu Babel Entstehung verschiedener

Sprachfamilien mit zunehmender Diversifizierung

(…)14

Page 15: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Dante, De vulgari eloquentia

Die Entstehung der romanischen Sprachen

Sie gehen auf einen gemeinsamen Ursprung zurück (der von Dante allerdings nicht mit der lat. Sprache identifiziert wird), da sie für die Begriffe ähnliche Wörter haben

Totum vero quod in Europa restat ab istis, tertium tenuit ydioma, licet nunc tripharium videatur; nam alii oc, alii oïl , alii sì affirmando locuntur; ut puta Yspani, Franci et Latini. Signum autem quod ab uno eodemque ydiomate istarum trium gentium progrediantur vulgaria, in promptu est, quia multa per eadem vocabula nominare videntur, ut Deum, celum, amorem, mare, terram, est, vivit, moritur, amat, alia fere omnia.

15

Page 16: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Dante, De vulgari eloquentia

Dt. Übers.

Über die Volkssprache, K. L. Kannegießer, Leipzig 1845

Das Ganze aber, was in Europa von diesen an übrig bleibt, nahm eine dritte Mundart ein, wenn sie gleich nicht dreifach scheint. Denn Einige sprechen bejahend Oc , Andere Oil , Andere Si , nämlich die Spanier, Franzosen und Lateiner. Ein Zeichen aber, daß von einer und derselben Mundart dieser drei Völker Sprachen abstammen, ist bereit, weil sie Vieles mit denselben Ausdrücken benennen, zum Beispiel Deum, Caelum, Amorem, Mare, Terram, und Vivit, Moritur, Amat, fast alles Andere.

16

Page 17: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Dante, De vulgari eloquentia

Besonderheiten der Aussprache werden auf die Langobarden zurückgeführt

In moderner Terminologie würde man von Substrateinflüssen sprechen

Accipiunt etenim prefati cives ab Ymolensibus lenitatem atque mollitudinem, a Ferrariensibus vero et Mutinensibus aliqualem garrulitatem, que proprie Lombardorum est …

17

Page 18: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Dante, De vulgari eloquentia

Dt. Übers.

Über die Volkssprache, K. L. Kannegießer, Leipzig 1845

Es nehmen auch die obgenannten Bürger von den Imolesen Lindigkeit und Weichheit an, von den Ferraresen aber und Modenesen ein gewisse Geschwätzigkeit, welche den Lombarden eigenthümlich ist. Diese glauben wir sei aus der Vermischung mit den longobardischen Fremdlingen den Landbewohnern zurückgeblieben…

18

Page 19: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Flavio Biondo

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Das Bewusstsein, dass die Germaneneinfälle im spätantiken Italien bei der Herausbildung der italienischen Sprache bzw. der italienischen Dialekte eine entscheidende Rolle gespielt haben könnten, ist zuerst von Flavio Biondo zu einer Sprachursprungstheorie entwickelt worden.

19

Page 20: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Flavio Biondo

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Flavio Biondo hat sich nicht nur in seinem Traktat De verbis romanae locutionis mit der Geschichte des Lateinischen und der Entstehung des volgare beschäftigt, sondern auch in seiner Schrift Italia illustrata (1448-1453), wobei die Korrumpierung des Lateinischen nicht mehr bei der Eroberung Italiens durch Goten und Vandalen angesetzt wurde, sondern erst bei der Langobardenherrschaft.

20

Page 21: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Poggio Bracciolini

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Poggio Bracciolini verweist zusätzlich auf Ereignisse wesentlich älteren Datums, nämlich aus der Zeit der römischen Eroberungen.

In Begriffen der modernen Linguistik kann man von einem Konflikt zwischen Anhängern der Substrattheorie (Etrusker, Kelten etc.) auf der einen Seite und von Vertretern der Superstrattheorie (Goten, Langobarden etc.) auf der anderen sprechen.

21

Page 22: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Pietro Bembo

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Neben der Frage nach der Herkunft der italienischen Sprache stellten sich die Gelehrten der Renaissance auch die Frage nach dem Ursprung einzelner Wörter.

In seinen Prose della volgar lingua (1525) indentifiziert Pietro Bembo zahlreiche Ausdrücke der mittelalterlichen Dichtersprache als Entlehnungen aus dem Okzitanischen.

22

Page 23: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Alberto Acarisio

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Auch Alberto Acarisio hat in seinem Vocabolario (1543) bereits Angaben zur Etymologie einzelner Lemmata gemacht, die bei lateinischer Herkunft zwar eine hohe Trefferquote aufweisen, bei germanischer Abstammung aber meistens ins Leere greifen und sich auf dem Niveau von Volksetymologie bewegen.

23

Page 24: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Frage nach dem Einfluss vorrömischer Sprachen

Bei der Frage nach dem Ursprung der italienischen Sprache rückte sporadisch das Etruskische ins Blickfeld diachroner Sprachbetrachtung, so etwa in Pier Francesco Giambullaris Gello, de l’Origine della lingua fiorentina (1546).

24

Page 25: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Girolamo Muzio

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Girolamo Muzio (1496-1576), dessen sprachtheoretische Schriften 1583 posthum unter dem Titel Battaglie in Difesa dell’italica lingua erschienen sind, beispielsweise glaubte nicht an den Einfluss des Etruskischen bei der Herausbildung des Toskanischen.

Seiner Meinung nach wurde die Sprache der Etrusker vollkommen von der Sprache Roms verdrängt.

Für ihn spielten die germanischen Eroberer eine entscheidende Rolle.

25

Page 26: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Claudio Tolomei und Benedetto Vrchi

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Claudio Tolomei (1492-1556) führt im Cesano de la lingua toscana (1555) das volgare auf das Lateinische zurück, verweist aber auch auf Einflüsse aus dem Etruskischen und Germanischen.

Benedetto Varchi (1503-1565) betont im Ercolano (1564/1570) weniger die durch die Barbaren herbeigeführte sprachliche Korrupierung, sondern vielmehr die Geburt einer neuen Sprache.

26

Page 27: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Castelvetro

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Ludovico Castelvetro (1505-1571) entwickelte in seiner Correzione d’alcune cose del Dialogo delle lingue di Benedetto Varchi, e una Giunta al primo libro delle Prose di M. Pietro Bembo dove si ragiona della volgar lingua (1563/1572) eine sehr ausgeglichene Theorie zum Ursprung des volgare.

27

Page 28: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Castelvetro

Vom Vulgärlatein zum Volgare: drei Entwicklungsstufen nach Castelvetro

Die zunehmende Wichtigkeit der vulgärlateinischen Varietät in Rom.

Die Dominanz des Vulgärlateinischen während der Gotenherrschaft.

Der Übergang vom korrumpierten Latein zum volgare während der Herrschaft der Langobarden nach mehreren Generationen.

28

Page 29: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Celso Cittadini

Die Frage nach der Herkunft des Italienischen

Mit Celso Cittadinis Schriften Trattato della vera origine e del processo e nome della nostra lingua (1601) und Origini della volgar toscana favella (1604) setzte eine philologische Wende in der diachronen Sprachforschung auf der Grundlage intensiver antiker und spätantiker Quellenstudien ein.

Cittadini setzt den Sprachwandel bereits vor der Barbarenherrschaft beim Vulgärlatein der Antike an.

Er geht in Übereinstimmung mit Varchi von einer diglossischen Zweiteilung des Lateinischen aus.

29

Page 30: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

17. UND 18. JAHRHUNDERT

Der Beginn einer eigenständigen etymologischen Lexikographie

30

Page 31: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Anfänge der ital. Etymologie

Die etymologische Lexikographie im 17. Jahrhundert Nach den ersten sporadischen

Erklärungsversuchen zur Herkunft einzelner Wörter bildete sich im Laufe des 17. Jahrhunderts eine selbständige etymologische Lexikographie heraus.

31

Page 32: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Anfänge der ital. Etymologie

Ottavio Ferrari (1617-1626)

Rhetorikprofessor aus Mailand

Die etymologische Lexikographie im 17. Jahrhundert

Ottavio Ferrari, Origines Linguae Italicae (1676)

in lat. Sprache geschrieben Berücksichtigung norditalienischer

dialektaler Elemente Vorbilder:

Sebastián de Covarrubias y Orozco Gilles Ménage

32

Page 33: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage

Die etymologische Lexikographie im 17. Jahrhundert

Das erste umfangreiche italienische Herkunftswörterbuch, die Origini della lingua italiana des Franzosen Gilles Ménage, der bereits 1650 seine Origines de la langue françoise veröffentlicht hatte, wurde von 1666 bis 1669 zunächst in Paris, dann 1685 erneut in Genf publiziert.

33

Page 34: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage und der Beginn der etymologischen Lexikographie (1650)

34

http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k50789h

Page 35: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage

Vgl. http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k507912

35

Spätere Bearbeitung von 1750

Page 36: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

36

Bearbeitung von dem Arzt Augustin François Jault (1750)

Page 37: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage

37

Page 38: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage

38

Page 39: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménages39

Page 40: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ménage: „Korrumpierung von Sprachen“40

Vier Hauptquellen, die bisweilen neue Sprachen hervorbringen Veränderung (changement) Hinzufügung (addition) Kürzung (retranchement) Vertauschung von Buchstaben (transposition des lettres)

Page 41: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

41

Page 42: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Menage und die Etymologie des Italienischen

42

Page 43: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Le origini della lingua italiana (21685)

43

Page 44: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Mitglied der Accademia della Crusca

Er wollte die Accademia für die Etymologie interessieren

Brief an die Accademia im Wörterbuch abgedruckt

44

Page 45: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

45

Page 46: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Brief der Accademia an Gilles Ménage

46

Page 47: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Von der Verwandtschaft und dem Wandel der Buchstaben

47

Page 48: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

A levato dal principio posto nel principio fraposto nel mezzo cangiato in E cangiato in AE cangiato in I Cangiato in O (…)

48

Page 49: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

49

Page 50: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Vgl. Cortelazzo/Zolli, DELI I, p.1

< lat. parl. *abbaclare (da baculum ‚bastone‘)

50

Page 51: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Vgl. Cortelazzo/Zolli, DELI I, p.1, 103

Da avvicinare a bagliore

Vc. di origine discussa

51

Page 52: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

52

Page 53: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Cortelazzo/Zolli, DELI III, p. 694

< macula(m)

53

Page 54: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Cortelazzo/Zolli, DELI V, p. 1152< gotico slaiths ‚semplice‘

54

Page 55: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Cortelazzo/Zolli, DELI V, p. 1156

< exalbare

55

Page 56: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Gilles Ménage(Egido Menagio)

Cortelazzo/Zolli, DELI V, p. 1399

< Vc. Germ. (hosa)

56

Page 57: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori und die Vorwegnahme einer wissenschaftlichen

Etymologie57

Page 58: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Der Beginn der wissenschaftlichenEtymologie

Ludovico Muratori (1672-1750) Er absolvierte ein Studium an der

Universität Modena und legte dort 1692 in den Fächern Philologie und Jurisprudenz sowie 1694 in Philosophie Prüfungen ab.

1694 empfing er die Priesterweihe. 1700 erhielt Muratori von Rinaldo

d’Este, Herzog von Modena, eine Anstellung als Archivar und Bibliothekar.

Diese Position bekleidete er bis zu seinem Lebensende.

58

Page 59: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Biblioteca Estense(Modena)

59

Page 60: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

DISSERTAZIONE XXXIII Dell’origine o sia dell’Etimologia delle voci

Italiane. Si è trattato nella precedente

Dissertazione in generale dell’origine della Lingua Italiana; convien ora aggiugnere qualche particolar notizia intorno ai vocaboli dalla medesima adoperati. Veramente lo studio dell’Etimologie suol parere a taluno una vana fatica, quasiché lieve frutto di erudizione se ne ricavi.

60

Page 61: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

DISSERTAZIONE XXXIII Dell’origine o sia dell’Etimologia delle voci

Italiane. […] Ma altro è il sentimento de’ Saggi;

perché siccome gli amatori di essa erudizione tendono a scoprire tutti i costumi degli antichi, così anche amano di conoscere onde sia venuta la massa delle parole componenti il proprio linguaggio.

[…]

61

Page 62: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

DISSERTAZIONE XXXIII Dell’origine o sia dell’Etimologia delle voci

Italiane. Per quel che concerne l’Italiana, molti

presero ad illustrar l’origine ed etimologia delle sue voci, e son qui spezialmente da menzionare il Castelvetro e il Tassoni Modenesi, il cardinal Bembo, l’Accarisio, il Monosini, Celso Cittadini, Carlo Dati, Francesco Redi, Antonio Salvini, e principaltnente Ottavio Ferrari, ed Egidio Menagio, l’ultimo de’ quali, tuttoché Franzese, illustrò non poco la nostra lingua coll’Opera intitolata: Le Origini della Lingua Italiana, nell’anno 1685.

62

Page 63: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

DISSERTAZIONE XXXIII Dell’origine o sia dell’Etimologia delle voci

Italiane. Ma sia a me permesso di dire, mancar

di molto in chi ha finquì ricercato onde sia nata buona copia de’ nostri vocaboli: imperciocché troppo facilmente si persuasero uomini dotti che quasi tutte le voci Italiane sieno derivate dalla lingua Latina o Greca: nel che li credo io ingannati. Ci sono altre nazioni, presso le quali si dee cercare, e si truova l’origine di non pochi de’ nostri vocaboli.

63

Page 64: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

Catalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

ADESSO. Nunc. L’Eritreo e il Menagio pensano nato questo avverbio da ad et ipsum, sottintendendo tempus o momentum. È lodevole opinione. Contuttociò s’ha da riflettere che ad ipsum tempus o momentum non esprime punto il Latino nunc, adesso. E però sarebbe da vedere se mai la lingua Germanica potesse averci dato un tale avverbio, usando essa ietz, itz, itzo, significante nunc. Premesso l’ad, ne sarebbe uscito adesso, o adess, come molti Longobardi pronunziano.

64

Page 65: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

Catalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

AVELLO. Luogo dove si sepelliscono i morti, Sepoltura: così spiegano questa voce gli Autori del Vocabolario Toscano. Meglio avrebbero fatto dicendo arca o cassa sepolcrale. Secondo il Menagio l’origine è questa: Alvus, alveolus, avellus, avello. Non è inverisimile. Ovvero (dic’egli) da cavum, cavellum, chavellum, havellum, avello.

65

Page 66: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

Catalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Non ha garbo veruno quest’altra. I Modenesi dicono albio de’ porci quella conca di legno o di marmo, dove quegli animali beono l’acqua colla crusca: dal Latino alveus, come pare credibile. Contuttociò non altronde penso io venuto avello, che dal Latino labrum, il cui diminutivo è labellum, nome significante vasi di pietra, contenenti acqua, olio ed altri liquori. Lavellum dissero i secoli posteriori per l’uso di mutare il B in V consonante.

66

Page 67: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico MuratoriCatalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Labellum in una carta del Puricelli si vede chiamato il vaso dove ne’ templi si conserva l’acqua benedetta. E i Modenesi appellano lavello il vaso di marmo in cui si lavano i vasi della cucina. Fu trasferito questo nome alle arche sepolcrali. Io non so mai come in Toscana si lasciasse cadere L, e in vece di lavello si dicesse avello.

67

Page 68: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico MuratoriCatalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Nella Vita di Santo Anselmo Abbate Nonantolano, scritta, per quanto pare, nel secolo IX (par. II del tomo I Rer. Ital.), si legge ch’egli fu seppellito in marmoreo lavello. Abbiamo presso i Bollandisti al dì 2 di aprile i Miracoli di Santa Zita Lucchese, defunta nel 1272.

68

Page 69: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico MuratoriCatalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Quivi si legge che fu risanata Chesina fanciulla ante corpus et lavellum Sanctae Virginis. Ma Galvano Fiamma, scrittor Milanese che fioriva nel 1330, differentemente esprime questa voce nella Cronica maggiore MSta, scrivendo al cap. 286: Cujus corpus jussit Imperator sepeliri in ecclesia Sancti Ambrosii in loco, ec. Et in illo navello fecit sculpi imaginem istius Comitis.

69

Page 70: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico MuratoriCatalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Anche l’Autore della Cronica MSta intitolata Flos Florum scrive: Et fuit sepultus in navello Comitum Angleriae. Qui vedi navellum significar lo stesso che labellum, quasiché quell’arche fossero a guisa di navi. Ma il vero primitivo nome vien da me creduto labellum. Così nella Cronica di Bergamo (tomo XVI Rer. Ital. alla pag. 925) troviamo, apertum fuisse unum lavellum existens in ecclesia, ec., in quo lavellum reperta fuerunt tria corpora Martyrum.

70

Page 71: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico MuratoriCatalogo

Di molte voci Italiane, delle quali si cerca l’origine

Lettere A - B

Nel Glossario del Du-Cange si legge un solo esempio di albellum. Anche ivi pare posto in vece di labellum.

71

Page 72: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

LABELLUM> avello / lavello

Im Laufe der Sprachgeschichte kann es zu spontanen Umdeutungen der Wortgrenzen kommen, wie z.B. bei dem Substantiv lavello (< lat. LABELLUM ‚kleines Opferbecken‘), das in der Toskana von der Sprachgemeinschaft fälschlicherweise in die Bestandteile bestimter Artikel lo (mit Elision) + avello (l‘avello) zerlegt wurde.

Außerhalb der Toskana ist die lautliche Entwicklung hingegen regelmäßig verlaufen.

72

Page 73: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

LABELLUM> avello / lavello

Interessant ist ferner die unterschiedliche semantische Entwicklung der beiden italienischen Ausdrücke lavello ‚Spülbecken‘ und avello ‚Grab‘.

LAVELLO

LABELLUM

AVELLO = TOMBA

73

Page 74: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ludovico Muratori

In der Dissertazione XXXIII (Dell’origine o sia dell’etimologia delle voci italiane) [1751] setzt sich Ludovico Muratori äußerst kritisch mit dem anfangs bewunderten Ménage auseinander:

74

Page 75: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Auseinandersetzung mit der Etymologie von it. macchia75

„Macchia ha presso di noi un poco diverso significato, e macchione, denotante una macchia grande. Anche nelle antiche carte si truova macla e maccla nel senso medesimo. Ma onde questa voce? ‘Pochi sanno donde venga’ dice il Menagio. Senza fallo lo saprà egli. In fatti seguita a dire: ‘Viene sicuro (vedi che franchezza sia questa!) da dumus in questa maniera’. Stia bene attento il lettore ad ascoltare l’oracolo che così parla: ‘Dumus, dumum, duma, dumachus, dumaculum, dumacula, macula, macchia’. Che differenza mai c’è tra il dirne di queste e lo spacciar inezie? Quando qui si volesse far l’indovino, più comportabile sarebbe il dire che dal latino macula nacque macchia, usata metaforicamente per significare un picciolo bosco o folto ammasso di razze, spine e virgulti, nascente in mezzo alle campagne, che pare, mirandolo, una macchia in quella superficie.”

Page 76: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Auseinandersetzung mit der Etymologie von it. macchia [1. „Fleck“; 2. „Farbtupfer“; 3. „Makel“, „Schandfleck“; 4. „(für den Mittelmeerraum typischer) Buschwald“]

76

dūmŭs „Gestrüpp“, „Gebüsch“ dumus > dumum > duma >

dumachus > dumaculum > dumacula > macula > macchia [G. Ménage]

Metaphorische Entwicklung macula „Fleck“ > macchia

[L. Muratori]

Page 77: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Muratori77

http://www.classicitaliani.it/muratori/dissert33catalogo1.htm

Page 78: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Dialektale Etymologie im 17. und 18. Jahrhundert

78

Page 79: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ms. in der Biblioteca Comunale di Palermo

Wörterbuch eines anonymen siz. Lexikographen aus dem 17. Jh.

Alcanzari, vocab. Spagn. It. risparmiare, Lat. Parco…

Alcanzari, guadagnari… Alcanzari, otteniri: et in questo senso

l‘usano li spagnoli… […] Discuitu. It. Trascuraggine,

negligenza. Lat. Negligentia. Voc. Spagn. Descuydo.

79

Page 80: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Ms. in der Biblioteca Comunale di Palermo

Placido Spatafora, Dizionario siciliano ed italiano (spätes 17./frühes 18. Jh.)

Alcaitu p.b. (voc. Spagn. alcayde) e castellano, capitan di fortezza…

Alcanzari (voc. Spagn.) guadagnare, conseguire, ottenere, avvanzare…

Alcanzu (voc. Spagn.) guadagnu, conseguimento…

(…) Almiranti (voc. Spagn.) ammiraglio,

cioè capitan generale dell‘armata di mare…

80

Page 81: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Das erste publizierte etym. Wb. des Sizilianischen

Giuseppe Vinci, Etymologicum siculum (1759)

Alcanzari, adipisci, hisp. alcanzar. (…) Azzotta, azzottari, hispanis virgae

vocantur açotas, hinc azzottari virgis caedere.

(…) Gnignu, qui capillos habent crispos,

ab hisp. niño, idest puer, puerum enim capilli crispi sunt…

81

Page 82: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Etym. Wb. des Siz.

Michele Pasqualino, Vocabolario siciliano etimologico italiano e latino (5 Bde., 1785-95)

82

Page 83: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

BESCHREIBUNG DES SPRACHLICHEN WANDELS

Die wissenschaftliche Etymologie83

Page 84: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Die Beschreibung von Sprachwandelprozessen

Die sprachlichen Veränderungen, die sich von mehreren Generationen vollzieht und für den Sprachbenutzer kaum oder meistens überhaupt nicht wahrnehmbar sind, müssen vom Sprachhistoriker erkannt und beschrieben werden können.

Am vielfältigsten sind die Lautveränderungen, die nicht selten morphosytaktische oder semantische Konsequenzen nach sich ziehen.

Bei der Entwicklung vom Lateinischen zum Italienischen sind z.T. neue Laute entstanden, wie beispielsweise die stimmhaften und stimmlosen Affrikaten.

84

Page 85: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Semantischer Wandel

Semantische Veränderungen (it. cambiamenti semantici) können sowohl durch Lautwandel (z.B. Homophonie) oder aber auch durch kulturellen und gesellschaftlichen Wandel initiiert werden.

Auch der Abbau von Polysemie und damit von Missverständnissen kann eine Rolle spielen.

85

Page 86: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Semantischer Wandel

Bedeutungserweiterung (it. estensione semantica; allargamento di significato; z.B. lat. BRACCHIUM ‘Unterarm‘ > it. braccio ‘Arm’);

Bedeutungsverengung (it. restrizione semantica; restringimento di significato; z.B. lat. ALTUS, -A, -UM ‘hoch’,‘tief’ > it. alto, -a ‘hoch’);

Bedeutungsverschiebung (it. spostamento semantico; z.B. lat. COXAM ‘Hüfte’ > it. coscia ‘Schenkel’);

86

Page 87: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Semantischer Wandel

Bedeutungsverbesserung (it. miglioramento semantico; nobilitazione di significato; z.B. lat. CABALLUM ‘Klepper‘ > it. cavallo ‘Pferd’ oder CASAM ‘Hütte’ > it. casa ‘Haus’),

Bedeutungsverschlechterung (it. peggioramento semantico; peggioramento di significato; z.B. arab. faqīh ‘Zollschreiber’ > it. facchino ‘Kofferträger’)

Bedeutungsübertragung (it. metafora; z.B. spiegare < lat. EXPLICARE ‘auseinanderfalten’ > ‘erklären’).

87

Page 88: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

88

Page 89: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Phonetische Prozesse lassen sich in vier Haupttypen untergliedern: a) die Veränderung von Segmenten in ihren

Merkmalen, b) die Tilgung von Segmenten, c) die Hinzufügung von Segmenten sowie d) die Umstellung von Segmenten.

89

Page 90: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Affrizierung (it. affricazione): die Bildung von Affrikaten aus Nichtaffrikaten ([j] > [d]), z.B. lat. IAM > it. già.

Assibilierung (it. assibilazione): die Erzeugung von Zischlauten ([t] > [ts]), z.B. lat. PLATEAM > it. piazza.

Assimilierung (it. assimilazione): die Anpassung eines Lautes an einen anderen, z.B. lat. FACTUM > it. fatto.

90

Page 91: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Betazismus (it. betacismo): der Zusammenfall von [v] und [b] zu [b], z.B. lat. SERVARE > it. serbare (im Italienischen ein eher sporadisches Phänomen).

Degeminierung (it. degeminazione): die Reduzierung von Doppelkonsonanten, z.B. lat. COMMUNEM > it. comune.

Diphthongierung (it. dittongamento): die Aufspaltung eines Einzelvokals in zwei Vokale, z.B. in lat. PEDEM > it. piede oder lat. FOCUM > it. fuoco.

91

Page 92: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Desonorisierung (it. dezonorizzazione): die Umwandlung eines stimmhaften Lautes in einen stimmlosen, z.B. im Lomb. bei der Auslautverhärtung: lat. NOVUM > *nov > mail. noeuf.

Dissimilierung (it. dissimilazione): die Differenzierung identischer oder ähnlicher Laute, z.B. lat. VENENUM > it. veleno, di raro > di rado

Geminierung (it. geminazione): die Bildung von Doppelkonsonanten aus Einzelkonsonanten, z.B. lat. FEMINAM > it. femmina.

92

Page 93: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Monophthongierung (it. monottongamento): die Reduzierung von Diphthongen ([au] > []), z.B. lat. AURU(M) > it. oro.

Nasalierung (it. nasalizzazione): die Bildung von nasalen Lauten aus nichtnasalen ([l] > [n]), z.B. lat. MULGERE > it. mungere.

93

Page 94: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Palatalisierung (it. palatlizzazione): die Entstehung von palatalen Lauten aus nichtpalatalen, z.B. lat. ['kentum] > it. ['tento]; lat. ['gentem] > it. ['dente].

Sonorisierung (it. sonorizzazione): die Umwandlung von stimmlosen Lauten in stimmhafte, z.B. lat. PACARE > it. pagare, lat. ACUM > it. ago.

Spirantisierung (it. spirantizzazione): die Umwandlung von Verschlusslauten in Reibelaute ([b] > [v]), z.B. lat. HABERE > it. avere.

94

Page 95: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Veränderung von Segmenten

Triphthongierung: die Entstehung von drei vokalischen Elementen aus einem Vokal ([o] > [wi]), z.B. lat. BOVES > it. buoi.

Velarisierung (it. velarizzazione): die Erzeugung von velaren Konsonanten oder Vokalen aus nicht velaren ([e] > [o]), z.B: lat. DEBERE > it. dovere.

95

Page 96: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Tilgung von Segmenten

Aphärese (it. aferesi): die Tilgung eines Lautes oder einer Lautgruppe am Wortanfang, z.B. lat. ECCLESIAM > it. chiesa.

Apokope (it. apocope): die Tilgung eines Lautes am Wortende, z.B. lat. FELICITATEM > alttosk. felicitade > it. felicità.

Synkope (it. sincope): die Ausfall von Lauten im Wortinneren, z.B. lat. FRIGIDU(M) > *FRIGDU.

96

Page 97: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Hinzufügung von Segmenten

Anaptyxe (it. anaptissi oder epentesi vocalica): der Einschub eines Vokals in eine Konsonantengruppe (z.B. frz. flèche > siz. filiccia).

Epenthese (it. epentesi): der Einschub eines Konsonanten zwischen zwei Vokale, z.B. RUINAM > it. rovina.

Epithese (it. epitesi): die Anhängung eines Vokals an das Wortende, z.B. lat. SUM > it. sono.

Pro(s)these (it. prostesi): die Voranstellung eines etymologisch nicht begründbaren Vokals, z.B. per scherzo > tosk. per ischerzo.

97

Page 98: 2. SITZUNG AM 19.04.2010 Probleme der italienischen Etymologie 1

Phonetischer Wandel

Die Umstellung von Segmenten

Metathese (it. metatesi): die Lautumstellung ([-er] > [-re]), z.B. lat. SEMPER > it. sempre; lat. CASTRATUM > siz. crastatu.

98