-
Man mte einmal, sagte er noch, einen Katalog unserer
Bauwerke
erstellen, in dem sie ihrer Gre nach verzeichnet wren, dann
wrde
man sogleich begreifen, da die unter dem Normalma der
domestischen
Architektur rangierenden Bauten es sind die Feldhtte, die
Eremitage,
das Huschen des Schleusenwrters, der Aussichtspavillon, die
Kindervilla
im Garten , die wenigstens einen Abglanz des Friedens uns
versprechen,
wohingegen von einem Riesengebude wie beispielsweise dem
Brsseler
Justizpalast auf dem ehemaligen Galgenberg niemand, der bei
rechten
Sinne sei, behaupten knne, da er ihm gefalle.
W.G. Sebald: Austerlitz
-
DE INTENSE STADVerdichting en functiemenging in Groningen
Voorwoord 7 Willem Smink
De intense stad 13 Niek Verdonk
De stad, een intense vorm van beschaving 23Tjerk Ruimschotel
Dichtheid in actie; over werkende dichtheden 33Michiel Dehaene,
Bruno De Meulder & Maureen Heyns
3DG: driedimensionaal Groningen 49Winy Maas
Referenties 65Voorbeelden Groningen 80Matrix 89
Locaties en plannen 129Plattegrond 130Register 301
Colofon 305
-
VOORWOORDOp zoek naar grenzeloosheid van de bestaande stad
De stad is niet meer wat ze eens was. Van een orde die zowel
ruimte-lijk als sociaal-cultureel samenhang vertoonde, is ze
geworden tot een brokkelige en geparticulariseerde lappendeken. Zo
begint architectuur-historicus Bernard Colenbrander zijn boek De
Verstrooide Stad. Het is een zoektocht naar de kenmerken van de
hedendaagse stad; een stad die steeds losser van structuur lijkt te
worden. Colenbrander constateert dat de stad als d verzamelplaats
van functies allang geen gegeven meer is. Bijna alle functies
vinden hun plek net zo makkelijk in een suburbane omgeving. Als
strooigoed worden ze over het landschap uitgegooid: van
keukencentra, woonboulevards, stadions en bowlingbanen tot complete
woonwijken. Ze breken door de grenzen van de oude stad heen en
creren hele nieuwe vormen van stedelijkheid: verstrooid,
gefragmenteerd en grenzeloos.In Nederland heerst al lang het idee
dat het losraken van functies uit
6 7
-
de stad met harde hand bestreden moet worden. Gevreesd wordt
voor Amerikaanse toestanden. Ruimtevretende laagbouwmekkas en de
Urban Sprawl van Los Angeles zijn voor velen een schrikbeeld. In
plaats daarvan zouden rode en groene contouren de stad compact en
in bedwang moeten houden. Ze dienen versnippering tegen te gaan en
moeten zorgen dat het huidige groen ook echt groen blijft.Tot op
heden gebeurt dit echter zonder al te veel succes. Overal in het
land illustreren nieuwe uitbreidingen en bedrijvenlocaties dat de
roodgroene grens vooral een wensbeeld is. Het aloude ideaal van een
compacte stad midden in het groen lijkt voor veel gemeenten ver
weg. Dit stimuleert natuurlijk het debat over het eigenlijke nut
van de bebouwingscontouren. De pas opgelaaide discussies over het
Groene Hart en de nieuwe Nota Ruimte zijn in dat opzicht
veelzeggend. Want heeft de stad zich niet altijd al uitgebreid? En
waarom zouden we daar nu ineens mee moeten stoppen? Eerst gebeurde
dat concentrisch, nu gefragmenteerd. Men zou kunnen zeggen dat die
ontwikkeling nu eenmaal hoort bij een tijd waarin mobiliteit en
communicatie een hoofdrol spelen. Afstanden zijn relatief geworden
met als gevolg dat bereikbaarheid tegenwoordig belangrijker is dan
een centrale ligging. Het is de vraag in hoeverre je in zon wereld
middels een roodgroene contour weer een nieuwe stadswal op kunt
werpen, zeker wanneer deze niet dient voor de verdediging tegen
aanvallen van buiten, maar als keurslijf, als een muur die de stad
lijkt te verdedigen tegen zichzelf.
Hoe scherp de discussies over de roodgroene contouren ook zijn,
en hoe valide sommige argumenten contra, vrijwel nooit wordt in het
huidige debat nog ingegaan op de oorspronkelijke programmatische
idealen achter het idee van een compacte stad. Het zou niet alleen
moeten gaan om de verkwisting van groene ruimte maar ook, en
vooral, om het behoud en de versterking van de openbare en
stedelijke kwaliteit van de stad. Juist dat laatste is hard nodig.
Zeker in de ringen rond de oude stadscentra is het draagvlak voor
voorzieningen en collectieve functies sterk aan het eroderen.
Voorzieningen verdwijnen, stedelijke kwaliteiten vervagen, en dat
terwijl aan beide veel waarde wordt gehecht, zowel door
stedelingen
als door mensen van buiten. Dat geldt zeker voor een stad als
Groningen. Als enige echte stad van het Noorden heeft zij haast de
verplichting haar stedelijke kwaliteiten vast te houden of zelfs
uit te breiden. De afkalving heeft plaats onder invloed van een
dalende woningbezettings-graad en een toegenomen ruimtebehoefte per
persoon. Waar voorheen een heel gezin woonde, wonen nu slechts n of
twee personen. Bovendien is er in veel voor- en naoorlogse wijken
sprake van een eenzijdig woning-aanbod, hetgeen natuurlijk directe
gevolgen heeft voor de bevolkingsopbouw. Investeren in nieuwe
woningtypen is hier hard nodig. Juist dn kan het trekken van een
grens, hoe arbitrair of denkbeeldig deze ook is, een belangrijke
impuls zijn om weer op zoek te gaan naar de grenzeloosheid bnnen de
bestaande stad. Gekoppeld aan bestaande functies en voor-zieningen
kan nagedacht worden over dubbel ruimtegebruik, stapeling,
herprogrammering, invulling, de bebouwing van lege plekken en het
van kleur laten verschieten van oude industrielocaties. Zo ontstaat
ruimte voor nieuwe stedelijke woningtypen en woonmilieus, blijven
bestaande voorzieningen op peil en blijft de stad gezond.
Binnen dit perspectief nam de gemeente Groningen ruim een jaar
geleden het initiatief tot de Woningbouwcampagne 2003. De inzet was
een concrete zoektocht naar de kansen en mogelijkheden van de
bestaande stad, hetgeen uiteindelijk zal moeten leiden tot de bouw
van een groot aantal nieuwe woningen in de voor- en naoorlogse
ringen rond het centrum. Daarmee zoekt het project aansluiting bij
het (oorspronkelijke) ideaal van de Compacte Stad; een ideaal dat
al lang een belangrijke rol speelt in het ruimtelijk beleid van de
gemeente Groningen. Hoewel de kans daarop gezien het huidige debat
over het Groene Hart en de Nota Ruimte groot is, moet campagne
evenwel niet begrepen worden als een kritische reactie op de
traditionele stadsrandlocaties. Natuurlijk is het jammer als groen
moet wijken voor bebouwing. Maar ook Groningen bouwt suburbane
woonwijken die weldegelijk een aanvulling zijn op het aanbod. Wel
wil de gemeente met de Woningbouwcampagne aantonen dat ook de
bestaande stad nog volop kansen biedt. Het nuanceert de discussie
over de verkwis-ting van ruimte en kiest in de eerste plaats een
programmatische insteek.
98
-
In nauwe samenwerking met diverse ontwikkelaars en architecten
wil de Woningbouwcampagne de stad bewust maken van haar grote
mogelijk-heden, zij wil inspirerende alternatieve bieden maar ook
complementair zijn. Kortom, de Woningbouwcampagne wil de stad
uitdagen om stedelijk te zijn.
Na ruim een jaar plannen maken presenteert dit boek de
uitkomsten van de Woningbouwcampagne 2003. Het is verheugend te
constateren dat de nauwe samenwerking tussen ontwikkelaars,
architecten en de gemeente heeft geleid tot een zo divers
resultaat. De modellen zijn klaar, het onder-zoek is afgerond. Nu
moeten we de discussie aan met de gemeenteraad en de stad. De
manifestatie De Intense Stad, die met de presentatie van dit boek
is afgesloten, was hiertoe de eerste aanzet. Met de
opname-capaciteit van de markt en de faseerbaarheid in het
achterhoofd zullen we de komende periode moeten besluiten wanneer
en op welke manier de projecten uitgevoerd kunnen worden. Het boek
presenteert daarmee dus geen definitieve plannen. Wel geeft deze
tussenstand een beeld van een gewenste stad, en stimuleert het de
creativiteit.
Willem Smink Wethouder Ruimtelijke Ordening, Volkshuisvesting,
Wijkvernieuwing, Grondzaken en Monumenten
1110
-
DE INTENSE STADEen proeve van laboratoriumkunst
SuburbiaRuimtelijke ordening en inrichting bewegen zich sinds de
late negentiende eeuw tussen verstrooiing in de richting van het
buitengebied en concentratie binnen de grenzen van de (historische)
stad. In samenhang met de politiek-bestuurlijke en
sociaal-maatschappelijke context, en niet in de laatste plaats de
lokale condities, heeft dit in Nederland geleid tot een
uitgesproken hetero-geen landschap.Toch is sprake van een aantal
opvallende aspecten. Zo lijkt bij veel steden een gezonde balans
tussen verstrooiing en concentratie te ontbreken, dit ten gunste
van een tamelijk eenzijdig anti-stedelijke houding. Die houding is
in Nederland weliswaar lange tijd zowel beleidsmatig als cultureel
gestuurd, maar resulteert tegenwoordig in monofunctionele enclaves
in de vorm van bedrijventerreinen en woonwijken. Voor die laatste
categorie geldt steeds meer dat ze - op de overgang van stedelijk
en ruraal gebied - als een letter-lijke buffer fungeren tegen
migratie in de richting van de omgeving.Zowel stedenbouwkundig als
typologisch leidt dit maar al te vaak tot een
1312
-
ongemakkelijke verzoening van domeinen die in principe
onverenigbaar zijn: die van de stad en die van het platteland. Er
lijkt onvoldoende aandacht te zijn voor het scherpe onderscheid
tussen suburbane en stedelijke ruimtelijke opgaven. De verleidingen
van suburbia en haar infectie met typisch stedelijke
karakteristieken worden in belangrijke mate bepaald door de
vasthoudend-heid waarmee de markt en de gemiddelde woonconsument
het ideale huis blijven zien als een vrijstaande woning met tuin.
Daardoor - en in directe samenhang met een dreigende migratie naar
buiten - wordt de druk op het sub-urbane gebied steeds verder
opgevoerd. Gevolg van deze eenzijdige vasthoudendheid is dat er
nauwelijks varianten voorhanden zijn die als alternatief voor het
scenario van de suburbane woning kunnen fungeren. Fundamenteel
onderzoek en beleidsmatige vernieuwing in die richting blijven tot
op heden onderbelicht. Hierdoor blijft de woningbouw-opgave te zeer
inhaken op traditionele typen en samenlevingsvormen. Er wordt
onvoldoende ingespeeld op de uitdagingen en condities die
voort-vloeien uit gewijzigde cultureel-maatschappelijke en
ruimtelijke structuren waaronder de behoefte aan nabijheid en de
vermenging van functies. Ook is er weinig aandacht voor de
mogelijkheden die daartoe in de bestaande (historische)stad
voorhanden zijn. Juist dit vergroot het belang de illusie enigszins
los te laten dat de stad de strijd met het platteland zou kunnen
winnen, niet in de laatste plaats omdat zij vanwege haar typisch
stedelijke identiteit in principe niet in staat is de suburbane
kwaliteit te bieden die de omliggende, meer landelijke gemeenten zo
karakteriseert. Omgekeerd zal de stad haar troeven verspelen
wanneer ze niet haar eigen intrinsieke krachten blijft hanteren als
uitgangspunt bij de ordening van ruimte en functies.
Stad GroningenAls reactie op het voorgaande en gestimuleerd door
haar bijzondere (ruimte-lijke) geschiedenis en eigenzinnige
traditie, heeft Groningen recentelijk het voortouw genomen in een
onderzoek naar nieuwe stedenbouwkundige concepten, (woon)typologien
en alternatieve programmas. Dit heeft geresul-teerd in een
ruimtelijke visie, De Intense Stad, die uitdrukkelijk de stad zlf
als uitgangspunt en inspiratiebron kiest. Hieruit vloeit onder meer
de ambitie voort om de komende tien jaar, parallel aan de
ontwikkeling van Meerstad (een uitbreiding met circa tienduizend
woningen ten oosten van de stad), en-kele duizenden woningen te
realiseren bnnen de contouren van de bestaande
1514
-
stad. Intensief of meervoudig ruimtegebruik en de creatie van
een hoge ruimtelijke kwaliteit zijn daarbij de voornaamste
doelstellingen. Omdat niet de suburbane expansie maar de
ruimtelijk-programmatische mogelijkheden van de bestaande stad als
uitgangspunt dienen, kan deze nieuwe groeigolf begrepen worden als
een aanvulling op, en een verdere intensivering van de reeds
gerealiseerde stadsuitbreidingen. De operatie loopt daarmee als het
ware vertraagd achter die historische stadsuitbreidingen aan. Het
brengt verdichting en stedelijkheid op bestaande potentievolle
plekken.Hoewel De Intense Stad de bestaande stedelijke ruimte en de
daarbinnen aangetroffen condities als leidraad hanteert, richt zij
zich niet of nauwelijks op het gebied binnen de diepenring. De oude
binnenstad biedt reeds een relatief hoge mate van intensieve
stedelijkheid en verdichting. Bovendien is het bij voortduring
onderwerp van verdere aanpassing en herschikking waarbij hetideaal
van een compacte ruimtelijke kwaliteit reeds lang als uitgangspunt
dient.Ook richt het project zich niet op de meest recente
uitbreidingen aan de stads-randen. Zij vallen buiten de grenzen die
hier als de contouren van de bestaande stad worden bestempeld. De
Intense Stad richt zich op het resterende gebied zoals dat vanaf de
late negentiende eeuw rondom de historische binnenstad, op basis
van een combinatie van stedenbouwkundige scenarios en meer spontane
ingrepen is gegroeid. Grofweg gaat het daarbij om bedrijfs-,
industrie- en havengebieden en om een min of meer aaneengesloten
gordel van woon-wijken.Tot slot is het ten aanzien van de enkele
jaren geleden ingezette herstructurering van de naoorlogse wijken
van belang dat De Intense Stad als een aanvullend initiatief
begrepen wordt. Ook in deze gebieden geldt dat het project zich wil
onderscheiden door nadruk te leggen op intensivering. Dit komt neer
op het toevoegen van een nieuwe eigentijdse laag over - en niet in
plaats van - de stad van de jaren vijftig en zestig van de vorige
eeuw. Hiermee wordt gepoogd nieuw draagvlak te creren voor de
diverse (stedelijke) voorzieningen en collectieve functies die
daar, vooral de laatste decennia, sterk aan het eroderen zijn.
Minder ruimte voor meer programmaIn eerste instantie gaat het
bij De Intense Stad niet om het volbouwen van lege plekken en ook
niet om het van kleur laten verschieten van locaties met een
voormalige industrie- of bedrijfsbestemming (ofschoon die wel
degelijk ook onderdeel van de campagne zijn). De aandacht zal zich
vooreerst richten op
die plekken waar teveel ruimte aan te weinig programma verloren
is gegaan. Ze kenmerken zich meestentijds door opeenvolgende n- of
tweelaagse bebouwing en een monofunctioneel programma van scholen,
winkels, voor-zieningen of kantoren. De ruimtelijke kwaliteit van
de gebieden laat over het algemeen te wensen over. Ook blijken ze -
juist door de afwezigheid van func-tiemenging en
gebruiksintensiteit - gevoelig voor verrommeling en verloedering.
Hier richt de opgave zich daarom op het letterlijk bijeenvegen van
de aangetroffen, plat gehuisveste programmas tot een nieuw
ensemble, met toevoeging van een bepaald percentage woningen.
Daarin ligt een uitdaging voor gedegen ontwerponderzoek ten gunste
van nieuwe, gestapelde en typisch stedelijke gebouwen met een grote
functionele n typologische rijkdom. Op die manier kunnen ook
woningtypen ontstaan waarvoor tot op heden en binnen de gangbare
(suburbane) uitlegpraktijk onvoldoende of geen draagvlak bestond,
maar die in de toekomst bij kunnen dragen aan een alternatief en
gevarieerder woningaanbod. Naast het bijeenvegen en intensiveren
van programmas richt De Intense Stad zich ook op de verrijking van
bestaande bebouwing met een woningbouw-component, echter zonder dat
daarbij eerst sloop van bestaande woningen hoeft plaats te vinden.
Ook op die manier zullen nieuwe typologien ontstaan, bijvoorbeeld
doordat woningen geclusterd worden en/of parasiteren op be-staande
gebouwen. De voornoemde intensivering van zorgvuldig geselecteerde
locaties kan volgens De Intense Stad niet bestaan zonder aandacht
voor het hogere schaalniveau van structuur en plattegrond van de
stad als geheel. Daarom richt het project zich eveneens op de
verduidelijking en het (opnieuw) leesbaar maken van (historische)
structuren en radialen, onder meer met behulp van verdichting langs
in- en uitvalswegen. Ook hiervoor geldt dat steeds wordt uitgegaan
en geprofiteerd van aanwezige programmas met als doel een
verrijking van de stedelijke kwaliteit.
Functie en vormIn weerwil van hardnekkige vooroordelen vallen
intensief en/of meervoudig ruimtegebruik niet per definitie samen
met extreme of avant-gardistische ontwerpoplossingen. Binnen het
project De Intense Stad zal op basis van zorgvuldig onderzoek en
overwogen besluitvorming in belangrijke mate sprake zijn van
subtiele verschuivingen of aanpassingen. Mede bepaald door de
locatie en het programma zullen de resultaten divers zijn: van
diepgaand
1716
-
tot heel gewoon en voor de hand liggend. Er kan daarbij gedacht
worden aan samenvoeging van bijvoorbeeld winkels en een sporthal
tot een nieuw geheel waar boven op nieuwe woningen worden
gerealiseerd; aan de verknoping van een bibliotheek en
parkeergarage in combinatie met een bepaalde hoeveelheid
ouderenwoningen; aan appartementen die gekoppeld worden aan een
collectief zwembad en fitness-centrum; of aan het creren van nieuwe
stedelijke milieus op relatief perifere locaties zoals (voormalige)
industrie- en bedrijfsterreinen.Uiteindelijk ligt de essentie van
dit project niet in de extremiteit van vorm of aanpak, maar in het
genereren van een andere manier van denken over de stad en haar
wijze van uitbreiden. De Intense Stad beschouwt de stad vanuit een
(ver)nieuw(d) perspectief waarbij ze architectuur en stedenbouw als
vormgevende disciplines in meer dan gebruikelijke zin wil
versterken met een programmatische benadering. Dat betekent dat
stad en stedelijke ruimte behalve in termen van plattegrond, massa
en open(bare) ruimte ook, en vooral, als een geheel van programmas
benaderd worden waarbinnen niet alleen aanleiding, maar ook ruime
mogelijkheden aanwezig zijn voor herschikking en vermenging.Hoewel
De Intense Stad bewust niet streeft naar een elitaire
architectonische invuloefening, wil het project zich evenmin
vastbijten in een louter program-matisch georinteerde analyse.
Precies daartussenin, en met inachtneming van het grotere
schaalniveau van de stad als geheel, problematiseert het project de
wijze waarop het zorgvuldig in kaart brengen van de potenties
binnen de bestaande stad tot een uitdagende combinatie van vormen
en functies kan leiden. Bij deze hercartering wordt de stad daarom
niet langer vooral tweedimensionaal - dat wil zeggen horizontaal en
als plattegrond - bezien, maar nadrukkelijk ook in haar derde
dimensie. Zij wordt als verticale ruimte omarmd.
Het laboratorium van de stadAls alternatief voor de opoffering
van onnodig veel ruimte aan uitgestrekte laagbouwtapijten wil De
Intense Stad door middel van intensivering en vermenging van
functies een positieve bijdrage leveren aan de kwaliteit van de
stad en aan het behoud daarvan. Die intentie wordt gesterkt door de
constatering dat het draagvlak voor (stedelijke) voorzieningen en
collectieve functies in een aantal delen van de stad Groningen
lijkt te eroderen als het gecombineerde gevolg van een dalende
gemiddelde woningbezetting en een toegenomen ruimtebehoefte per
persoon. De stedelijke ruimte dreigt steeds
1918
-
verder uit te dijen, terwijl zij daartegenover, en in haar
hoedanigheid van bij uitstek stedelijke en collectief-openbare
ruimte, juist sterk onder druk komt te staan. De gangbare focus op
traditionele uitbreiding vergroot de afstanden binnen de
gemeentegrens nog voortdurend en vormt daarmee een belangrijke
basis van congestie, en tegelijkertijd voor het doodbloeden van
voorzieningen. Bij dit proces ligt bovendien verstrooiing (urban
sprawl) op de loer waardoor niet alleen de resterende ruimte tussen
afzonderlijke kernen dreigt dicht te slibben, maar ook de
landschappelijke en ecologische waarden onder druk komen te staan:
waarden die juist zo bepalend zijn voor het suburbane (leef)milieu.
Een alternatief voor deze ontwikkeling kan volgens De Intense Stad
gevonden worden in het verhogen van het draagvlak voor
voorzieningen in de stad zlf. Dit kan via inbreiding (tegenover
uitbreiding) op basis van de verkenning en benutting van tot op
heden onvoldoende onderkende mogelijkheden. De stad zlf namelijk
blijkt voldoende ruimte en flexibiliteit te bezitten om een
aan-zienlijk deel van de (toekomstige) woningbehoefte op te vangen.
In die zin kan zij nog steeds, en iedere keer opnieuw als een
spannend laboratorium beschouwd worden waarin wij met respect voor
haar regels en wetmatig-heden kunnen werken; in dit geval met het
oog op meervoudig en intensief ruimtegebruik en met inachtneming
van haar verticale dimensie. Gecombi-neerd met de wens tot het
creren van een hoge ruimtelijke kwaliteit kunnen potentievolle
gebieden in de toekomst uitgroeien tot aantrekkelijke stedelijke
woonmilieus die ten volle aanhaken op en profiteren van de reeds
aanwezige stedelijke functies en voorzieningen.
ir Niek Verdonk Stadsbouwmeester gemeente Groningen januari
2004
Reitdiepzone 2120
-
Reitdiepzone
DE STAD , een intense vorm van beschaving
Niet de kaart, maar de legendaNut en noodzaak van een extra
krachtsinspanning op het terrein van de volks-huisvesting worden
steeds duidelijker. De woningmarkt stagneert en is toe aan nieuwe
impulsen. Toch zal het bij het opstuwen van de bouwproductie niet
alleen moeten gaan om het aanwijzen van lege plekken op de
stadskaart. Om vanuit een intensieve werkwijze te komen tot een
intensivering van de woningbouwproductie zal de gevoelde sense of
urgency ingezet moeten worden om nog duidelijker aan te geven he er
aan en in de stad gebouwd moet worden. Alleen zo kan zij nog beter
worden toegerust voor de toekomst. Daarbij hoeft het kaartbeeld van
Groningen slechts marginaal te veranderen. Daartegenover staan
drastische wijzigingen in de legenda-eenheden: in plaats van n
kleur rood ontstaat een schakering van lichtroze naar dieprood. De
simpele aanduiding voorzieningen herbergt dan een breed scala aan
gebouwde complexen waarin buurt-, wijk- en stedelijke voorzieningen
gekoppeld zijn aan allerlei vormen van woningbouw. De openbare
ruimte wordt heringericht en het parkeren op maaiveld verdwijnt.
Het groen verandert van een restant agrarisch landschap tot
stedelijk groen en krijgt daarmee een grotere gebruikswaarde.Toch
is in de huidige stagnerende woningmarkt de neiging groot te
vervallen in
2322
-
verouderde rolpatronen. Door overheden wordt vaak geprobeerd de
productie te stimuleren door in te leveren op de kwaliteit.
Anderzijds vervalt men in het maken van nog meer onhaalbare
plannen. In reactie hierop is middels de Woningbouw-campagne 2003
geprobeerd om realiseerbare projecten te genereren. Dit is gebeurd
door, over allerlei beperkingen heen, de ontwikkelende partijen uit
te dagen om te komen met voorstellen die de stad daadwerkelijk
zouden verrijken. Door al deze voorstellen te clusteren in een
samenhangende presentatie en beoordeling, wordt de
gemeenschappelijkheid ervan benadrukt en wordt voorkomen dat ze als
vrijblijvende incidenten worden gezien.
In plaats van een parasitair uitponden van de stad poogt de
Woningbouwcampagne met individuele bouwprojecten bij te dragen aan
de collectieve kwaliteiten van de stad. Ondertussen wil het de
woningbouwproductie weer op gang te krijgen. In die zin is de
Woningbouwcampagne dus niet - en zeker niet uitsluitend - gericht
op het wegzetten van woningen. Veeleer houdt zij zich bezig met het
bouwen in en aan de stad van straks. Het is de uitdrukking van een
stedelijke ambitie om ambitieuze stedelijkheid te creren. Deze
radicalisering van de opgave vraagt niet alleen om verleidelijke
beelden maar ook om concrete voorstellen, gebaseerd op de
onder-kende kwaliteiten van de stad van nu en vroeger. Het gaat om
een optimalisering, om een intensivering en extensivering tegelijk.
Het is een bewuste keuze voor een radicale differentiatie, van
hoogstedelijke, stenige woonmilieus tot idyllische enclaves in het
groen, beide genspireerd op de oeroude bewoningsvorm van de wierden
(de Groninger terpen): het individueel samenwonen.De
Woningbouwcampagne past in een lange, typisch Groninger traditie
waarin de stad steeds opnieuw wordt gepositioneerd, zowel in ruimte
als tijd. Vooral de recente geschiedenis kent een vrijwel
aaneengeschakelde serie van activiteiten om de stad te
herdefiniren. Onconventionele wegen worden daarin niet geschuwd.
Soms leidt dit tot een geheel nieuwe vorm van denken over en werken
aan de stad, soms betekent het dat bestaande plannen moeten worden
heroverwogen en soms blijkt de ingeslagen weg de juiste te zijn
geweest.Een belangrijke constante in dit proces van
stadsontwikkeling is de koestering van het relatieve isolement van
de stad Groningen. Als het enig centrum van ste-delijkheid in
Noord-Nederland haalt zij bewust impulsen van buiten naar
binnen,soms uit de Randstad maar ook uit het echte buitenland:
Itali, Duitsland en Japan. Een andere belangrijke constante is de
geregelde verslaglegging van plannen en resultaten. Hiermee wordt
inhoudelijk verantwoording afgelegd aan de eigen bevolking en de
vakwereld. In die zin is de publicatie De Intense Stad, waarmee de
Woningbouwcampagne symbolisch wordt bekroond en afgesloten, slechts
een stap in een langer lopend proces van productie, reflectie,
ontwerpen en bouwen.
Groninger architectuur en stedenbouwDe stadsontwikkeling van
Groningen biedt een breed palet van verschillende
veranderingsprocessen. Ze hebben op verschillende schaalniveaus
geleid tot zowel verdichting als verdunning van het stedelijk
weefsel en tot vermenging en ontmenging van stedelijke functies.
Resultaten uit het verleden zijn evenwel geen garantie voor de
toekomst. Wel zijn ze een goede indicatie voor de verwachtingen,
ook ten aanzien van de Woningbouwcampagne.Zeker in Groningen moet
stedenbouw begrepen worden als het permanent verfijnen en
verbeteren van de stedelijke structuur. Stedelijke kwaliteit is het
doel, bouwkundig financieel ontwerpen het middel en architectuur
het resultaat. Stedenbouw is het bieden van kansen, architectuur is
het benutten ervan. Architectonische kwaliteit is vaak gebaat bij
het overschrijden van de afgesproken grenzen. Het is dan ook niet
verwonderlijk dat architectuur, of we dat nu leuk vinden of niet,
het best gedijt in uitdaging en/of competitie. Lokale
architectuurtoppers als het Groninger Museum en het
Waagstraatcomplex fungeren daar wereldwijd als voorbeeld van. Ze
worden geroemd om hun betekenisvolle bijdrage als architectonische
interventies in de bestaande stedelijke structuur.Stedenbouw
daarentegen is veel meer dan vormgeving. Het is een strategie voor
stadsontwikkeling en -beheer. Tegelijkertijd is het de taak van de
overheid om via collectieve arrangementen te zorgen dat ook minder
esthetische en ethische aspecten van het grotestadsleven aan bod
komen, zonder het publieke territoir te privatiseren of anderszins
onherbergzaam te maken. Ook in een van de weinige steden van
Nederland die zich als een duidelijk herkenbaar stedelijk object in
een groene omgeving aftekent, ontstaat als gevolg van al deze zaken
een meerkernig patroon van voorzieningen: van meubelpleinen,
sportcomplexen en urban enter-tainment centra tot
onderwijscomplexen en vervoersknopen.
OntwikkelingsstrategienOp basis van een morfologische analyse
kan de stad beschreven worden als een samenspel van het stedelijk
netwerk (de lange lijnen waarlangs de stedelijkheid van de stad
gesitueerd is) en de domeinen (de min of meer homogene gebieden).
Binnen dit stelsel zijn twee ruimtelijke extremen waar
veranderingsprocessen traditioneel het meest voorkomen: het
stadscentrum en de stadsrand.Binnen dit kader is de
Woningbouwcampagne begonnen met het onderkennen van de
transformatiepotenties (c.q. -logica) van de stad. Dit is gebeurd
door het schaalgerelateerd systematiseren van de samenstellende
bestanddelen. Op het schaalniveau van de regio is elke uitbreiding
van de stad Groningen natuur-lijk een verdichting van het agrarisch
en natuurlijk landschap. Op het schaalniveau van de stad is het
noodzakelijk dat de uitbreiding van de stad niet leidt tot een
verdunning van stedelijke functies. Vandaar dat voortdurend gewerkt
wordt aan de revitalisering van de stedelijkheid van de bestaande
stad.
2524
-
Allereerst gebeurt dit door het bevorderen van het wonen in de
binnenstad: het hoogtepunt van het stedelijk netwerk. Vervolgens is
er aandacht voor het wonen langs de infrastructurele lijnen van de
stad, in winkelstrips en winkelcentra en nabij onderwijskundige en
sociaal-culturele voorzieningen. Daarnaast ontstaan kansen op de
breukenlijnen van de stadsgeschiedenis; de momenten waarop
functieverlies en/of -verandering van stedelijke fragmenten,
gebieden en gebou-wen leidt tot nieuwe mogelijkheden. Het
historisch proces in de binnenstad en de omgeving van de voormalige
stadswallen is daar een illustratie van. Zo ontstond in het spoor
van de verplaatsingen van de veemarkten ruimte voor (ver)nieuw(d)e
stedelijke voorzieningen. Voorbeelden zijn de experimentele
woningbouw op het Slachthuisterrein aan het Damsterdiep, het
Cultureel Centrum Oosterpoort op het veemarktterein en het nieuw
Ikea gebouw ter plekke van de gesloopte veehallen. Maar ook de
geleidelijke transformatie van de voormalige stadswallen tot
wandelpark, woongebied, ziekenhuisterrein en stadswijk met typisch
stedelijke voorzieningen (CiBoGa) getuigen van het steeds opnieuw
ontstaan van mogelijkheden.Tenslotte ontstaan er kansen voor
intensivering als gevolg van veranderende opvattingen over de
bestaande ruimtelijke compositie. In de wijkvernieuwing zijn
hoopgevende ervaringen opgedaan met de planmatige transformatie van
verouderde bebouwings- en verkavelingstypes tot nieuwe (vaak nog
mono-functionele) bouwvormen. Hierin worden zowel verdichtings- als
verdunnings-strategien uitgeprobeerd. Intensiever bouwen is in dit
kader niet per definitie hoger bouwen. Hoogbouw is soms slechts
mogelijk door ook open ruimte te handhaven, bijvoorbeeld voor de
oplossing van de bijkomende ontsluitings- en parkeerproblematiek.
Daarnaast is de intensiteit van het stedelijk leven vaak meer
gebaat bij een bredere concentratie dan n enkel hoogtepunt dat zich
veelal onttrekt aan de omgeving.In de gemeentelijke beleidsnota
Hoogbouw wordt hoger bouwen dan ook niet als doel maar als middel
beschouwd om geformuleerde intensiveringsstrategien extra te
ondersteunen. Het gaat dan om ontwikkelingszones als het Reitdiep
(gelegen binnen de ringwegen), het Oosterhamriktrac, de
Eemskanaalzone, de Laan Corpus den Hoorn, nieuwe stedelijke centra
als het Europapark en het Stationsgebied en gebieden rond de
huidige en toekomstige halteplaatsen van (hoogwaardig) openbaar
vervoer. Daarnaast is vastgesteld dat hoogbouw ingezet kan worden
om gewenste ontwikkelingen bij stedelijke voorzieningenclusters
ruimtelijk en financieel mogelijk te maken.
Groningen en de marktDe gemeentelijke overheid heeft in de
Nederlandse planningspraktijk nog steeds een belangrijke taak en
verantwoordelijkheid voor de ruimtelijke ordening en het bouw- en
woningtoezicht. In Groningen is de gemeentelijke Dienst RO/EZ,
deels
als opdrachtgever, nauw betrokken bij de totstandkoming van de
architectonische, stedenbouwkundige en landschappelijke kwaliteit
van het openbare netwerk en de particulier ontwikkelde (en
gebouwde) domeinen. In toenemende mate blijkt dat naast deze
gebruikelijke gemeentelijke zorg behoefte bestaat aan een sterkere
proces- en kwaliteitsbewaking. Dit komt doordat juist de gebouwde
omgeving steeds meer in samenwerking met of zelfs geheel door de
markt tot stand komt. Ook in Groningen is de gemeentelijke inbreng
hierdoor van een producerende tot een regisserende geworden. Om
deze veranderde taakuitoefening op lokaal niveau goed te kunnen
uitoefenen, zullen nieuwe beleidsinstrumenten ontwikkeld en ingezet
moeten worden. In een samenleving waarin steeds meer zaken
juridisch uitgevochten worden en waarin burgers zich ook bewust
blijken te zijn van de belangen van de stad-als-geheel in relatie
tot hun eigen belangen, zal ook gekeken moeten worden naar de
publiekrechtelijke en privaatrechtelijke aspecten.De omslag van een
producerende naar een regisserende rol is natuurlijk groot geweest
en vergt aanpassing en gewenning. Toch is een - welhaast
onmogelijke - terugkeer naar de situatie waarin de stad het
exclusieve werkterrein van de overheid was steeds minder wenselijk.
Daarvoor, zouden we bijna zeggen, is die ontwikkeling te
belangrijk. De overheid zou zich daarbij verplicht moeten voelen de
zeggingskracht van haar ambities uit te testen door de realisatie
steeds vaker over te laten aan de markt. Dat wil zeggen dat de
uiteindelijke toetsing van de plannen voor de stad niet langer
uitsluitend op politiek-wenselijk niveau ligt maar vooral op het
terrein komt van de concrete beslissingen ten aanzien van bouwen,
kopen of huren. Binnen dit kader is het goed te beseffen dat veel
oude en geliefde woongebieden ooit zijn gebouwd door ontwikkelaars
met een meer of minder idealistische dan wel commercile
instelling.In haar nieuwe rol geeft de gemeente de kaders aan
waarbinnen het bouwen aan en in de stad kan plaatsvinden. De
daaropvolgende overheidsregie betekent niet dat de gemeente zich
uitsluitend bemoeit met de hoofdstructuur van het stedelijk netwerk
en de overige gebieden overlaat aan anderen. Veeleer betekent het
dat de gemeente zich richt op het op verschillende manieren
organiseren van de stedelijke kwaliteiten, zowel in het netwerk als
in de domeinen. Hierbij zal van plek tot plek en van aspect tot
aspect steeds opnieuw gedefinieerd moeten worden op welke wijze we
de beperkte middelen en energie inzetten. Het kan zijn dat het voor
de stedelijke doelstellingen effectiever is meer energie te steken
in de collectieve ruimtelijke kwaliteiten dan in de individuele of
parochiale ruimten of objecten. Maar het kan ook nodig zijn een
bepaald particulier initiatief zo om te vormen en te kneden dat er
een belangrijk collectief signaal van uit gaat.De
Woningbouwcampagne is een nieuwe poging om via een op realisatie
gerichte samenwerking tussen lokale overheid en (al dan niet
lokale) bouwers meer stad te maken. De resultaten van de campagne
zullen moeten leiden tot concrete
2726
-
planvoorstellen voor een substantieel aantal extra woningen in
nog ongekende stedelijke arrangementen. Daarbij mag van de overheid
verwacht worden dat zij de politiek-culturele dimensie van het
bouwen in de stad permanent verkent en uitbouwt. Van de
ontwikkelende partijen mag verwacht worden, op straffe van
tegenvallende bedrijfsresultaten, dat zij naast projectontwikkeling
ook van harte aan productontwikkeling doen. In deze sfeer van
Research & Development past het gezamenlijk optrekken van
publieke en private creativiteit, zowel op het terrein van
procesplanning, financile exploitatie en ruimtelijke kwaliteit.
Deze samenwerking heeft in de Groninger stadsontwikkeling van de
afgelopen eeuw al eerder tot resultaten geleid. Verschil is dat het
experimentele van de Woningbouwcampagne ligt in het bewust loslaten
van allerlei gemeentelijke randvoorwaarden om te zien wat in de
aldus ontstane ruimte zou kunnen worden ontwikkeld. Er is dus geen
sprake van een uitverkoop van de mooiste plekken van de stad.
Integendeel. Er is sprake van het binnenhalen van de nieuwste
producten van de markt. Zij worden in de etalage te gezet en aldus
aangeboden aan de (toekomstige) bewoners van de stad.
Bouwen in de stad is bouwen aan de stadSinds de Woningwet van
1901 heeft de gemeentelijke overheid een specifieke taak en
verantwoordelijkheid voor het ruimtelijke ordeningsproces. Het gaat
daarbij meer en meer om het dusdanig organiseren van collectieve
arrangementen dat - over de beperking van de individuele
mogelijkheden heen - aan alle inwoners van de stad de gelegenheid
wordt geboden te participeren in een sociaal en stedelijk
samenleven. Dat houdt op het niveau van de regio, de stad, de wijk
en de straat een radicale emancipatie van de stedeling in, gericht
op insluiten in plaats van uitsluiten en gebaseerd op
differentiatie in plaats van nivellering. Deze radicali-sering van
het woningvraagstuk houdt in dat de locale overheid een zo gemleerd
mogelijk samengestelde bevolking wil herbergen in een even zo
gemleerde woningarchitectuur.Het stedenschoon van een stad als
Groningen is al eeuwenlang gebaseerd op een creatieve opeenhoping
van variaties in hoogte, perceelbreedte, bouwvorm, woningtype,
gevelindeling, raamverdeling en detaillering. Dit is zichtbaar in
de binnenstad en de vooroorlogse wijken en vormt steeds meer de
maatschappelijke opgave in de herstructurering van de naoorlogse
wijken en de actuele stadsuitleg. Omdat de stadjers in een
volwassen democratie en als de uiteindelijk indirect politiek
verantwoordelijken ook een opdrachtgeversrol hebben, is Gronings
bouwen per definitie het bouwen voor verschillende doelgroepen
tegelijk. Maar pas wanneer veel individuele opdrachtgevers
samenwerken, ontstaat er iets wat stad genoemd kan worden. Gronings
bouwen is dan ook steeds gebaseerd op het differentiren van de
massale opgave. Stedenbouwkundige planvorming en welstandszorg zijn
hierop gericht en vormen
(dus) geen belemmering voor de wensen van de individuele
consument. Deze fungeert via de incidentele en institutionele
ontwikkelende partijen als producent van stedelijke cultuur. Ook
hier is een collectief arrangement de drager van een individuele
identiteit. Die stedelijke cultuur kreeg in de jaren 70 vorm in de
uitbreidingswijken Lewenborg en Beijum, welke bewust op enige
afstand van het bestaande stedelijk gebied werden gesitueerd. In de
tussenliggende periode is echter het gebied tussen deze
grootschalige uitbreidingswijken en de stad zelf verdicht met
enkele woonwijkjes en buurten zoals Oosterhoogebrug, de Hunze en
Van Starkenborgh. Ook in de groene sfeer is sprake geweest van
verdichting en functiemenging. Het voormalig agrarisch landschap
heeft rond de stad plaats-gemaakt voor een veelheid aan
stedelijk-recreatieve functies, varirend van gebouwde voorzieningen
zoals de kart-, draf en schaatsbaan, sportterreinen op kunstgras,
thematisch ontworpen nieuwe parken en ecologisch ingerichte stukken
neo-natuur.Aan de andere kant van het stadsecologisch spectrum zijn
in de Verbindings-kanaalzone nieuwe stedelijke functies geplaatst
zoals het busstation, de KPN-borg, het Cascadekantorencomplex
(inclusief de woontoren Regentes), de woontorens van Koolhaas op de
Brink en het gemengd woonwerkgebied aan de kop van de Meeuwen.
Anders dan in de meeste Europese steden zijn bij de verstedelijking
van de randen van de stad perifere functies niet steeds verschoven
naar buiten. In plaats daarvan is een bont amalgaam ontstaan
waarbij typische stadsrandfuncties als de Ikea op loopafstand van
de Grote Markt een stedelijke vorm hebben gekregen, al dan niet
gecombineerd met gebouwde parkeervoorzieningen en andere vormen van
dubbel grondgebruik.Dichter bij de binnenstad zijn in de drie
geplande bronpunten (Westerhaven, Ciboga en Damsterdiep) de
expressie van een proces van deconcentratie (waarbij grootschalige
functies de binnenstad verlaten) en concentratie(waarbij dicht bij
de binnenstad juist ruimte gecreerd wordt voor deze stedelijke
functies). Middels stapeling en menging van wonen, werken,
detailhandel en (openbaar) parkeren worden zo nieuwe vormen van
stedelijkheid uitgeprobeerd. Vooral het Westerhaven-complex is een
succes en werkt in de directe omgeving als een generator voor
in-tensivering. Maar ook de eerste gebouwde resultaten van het
CiBoGa-planproces worden in de internationale vakpers verwelkomd en
gewaardeerd als waardevolle experimenten op het terrein van nieuwe
stedelijkheid.
De stad is stedelijkheidDe essentie van een stad is zijn
stedelijkheid, ofwel het vermogen steeds nieuwe vormen van
stedelijkheid te genereren - zowel in functionele als in
ruimtelijke zin. Alleen in de stad speelt het proces van permanente
reproductie. Dit gebeurt middels confrontaties, discussies,
debatten, meningsvorming en besluitvorming.
2928
-
Daarom is het belangrijk dat er veel (en verschillende) mensen
bij elkaar zijn, dat er allerlei kruisverbanden bestaan tussen
wonen, werken en recreren; tussen onderwijs, kunsten en
wetenschappen; tussen handel, nijverheid en overheid; tussen oude
en nieuwe Groningers en tussen oude en nieuwe vormen van
stede-lijke woon- en werkmilieus. De belangrijkste opbrengst van de
stad zit in de stedeling zelf, niet in de gebouwde omgeving of de
door de industrie of dienstensector geleverde producten. De stad is
een machine die stedelingen produceert. Op werkdagen verdubbelt de
bevolking van Groningen zich wanneer de 170.000 Groningers
aangevuld worden met een even groot aantal personen van buiten, die
in de stad komen werken, winkelen en er onderwijs genieten. Ook zij
zijn Groningers. Maar ook de bijna driekwart miljoen Groningers die
de afgelopen eeuw op enig moment de stad verlieten om elders te
gaan wonen en werken vormen geen demografische verliespost. Ze
moeten worden beschouwd als de Groningse bijdrage aan het
versterken en uitbouwen van de stedelijkheid elders.Voor degenen
die zich in de stad willen vestigen of haar trouw blijven zal
passende huisvesting geboden moeten worden in een levendige stad.
Binnen dit kader is de manifestatie De Intense Stad een poging om
via architectonische planvorming een nieuw beeld te schetsen van de
vorm van beschaving die stad heet.
ir Tjerk Ruimschotel Supervisor Stedebouw van de Stad
Groningenfebruari 2004
Corpus den Hoorn 3130
-
DICHTHEID IN ACTIE: over werkende dichtheden
In weldenkende stedenbouw- en architectuurmiddens kan het
streven naar grotere dichtheden op een vrij grote consensus
rekenen. In die brede consensus komt een aantal argumenten samen
die in meer of mindere mate onderschreven worden door de
verschillende pleitbezorgers van een hogere dichtheid. Opmerkelijk
is dat die dichtheidspleiters een bondgenoot vinden in de
vastgoedontwikkelaar. Vooral in de context van stedelijke
herwaardering is verdichting vaak de noodzakelijke voor-waarde om
het minimale investeringsrendement te halen. Binnen de publiek
private samenwerkingsverbanden is de hoge dichtheid een essentile
voorwaarde voor het creren van de noodzakelijke win-win-situatie
voor alle partijen. Deze verdich-tingsoperaties, zo heet het,
brengen het kapitaal - dat van de tweeverdieners in het bijzonder -
terug naar de stad. Verdichting stelt daarmee een omkering van de
stadsvlucht in het vooruitzicht.Maar er zijn meer argumenten. Zo is
er de ruimgedeelde hypothese dat dichte nederzettingspatronen een
meer duurzame stedenbouw opleveren dan de argeloze uitwaaiering van
de stad. De compacte stad vereist minder verplaatsingen en
3332 Oosterhamriktrac
-
minder energie om haar te bouwen. Ook zijn de energieverliezen
kleiner in compacte en gesloten configuraties.Tot slot zijn er de
argumenten die voortvloeien uit de cultuursociologische
gelijk-schakeling van metropolitane stedelijkheid en dichtheid. In
de mate waarin stedelijk-heid als een nastrevenswaardige conditie
wordt gepropageerd, wordt ook dichtheid als een te huldigen waarde
naar voor geschoven. Stedelijkheid en metropolitane stedelijkheid
worden vanuit sociologische en cultuurfilosofische hoek frequent
beschreven als een belangrijke gangmaker voor een open en
pluralistische samen-leving. Daarbij moet de stedelijkheid een dam
vormen tegen de toenemende uitsluitingslogica en de privatisering
van de ruimte, fenomenen die binnen deze context met suburbaniteit
en lage dichtheid worden geassocieerd.
De voorkeur voor metropolitane stedelijkheid wordt ook door veel
architecten gedeeld. Vooral de generatie verkavelingskinderen lijkt
resoluut gekozen te hebben vr de stad en tgen de eentonigheid van
de buitenwijk. Die keus is deels generatie-bepaald, maar heeft ook
temaken met de theorievorming in stedenbouw, architectuur en
stadssociologie die, begrijpelijkerwijze, sterk gedomineerd wordt
door de problematiek van de metropool: het eeuwige laboratorium van
de architectuur en stedenbouw. In de loop der tijd heeft de
confrontatie met de metropool diverse tegenmodellen opgeleverd
(o.a. de tuinstad). Daartegenover staan modellen die de bruisende
congestie, energie en inventiviteit van de metropool proberen te
verdis-conteren. Vandaag heeft het verheerlijkend discours de
overhand. De waardering van de (problematische) metropool is
daarmee omnipresent in het architectuur- en stedenbouwdiscours.
Openlijk en verdoken, expliciet en impliciet. De metropool fungeert
als model.
Als we de argumenten bij elkaar leggen, lijkt dichtheid de
sleutel tot het grote succes-verhaal van de terugkeer naar de stad,
een verhaal waarin ecologen, sociologen, architecten en
investeerders elkaar weten te vinden. In de literatuur vinden we
deze beleidsformule terug onder de wat generische benaming smart
growth. Maar ook in menig beleidsdocument treffen we elementen van
de slimme groeiformule. Bij zoveel weldenkendheid en
overtuigingskracht past wellicht enig voorbehoud.
ReductieOndanks de stelligheid waarmee dichtheid wordt
gepropageerd, dreigt een eenzijdig debat over dichtheid de termen
van het debat over de stad en haar toekomstige (her)ontwikkeling te
reduceren tot een moeilijk te bepalen parameter. Het zit in de
genen van de stedenbouw de stad te herleiden tot een aantal
beheersbare termen. Daarbij lijkt de fascinatie voor de stad nooit
ver af te liggen van een moeilijk te onder-drukken angst voor haar
onbeheersbare kanten.
Dichtheidsdiscussies zijn dan ook zo oud als de
stedenbouwkundige discipline. Zo geeft Unwins klassieker uit de
vroege Angelsaksische stedenbouw, Nothing Gained by Overcrowding de
toon weer van het vroeg twintigste-eeuwse debat.1 Unwin presenteert
hier een rationele benadering van de stedelijke lay-out als een dam
voor speculatie en overontwikkeling. Suburbane dichtheden en een
rendabele ontwikkeling hoeven daarin niet tegengesteld te zijn.
Deze paradox galmt, met een lichte verglijding, nog wat na in wat
door velen als de hedendaagse opgave wordt gezien: dichte bebouwing
die de kwaliteiten van het suburbane wonen incorporeert (zoals
bijvoorbeeld door grondgebonden wonen te koppelen aan inpandig
parkeren, een private buitenruimte, etc.).Unwins intelligente
rekenoefening heeft met een groot deel van de (actuele)
dicht-heidsdiscussies gemeen dat deze het hele
verstedelijkingsvraagstuk reduceert tot een aantal begrootbare
eenheden: van wooneenheden per hectare en maximale hoogtes tot
minimale straatbreedtes en de minimale omvang van de woning. Tot op
vandaag lijkt het moeilijk om het dichtheidsverhaal los te maken
van dergelijke richtdichtheden en minimum standaarden. Dit betekent
overigens niet dat er iets mis is met de begrootbare eenheden.
Problematisch is wel dat zij een meer genu-anceerde discussie over
de invulling ervan, alsook de ruimtelijke draagkracht van de plek,
in de weg lijken te staan. Vooral in de context van herontwikkeling
vormen dichtheidscijfers een erg povere beschrijving van de rele en
wenselijke ontwikke-lingsmogelijkheden. Ze scheppen maar al te vaak
foute verwachtingen.
Massimo Cacciari stelde in dit verband ooit voor om het begrip
densiteit in te ruilen voor porositeit.2 Porositeit zou dan gelden
als aanduiding voor de ontwikkelings-mogelijkheden die we aan de
binnenzijde(s) van de stad terugvinden. Deze mogelijk-heden worden
enkel zichtbaar bij een doorgedreven onderzoek van de
microstructuur. Wel staan vaak kleine obstakels of tussenschotten
in de weg die vooralsnog het aansnijden van de kansen onmogelijk
maakt. De term porositeit suggereert dat een intelligent
verdichtingsbeleid eerder gaat over het herverdelen van de ruimte
binnen een bestaand systeem dan om een verdichtingsvraagstuk per
se. Dat kan door het doorschuiven van ruimtes, het samenvoegen of
opdelen van gestaande gehelen en via uitkernen en gedeeltelijk
herinvullen. In een intelligent verdichtingsbeleid gaat het met
andere woorden om de schrandere ontsluiting van concrete
ruimtelijke ontwikkelingsmogelijkheden, gekoppeld aan een discussie
over kwaliteit. Kortom, als begrip doet porositeit de
dichtheidsdiscussie, waarbij doorgaans abstracte - dikwijls
nietszeggende - cijfers worden gehanteerd verschuiven naar een
discussie over ontwikkelingsmogelijk-
3534
1. Raymond Unwin, Nothing Gained by Overcrowding (London
1912).2. Huber Lionnez en Roberto Zancan, Dispersion versus densit:
la porosit NeTHCA In: Inside Density. International Colloquiumon
Architecture and Cities #1, Brussels: La lettre vole, 2003, pp.
133-140.
-
heden, waarin zowel volumes - uiteindelijk cijfers dus - als
concrete ruimtelijke situaties worden betrokken: problemen,
aanknopingspunten, benoembare kwaliteiten, alsook capaciteiten en
mogelijkheden tot (her)ontwikkeling. In het verlengde daarvan
introduceerde Frits Palmboom, weliswaar in een heel andere context,
het begrip laadvermogen. Maar we zouden het ook over draagkracht of
ontwikkelings-potentieel kunnen hebben.
Het is misschien wat kort door de bocht, desalniettemin zou
dichtheid wellicht een parameter kunnen zijn in een
tegensprekelijke discussie over kwaliteit en ontwikkeling. Bij
nader inzien was dit de inzet van Unwins Nothing Gained by
Overcrowding. In Unwins diagram gaan cijfers hand in hand met een
concreet benoembare kwaliteit: een type van straatuitleg, woningen,
gemeenschappelijke groene ruimten, etc. Met een beetje slechte wil
zou overigens gesteld kunnen worden dat de dichtheids-cijfers van
Unwin enkel dienen om te bewijzen dat kwaliteit niet per definitie
niet marktconform is. Neutraler gesteld: bij een figuur als Unwin,
staand op het scharnier-moment van traditie en moderniteit, en van
ambachtelijke en rationele stedenbouw, gaat rationaliserend
gecijfer met dichtheden hand in hand met concreet benoem-bare
kwaliteitscriteria.
Over fascinatie en dichtheden die werkenIn een recent interview
pleit Ren Boomkens ervoor stedelijkheid niet gelijk te schakelen
aan haar gekoesterde historische manifestatie in de Metropool.3
Niet elk verstedelijkingsproces culmineert in de metropool. De
moderne metropool is het resultaat van bijzondere omstandigheden,
van een moeilijk herhaalbaar recept gebaseerd op een cocktail van
industrile ontwikkeling, stedelijke inwijking,
emancipatiemogelijkheden en technologische vooruitgang - een
onwaarschijnlijk toeval. Metropolitane stedelijkheid is de
uitzondering, niet de regel. Werkende dichtheden en positief
ervaren stedelijke intensiteit zijn als een te koesteren even-wicht
dat slechts langzaam en onder bijzondere omstandigheden ontstaat.
Het beantwoordt niet aan een eenvoudig reproduceerbare formule. De
dichtheden die werken, die we koesteren en waardoor we gefascineerd
raken zijn daarmee maar half het product van intelligente
stedenbouw. Voor de rest zijn ze het resultaat van de
verstedelijkingsevolutie die er over een lange periode in is
uitgekristal-liseerd; als een op de duur aangemaakte duurzaamheid.
De intelligentie van de stedenbouw garandeert er een (desnoods
minimale) coherentie en orde, maar even-zeer een vermogen tot
aanpassing, groei en vooral ontwikkeling. De intelligentie van de
stedenbouw laat met andere woorden toe n verdraagt dat het leven
bezit neemt van de stad en zich er ontplooit.
De dichte bouwblokken van onze historische steden zijn inderdaad
meer dan intelligente ruimtelijke configuraties. Ze bestaan bij de
gratie van een soort dynamisch evenwicht dat zich doorheen de tijd
heeft ingesteld en dat wordt bewaakt door alle betrokken partijen:
een complex van expliciete en impliciete regels, onderlinge
afspraken maar ook van harde interventies. Historisch geaccepteerde
ongemakken worden gecounterd met inventieve strategien die de
omgang ermee moeten vergemakkelijken. Deze werkende dichtheden
laveren tussen de klippen van overontwikkeling en leegstand. Ze
staan onder een zekere ruimtelijke spanning maar bevatten
ondertussen de minimale speelruimte om in evolutie te blijven, om
zichzelf te kunnen vernieuwen. De vernieuwing is incremen-teel en
laat steeds een herorintatie toe. In hun ontwikkeling is een
werkende verhouding ontstaan tussen de typologische maat van de
samenstellende delen ende schaal van de globale figuur waarbinnen
deze typologische elementen functioneren. Die versnijding is anders
voor de Georgian terraces van South Kensington of de brown stone
town houses van Lower Manhattan. Maar telkens ligt die verhouding
tussen de architectuur en de stad in en is er een minimale
duidelijkheid over wat binnen die verdeling valt en wat niet.
Overigens is het niet zelden zo dat de werkendedichtheid die ons
vandaag fascineert een dynamisch evenwicht inhoudt tussen orde en
wanorde, coherentie en rommeligheid. Zelfs in the city of darkness,
Kowloon Walled City, is dat zo. Werkende dichtheid veronderstelt
vertrouwen in het leven zoals het is.
Al met al komt de als model gekoesterde werkende dichtheid voort
uit een langdurig ontwikkelingsproces. Werkende dichtheid wordt bij
nadere beschouwing zelden instant geproduceerd en valt uiteindelijk
ook maar moeilijk te programmeren. Denk daarbij aan de dynamische
mix van stedelijke functies waar vandaag de dag op wordt gekickt en
die met slogans als meervoudig ruimtegebruik wordt gepromoot. De
programmation urbaine mag dan een gesofisticeerde en geavanceerde
discipline zijn, het is nog steeds iets anders om de stedelijke
ambiance te ervaren van dicht gegroeide steden als pakweg Caro of
Dakar (prijsgegeven als ze zijn aan een autonome, vooral door
speculatie voortgedreven stedelijke dynamiek) dan rond te lopen in
het centrum van een of andere ville nouvelle of een flard van de
Kop van Zuid in Rotterdam.
Waar we hier naar toe willen is dat dichtheid en de ermee
geassocieerde begrippen multifunctionaliteit en meervoudig
ruimtegebruik vandaag de dag dikwijls worden gehanteerd als norm -
in het slechtste geval als een cijfer - of iets anders /scherper:
als model. Daarmee is niet gezegd dat werkende dichtheid niet zijn
eigen dynamische wetmatigheden en ontwikkelingslogicas heeft. Het
werken met een stedelijk model of een stad ontwikkelen door de
bemeestering van regels die eigen zijn aan de productievan de stad,
zijn twee tegengestelde werkwijzen.
3736
3. Joachim Declerck en Dieter Delbaere, Field, Places, Urbanity:
A Quest for Field Urbanism! Conversation with Ren Boomkens In: A+U,
No. 393, June (2003) pp. 27-31.
-
Het project dat MVRDV enkele jaren geleden maakte voor het de
omgeving van het Centraal Station te Antwerpen illustreert
overduidelijk deze problematiek, alsook de verwarring omtrent de
regels in de stedenbouw. Genspireerd op de bestaande dichte en
dynamische Diamantwijk ten westen van de spoorlijn ontwierp MVRDV
een nieuw stadsdeel, gelegen ten oosten van de spoorweg (het
Kievitplein), alwaar de nieuwe toegang tot het HST-station komt.
Niet verwonderlijk wordt hier een groot ontwikkelingspotentieel
verondersteld. Het is bij wijze van spreken een hybride project dat
een (mini-) Manhattan combineert met het flexibele
bouwblokkensysteemvan de Diamantwijk. Beide ruimtelijke modellen
(Manhattan en Diamantwijk) combi-neren de minimale orde (het
bouwblok) met een maximale variatie. De bouwblokken van de
Diamantwijk werken met de ongeschreven Belgische regels van de
nevenschikking. Deze is nooit een eindpunt maar hooguit een
dynamische, altijd tijdelijke toestand van evenwicht. Ze is nooit
af en altijd aanpasbaar. Ze ont-staat uit toevoeging na toevoeging,
mutatie na mutatie en vanuit het ene initiatief (dat net zover gaat
als gepermitteerd) na het andere. In die zin is de nevenschikking
een organisme, waar het leven van de stad uit afleesbaar is: laag
na laag. Het is het kabbelen van het dagdagelijkse leven, de grote
momenten en de pijnlijke stiltes, de uitschuivers, en ondanks
alles, de vooruitgang. De nevenschikking vertrekt steeds vanuit het
bestaande. Het koppelt de continuteit van het bouwblok en de
bestaande bebouwing aan de verandering van de (ver)nieuw(d)e
bebouwing. In die dubbele beweging van continuteit en verandering
laat het een even gesofisticeerde als van-zelfsprekend wordende
ecologie ontstaan (de stedelijke ecologie van de Diamant-wijk, of
elders, de Chinese wijk, het kunstenaarsnest, etc.).MVRDV vangt dit
model in haar ontwerp voor het Kievitplein en omgeving middels een
gesofisticeerd eindbeeld dat bestaat uit een even complexe als
gevarieerde nevenschikking van open ruimtes, kantoor- en
woonblokken en commercile en publieke voorzieningen. De willekeurig
lijkende maar zorgvuldige gensceneerde variatie levert uiteindelijk
voor elke kavel heel dwingende condities op die slechts geringe
vrijheid en flexibiliteit laten. De instant reproductie van
werkende dicht-heid is met andere woorden niet zo eenvoudig. Het
retorische ontwerp is, spijts zijn variatiebranie, een
formalistische simulatie.
3938
Max
. env
elop
e
Deu
rne
Setb
ack
45 g
r
kave
ls
braa
kzijd
e V.
I. st
raat
-
Kortom, een beeld valt instant te reproduceren, stedelijkheid
niet. Dat blijkt in de praktijk maar al te vaak. Zo lijkt op de Kop
van Zuid de geprogrammeerde functionelemix, die hand in hand ging
met een verdichtingsoperatie, maar moeilijk te overleven. Winkels
uit het gewenste segment verdwijnen als sneeuw voor de zon wanneer
de subsidiestroom die ze aan moest trekken wegvalt. In Maastricht
nam men op het Sphinx Cramique terrein van lieverlede, en onder de
alles behalve zachte druk van de markt, vrede met de Blokkers,
Hemas, Albert Heijns en de matrassenboeren van deze wereld, en dat
op een plek die bestemd was als een prestigieuze stedelijke knoop.
Volgens plan zou de grootstedelijke atmosfeer hier gemaakt moeten
worden door de wat exclusievere en betere zaken. Het
kosmopolitische publiek van twee-verdieners, aangetrokken door de
woonblokken op het Sphinx Cramique-terrein, zouden de basisclientle
vormen, zich vermengend met bezoekers en toeristen. Aldus zou al
snel de gewenste metropolitane chemie tot stand komen. De realiteit
van de ordinaire provinciestad heeft deze spannende hersenschim al
snel ingehaald. Wat op Cramique overheerst, ondanks fors
architectonisch geweld, is de door-deweekse atmosfeer van een
provinciestad. Heineken inslaan bij Hein. Gewone banale dingen.
Spanning van de grootstad? Tot nader order is er niets van te
merken. Zoals eerder gesteld: grootstedelijkheid is niet zomaar
maakbaar. Het is geen formule. Het is in geen model te gieten.
Dichtheid is wellicht de noodzakelijke voorwaarde voor de
grootstedelijkheid die we allemaal blijken te koesteren, maar het
is allesbehalve een voorwaarde.
KleinstedelijkheidDe stedelijke conditie in de lage landen
kenmerkt zich door kleinstedelijkheid - Rotterdam, Brussel en
wellicht ook een flard van Amsterdam, Antwerpen, Gent en Luik
daargelaten. Alle luchtkastelen en retoriek betreffende
globalisatie en netwerkstedelijkheid ten spijt vormen de lage
landen een landschap van provincie-steden. We schreven haast
provincienesten. De kleinstad, met zijn onontkoombare connotatie
van bekrompenheid is hier de dominante speler. Dat heel wat van die
kleinsteden (waaronder ook Leuven) flirten met zelfbeelden als
provinciaal metropolitanisme, doet daar niet zo veel aan af.Jammer
genoeg valt tot nader order over kleinstedelijkheid - buiten het
feit dat het ons ongemakkelijk maakt en onplezierige bekrompen
associaties oproept - niet veel zinnigs te vertellen. De kleinstad
is doodnormaal. En wie staat er stil bij het gewone? Is het normale
en het ordinaire niet doodsaai, net zoals de provincienestjes waar
we het over hebben? De interessante en spannende stadssociologie
focust inderdaad - en begrijpelijkerwijze - op grootsteden, om niet
te zeggen dat ze enkel de wereldsteden (of global cities zoals ze
tegenwoordig heten) in het vizier heeft.4 We merkten hetzelfde al
eerder op met betrekking tot de theorievorming in de architectuur
en stedenbouw. Ook voor deze disciplines geldt dat ze als verlamd
van
fascinatie naar de lichtbak van de metropool staren.Er wordt
vaak vanuit gegaan dat stedelijkheid gelijkstaat aan moderniteit en
groot-stedelijkheid - zoals Rudi Laermans het ergens stelde - aan
grote moderniteit. Dit leidt veelal tot de conclusie dat wat in de
grote metropool gebeurt de voorafbeelding is van wat er in de
kleinstad in verdunde vorm op komst is. Dergelijke premissen zijn
tot op vandaag nog steeds het uitgangspunt van heel wat
stedenbouwkundige en architectonische discours. Ze staan feitelijk
haaks op de dagdagelijkse ervaring met de ordinaire kleinstad, waar
zaken als normovertreding (vernieuwingsagent in de metropool) nog
steeds niet vanzelfsprekend zijn. Wat bewaken al die met geen
stok-ken uit elkaar te spelen welstandscommissies in godsnaam
anders zo hardnekkig dan een conformistische normaliteit, de
banaliteit van het gewone, het vertrouwde?
De werkende dichtheden waar we zo door zijn gefascineerd - de
broeierige atmosfeer van de Brusselse Brabantwijk5, de Noord
Afrikaanse souk, de Chinatowns in London, New York of San Francisco
en de speculatieve buitenwijken van Caro - stralen een
stedelijkheid uit die in de kleinstad niet wordt gesmaakt. De
migranten-populatie die onderhand ook tot de provinciestad is
doorgedrongen is er geacht zich te conformeren aan de burgerlijke
conformiteit. De aantrekkingskracht die een wijk zoals de Brusselse
Brabantwijk op de migrantengemeenschap uitoefent, lijkt inder-daad
heel veel met densiteit te maken te hebben. Het netwerk van
tapijtverkopers, pita bars, kappers en kruideniers dat zich in de
voorstad heeft genesteld lijkt het door historische speculatie
overbebouwde weefsel probleemloos in te nemen, terwijl de gegeerde
tweeverdieners er net uit wegtrekken. Het lijkt in die beweging om
meer dan verdringing te gaan. Hier speelt een culturele
predispositie die dit soort dichte stedelijkheid opzoekt en nodig
heeft, omwille van de synergie, omwille van de ambiance en omwille
van de verknoping van netwerken. Het gaat dan overigenswel om een
stedelijke broeierigheid waar de provinciale wooncultuur maar
moeilijk in gedijt. Het dichte weefsel van de Brabantwijk vormt een
makkelijk te claimen biotoop voor deze etnisch gekleurde
stedelijkheid. Een stedelijkheid die werkt, maar niet voor de
figuranten uit de slimme groei formule. De werkzaamheid van dit
proces doet beroep op een heel ander soort vernuft en noodzaak.
Maar sijpelt de moderniteit en de vernieuwing niet door tot in
de kleinstad? Ongetwijfeld. Ze wordt wellicht geabsorbeerd,
misschien zelfs geneutraliseerd in het oersterke kleinstedelijke
idioom. Ondanks het feit dat kleinstedelijkheid de
4140
4. Rudi Laermans, Stad en cultuur in de veralgemeende
moderniteit In: De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en
rastersteden. Voorstudies Witboek Stedenbeleid Brussel, Ministerie
van de Vlaamse Gemeenschap (2003) p. 209-231. 5. Bruno De Meulder
en Maureen Heyns, Gebroken Spiegelpaleis. Stedelijke cultuur en
cultureel activisme in Brussel In: de Architect, 2003 (34), 11,
p.22-29.
-
dominante modus van stedelijkheid is, is het - zoveel is
ondertussen duidelijk - moeilijk om van de kleinstad te houden. Het
dichtheidsbombardement dat de klein-steden de laatste tijd te
verwerken krijgen, zou kunnen worden voorgesteld als een
metropolitaans Paard van Troje dat de kleinstad tegen wil en dank
grootstedelijk - uiteindelijk het ideaaltypisch milieu van de
stadstheorie - maakt. Het dichtheidsoffensief is daarmee een soort
bevrijdingsoorlog. Maar het is maar zeer de vraag of die oorlog
berhaupt gewonnen kan worden en of het een gerechtvaardigde oorlog
is. Het is immers het geigend ontwikkelingsconcept voor de
kleinstad waar de dichtheids-apostelen allengs aan voorbijgaan, een
ontwikkelingsconcept dat het eigene van het gewone respecteert.
Zoals eerder gesteld: een dichtheidsbombardement op zich gaat hier
niet veel aan verhelpen. Noodzakelijk, maar verre van
voldoende.
De politieke dichtheidsdynamica en de marktDe slimme
groeiformule waarnaar we hierboven verwezen, is eerst en vooral een
pleidooi voor een gentegreerd beleid dat een meer evenwichtige
ontwikkeling moet bewerkstelligen: een gestuurd grondbeleid van
selectieve herzonering - zowel in functie van dichtere ontwikkeling
als in functie van het vrijwaren van open ruimte, maar ook ten
opzichte van de publiek private samenwerking en het ontwikkelen
van
4342
-
groeicoalities. In de feiten wordt echter snel op slechts een
deel van deze maatregelen ingezet. Verdichtingsoperaties, vermits
ze binnen een dergelijke strategie passen, worden zondermeer
wenselijk geacht maar niet binnen een ruimer beleid geplaatst.
Bovendien lijkt in steden waar een verdichtingspolitiek wordt
gevoerd het beleid ertoe geneigd die dichtheid naar de
herontwikkeling van reeds dichte gebieden te draineren.6 Puur
stedenbouwkundig gesproken is dit niet meteen logisch en
beant-woordt het zeker niet aan het objectief van een meer
evenwichtige stedenbouw-kundige ontwikkeling.Als het over dichtheid
gaat veronderstelt een evenwichtige stedenbouwkundige ontwikkeling
wellicht een gelijktijdig bespelen van twee registers: verdichten n
verdunnen. Laat ons even vervelend doen. De situatie in de doorsnee
Vlaamse stad indachtig lijkt ons radicale verdunning van de
speculatieve negentiende-eeuwse gordels een vanzelfsprekender
strategie dan een herstel van de leefbaarheid middels verdichting.7
De destijds speculatief ontwikkelde (marktconform zou dat vandaag
heten) en oververdichte negentiende-eeuwse gordels bieden namelijk
noch de kwaliteit van de binnenstad (voor zover deze aan
thematisering en gentrificatie prijsgegeven binnenstad berhaupt
kwaliteiten heeft) noch de vrijheid en blijheid van de nevelstad.
Ze verworden daardoor in ijltempo tot een stedelijk niemandsland,
een dense opeenhoping van niets dan miserabele
huisvestingsomstandigheden. Dit laatste geldt overigens niet enkel
voor de Vlaamse steden maar ook voor de chte metropolen. De onder
zwaar speculatief geweld tot stand gekomen slaapvoor-steden van
Barcelona - jawel, de zone net buiten de Ensanche waar we als
kosmo-politisch toerist of architectuurmagazines verslindende
intellectueel nooit komen - smeken bijvoorbeeld maar om n ding:
verdunning. Verdunning die toelaat publieke ruimte te maken,
voorzieningen te integreren en bovenal gewoon adem-ruimte; ruimte
die niet is prijsgegeven aan de logica van de markt, consumptie en
productie. Het gaat dan om compensatie- en decompressieruimten,
onttrokken aan de commodificatie, alwaar vrijheid en experiment
kunnen ontluiken, waar nieuw-soortige stedelijkheid kan worden
aangemaakt. Met wat duurdere woorden: ruimte die bevrijdt en ruimte
voor emancipatie.De speculatieve stad - of het nu in de metropool
is of in de archetypische kleinstad van de Lage Landen - heeft heel
wat evidente lessen in petto voor hen die onder de golven van de
neoliberale vloedgolf proberen uit te komen: onder meer de
evidente
les dat de marktlogica een dwangmatige neiging tot
overontwikkeling vertoont. De smart growth coalitie waar we het in
de inleiding over hadden is immers geen club van enkel onschuldige
kinderen. Zowel softe als keiharde spelers maken deel uit van dit
weldenkende gezelschap. De architectuur moet er zich wellicht voor
behoeden het onnozele kind, de nar of de prostituee te zijn in deze
club. Het kan immers niet de bedoeling zijn om, in het teken van
een obligate weldenkendheid, zomaar de oververdichting van een
architectonische verpakking te voorzien. Daarbij roept het nuchter
aanschouwen van de recente dichte woningbouwproductie in de Lage
Landen jammer genoeg meermaals de vraag op waar de kwaliteit van
het dichte wonen nu wel in gelegen zou kunnen zijn. Staat het
euforisch dichtheidscredoniet haaks op het verlangen in de doorsnee
Nederlandse stad om van de vermale-dijde (destijds marktconforme)
portiekflats uit de naoorlogse tijd af te geraken?
Dit alles betekent overigens niet dat we verdichting als
stedelijkheidsstrategie van de kaart willen vegen. Integendeel. Het
is de lichtzinnige voortvarendheid waar-mee een euforisch
dichtheidsideaal wordt bezongen dat ons niet bekoort. Maar dat
neemt niet weg dat verdichting een register is dat moet worden
bespeeld, naast een pakket andere registers, waaronder niet in het
minst verdunning. Beide gaan overigens dikwijls samen. Verdichten
om te verdunnen, verdunnen (uitkernen b.v.) om te verdichten.
Dergelijke meersporige strategien, die zich van het oxymoron als
stijlfiguur bedienen werden bijvoorbeeld ontwikkeld in Kortrijk,
een West-Vlaamse provinciestad die sinds de rake klappen van de
desindustrialisatie kampt met een massa aan vacante sites, voids,
leegstand en een verlies aan centraliteit.8 Naar aanleiding van een
stadsproject voor het Buda-eiland werd hier een dubbelvoudige
strategie ontplooid: verdunning n selectieve verdichting. Door een
groot deel van de vacante sites (voorlopig) te herbestemmen als
open ruimte (ongeacht of het publiek of privaat is), krimpt het
aanbod van vacante sites aanzienlijk. Deze inperking van potentieel
ontwikkelbare sites creert een schaarste die het mogelijk maakt
selectief te verdichten. Voor de enkele sites die weldegelijk
herontwikkeld worden kunnen dan de allerzwaarste criteria worden
gehanteerd: kwaliteitseisen; het stra-tegisch belang; de bijdrage
aan de centraliteit van de stad, etc. De markt wordt hier met
andere woorden in een positie gedwongen waar de obligate
allesvergoelijkende marktconformiteit mat wordt gezet. De
kunstmatige schaarste dwingt haar kwaliteit aan te maken. Het
bijproduct van de schaarste, een overvloed aan open ruimte, wordt
daarbij ingezet om de kwaliteit van het bestaande weefsel op te
krikken. De dichte speculatieve stad krijgt tegelijkertijd de haar
ontbrekende ademruimte. Het is geen geheim dat de doorsnee Vlaamse
stad snakt naar publieke ruimte. Deze dubbele strategie -
selectieve verdichting n massale verdunning - lijkt op het eerste
zicht, voor Kortrijk, een geschikte manier om met haar
ontwikkelingsproble-matiek om te gaan, en wellicht bij nader
beschouwing om de opgave van de Vlaamse
4544
6. Deze stelling wordt eveneens verdedigd door Martin Laplante
in een recent Op-Ed op de site PLANETIZEN:
http://www.planetizen.com/oped/item.php?id=115&rf=pa. In de
concrete implementatie van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
lijkt dezelfde politieke dynamiek door te wegen.7. Andr Loeckx en
Bruno De Meulder, Wonen op zoek naar stedelijkheid, dichtheid en
duurzaamheid In: De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en
rastersteden. Voorstudies Witboek Stedenbeleid, Brussel, Ministerie
van de Vlaamse Gemeenschap, 2003, p. 273-304.8. Bruno De Meulder,
Oswald Devisch, Rudi Laermans en Tania Vandenbroucke, Buda-eiland
Kortrijk. Atlas Zuidelijk West-Vlaanderen. Fascikel 4, Kortrijk (in
voorbereiding).
-
4746
steden in het algemeen te benaderen. Deze opgave lijkt ons niet
dichtheid op zich, maar het op een wervende manier verzoenen van
dichtheid en betaalbare woon-kwaliteit. Het gaat er dan om de
weefselcapaciteit (dichtheid dus, incluis de capaciteit om
tendensen en schommelingen op te vangen) te verhogen n om het
verhogen van de weefselkwaliteit zelf, van (paradoxale)
weefselkenmerken als samenhang en diversiteit, herkenbaarheid en
aanpasbaarheid tot de dosering van bebouwde en on-bebouwde ruimte,
van community en privacy, en van toegankelijkheid en afsluiting.
Beide criteria, weefselcapaciteit en -kwaliteit zijn verzoenbaar en
vloeien in elkaar over.
Architecturale inventieDe zoektocht naar dichtere
ontwikkelingsmodellen heeft aanleiding gegeven tot nieuwe
architectonische experimenten in stapelen en schakelen; oefeningen
die vaak uitdraaien op een herhaling van de geherinterpreteerde
kashbamodellen uit de zeventiger jaren. Het succes van die modellen
is niet onverdeeld en laat de eindige rekbaarheid van de
typologische zoektocht zien. Wat bovendien opvalt in deze modellen
is de mate waarin ze, ondanks de ruimtelijke compressie,
vast-houden aan een defensieve en suburbane opvatting over de
onderlinge verhoudingen tussen woningen.
Als we over de werkende dichtheden - de chte stedelijke
dichtheden uit de grote Europese en Amerikaanse steden - nadenken
zien we dat ook deze geschraagd zijn op een gesofisticeerd spectrum
van typologien. Anderzijds valt in vergelijking tot
-
48
de hedendaagse architectuurexperimenten de complexiteit van deze
typologien heel erg mee. De complexiteit van deze voorbeelden lijkt
eerder op een stedelijk niveau, in de relatie tussen stad en
woning, dan in de eigenlijke typologie te liggen. Het gaat immers
veelal over varianten op een appartementstypologie, vaak binnen een
speculatief opgetrokken al dan niet historisch karkas, of om
varianten op de rijwoning.
De stedelijke inbedding en de globale attractiviteit van de plek
bepalen in sterke mate welke densiteiten door de stad worden
omarmd. De context, zowel ruimtelijk maar ook de heersende
culturele perceptie, bepalen de grenzen waarbinnen de dichtheid van
een project kan worden opgetrokken. Een experimentele invulling van
wat spannende kleinstedelijkheid zou kunnen zijn, lijkt dan ook een
grotereuitdaging dan de formele introductie van een type
stedelijkheid die aan een ideaal-typische grootstedelijkheid
appelleert en doorgaans ver buiten de culturele rekbaarheid dreigt
uit te komen. Dit veronderstelt een moeilijke zoektocht naar
stedelijke figuren die aan de defensieve logica van de suburbane
conditie ontsnappen, een stedelijkheid waarin de provinciestad haar
rol van onvolprezen centrum voor de regio kan blijft opnemen, en
zich spiegelt aan het ideaal van de complete stad: open en
onvoltooid maar compleet in haar woningmarkt en voorzieningen. Het
is een hele uitdaging het cultuursociologisch vertoog over
kleinstedelijkheid los te maken van een reactionair antistedelijk
vertoog over de kleine stad. Een genuanceerde beschrijving van de
stedelijkheid die we in het gros van de steden in de lage landen
terugvinden biedt, wanneer deze beschrijvingsarbeid eenmaal ter
hand zou worden genomen, hiertoe genoeg stof en aanknopingspunten.
Een dergelijk onderzoek kan de inhoudelijke ammunitie bieden voor
een verdichtings-offensief dat zichzelf niet voorbijloopt en zich
aanpast aan de eigen wetmatigheden van de steden waar dit offensief
wordt ingezet.
Michiel Dehaene, Bruno De Meulder en Maureen Heyns9
9. Michiel Dehaene, Bruno De Meulder en Maureen Heyns zijn
verbonden aan het departement Architectuur, Stedenbouw en
Ruimtelijke Ordening (ASRO) van de Katholieke Universiteit Leuven
(K.U.Leuven).
3DG.2Driedimensionaal Groningen
Winy Maas MVRDV
49
-
Een verdichtende wereldSinds de zeventiger jaren van de
twintigste eeuw is er in de gehele wereld sprake van een groter
appel op de intensivering van de stedelijke ruimte. Het is nodig om
blijvend voldoende mogelijkheden te scheppen voor de huisvesting
van een al groeiende wereldbevolking en om daarnaast ruimte te
houden voor landbouw, natuur, recreatie en de productie van de
benodigde consumptiegoederen. Uit recente demografische modellen
blijkt dat vooral de stedelijke bevolking toeneemt. Er komen meer
mensen met een steeds groeiende ruimtebehoefte. Ook laten de
modellen zien dat de grote economische verschillen tussen de
verschillende bevolkingsgroepen leidt tot meer migratie. Een
grotere druk op de rijkere gebieden van de aardbol is het gevolg.
Klimaatveranderingen kunnen deze migraties zelfs nog meer
lokaliseren en intensiveren. Gebieden voor landbouw en bosproductie
zullen zich meer en meer moeten clusteren als de tegenhangers van
de dichtere steden en kalere woestijnen. Zodoende is er op mondiale
schaal ook ruimte nodig voor een goede ecologische balans.
5150
-
Bevolkingsdichtheid per km2bron: 2002 World Population Data
Sheet
Wereld 45
Macao 22150Monaco 17503Singapore 6852Hong Kong 6339Malta
1187Baghrein 971Malediven 937Bangladesh 928Kanaaleilanden
777Barbados 625Taiwan 621Mauritius 595Palestijns territorium
554Nauru 545Zuid Korea 487Mayotte 464San Marino 450Puerto Rico
431Libanon 418Nederland 395
5352
-
5554
-
GroningenHoe kan een stad als Groningen inhoud geven aan deze
ontwikkelingen? Kan de stad een exemplarische invulling geven aan
een nieuwe stedelijke dynamiek? Kan het de vraag naar programma in
de provincie gebruiken om de stad te verdichten en het ommeland
leeg te laten? Kan de verdichting ook een economische impuls geven
aan de stad?Als er n stad in Nederland is die geschikt is voor een
dergelijke operatie, dan is dat Groningen. De stad kent historisch
gezien een sterk contrast met het ommeland. De stad Groningen is
geen provincie zoals het Ruhrgebied, de Randstad of Brabant. Zij is
geen netwerk van stadjes en steden. Stad en provincie Groningen
kennen een bijna Parijs-achtig model: een dichte stad in een leeg
ommeland.Met behulp van intensivering hoeft het niet nodig te zijn
om nog verder uit te breiden. Een volgend Beijum of Lewenborg kan
voorkomen worden. Het Groninger ommeland blijft leeg en kan in
gebruikt blijven voor landbouw, natuur en recreatie. De
voorzieningen in de stad kunnen zo hun bestaans-recht behouden,
verbeteren en wellicht zelfs uitbreiden. Er ontstaat in de stad een
levendige en noodzakelijke mix van stedelijkheid.
5756
-
Waar in Groningen?Maar welke plekken komen in aanmerking? Er
zijn natuurlijk veel resthoeken te vinden in de stad. Zij komen
normaal gesproken als eerste in aanmerking voor een verdere
benutting. Daarnaast zijn economisch (bijna) afgeschreven gebieden
interessant. Maar ook gronden die momenteel niet zo intensief
gebruikt worden hebben potentie en kunnen benut en aangepast worden
aan de tijd. Oude scholen, kantoren en sportzalen, die eigenlijk
aan een opknapbeurt toe zijn, kunnen gefinancierd door en in
combinatie met woningbouw herbouwd worden. Zo kan een interessante
mix ontstaan met een zeker dubbelgebruik; een zekere meerwaarde.
Het betekent niet alleen meer programma voor de stad, ook leidt het
tot een groter samenhorigheidsgevoel. Tot slot kunnen dergelijke
projecten een katalytisch effect hebben op de rest van stad.
5958
-
DO R
LA
AN
RA A T
O V E R LO OP
GA RS T HUI Z E RMA A R
DO R
LA
AN
RA A T
O V E R LO OP
GA RS T HUI Z E RMA A R
7.01
6160
uitbreiding aan de Noordzijde intensivering van de bestaande
stad
-
Manifest(atie)Verdichting zorgt voor intrigerende
architectonische uitdagingen. Met een reeks van onderzoeken en
realisaties kan het project uitgroeien tot een voorbeeld voor heel
Nederland. Het experiment levert nieuwe kennis op. Hoeveel licht is
nodig voor een sportveld op het dak? Hoeveel licht moet er
natuurlijk geleverd worden en hoeveel kan er artificieel geleverd
worden? Hoe kunnen we de wind keren? Hoeveel extra infrastructuur
is nodig: liften, parkeerplaatsen, hellingen? Hoeveel kan daarvan
benut worden door andere programma-onderdelen? Hoeveel extra
constructie is er nodig? Hoeveel van die constructie kan tevens
gebruikt worden door andere programma-onderdelen? Hoeveel kosten
die extras? Kan het medegefinancierd worden? Hoeveel en wat voor
woningen kunnen dit meefinancieren? Wie gaat het sportveld beheren?
Op welke tijdstippen mag de buurt het sportveld gebruiken? En wat
voor meerwaarde heeft dit voor de grondprijs of huurprijs van de
woningen? Dergelijke onderzoeken kunnen met hun uitkomsten
vastgelegd worden in een onderzoeksdocument en vervolgens in een
breed palet van realisaties. Manifest wordt daarmee manifestatie.
Het project krijgt een belang en uitstraling die de stad
overstijgt.
ESA/NLR
6362
-
Referenties
ESA/NLR
6564
-
6766
huizen
-
6968
gebouwen
-
7170
gebouwen
-
7372
gebouwen urbanisme
-
7574
urbanisme
-
7776
urbanisme: Haarlemmermeer studie experimentele woonwijk
(MVRDV)
-
7978
urbanisme: KM3 - Manyfacts dichtheidstudie (MVRDV)
-
Voorbeelden Groningen 8180
-
8382
-
8584
-
8786
-
Matrix 8988
-
NIGHTCLUB
PRIV
SEMI PRIV
WERK
COMMERCIEEL
PUBLIEK
PUBLIEK-BUITEN
APARTEMENTEN ZWEMBADTUIN GARAGE
NIGHTCLUB
GEVANGENIS
OUDEREN
FABRIEKHAL
BIOSCOOP SHOPPING MALL
PARK SPORTVELDEN
TAXI CENTRALE
ZWEMBAD
ZWEMBADCRCHE PARKEREN
BIBLIOTHEEK
THEATER
ZIEKENHUIS
KANTOOR
PARKEREN
ZWEMBAD
WINKEL BILLBOARD CAF RESTAURANT
BEGRAAFPLAATS SPEELPLAATS HONDENUITLAAT FIETSENSTALLING
ENERGIEPARK
WINDMOLEN
VISVIJVER CAF RESTAURANT
MUSEUM KERK INDOORSPORT
WINKEL
GEMEENSCH. TUIN FIETSENSTALLING
BILLBOARD
9190
-
Inzet van de manifestatie is intensivering en
functiemenging.Door toegevoegd programma naast, op, onder of tussen
het standaard-programma ontstaat een rauwe expressie van de
programmas.Door twee programmas werkelijk te vermengen ontstaat een
nieuwe typologie.
TOEGEVOEGD
TOEGEVOEGD
TOEGEVOEGD
TOEGEVOEGD
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
9392
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
9594
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
96
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
97
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUBNIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUBNIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUBNIGHTCLUB
SHOP BILLBOARDNIGHTCLUB NIGHTCLUB CAF BARNIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUBNIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
9998
-
SHOP SHOP SHOPSHOP SHOP
SHOPSHOP NIGHTCLUBSHOP SHOP SHOP
SHOP BILLBOARD CAFSHOP SHOP SHOP SHOP BARSHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOPSHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARDBILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARDBILLBOARD NIGHTCLUBBILLBOARD
SHOP BILLBOARD CAF BARBILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARDBILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAFCAF CAF
CAF NIGHTCLUBCAF CAF CAF CAF
SHOP BILLBOARDCAF CAF CAF CAF BARCAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
101100
-
CAF CAF CAFCAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BARBAR NIGHTCLUBBAR BAR
SHOP BILLBOARD CAF BARBAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
103102
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
105104
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
107106
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD CAF
BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
109108
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
111110
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB NIGHTCLUB
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
NIGHTCLUB
SHOP
SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP
BILLBOARD CAF BAR
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
SHOP SHOP SHOP SHOP SHOP
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
NIGHTCLUB
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
SHOP BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD
CAF BAR
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
113112
-
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD BILLBOARD
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
NIGHTCLUB
CAF CAF CAF CAF CAF
SHOP BILLBOARD CAF BAR
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
CAF CAF CAF CAF CAF
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
NIGHTCLUB
BAR BAR
SHOP BILLBOARD
BAR BAR BAR
CAF BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
BAR BAR BAR BAR BAR
115114
-
NIGHTCLUB
SHOP BILLBOARD CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
117116
-
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
119118
-
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF BAR
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
NIGHTCLUB SHOP BILLBOARD
CAF
CAF
BAR
BAR
121120
-
123122
-
125124
-
127126
-
128
-
Locatiesen plannen
129
-
Plattegrond
NWvanaf pagina
132
NOvanaf pagina
189
ZWvanaf pagina
233
ZOvanaf pagina
269
131130
-
NW132 133Reitdiepzone
-
NW4.06a
3.07
4.01
3.01
1.02
6.03
6.146.29
6.13
6.34
6.36b
6.17a/b6.19
6.216.18a/b
6.36a
6.356.09
3.03a
3.03b
3.03c
3.03d
3.03e 3.03f
7.04
6.25b
3.03j
4.06b/c
4.06d
4.04
4.11
4.09a/b/c
4.06e
135134
locatie 4.11 Vinkhuizen, De Siersteen 137Kappler Architekten
ontwikkelaar: Christelijke Woningstichting Patrimonium locatie
4.09a Sportpark Vinkhuizen 141Holvast en Van Woerden ontwikkelaar:
Nijestee
locatie 4.09b Sportpark Vinkhuizen 145A. Ritsema
(stedenbouwkundige) ontwikkelaar: Gemeente Groningen
locatie 4.09c Sportpark Vinkhuizen 149INBO Architecten Drachten
ontwikkelaar: KUUB centrum particuliere bouw
locatie 4.09c Sportpark Vinkhuizen 153SKETS Architectuurstudio
ontwikkelaar: B. Timmer projectontwikkeling
locatie 4.06a Reitdiepsplein, Tuincentrum 157INBO Architecten
Drachten ontwikkelaar: Strukton Vastgoedontwikkeling
locatie 4.06b Reitdiepsplein, Oving 161SANAA (Sejima &
Nishizawa) ontwikkelaar: Ontwikkelcombinatie OCR
locatie 4.06c Reitdiep, Oving 165Sacon, Zwolle ontwikkelaars: De
Boer projectontwikkeling, Vestia projectontwikkeling
locatie 4.06d Reitdiep, Citron/Alfa-garage 169AAS Architecten
ontwikkelaar: BAM Woningbouw i.s.m. Rabo Vastgoed
locatie 4.06e Reitdiep, ACM terrein 173Kappler Architekten
ontwikkelaar: SIG
locatie 4.04 Reitdiep, Spicastraat 177Onix ontwikkelaar:
Nijestee
locatie 4.01 Tuinbouwdwarsstraat 181Oving Architekten
ontwikkelaar: Walsma Ontwikkeling
locatie 3.07 Sportpark De Hoogte 185Diederen Dirrix Van Wylick
architecten, Architecten | en | en ontwikkelaar: De
Huismeesters
-
136
locatie 4.11 Vinkhuizen, De Siersteen
Kappler Architekten ontwikkelaar: Christelijke Woningstichting
Patrimonium
137
Marco Polo beschrijft een brug, steen voor steen. Maar welke is
de steen waar de brug op rust? vraagt Kublai Kan. De
