29
Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin october 2 0 1 6 Da ledschas, tribunals, güdischs, sentenzas, autoritats e titulars d’uffizi dal 1427 al 2016 Von Münstertaler Gesetzen, Gerichten, Richtern, Urteilen, Ämtern und Amtsträgern von 1427 bis 2016 Concepziun, elavuraziun e preschantaziun: Claudio Gustin Reproducziun: e-grafica, Puntraschigna Installaziun: Marco Gilly e Hans Tinner

Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Museum Chasa Jaura Valchava

E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin october 2 0 1 6

Da ledschas, tribunals, güdischs, sentenzas, autoritats e titulars d’uffizi dal 1427 al 2016

Von Münstertaler Gesetzen, Gerichten,

Richtern, Urteilen, Ämtern und Amtsträgern

von 1427 bis 2016

Concepziun, elavuraziun e preschantaziun: Claudio Gustin

Reproducziun: e-grafica, Puntraschigna

Installaziun: Marco Gilly e Hans Tinner

Page 2: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Da ledschas, tribunals, sentenzas, autoritats e titulars d’uffizi da la Val Müstair dal 1427 al 2016

Von Münstertaler Gesetzen,

Gerichten, Richtern, Urteilen,

Ämtern und Amtsträgern von

1427 bis 2016

Cuntgnü:

a: Currezia dal Temp d’immez

b: Chaista d’archiv dal 17avel secul

1: Statuts civils e criminals dal 1427

2: Exaimpels d’artichels da ledscha

3: Fundaziun da las Lias

4: Las Trais Lias in Rezia

5: La Drettüra ota Val Müstair

6: La giurisdicziun in Val Müstair

7: Ün delict penal: la stria da Tschierv

8: Da lasTrais Lias al Chantun Grischun

9: Vaschinadis

10: Da la Veglia Confederaziun svizra a l‘Elvetica

11: Napuliun intermediescha dal 1803

12: Dal 1799 al 1848

13: Confederaziun elvetica 1854 Chantun Grischun

14: Prüm protocol administrativ dal Circul Val Müstair

15: Protocol dals 13 mai 1855

16: Presidents (mastrals) dal 1852-2015

17: Presidents dal District Val Müstair

18: Statut e ledschas dal Circul 1859

19: Ledscha da pulizia 1867

20: Uffizis dal Circul da Val Müstair Cas penals

21. Cas civils / Progets realisats dal Circul

22: Visiuns Dal circul al cumün fusiunà

Inhalt:

a: Churrätien im Mittelalter

b: Archivkasten aus dem 17. Jahundert

1: Zivil und Kriminalstatuten 1427

2: Beispiele von Gesetzesartikeln

3: Drei Bundesgründungen

4: Die Drei Bünde Rätiens

5: Das Hochgericht Münstertal

6: Die Gerichtsbarkeit im Münstertal

7: Eine Straftat: Die Tschiervser Hexe

8: Von den Drei Bünden zum Kanton Graubünden

9: Bürgerrechte

10: Von der Alten Eidgenossenschaft zur

Helvetik

11: Napoleon vermittelt 1803

12: Von 1799 bis 1848

13: Schweizer Bundesstaat

1854 Kanton Graubünden

14: Erstes Verwaltungsprotokoll des

Kreises Münstertal

15: Protokoll vom 13. Mai 1855

16: Kreispräsidenten von 1852-2015

17: Bezirksgerichtspräsidenten

18: Statut und Gesetze des Kreises 1859

19: Polizeigesetz 1867

20: Ämter des Kreises Val Müstair

Strafrecht

21. Zivilrecht / Vom Kreis realisierte Projekte

22: Visionen

Vom Kreis zur fusionierten Gemeinde

Concepziun, elavuraziun e preschantaziun: Claudio Gustin

Reproducziun: e-grafica, Puntraschigna

Konzept, Erarbeitung und Gestaltung:

Claudio Gustin

Vervielfältigung: e-grafica, Pontresina

00

Page 3: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Currezia dal Temp d’immez tampriv Churrätien im Frühmittelalter

1

2

1 Wikipedia

2 Bündner Geschichte, Lehrmittelverlag Graubünden, 1985, S. 13

a

Page 4: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Ils statuts civils e criminals da la Val Müstair dals 17 mai 1427

Die Münstertaler Zivil- und

Kriminalstatuten vom

17. Mai 1427

Quist documaint da gronda valur istorica es la plü veglia collecziun d’artichels da ledscha grischuna chi reglaiva la convivenza da la populaziun in Val Müstair. Ella cumainza seguaintamaing:

Die erste Fassung der Münstertaler

Zivil- und Kriminalstatuten, in deutscher

Sprache abgefasst, datiert vom Jahre

1427, ist wohl die erste ihrer Art nicht

nur für das Gebiet des Gotteshaus-

bundes, sondern ganz Graubündens.3

„Ych Yanutt Karl de Balkun Ault oder von Hochen Ballcken ze tütsch genannt,

gesesen ze Tufers, zu° den ziten richter in dem Münstertal bekenn und tu°n kunt

offentlich, dz ych ant stat meines gnädigen heren herren Yohansen byschove ze

Chur ze Münster an dem platz zu°der landsprachen ze Gericht gesesen bin mit

all aidswerer…“

Il prüm artichel circumscriva la regiun chi d’eira in possess da l’ovais-ch da Cuoira in Val Müstair e giò’l Vnuost.

Im ersten Artikel wird das Gebiet

umschrieben, das der Bischof von

Chur im Münstertal und im Vinschgau

besass.

„Item am ersten ist es ze wissen, dz dz gotzhus von Chur in dem Phinsgöw fier

gericht hat.

Item dz erst in dem Münsteral herein dishalb dz crütz ob Puntfeil. Dz ist dz hoch

gericht. Item dz ander dz ist ze Fürstenburg zwüschent der thören. Item dz dritt dz

ist ze Mals. Item dz fiert dz ist under Scala4 untz gen Stadelrain

5 oder zu dem

Schlumbach6.“

7

8

3 Andrea SCHORTA, Die Rechtsquellen des Kantons Graubünden, Münstertal, Verlag Sauerländer Aarau, 1983 4 Örtlichkeit der Gemeinde Laas.

5 Örtlichkeit östlich des Dorfes Latsch.

6 Bei Latsch.

7 Rechtsquellen, S. 56f.

8 Wikipedia

Urkundlich als Zeugen in Müstair erwähnt werden 1193 Carolus de

Monasterio und 1289 Carolus operaius. Als bischöflichen Ministerialen

werden Familienmitglieder im 14. und 15. Jahrhundert tituliert. Der oben

genannte Janutt war 1427 Vorsitzender (Ministral = mastral) der Tal-

geschworenen beim Erlass der Zivil- und Kriminalstatuten des Münstertals.

Anfang des 17. Jahrhunderts führten "Carle" die venezianische Partei im

Münstertal an. So war Nikolaus Carl von Hohenbalken mit Jörg Jenatsch und

anderen 1621 an der Ermordung des Pompejus von Planta beteiligt. Drei

Äbtissinnen des Benediktinerinnenklosters St. Johann kamen im 16. und 17.

Jahrhundert aus der Familie von Hohenbalken.

1

Wappen am Restaurant

«Balcun At» in Müstair

Page 5: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Beispiele von Gesetzesartikeln aus den Zivil-und Kriminalstatuten von1427:

Art. 18: „Item um malefizi sol man sitzzen ze Münster under dz

closter einhalb des pächli und söllen darzuo gepotten werden

allü, die von rechtz wegen darzuo gehörent.“

Art. 48: „Item weller ain dorf oder besunder hus, da lüt darinne

gesesen sind, anzüntti, dersebig sol ouch verprent werden.“

Art. 56: „Item weller ain margstain mit gefert verruckt, derselb

ist fünfzig lib. verfallen.“

Art. 99: Item käs zins dz fallt sant Gallentag9, und gelt zins ze

sant Martins tag10, und korn zins zuo der liechtmess11 und von

hewser zins ze sant Yören12 tag man machy denn andre täding.“

Art. 106: „Item ain man mag seins weibs güter nit verkoufen

noch versetzzen an ire willen.“

Art. 185: „Item ain weber sol von yecklicher ellen zuochs drey

fierer lons und nit mee.“

Art. 186: „Item ain sagmaister sol von yecklicher strich ain

halber crücer lons nämen und nit mee, und sol den lüten das ir

gar geben und nichtz darvon nämen.“

Art. 203: „Item ain herr von Chur sol den marckt ze Münster13

behueten und beschiermmen lassen und den zoll ein nämen und

die zerung davon tuon. Und sol ain freyer marckt sein und sol

acht tag weren.“

9 St. Gallustag: 16. Oktober

10 St. Martinstag: 11. November

11 Lichtmess-Tag: 2. Februar

12 St. Georgstag: 23. April

13 8. September

2

Page 6: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Fundaziun da las Trais Lias Drei Bundesgründungen

Ecclesiasticamaing toccaivan tuot ils cumüns da la Val pro la clostra da Müstair. Il plü ot signur feudal d’eira però l’ovais-ch da Cuoira. Seis possess da terrain tendschaiva fin illa regiun da Meran.

Kirchlich gehörten ursprünglich alle Dörfer

des Münstertals zum Kloster Müstair. Der

oberste Grundherr war aber der Bischof von

Chur, dessen Grundbesitz bis in die Gegend

von Meran reichte.

I’l cuors dals tschientiners ha l’ovais-ch pers adüna daplü importanza e pussanza. Seis adversaris d’eiran ils numerus signuors nöbels dal Vnuost. Els han fat fabrichar tuors e chastels ed han trat a sai vi e plü ils drets e bains da l’ovais-ch. Ils plü ferms sun stats il chastlans da Matsch. Els han schlargià lur pussanza in bleras valladas alpinas grischunas. Sün lur expediziuns da rapina sun els stats suvent fich crudels e sainza ingün resguard. In üna charta da protesta dal 1394 plondscha l’ovais-ch da Cuoira:

Im Laufe der Jahrhunderte verlor der

Bischof mehr und mehr an Einfluss. Die

vielen Landadeligen in der Grafschaft

Vinschgau konnten ihre Macht ausbauen.

Sie liessen Burgen und Schlösser bauen und

rissen Güter und Rechte des Bischofs an

sich. Zu den mächtigsten Vögten im

Vinschgau zählten die Herren von Matsch.

Sie dehnten ihre Herrschaft über weite

Gebiete der Bündner Alpentäler aus. Dabei

waren sie oft grausam und rücksichtslos,

auch gegenüber der einheimischen Bevöl-

kerung. In einem Protestschreiben aus dem

Jahre 1394 klagt der Bischof von Chur:

«… da verbrenntent die von Mätsch in dem Munsterthal dem Gottshuss guete schöne Dörffer alss das ist ze Tufers und zu St. Maria, und welche huser Sie nit verbrennnen mochten, den brachen Sie die muren ein…“. 14

Dürant l’episcopat da l’ovais-ch Peter Geyeto sun its plüs drets fundamentals in mans da l’Austria. Quai ha irrità ils sudits in tuot las valladas da l’ovais-chia, ed els s’han units, dal 1367, a la Lia da la Chadè per as dostar cunter l’influenza austriaca. La Val Müstair e la part sura dal Vnuost fuormaivan l’ündeschavla drettüra ota da quista lia.

Dal 1424 es gnüda fundada a Trun la Lia Grischa e dal 1436 a Tavo la Lia da las desch Drettüras.

Im 14. Jahrhundert trat Bischof Peter Geyto

immer mehr Grundrechte an Österreich ab.

Dagegen reagierten die Leute in allen

Talschaften des Bistums und gründeten

1367 zur Abwendung der drohenden Gefahr

den Gotteshausbund. Das Münstertal

bildete zusammen mit den Gotteshausleuten

im Vinschgau das 11. Hochgericht.

1424 wurde in Trun der Graue oder Obere

Bund und 1436 in Davos der

Zehngerichtebund gegründet.

La Lia da la Chadè as cumpuoniva dad 11 drettüras otas: Der Gotteshausbund umfasste 11 Hochgerichte:

1. Cuoira (Chur); 2. Bergiaglia (Bergell); 3. Tumliasca (Domleschg); 4. Greifenstein (Bergün und

Obervaz); 5. Engiadin’Ota (Oberengadin); 6. Surmeir (Oberhalbstein); 7. Puschlav; 8. Ramosch-Bivio-Avers; 9. Engiadina Bassa (Unterengadin); 10. Fünf Dörfer; 11. Val Müstair (Münstertal).

14

Foffa Paul, Das Bündnerische Münsterthal, 1864, Urkunden, S. 67

3

Page 7: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Las Trais Lias in Rezia Die drei Bünde Rätiens

15

15

Bündner Geschichte, Lehrmittelverlag Graubünden, 1985, S.34

Lia Grischa Grauer Bund 1424

Lia da la Chadè Gotteshausbund 1367

Lia da las desch Drettüras Zehngerichtenbund 1436

4

Page 8: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

11avla

D R E T T Ü R A O T A Val Müstair

11. Hochgericht Münstertal

Sur-Chalavaina

Ob-Calven drettüras Gerichte

Suot-Chalavaina

Unter-Calven

terzals Terzale16

Terzal

d’Aint

Inneres Terzal

Terzal

d’Immez

Mittleres Terzal

Terzal

d’Ora

Äusseres Terzal

Terzal da

Tuer (Taufers)

fin 1608/65

Tschierv

Fuldera

Sta.Maria

Müstair

Lusai

Valchava

Valpaschun

vicinanzas (vischnaunquas)

culs mantuns

Nachbarschaften

mit den „Haufen

= Höfen“

cgu2016

16

Terzals o terzas gnivan nomnadas gruppaziuns o associaziuns administrativas da

cumüns, coorporaziuns d’alp, d‘aua etc.; quai nun ha dachefar nüglia cun üna terza

part d’ün inter. La veglia drettüra ota da la Val Müstair as cumpuoniva da quatter

terzals. Mincha terzal vaiva il dret da delegar a quatter persunas i’l gremi chi

tscherniva il güdisch; quai d’eiran ils „homens dal saidesch“.

5

Nachbarschaften

wurden 1854 zu

autonomen Gemeinden

Page 9: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Chaista d’archiv dal 18avel

secul Archivkasten aus dem 18. Jh.

La drettüra da Sur-Chalavaina as cumpuoniva dals trais terzals: terzal d’ora (Müstair), terzal d’immez (Sta. Maria) e terzal d’aint (cun las vischnaunquas da Valchava, Fuldera, Lü-Lusai e Tschierv). A la testa da mincha terzal d’eira ün uschè nomnà surcumün; il suprastant da la vischnaunqua vaiva nom cuvi grond.

Die Gerichtsgemeinde Ob-Calven setzte sich aus vier Terzalen zusammen: äusseres Terzal (Müstair), mittleres Terzal (Sta. Maria), inneres Terzal (mit den Nachbarschaften Valchava, Fuldera, Lü-Lusai und Tschierv). Der Vorsteher eines Terzals hiess surcumün; jener einer Nachbarschaft war der cuvi grond oder „Dorfmeister“.

Ün segn da pussanza politica dal surcumün d’eira la clav da l’archiv drettürial ch’el vaiva da tegner bain in salv. In occasiun da radunanzas o da sezzüdas da güdisch gniva rivida la chaista d’archiv per tour oura e consultar ils documaints o las ledschas. Per evitar ch’ün singul surcumün pudess s’impatrunir da documaints da valur, as pudaiva rivir l’archiv be in preschentscha da tuottas trais persunas d’uffizi.

Ein Zeichen der politischen Macht des Vorstehers eines Terzals war der Schlüssel zum Gerichts-Archivschrank. In dieser hölzernen Truhe, die sich heute im Museum Chasa Jaura befindet, wurden wichtige Dokumente, Protokolle und Gesetze aufbewahrt. Das Schloss liess sich nur öffnen, wenn alle drei „Surcumünen“ anwesend waren. So wurde verhindert, dass wertvolle Urkunden in falsche Hände gelangen konnten.

b

Page 10: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

La giurisdicziun in Val Müstair

Die Gerichtsbarkeit im

Münstertal

Giurisdicziun ota: Delicts penals, cunter possess, cunter corp e vita.

Chastis per cas criminals: praschun, chasti corporal, paina da mort.

Giurisdicziun bassa: Delicts civils reguard iertas, dons da culturas, dispittas matrimonialas.

Chastis: Multas, arrest, praschun, sbandischun dal pajais.

Hohe Gerichtsbarkeit: Verbrechen gegen

Eigentum, Leib und Leben.

Strafen für Kriminalfälle: Gefängnis,

Körperstrafe, Todesurteile.

Niedere Gerichtsbarkeit: Zivilrechtliche

Vergehen, Erbschaftsfragen, Flurschaden,

Ehestreitigkeiten.

Strafen: Busse, Gefängnis, Landesverweis.

La pussanza giuridica d’eira in Val Müstair cumplettamaing in mans da l’ovais-ch da Cuoira. Sco seis rimplazzant figüraiva il chapitani da Barbusch sülla Fürstenburg.

Der Bischof von Chur besass die

gesamte Gerichtsbarkeit im

Münstertal. Das Amt eines

Statthalters des Bischofs übte der

Hauptmann der Fürstenburg in

Burgeis aus.

6

Page 11: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Delict penal = cas criminal Straftat = Kriminalfall=Malefiz

Exaimpel d’ün artichel penal e d’üna sentenzia dal güdisch.

Beispiel eines Gesetzesartikels und eines

erfolgten Gerichtsurteils.

„Chi sufficiaintamaing gniss convit da striögn dess senza gratia gnir condemnà alla mort del fö per cognoschentscha del dret, tenor al delict gnir redüt in tschendra.“17 „Steffa da Ley, la stria da Tschierv

Nel 1648 d’eira chastlan a Fürstenburg Peter Gaudenz. El fet arrestar e condüer a Fürstenburg a Steffa da Ley da Cierfs, la quala eira statta denunziada sco stria. Ella restet trais mais serrad’aint a Fürstenburg; in quel temp gnit ella torturada trais voutas e suot las painas della tortura confesset ella, d’esser in lia col diavel, d’avair fat entrar Thöni Grischmann nella società dellas strias e dels striuns, d’avair striunà üna pagliolainta, d’avair con la forza del diavel fat gnir auazuns e fat gnir giò bodas, occasiunà braïnas e dschettas e – basta! Perque la gnit tagliada la testa e seis corp gnit ars. Beats ils temps antics, ch’els sun passats! »18

„Wer hinlänglich der Hexerei überführt

würde, soll gnadenlos zum Feuertod

verurteilt werden und der Tat entsprechend

in Asche enden.“

Steffa de Ley, die Tschiervser Hexe

Sie war 1648 verhaftet und auf der

Fürstenburg dreimal schwer gefoltert

worden, worauf sie „gestand“, mit dem

Teufel im Bunde zu sein, ihrer im

Wochenbett liegenden Schwiegertochter

etwas ins Bett gelegt zu haben, dass sie

„erkhrumben solle“, grosse Überschwem-

mungen, Muren und Fröste hergezaubert zu

haben, damit das Getreide auf Feldern

Schaden nehme, und ähnliches mehr. Das

Urteil lautete auf Hinrichtung mit dem

Schwert und Verbrennung des Körpers zu

Asche, wobei der Schlosshauptmann

beifügrte, dass derartige Verbrechen

eigentlich mit Verbrennen bei lebendigen

Leib bestraft werden müssten und vom

Bischof nur „aus Gnade“ auf diese

„mildere“ Todesart herabgemildert worden

seien. 19

Il corp da la cundannada es gnü ars sül lö da supplizi, sülla fuorcha chi’s rechattaiva al cunfin tanter Tuer e Müstair. La tschendra es gnüda sternüda sül „prà da las fossas“.

Der Körper der Verurteilten wurde beim

Galgen „am Kreuz ob Puntveil“, an der

Grenze zwischen Taufers und Müstair

verbrannt. Die Asche wurde auf der

„Gräberwiese“ verstreut.

17

Andrea SCHORTA, Die Rechtsquellen des Kantons Graubünden, Münstertal, Verlag Sauerländer Aarau, 1983, S. 193 18

Balser Puorger, Supra la giurisdicziun in Val Müstair, Samedan 1908, pag. 8 19

Mercedes Blaas, Die Fürstenburg, Tappeiner Verlag 2002, S. 99

7

Page 12: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin
Page 13: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Ils „honorats“ vaschins da … han decis

Die „ehrwürdigen“ Bürger von … haben beschlossen

Da plü bod nu giodaivan tuot ils abitants (masculins) da cumün il dret da vuschar. Quai d’eira simplamaing ün privileg dals vaschins dal cumün o terzal.

In früheren Jahrhunderten besassen nicht

alle (männlichen) Gemeindebewohner

das Stimm- und Wahlrecht. Das wurde

als Vorrecht der einheimischen Bürger

betrachtet.

Immigrants d’oters cumüns stuvaivan as cumprar aint, as natüralisar. In Val Müstair as disferenzchaiva il dret general o be quel per fatschendas dal lö da domicil.

Einwanderer aus anderen Gemeinden

oder Regionen mussten sich einbürgern,

sich einkaufen. Im Münstertal kannte

man das allgemeine Stimm- und

Wahlrecht oder nur jenes für

Gemeindeangelegenheiten.

Intuorn il 1792 han ils deputats dals terzals «chattà per bön da tour sü ils noms da las famiglias e parantellas chi existan da terzal in terzal e chi vegnan recugnuschüdas per vaschinas» :20

Terzal da Müstair Terzal da Sta. Maria Terzal dadaint

Andri, Bass, Capol, Caratsch, Flura, Fallet, Fasser, Florin, Florintöni, Foffa, Gross, Grischmon, Grond, Hermanin, Lombardin, Muschaun, Malgiaritta, Manatschal, Moder, Martin, Mughi, Noder, Oswold, Prevost, Pitsch, Ruvinatscha, Remias, Spiller, Sepp, Tomasch, Uors.

Albert, Aichta, Bass, Bott, Barnardel, Bastiaunet, Capol, Caratsch, Conradin, Cristoffel, Cuoret, Franzaisch, Florin, Fili, Gross, Huder (Sdratsch !), Koht, Lana, Largiadèr, Malgiaritta, Madlaina, Manatschal, Moder, Mott, Nuolf, Notal, Pina, Pitsch, Perl, Paschel, Pünchera, Peder, Ritter, Stuppan, Spiller, Scartazun, Schwarz, Tramèr, Toma, Tschonder.

Dell Adom, Bass, Bott, Barnardel, Bisatsch, Capol, Caratsch, Conradin, Chiasper, Camper, Franzaisch, Gross, Galles, Grischmon, Largiadèr, Melchier, Moder, Mogi, Mott, Nuolf, Notal, Oswald, Puitsch, Perl, Paschel, Pünchera, Plaschina, Plaschett, Palin, Ritter, Russett, Rock, Salis (alis Bunhom) Stuppaun, Scartazun, Schorz, Soing, Sdratsch, Tramèr, Trana, Wulf.

Seguan las famiglias «stattas compradas aint, sainza consentimaint del General»:

Alberti (oriunds da Buorm), Conrad (da Rodels), Trazin (da Marignon), Hochenleiter (Tirolers), Lechtholer (Tirolers), Murck (da Buorm), Paravicin (da Morbegno), Perensteiner (Tirolers), Paulsteiner (Tirolers), Jacun Ruvinatscha (cioe quels derivants da Jacun della meil, oriunds da Tuar), Rainer (Tirolais), Selm (Tirolais), Vidal (Tudaischs).

Fritsch (oriunds da Schludern), Kaissmon (oriunds da Saxonia).

20

Archiv cumünal da Sta. Maria, C4

9

Page 14: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

La „Veglia Confederaziun svizra“ d’eira creschüda dal 1291 fin al 1513 a traidesch lös municipals e rurals (= 13 chantuns).

Von 1291 bis 1513 war die Alte

Eidgenossenschaft zu einem

Staatsgebilde von dreizehn Orten

angewachsen.

Stadt Zürich (1351) Stadt und Republik Bern (1353)

Stadt Luzern (1332) Land Uri (1291)

Land Schwyz (1291) Land Ob- und Nidwalden (1291)

Stadt und Land Zug (1352) Land Glarus (1352/86)

Stadt Freiburg (1481) Stadt Solothurn (1481)

Stadt Schaffhausen (1501) Stadt Basel (1501)

Land Appenzell (1513) 21

Il Stadi liber da las Trais Lias d’eira collià culs Confederats be tras cunvegnas d’allianza. Cun l’invasiun dals Frances dal 1798 es la Veglia Confederaziun ida a fin. Id ha cumanzà il temp da l’Elvetica.22

Der Freistaat der Drei Bünde war mit den

Eidgenossen lediglich mittels

Bündnisverträgen zugewandt. Mit der Invasion

der Franzosen im Jahre 1798 endete die Alte

Eidgenossenschaft. Es begann die Zeit der

Helvetik.

Dal 1799 han ils Frances occupà eir la Republica da las Trais Lias e tilla han integrada ill’Elvetica sco chantun Rezia. Quist stadi centralistic a la moda francesa as cumpuoniva dad 11 districts.

1799 besetzten die französischen Truppen auch

die Republik der Drei Bünde und gliederten sie

als Kanton Rätien in die Helvetische Republik

ein. Er gliederte sich in 11 Bezirke.

21

Wikipedia 22

Terra Grischuna, 2003, p. 34

Bezirke (Distrikte) in der

Helvetik:

1: Chur

2: Untere Landquart

3: Obere Landquart

4: Albula

5: Heinzenberg

6: Hinterrhein

7: Moesa

8: Rheinquellen

9: Glenner

10: Bernina

11: Inn

10

Page 15: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Napuliun intermediescha 1803 Napoleon vermittelt 1803

Vertreter aller Kantone der

Helvetischen Republik werden nach

Paris einberufen.

Vertreter Rätiens:

Florian Planta und Jakob Ulrich

Sprecher von Bernegg

19. Februar 1803 übergab Napoleon

dem Landamann der Schweiz die

Mediationsakte.

13 alte + 6 neue Kantone (SG, AG,

TG, TI, VD, GR)

= Diktat Napoleons

„Zu viel Zentralismus ist nichts

für Ihr Gebiet…“

Aus der Mediations-Verfassung des

Kantons Graubünden

Art. 1. Der Kanton Graubünden ist in drei

Bünde abgetheilt.

Art. 2. Jeder Bund ist, wie ehemals, in

Hochgerichte eingetheilt.

Art. 4. Jeder sechzehnjährige Bündner gehört

zu der Miliz des Kantons.

Art. 11. Die Verfassung sichert die in dem

Kanton ausgeübten Religionen.

Art. 12. Die Verfassung sichert jedem Bürger

eines Bundes die freye Ausübung seiner

Industrie durch den ganzen Kanton.

11

Page 16: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Dal 1799 fin al 1848 haja dat stadis nouvs cun sistems ed organisaziuns differentas, tuot tenor che parti chi d’eira il ferm. Ils movimaints politics da quel temp sun stats

Von 1799 bis 1848 wechselten die

politischen Ansichten und Mächte im

Kanton Graubünden. Es bildeten sich

progressive und konservative politische

Parteien. Im Kampf um die Macht

entstanden neue Organisationen:

Elvetica Mediaziun Restauraziun Regeneraziun

Helvetik Mediation Restauration Regeneration

1799-1803 1803-1815 1815-1830 1830-1848

stadi centralistic

Einheitsstaat

stadi federalistic

Staatenbund

renovà il vegl

Altes erneuert

princips liberals

Liberalismus

Chantun Rezia

Kanton Rätien

Chantun Grischun

Kanton

Graubünden

Chantun Grischun

Kanton

Graubünden

Chantun Grischun

Kanton

Graubünden

11 districts

11 Bezirke

Trais Lias cun drettüras

Drei Bünde mit Gerichtsgemeinden

Mediationsverfassung des Kantons Graubünden 1803

Art. 1: Der Kanton Graubünden ist in drei Bünde abgetheilt.

Art. 2: Jeder Bund ist, wie ehemals, in Hochgerichte eingetheilt. Die

Herrschaft Maienfeld bildet ein Hochgericht, das mit den andern gleiche

Rechte geniesst. Haldenstein ist dem Hochgericht der vier Dörfer, der

fürstliche Hof der Stadt Chur, und Tarasp dem Unterengadin zugetheilt.

Art. 3: Die nöthigen Bedingungen zur Ausübung des Bürgerrechts in dem

Kanton, sind die nemlichen, wie ehemals; das Gesez kann sie abändern.

Art. 4: Jeder sechzehnjährige Bündner gehört zu der Miliz des Kantons.

Art. 5: Die Bestätigung der Geseze und der Verwaltung sind in den

Hochgerichten auf den ehemaligen Fuss wieder hergestellt. Die ehemaligen

Unterthanslandschaften werden so eingerichtet, wie die, so unabhängig waren.

12

Page 17: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Vi e nan, sü e giò vers il 1848

In Val Müstair sun restadas las relaziuns plütöst a la moda veglia; ella fuormaiva amo adüna üna drettüra cun ün mastral o landamma al timun. Dal 1833 es avantman il prüm protocol da la Drettüra Val Müstair. La prüma pagina es titulada cun „Instructiun per il Landamma“. Per evitar in avegnir sbagls e per avair ün meglder uorden i’ls affars d’uffizi, es gnü stipulà ün regulativ da 7 artichels chi circumscrivan dovairs dal mastral. Il prüm artichel tuna: “Dess gnir a spaisa comüna construi üna competenta Cassa con serradüra & conservatori dels motivats Registers, Protocols e quai sa cloma: Archiv della Vall.“ Ün oter artichel regla il seguaint: „In scadutta dell’ offici ais minchia Landamma in stret dovair da remetter francamg la Cassa Archivaria con aint il sajè della Drettüra, ils Protocols & ils

menzionats palperis al Landamma novelet.“ 23

La chaistetta es gnüda fatta dal 1833 e’s preschainta amo hoz cun l’inscripziun seguainta (ingio chi’s zoppa ün cronogram):

Vn arChIV DrettVrIaL, renoVà peLa

VaLL MVstaIr.

M 1000

D 500

C 100

4xL 200

6xV 30

3xI 3

Annada: 1833: guarda folia 17 !

23

Archiv dal circul Val Müstair C

Page 18: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

1848: Confederaziun elvetica cun nouva constituziun federala

1848:

Schweizerischer Bundesstaat

mit neuer Bundesverfassung

1851: Reorganisaziun dal dret in Grischun 14 districts 39 circuls

1851:

Neuordnung der

Gerichtsbarkeit in Graubünden

14 Bezirke

39 Kreise

1854: Constituziun chantunala in vigur

1854:

Kantonsverfassung in Kraft

24

24

Adolf Colenberg, Istorgia grischuna, p. 215

13

Page 19: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Il prüm protocol adminstrativ dal circul as chatta i’l archiv circuital suot C1.8

Das erste Protokoll des

Kreisamtes findet man im

Kreisarchiv unter C1.8

„Siand il di 8 Maj [1853] seguida l’ellecziun del güdisch circolar della Val Müstair tenor prescripziun cantonala et crodada l’ellecziun sun las seguaintas persunas:

Präsident Sr Jon G. Pünchera, Valchava

Comembers: Sr M. Peder Sepp, Müstair

Sr Maini G. Melcher, Valchava

Sr Jacun Anton Pitsch, Müstair

Sr Domeni Gross, Cierf

Sr Maini Caratsch, S

ta.Maria

Sr Jonpitschen P. Gross, S

ta.Maria

Siond tenor ledscha eir seguida la saramentaziun del Präsident amo in listessa sessiun, laschett lura medem redonar a Valchava per il di utsupra [2 Juni 1853] seis inter corp novellett per il saramentar. Dopo comparti lact da saramentaziun elleget il güdisch il sottscrit [G. Nolfi] per seis actuar et per mess gnitt reelett S

r Maini Osvold da Valchava. Zieva

cuorta deliberaziun fixet il güdisch seis loco residenzial stabil per hoz et qui zieva in S

ta Maria quala comunita ha cedü a tal scopo üna staunza in

chasa da comün.“[sala da magistrat in chasa da scoula]

L’utuon dal 1853 ha il pövel grischun acceptà la constituziun chantunala nouva, concepida a basa da la ledscha superiura da la Confederaziun.

Dals 194 votants jauers han vuschà 132 per e 62 cunter il proget da ledscha.

La constituziun nouva es ida in vigur als 1. favrer 1854.

Im Herbst 1853 hat das Bündner

Stimmvolk die neue Kantons-

verfassung angenomen. Sie stand im

Einklang mit der Bundesverfassung

von 1848. Von den 194 Münstertaler

Stimmbürgern haben 132 das Projekt

angenommen, 62 haben es verworfen.

Die neue Kantonsverfassung wurde

am 1. Februar 1854 in Kraft gesetzt.

Sco deputà pel Grond Cussagl dal 1854 es gnü nomnà Lenz Tramèr da Sta. Maria.

Als Grossratvertreter für das Jahr

1854 wurde Lenz Tramèr, Sta. Maria,

gewählt.

14

Page 20: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Presidents (mastrals) dal Circul da Val Müstair

Präsidenten des Kreises

Val Müstair

Temp d‘uffizi Prenom / nom Domicil

1852-1853 Jon Fransais-ch Valchava

1854-1855 Jon Pünchera Valchava

1856-1857 Lenz Tramèr Sta. Maria

1858-1859 Jon Antoni Pitsch Sta. Maria

1860-1861 Domenic Melcher Fuldera

1862-1863 Niculò Manatschal Sta. Maria

1864-1865 Jon Pünchera Valchava

1866-1867 Niculò Pitsch Müstair

1868-1869 Jacuan Huder Sta. Maria

1870-1871 Jacuan Huder Sta. Maria

1872-1873 Jon Conradin Valchava

1874-1875 Lurenz Tramèr Sta. Maria

1876-1877 Emil Roussette Sta. Maria

1878-1879 Jon Battista Prevost Müstair

1880-1881 Adom Spiller Sta. Maria

1882-1883 Niculò Conradin Valchava

1884-1885 Carl Pitsch Müstair

1886-1887 Niculò Andri Müstair

1888-1889 Emil Roussette Sta. Maria

1890-1891 Rudolf Obrist Sta. Maria

1892-1893 Domenic Tramèr jun. Sta. Maria

1894-1895 Padrot P. Pünchera Valchava

1896-1897 Jon Battista Prevost Müstair

1898-1899 Domenic Pünchera Valchava

1900-1901 Rudolf Sepp Müstair

1902-1903 Albert Largiadèr Sta. Maria

1904-1907 Emil Roussette Sta. Maria

1907-1911 Nicolaus Andri Müstair

Temp d‘uffizi Prenom / nom Domicil

1907-1911 Nicolaus Andri Müstair

1911-1915 Domenic Bisaz Fuldera

1915-1917 Tumasch Gross Tschierv

1917-1921 Raduolf Ruinatscha Müstair

1921-1925 Paul Secchi Sta. Maria

1925-1929 Jon Ruinatscha Müstair

1929-1933 Sebastian Salvett-Gross Fuldera

1933-1934 Jon Peder Cazin Sta. Maria

1934-1936 Sebastian Salvett-Gross Fuldera

1936-1940 Isidor Sepp Müstair

1940-1944 Jon Battista Ruinatscha Müstair

1944-1948 Maini Florin Valchava

1948-1952 Charlet Fasser Müstair

1952-1957 Nicolo Pitsch Sta. Maria

1957-1961 Oswald Grond Müstair

1961-1965 Dumeni Gross Tschierv

1965-1969 Rudolf Andri Müstair

1969-1973 David Dubach Sta. Maria

1973-1977 Robert Hohenegger Fuldera

1977-1981 Gian Danz Tschierv

1981-1985 Werner Malgiaritta Müstair

1985-1989 Jacques Gross Lü

1989-1994 Josef Hohenegger Valchava

1994-2000 Chasper Melcher Valchava

2000-2006 Albin Prevost Müstair

2006-2010 Gabriella Binkert Sta. Maria

2010-2015 Gottfried Hohenegger Valchava

15

5

5

Page 21: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Mastralia sün Plazzetta a Sta. Maria, 1962

Hermann Parli, Joos Lemm, Robert Hohenegger, Flurin Conrad, Georg Bass, Florian Pitsch, Conrad Pitsch, Carl Dethomas, Jos. A. Fallet David Dubach, Oswald Grond, Dumeni Gross, Rudolf Andri

Il nouvelet mastral Dumeni Gross repeta las parolas da güramaint cha seis antecessur Oswald Grond prelegia

16

Page 22: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Presidents dal Tribunal dal district da Val Müstair

Präsidenten des Bezirksgerichts

Val Müstair

Temp d'uffizi Prenom / nom Domicil

1848-1851 Bott Baltasar Sta. Maria

1852-1854 Pitsch Clot Müstair

1855-1857 Pitsch Clot Müstair

1858-1860 Gisep Nuolf Sta. Maria

1861-1863 Pitsch Nicolaus Müstair

1864-1866 Pünchera Rudolf Valchava

1867-1869 Tramèr Lenz Sta. Maria

1870-1872 Conradin Florian Valchava

1873-1875 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1876-1878 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1879-1881 Pitsch Ja. Ant. Müstair

1882-1884 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1885-1887 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1888-1890 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1891-1893 Nolfi Nicolo Sta. Maria

1894-1896 Roussette Emil Sta. Maria

1897-1899 Roussette Emil Sta. Maria

1900-1902 Pünchera Rudolf Valchava

1903-1905 Ruinatscha J. B. Müstair

1906-1908 Largiadèr Albert Sta. Maria

1909-1911 Roussette Emil Sta. Maria

1912-1914 Largiadèr Albert Sta. Maria

1915-1917 Pitsch Flurin Müstair

1918-1920 Gross Thomas Tschierv

1921-1923 Gross Thomas Tschierv

Temp d'uffizi Prenom / nom Domicil

1924-1926 Gross Thomas Tschierv

1927-1929 Ruinatscha Rudolf Müstair

1930-1932 Fasser Carl Müstair

1933-1935 Fasser Carl Müstair

1936-1938 Andreossi G. A. Tschierv

1939-1941 Danz Leonhard Tschierv

1942-1944 Danz Leonhard Tschierv

1945-1947 Danz Leonhard Tschierv

1948-1950 Danz Leonhard Tschierv

1951-1953 Roussette Peter Sta. Maria

1954-1956 Ruinatscha J. B. Müstair

1957-1959 Ruinatscha J. B. Müstair

1960-1962 Ruinatscha J. B. Müstair

1963-1965 Parli Hermann Sta. Maria

1966-1968 Pitsch Rudolf Tschierv

1969-1971 Pitsch Rudolf Tschierv

1972-1974 Grond Carl Müstair

1975-1977 Grond Carl Müstair

1978-1981 Feuerstein Jon Fuldera

1982-1985 Feuerstein Jon Fuldera

1986-1989 Oswald Ricardo Müstair

1990-1993 Oswald Ricardo Müstair

1994-1997 Oswald Ricardo Müstair

1998-2000 Rupp Hans Tschierv

17

7

V C I V D V I L V V L L M V I

Page 23: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

„Statut et letschas del Circol, 1859“

Statut und Gesetze des

Kreises, 1859

Quist cudaschet as rechatta i’l archiv dal circul, es registrà cun C10.1 e cuntegna ün pêr ledschas ed ordinaziuns cha‘l circul ha relaschà in aigna cumpetenza. Ellas reglaivan las seguaintas materias:

chatscha da l’uors

il part illegitim o avant il temp

cuosts da sepultüra da persunas disgraziadas

pulizia da fö

ledscha da cuttüra

sajettar pro nozzas

Im Kreisarchiv befindet sich das

Protokollbüchlein C10.1 Es enthält

einige vom Kreis in eigener Kompetenz

erlassene Gesetze und Verordnungen.

Diese betrafen die folgenden

Sachgebiete:

Bärenjagd

das unheheliche und vorzeitige

Gebären

Bestattungskosten von verunglückten

Personen

Feuerpolizei

Flurordnung

Hochzeitsschiessen

Sülla prüma pagina da quist cudaschet da ledscha as legia notizias fich interessantas dals ons 1860-1868:

„1860 Haun Jon Nuolf et frars Feuerstein da Fuldera sietà 2 uors per quals il Circol pajet or da sia cassa il ‚Schussgeld‘ da fr. 200.

1865 Haun Thomas Pitsch da Lü 1, e frars Feuerstein da Fuldera eir sietà ün uors, in tot 2 uors, per quel eir dat ün premi della cassa del circol da fr. 200.

1866 Ha sietà Clau Lechthaler da Müstair eir ün uors sül Cuoir con premi mitigià da solum (tenor nova ordinaziun) fr. 50. Onde ha spais la cassa del circol fr. 250

Non essendo in cassa, schi eis decis tras ils representants comünals in redunanza da … taglier sü l’import sül s.h. muvel gross a 10 rps per armaint e sül muvel manü a 5 rps per capo, laschond exempt ils chavals, ils piertschs, las manadüras e atter armaints statts continuadamaing in stalla. Tenor notas dattas aint fo il resultat et pajà sco segue:

1. Müstair con clastra 462 armaints gross 600 büzs 338 chavras fr. 93 10 rps.

2. Sta. Maria e Bains 355 armaints gross 319 büzs 437 chavras fr. 73 30 rps.

3. Valcava 193 armaints gross 245 büzs 177 chavras fr. 40 40 rps.

4. Valpaschun 47 armaints gross 31 büzs 29 chavras fr. 7 70 rps.

5. Fuldera 112 armaints gross 180 büzs 130 chavras fr. 26 70 rps.

6. Cierf 185 armaints gross 210 büzs 260 chavras fr. 42 -- rps.

7. Lü con Lusaj 121 armaints gross 128 büzs 78 chavras fr. 22 40 rps.

Entrata per 1475 armaints gross 1713 büzs 1449 chavras fr. 305 60 rps.

Il surplü della spaisa Schussgeld fr. 250 cul supra eis tenor risp. conto crodà nella cassa circolara.

18

7

Page 24: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Ledscha da pulizia 1867 Polizeigesetz 1867

„Ogni part25

illegitim vegn chastià tras l’Ausschuss Circolar a favur della cassa circolara con fr. 40, il bap et fr. 20 per la mama onde insembel fr. 60, dico fanchs sesaunta.

Non voliand però la mamma achüsar il bap, schi eis ella in dovair da pajar tott ils fr. 60.“

„Jedes uneheliche Gebären wird durch

den Ausschuss des Kreises zugunsten

der Kreiskasse bestraft; der Vater zahlt

Fr. 40, die Mutter Fr. 20; zusammen

Fr. 60.“

Will aber die Mutter den Vater nicht

anklagen, ist sie verpflichtet, die

gesamte Summe von Fr. 60 zu zahlen.“

„Ogni part plü tampriv co 8 mais dopo la copulaziun vegn tras il sudit giüdisch chiastià per fr. 20 senza differenzia del plü o main mancant al temp normal da 9 mais, ultra las spaisas chi gnissan causadas. – Quels però chi crajan d’esser innozaints, sun da sè obligats da far constatar quetant tras l’attestat d’ün Doctur patentà e stazionà nella val, nempe cha l’infant non era n’amo madür et il part causà per taunt massa bod causa atters incunters.“

Esters da pajais sun da trattar sco ils terriers.“

NB. Las rispettivas infuormaziuns sun in caso da trar pro’ls aspettants spirituals our dels cudeschs parrochials.

„Jede Geburt, die früher als 8 Monate

nach der Hochzeit eintritt, wird durch

das obgenannte Gericht mit Fr. 20

bestraft; ohne Unterschied der mehr

oder weniger fehlenden Zeit der

normalen 9 Monate, zuzüglich die

verursachten Spesen. Diejenigen aber,

die glauben, unschuldig zu sein, sind

verpflichtet, es selber mittels eines

Zeugnisses eines patentierten und im

Tal niedergelassenen Doktors

bestätigen zu lassen.

Landesfremde sind gleich wie die

Einheimischen zu behandeln.

NB. Die entsprechenden Auskünfte sind bei den

zuständigen Geistlichen aus den Kirchenbüchern

einzuholen. 26

25

Il part = il parturir/ la paglioula = das Gebären 26

Archiv circuital C10

19

Page 25: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Uffizis (magistrats) dal Circul Ämter (Amtsträger) des Kreises

1. Il mastral (president dal Circul) 2. Il Tribunal circuital cun 4 güdischs 3. L’uffizi d‘intermediaziun (güdisch

da pasch) 4. Il deputà al Grond Cussagl 5. Il notar circuital 6. L’uffizi da scussiun 7. L‘autorità da stimaziun 8. L’autorità tutelara (d‘avuadia) 9. Ils ufficiants da stadi civil 10 Il scomadur [controlla masüras, paisas]

1. Der Landamann (Kreispräsident)

2. Das Kreisgericht mit 4 Richtern

3. Die Vermittlungsbehörde

(Friedensrichter)

4. Der Vertreter im Grossen Rat

5. Der Kreisnotar

6. Das Betreibungsamt

7. Die Schätzungsbehörde

8. Vormundschaftsbehörde

9. Die Zivilstandsbeamten

10. Der Eichmeister [prüft Masse und Gewichte]

Drets legals tenor la constituziun: Il Circul ha d’accumplir in reguard güdicial,

politic ed administrativquels dovairs cha las ledschas chantunalas e federalas

prescrivan. El relascha ledschas e reglamaints chi valan per tuot seis territori.

Delicts penals Straffälle

a) in general

b) imbruogls e fuscas

c) defraudaziuns e straviamaints

d) falsificaziuns da documaints

e) invöls

f) dons materials, concurrenza illojala

g) perditas e chats

h) inobedientscha

i) disturbi dal pos

j) tössis inavrants, drogas

k) disturbi da la pasch in chasa

l) calumnias, injurias

m) delicts cunter la buna morala, delicts sexuals

n) imnatschas

o) battüms, maltrattamaints

p) omicidi, blessüras

q) maltrattamaint da bes-chas

r) ledscha da pes-cha e protecziun da las auas

s) transgressiuns da la ledscha da chatscha

t) transgressiuns da la ledscha da trafic

u) surpassà il cunfin illegalmaing

v) lottarias, gös, tombolas

w) transgressiuns da la ledscha da victuaglias

x) ledscha reguard armas e materias explosivas

y) ledscha d’ustaria

z) cromers ambulants e marchadants

a) Allgemeines

b) Betrug, Zechprellerei

c) Veruntreuungen

d) Fälschungen

e) Diebstahl

f) Sachsc haden, unlauterer Wettbewerb

g) Verlust und Fund

h) Ungehorsam

i) Ruhestörung

j) Rauschgift, Drogen

k) Hausfriedensbruch

l) Beleidigungen, Ehrverletzungen

m) Sittlichkeitsverbrechen

n) Drohungen

o) Schlägereien

p) Tötung

q) Misshandlungen von Tieren

r) Fischerei und Wasserschutz

s) Jagdvergehen

t) Strassenverkehrsgesetz

u) Illegaler Grenzübertritt

v) Lotteriegesetz

w) Lebensmittelgesetz

x) Waffengesetz

y) Wirtschaftsgesetz

z) Krämer und Händler27

27

Register da l’archiv circuital 2016

00 20

Page 26: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Delicts civils Zivilvergehen

a) in general

b) differenzas reguard termels pro prada e chomps

(sün territori cumünal)

c) differenzas reguard termels, vials, drets etc. pro

chasas (tenor territori cumünal)

d) differenzas reguard pajamaints e dabuns

e) differenzas reguard marchà

1. marchà da muvel

2. marchà da chasas

3. marchà da bains movibels

f) differenzas reguard pasculaziun

g) differenzas tanter patrun ed impiegà, patrun e

fittadin

h) differenzas reguard proprietà

i) differenzas tanter conjugals

k) alimentaziun e dumondas da paternità

l) provedimaint social

m) acquist da bains

28

a) Allgemeines

b) Grenzverschiedenheiten bei Grundstücken

(auf Gemeindegrund)

c) Durchgangsrechte bei Gebäuden

(auf Gemeindegrund)

d) Lohnforderungen

e) Kauf und Verkauf

1. Tiere

2. Gebäude

3. Liegenschaften

f) Weidrechte

g) Streit zwischen Meister und Angestellter, Besitzer

und Pächter

h) Forderungen bezüglich Eigentum

i) Streit zwischen Eheleuten

k) Beköstigung / Vaterschaftsklagen

l) Fürsorge

m) Ersitzung von Gütern

29

Oters progets realisats Weitere realisierte Projekte

Stradun sur il Fuorn 1870

Via d’Umbrail 1900

Chascha d’amalats 1919

Ospidal circuital a Sielva 1934

Provedimaint electric

Economia e turissem

Corporaziun regiunala CRVM

Scolaziun, cultura

Meglioraziun generala e.o.p

Ofenpassstrasse 1870

Umbrailstrasse 1900

Kreiskrankenkasse 1919

Kreisspital in Sielva 1934

Elektrische Stromversorgung

Wirtschaft und Tourismus

Regionalverband Val Müstair

Bildung, Kultur

Gesamtmelioration

usw.

28

Register da l’archiv circuital 2016 29

Archivregister 2016

00 21

Page 27: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Ospidal circuital a Sielva 1934 Bain pauril davo la meglioraziun generala

La via sur il Fuorn, fabrichada dal 1872 Implant electric Muranzina 1955

La Surpraisa Jaura, ün proget da la Biosfera Crap chi regorda a la ruina da la Vallatscha

Page 28: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Visiuns Dal circul al cumün fusiunà

Visionen

Vom Kreis zur fusionierten Gemeinde

Il Circul da Val Müstair

1854 - 2015

Der Kreis Münstertal

1854 - 2015

Las comunitats Müstair, Sta. Maria, Valchava, Fuldera, Tschierv, Lü-Lüsai cun lur fracziuns fuorman il circul Val Müstair.

30

Beschreibung: In

Blau golden das

Brustbild Karls des

Grossen (Profil).

Kreisfarben: Blau –

Gelb.

Die Gemeinden Müstair,

Sta. Maria, Valchava, Fuldera,

Tschierv, Lü-Lüsai bilden mit

ihren Fraktionen den Kreis

Münstertal. 31

Cumün da Val Müstair

Cun la fusiun dals ses cumüns esa gnü decis da surtour la vopna dal circul eir pel cumün nouv.

Mit der Fusion der

sechs Gemeinden

wurde beschlossen,

das Kreiswappen auch

für die neue

Gemeinde zu

übernehmen.

Gemeinde Val Müstair

Il cumün da Val Müstair exista daspö ils 01.01.2009. El es nat our da la fusiun dals cumüns da Fuldera, Lü, Müstair, Sta. Maria, Tschierv e Valchava.

Die Gemeinde Val Müstair

existiert seit dem 01.01.2009.

Sie entstand aus der Fusion

der Gemeinden Fuldera, Lü,

Müstair, Sta. Maria, Tschierv

und Valchava.

30

Constituziun dal circul Val Müstair 1945 31

Verfassung des Kreises 1945

22

Page 29: Da ledschas, tribunals, güdischs,123userdocs.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/d/c2/74... · 2016-08-09 · Museum Chasa Jaura Valchava E X P O S I Z I UN T E M A T I CA lügl fin

Las REGIUNS davent dal 2016 Die REGIONEN ab 2016

32

32

www.gr.ch

c