Position Paper Voorlopersgroep van OC&W “Leren met ICT” Utrecht, december 2018

Inhoud

Inleiding ............................................................................................................................................... 3

Waarom deze Voorlopersgroep? ........................................................................................................ 4

Visie van de Voorlopersgroep ............................................................................................................. 5

Doelstellingen ...................................................................................................................................... 5

Vervolgstappen en ambitie voor 2018/2020 ...................................................................................... 7

Afronding en tijdpad.......................................................................................................................... 13

Bijlage - workshop ................................................................................................................................. 14

3

Inleiding

In de zomer van 2015 is door het ministerie van OC&W, in het kader van de Lerarenagenda, een Voorlopersgroep van OC&W ‘Leren met ICT’ ingesteld, met als kartrekkers de Hanzehogeschool Groningen en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, in het bijzonder het iXperium/Centre of Expertise leren met ICT. Het oprichten van deze Voorlopersgroep van OC&W (hierna Voorlopersgroep) paste binnen het beleid van het ministerie die op dat moment bezig was met het opzetten van een aantal Voorlopersgroepen. Deze Voorlopersgroepen hadden als primair doel om lerarenopleidingen onderling kennis te laten delen en ontwikkelingen te volgen over voor hen relevante thema’s. Voor de Voorlopersgroep ‘Leren met ICT’ zijn dit met name de ontwikkelingen rond digitale geletterdheid, gepersonaliseerd leren, digitale didactiek en de ICT kennisbasis met bijbehorende ICT- vaardigheden.

Vanaf de aanvang zijn de volgende hogescholen bij de Voorlopersgroep ‘Leren met ICT’, betrokken:

Hogeschool van Arnhem en Nijmegen | Hogeschool Utrecht | Hogeschool Windesheim | Hogeschool Rotterdam | NHL Stenden Hogeschool | Hanzehogeschool Groningen | Radboud Universiteit

In 2018 is ook de Hogeschool van Amsterdam aangesloten. Het ministerie van OC&W, de PO-raad, SURF en Kennisnet zijn regelmatig aangeschoven bij de Voorlopersgroep om kennis te delen. Inmiddels heeft de Voorlopersgroep behoefte aan een position paper als leidraad voor haar eigen handelen en agendering. Maar ook om te communiceren met relevante externe partijen, zoals het ministerie, ADEF, LOBO, SURF, Kennisnet en de sectorraden.

4

Waarom deze Voorlopersgroep? Trendrapporten over Education & Technology leren ons dat we niet stil kunnen blijven staan: de onderwijsraad (Advies Doordacht Digitaal (2017)) concludeert dat het onderwijsveld zoekende is naar zijn rol in het vormgeven van nieuwe educatieve digitale toepassingen. De maatschappij vraagt om meer gepersonaliseerd onderwijs dat mensen voorbereid op een snel veranderende leefwereld- en beroepspraktijk, digitale technologie maakt dat mogelijk. ICT in het onderwijs zou een speerpunt moeten zijn, zeker bij (leraren)opleiders, om te zorgen dat leraren worden afgeleverd die voldoende ICT-kennis en -vaardigheden hebben. Gardner-rapportages (Hype Cycle for education, 2017) geven aan dat digitalisering in het onderwijs nog steeds aan het versnellen is en dat er meer focus komt op technologieën die de uitkomsten van onderwijs kunnen verbeteren. Hierbij is innige samenwerking tussen onderwijs en ICT noodzakelijk. Ook het onderwijs geeft aan dat onder invloed van technologische ontwikkelingen de eisen veranderen die worden gesteld aan zittende en toekomstige leraren (ADEF 2013 en Centre of Expertise Leren met ICT 2014). Dit stel ook nieuwe eisen aan lerarenopleidingen. Kennisdeling en –ontwikkeling over deze thema’s op landelijk niveau is, gegeven het bovenstaande, noodzakelijk: de veranderingen binnen het onderwijs onder invloed van technologie zijn ‘unstoppable’: • Technologie kan het leren van vakinhoud en vaardigheden efficiënter maken. Er worden steeds

meer ICT-toepassingen en vakspecifieke software ontwikkeld die leerlingen/studenten toegang geven tot conceptuele modellen en representaties; die ze betrekt bij het construeren en visualiseren van inhoudelijke concepten en abstracte begrippen; en ook helpt om te leren communiceren en redeneren met de juiste vaktaal en notatie.

• Technologie kan het structureren van het leerproces gedeeltelijk overnemen, en de toegang tot kennis (en tot kennisgemeenschappen) voor de lerende vergemakkelijken.

Daarbij komt dat de aanbieders van de methoden de ontwikkelingen (ook) niet bijhouden, niet altijd gebruiken en daarmee niet tegemoet komen aan de verwachtingen van studenten, waarvoor het heel gewoon is digitale tools in te zetten bij hun leerprocessen.

5

Visie van de Voorlopersgroep De focus van de Voorlopersgroep ligt op het eigentijds maken van (leraren)opleidingen, zodat die recht doen aan het (huidige en) toekomstige karakter van leren en lesgeven in een digitale context.

Dit willen we bereiken door ons te richten op de (leraren)opleider: deze geeft het curriculum vorm en is daarmee de centrale speler in de manier waarop docenten worden opgeleid.1 De Voorlopersgroep werkt daarom samen vanuit de volgende visie:

Het leren van morgen is een leven lang flexibel, gepersonaliseerd en uitdagend leren in een door technologie ondersteunde sociale leeromgeving.

Doelstellingen De Voorlopersgroep ‘Leren met ICT’ heeft haar eigen opdrachten als volgt geformuleerd:

Welke doelen hebben we? De Voorlopersgroep ICT heeft als ambitie geformuleerd eraan bij te dragen dat (leraren)opleiders fungeren als rolmodel voor leren en lesgeven met ICT. ICT ten behoeve van leren en ICT-geletterdheid voor leren, leven en werken dient een substantieel en fundamenteel onderdeel van de lerarenopleidingen te worden. Daartoe heeft de Voorlopersgroep drie ambities geformuleerd:

1. We willen van elkaars dagelijkse praktijk leren: door uitwisseling good en bad practices, ‘intervisie’: dat kan dus ook bv over de positionering of organisatie van de labs gaan: dat is het subthema waar Windesheim bij staat.

2. De Voorlopersgroep ICT wil dat (leraren)opleiders gaan fungeren als rolmodel voor ICT-gebruik. Hier speelt de dubbele bodem van leraren een rol: (leraren)opleiders leiden leraren op die zelf weer de lessen vormgeven en dus invloed hebben binnen po, vo en mbo.

3. Als de (leraren)opleider een rolmodel is, zal hij/zij zelf goed opgeleid moeten zijn. Daarmee wil de Voorlopersgroep een inhoudelijke stap voorwaarts zetten, door samen aan een voorstel voor een professionaliseringsstrategie voor de (leraren)opleider als rolmodel voor het gebruik van ICT te werken: Hoe ziet de professionalisering van de (leraren)opleider op dit terrein er uit?

We beogen met de activiteiten van de Voorlopersgroep te komen tot kwaliteitsverbetering in de aandacht voor leren en lesgeven met ICT in de lerarenopleidingen opdat leraren worden opgeleid die competent in leren en lesgeven met en over ICT die bij kunnen dragen aan de transformatie van het onderwijs met behulp van nieuwe technologieën in het gebruik van ICT in het onderwijs op lerarenopleidingen. Deze kwaliteitsverbetering is te realiseren door samenwerking en kennisdeling tussen de aangesloten hogescholen. In het kader van samenwerking en kennisdeling is het helpend om de driehoek ‘onderwijs, onderzoek en werkveld’ vorm te geven zodat de onderlinge beïnvloeding en versterking van deze drie actoren tot stand komt.

1 De stageschool en -coach is daarnaast overigens ook een belangrijke invloed op de visie en vorming van een docent, maar ook onze invloed op hen verloopt naar verwachting vooral via de (leraren)opleider.

6

De Voorlopersgroep heeft haar eigen opdracht als volgt geformuleerd: hoe ziet een (leraren)opleider eruit als rolmodel voor leren met ict voor aankomende leraren? Welke professionalisering heeft een (leraren)opleider nodig om te kunnen dienen als ‘rolmodel voor leren met ict’ voor studenten. En op welke manier vindt deze professionalisering idealiter plaats.

Wat drijft ons? Kwaliteitsverbetering in het domein van leren en lesgeven met ICT in de lerarenopleidingen, zodat aankomende leraren optimaal worden toegerust op dit gebied. Dit zal effect hebben binnen de scholen waar deze leraren aan het werk gaan. De Voorlopersgroep ervaart de kennisontwikkeling en –deling als zeer relevant. We willen de positie van de Voorlopersgroep versterken door toenadering te zoeken bij ADEF, LOBO, het ministerie OC&W, en de sectorraden.

Waar richten we ons op? De Voorlopers richten zich met name op de (leraren)opleiders. Zij hebben een sleutelpositie binnen de verschillende lerarenopleidingen als rolmodel leren en lesgeven met ICT. Zij zorgen met hun sleutelpositie (als rolmodel) voor een doorwerking van de ICT-innovatie binnen mbo-, po- en vo-scholen. Lerarenopleiders leiden als leraren van leraren als enige in het hoger onderwijs studenten op tot hun eigen beroep (Lunenberg, Dengerink & Korthagen, 2013). Lerarenopleiders zijn naast leraar tegelijkertijd ook rolmodel voor hun studenten. Het didactisch handelen van de lerarenopleider dient in overeenstemming te zijn met het didactisch handelen dat hij wil bevorderen bij studenten (Swennen, Korthagen & Lunenberg, 2004). Het geven van het goede voorbeeld alleen is echter niet voldoende. Volgens de beroepsstandaard voor lerarenopleiders moeten zij in hun onderwijs een drieslag maken en het eigen leren verbinden met het leren van (aanstaande) leraren en het leren van leerlingen (VELON, 2012). Op het gebied van leren en lesgeven met ICT betekent dit concreet dat lerarenopleiders niet alleen in staat moeten zijn om ICT in hun eigen onderwijs te integreren, maar dat zij daarnaast de pedagogisch-didactische achtergronden van de gemaakte keuzes moeten kunnen expliciteren, onderbouwen en verantwoorden naar hun studenten en daar bovenop ook nog een vertaalslag moeten kunnen maken naar wat dit betekent voor het leren van leerlingen in primair, voortgezet en / of beroepsonderwijs (Lunenberg, Dengerink, & Korthagen, 2013; Uerz, Kral & Volman, 2018). Over de eisen die deze gelaagdheid stelt aan de (leraren)opleiders, de mate waarin lerarenopleiders daar op dit moment aan voldoen en wat nodig is in het kader van professionalisering, is nog weinig bekend.

De deelnemers aan de Voorlopersgroep delen de belangstelling voor de vraag hoe een (leraren)opleider als rolmodel voor leren met ICT eruit ziet. De Voorlopers hebben zich ten doel gesteld dit vraagstuk gemeenschappelijk te onderzoeken.

Wat doen we? De activiteiten richten zich op drie fronten:

1. Als eerste zijn we gestart met een inventarisatie naar de wijze waarop de aangesloten hogescholen omgaan met de professionalisering van docenten. Kennisuitwisseling, ervaringen en good practices in de laboratoria voor leren met ICT bleken verhelderend te werken.

2. De vraag Waaraan moet een (leraren)opleider als rolmodel voor leren met ICT voldoen, en welke eisen en kenmerken horen daarbij? Is een lopend traject.

7

a. De vraag is onderzocht in een serie workshops in 2016 en 2017 betrokkenen hierop te bevragen. Basis hiervoor was de ICT Kennisbasis, vervat in 32 stellingen. Zie bijlage I voor opzet en uitkomsten van deze workshops.

b. Vervolgens heeft kwalitatief onderzoek naar de competenties binnen lerarenopleidingen van de Voorlopersgroep plaatsgevonden in het voorjaar van 2018. Dit is de voedingsbodem om de beschrijving van de persona’s (dan wel rolmodellen) aan te scherpen. Hiervoor zijn docenten(-opleiders) en experts op het gebied van lesgeven met ICT geïnterviewd.

c. Ten derde worden op basis van deze gegevens ingrediënten gegenereerd voor de te maken persona’s om vervolgens deze persona’s uit te werken in een aantrekkelijke vorm.

d. Als vierde worden de ingrediënten verzameld van effectieve professionalisering van (leraren)opleiders op het gebied van leren en lesgeven met ict op de drie lagen als rolmodel. Zie voor de stappen b, c en d Subthema 1.

3. De volgende fase is dat er een professionaliseringstrategie wordt ontwikkeld op grond van de ontwikkelde Persona’s.

Vervolgstappen en ambitie voor 2018/2020 In lijn met het voorgaande ontwikkelen we onder de paraplu van de rolmodellen de professionaliseringsstrategie. De strategie koppelen we aan de thema’s die leven binnen de eigen instelling. Hieronder staan subthema’s beschreven per instelling die de verdere verdieping vormen. De leden van de Voorlopersgroep dragen hier aan bij door hun expertise te delen op het betreffende subthema. Op de verschillende thema’s nodigen we experts uit, de dialoog die daaruit ontstaat kan, te samen met onderzoeken of andere expertise binnen een instelling leiden tot een publicatie. Deze vorm van kennisdeling is geen verplichting, maar leidt wel tot een duidelijke inbedding binnen de eigen instelling én binnen het vakgebied an sich.

Subthema 1 Rolmodellen/kennisbasis (HAN, Marijke Kral & Carolien Rens)

Zoals hiervoor beschreven, zijn op basis van bronnenstudie en interactieve workshops met leraren, (leraren)opleiders en experts de competenties voor de (leraren)opleider als rolmodel geïnventariseerd.

Vervolgens zijn de competenties in totaal 38 semigestructureerde interviews met ‘voorlopende’ (leraren)opleiders uit de verschillende bij de Voorlopersgroep betrokken lerarenopleidingen (pabo en tweedegraads) voorgelegd met de vraag welke competenties zij belangrijk vinden, en hoe dit zichtbaar wordt in hun handelen op de drie lagen (eigen handelen, opleidingsdidactisch handelen, verbinding aan de praktijk van de aankomend leraar). De interviews zijn gehouden met lerarenopleiders waarvan het beeld bestaat dat zij voorlopen in het zijn van rolmodel op gebied van leren en lesgeven met ICT. De gegevens van alle interviews zijn verzameld en gebundeld. Een volgende stap is om op basis van deze gegevens ingrediënten voor de te maken persona’s te genereren en vervolgens de persona’s uit te werken in een aantrekkelijke vorm. Verwacht wordt dat het gebruik van persona’s leidt tot een aansprekend profiel waarin opleiders zich kunnen herkennen. De concept persona’s zullen worden voorgelegd aan de geïnterviewde (leraren)opleiders en aan een bredere groep opleiders en experts. De Voorlopersgroep ICT streeft ernaar dit profiel te gebruiken om collega’s te informeren en inspireren om zich als rolmodel op te stellen in de inzet van ICT in het

8

onderwijs aan hun studenten. Daarnaast is het de verwachting dat het profiel als basis kan dienen voor professionaliseringstrajecten voor (leraren)opleiders.

Een volgende stap is dan ook het verzamelen van de ingrediënten van effectieve professionalisering van (leraren)opleiders op het gebied van leren en lesgeven met ICT op de drie lagen als rolmodel. Ook hiervoor vormen de resultaten van de workshops en interviews een belangrijke bron, als aanvulling op literatuurstudies en de ervaringen in de diverse lerarenopleidingen van de Voorlopersgroep. Op basis van de ontwerpcriteria die dit oplevert wordt allereerst een onderbouwde professionaliseringsstrategie voor (leraren)opleiders voor leren en lesgeven met en over ICT beschreven en worden daarnaast minimaal een tiental professionaliseringstrajecten uitgewerkt en uitgetest in de praktijk. Daarbij zal een keuze moeten worden gemaakt naar thema en inhoud en zal nadrukkelijk worden gekeken hoe de mogelijkheden van de verschillende innovatielabs die in de samenwerking tussen lerarenopleidingen en werkveld al tot stand zijn gekomen kunnen worden benut en hoe deze labs kunnen worden doorontwikkeld als fysieke plek voor het samen leren en samenwerken van werkveld en lerarenopleidingen.

Een tweede spoor is het uitwerken van instrumenten om de professionaliseringsvraag van (leraren)opleiders te stimuleren en in beeld te brengen en het uitwerken van instrumenten voor de HR-lijn (inbedding competenties, professionaliseringsbeleid, assessmentinstrumenten).

De Voorlopersgroep beoogt daarmee een gezamenlijk gedragen toolkit op te leveren voor een integrale benadering van de professionalisering van (leraren)opleiders.: de competentieset, persona’s, voorbeelden, professionaliseringstrategie, HR-instrumenten, beproefde interventies.

Subthema 2 Digitale geletterdheid (Hanzehogeschool Groningen, Menno Wierdsma & Mark Terpstra & Paul Fisher )

Digitale geletterdheid beschrijft de kennis, vaardigheden en attituden van leerlingen en toekomstige professionals m.b.t. digitale media en toepassingen. Het model dat SLO (zie figuur 1) daarvoor aanreikt biedt een kapstok om deze vaardigheden te beschrijven. Het model onderscheidt vier deelgebieden: ICT basisvaardigheden, informatievaardigheden, mediawijsheid en computational thinking. Dit is een bijzonder aandachtsgebied binnen de 21e eeuwse vaardigheden 21st century skills zoals omschreven door Kennisnet en SLO, het nationaal expertisecentrum curriculumontwikkeling. Binnen dit subthema onderscheiden we twee verschillende niveaus mbt digitale geletterdheid op verschillende niveaus:

• Als kapstok om digitale vaardigheden voor leerlingen in po en vo, mbo mee te beschrijven. Dit zijn (deels nieuwe) onderwijsinhouden die bij voorkeur worden geïntegreerd met bestaande onderwijsinhouden.

• Tegelijkertijd kan het ook als kapstok dienen om de digitale vaardigheden van moderne professionals te beschrijven. Die informatie kan helpen om (hoger) beroepsonderwijs vorm te geven.

o Verpleegkundigen hebben andere digitale vaardigheden nodig dan makelaars. Voorbeelden van vragen die in dit licht beantwoord moeten worden zijn:

Welke informatievaardigheden heeft een makelaar nodig? Wat betekent mediawijsheid voor een verpleegkundige in het licht van AVG

en EPD? In hoeverre heeft een professional in de rechten kennis nodig van

computational thinking?

9

Van knoppencursus naar basishouding: Een knoppencursus om te leren werken met een specifiek softwarepakket heeft vaak al voor de diplomering zijn waarde verloren. Hoe ontwikkelen alle professionals een ondernemende en onderzoekende houding om te leren werken met de software van overmorgen?

Het genoemde niveau van de professional betreft eigenlijk het bredere gebied van leren en lesgeven met ICT zoals wij dat als Voorlopersgroep met elkaar invullen en zo voldoende wordt gedekt door de andere subthema’s. Binnen dit subthema zullen wij ons enkel op dit niveau toeleggen als er een beschrijving van specifieke kennis en vaardigheden voor docenten nodig is om digitale geletterdheid in het onderwijs te verweven.

Bovenstaande vragen kunnen ook gesteld worden voor een leraar of docent in zijn rol als onderwijsprofessional. Dit betekent dat didactische en ontwerpvaardigheden (of leren en lesgeven met ICT) ook met de vier deelgebieden van digitale geletterdheid kunnen worden beschreven. Daarmee creëren we weer een dubbele bodem, die driedubbel wordt zodra we het over (leraren)opleiders gaan hebben.

Ambitie: Als subthema trekker van dit onderdeel willen we de samenwerking tussen leraren-opleidingen vergroten waar het gaat om vormgeving van dit kennisgebied binnen het bestaande curriculum van lerarenopleidingen. Hier gaat het met name om de benadering van dit kennisgebied als onderwijsinhoud voor het po en vo, mbo en wat dat betekent voor het curriculum van een leraren-opleiding. Een bestaand initiatief op dit gebied voor PABO’s door FutureNL wordt door ons van harte ondersteund, wij sluiten daarop aan. De aanvullende verbinding met andere lerarenopleidingen heeft daarom onze specifieke aandacht.

Subthema 3 Gepersonaliseerd leren en digitale geletterdheid (HU, Inge Blauw & Marga Hamerpagt)

Mensen leren op hun eigen manier, hebben ieder hun eigen bagage/expertise en wensen. Studenten en werkende professionals hebben behoefte aan zelfstandigheid, keuzevrijheid, vertrouwen in hun eigen kunnen en positieve relaties met anderen. Het is essentieel dat het onderwijs-, begeleidings- en toets aanbod aansluit bij de behoefte van de student wat betreft tempo, interesse en niveau. Daar wil het onderwijs op aansluiten in de vorm van gepersonaliseerd leren.

Figuur 1. De vier deelgebieden van digitale geletterdheid als bijzonder aandachtsgebied binnen de 21e eeuwse vaardigheden, zoals beschreven door SLO en Kennisnet.

10

In het gepersonaliseerde onderwijs is het de taak van de begeleider het leerproces van de student te ondersteunen, de student uit te dagen, de student zijn grenzen te laten verleggen. Daarbij worden hoge eisen aan de student gesteld, zodat deze het maximale uit zichzelf haalt. Samenwerken helpt daarbij: in het leerproces speelt interactie met leraren en medestudenten een belangrijke rol. Leren doe je niet alleen: dat gebeurt ook in het samenspel tussen mensen: door elkaar te inspireren, uit te dagen en te ondersteunen. Zo kan de student zijn of haar talenten optimaal in zetten voor de beroepspraktijk, het vakgebied en de samenleving.

Gepersonaliseerd leren (GPL) krijgt vorm door het werken vanuit leeruitkomsten, leerteamleren, valideren en assessen. Zelfregie is daarbij de verbinder. Binnen Het GPL-concept werken en spelen we met bovenstaande onderwijskundige concepten. De principes zijn nauw met elkaar verbonden, lopen soms ook in elkaar over. Om gepersonaliseerd leren te laten werken in de praktijk zijn alle principes nodig in het vormgeven van het onderwijs. Door technologie is het mogelijk om die gepersonaliseerde benadering goed vorm te geven en effectief te ondersteunen, in het bijzonder in combinatie met onderlinge samenwerking.

De (leraren)opleider moet digitaal geletterd zijn; er wordt verwacht dat (de leraar) ICT inzet in het eigen onderwijs. De inzet van technologie (en speciaal nieuwe vormen daarvan) in het onderwijs maakt deel uit van een traject gericht op gepersonaliseerd leren. Een kwaliteitsverbeteringsslag is noodzakelijk op het domein leren en lesgeven met ICT in de lerarenopleidingen, zodat aankomende leraren optimaal worden toegerust. Iedere leraar moet tegelijkertijd:

- rolmodel zijn in en lesgeven over het lesgeven met ICT; - voorbereiden op lesgeven met ICT (voorbeeldgedrag uitleggen en onderbouwen) en - voorbereiden op het leren van leerlingen met en over ICT (vertalen naar de toekomstige

praktijk). Digitale geletterdheid gaat niet daarom alleen om het inzetten van verschillende tools zoals vaak wordt gedacht, maar ook om het nadenken welk doel deze tools zouden moeten hebben, het gaat ook om de gedachte wat digitalisering in wezen behelst en het kunnen formuleren van een visie hierop.

Dit project beoogt drie lijnen te bewerkstelligen:

1. Uitwerken van een transitietraject waardoor digitalisering binnen de opleiding neergezet kan worden.

2. Een professionaliseringstraject voor docenten. Hierbij kunnen de persona’s van nut zijn: leraren in opleiding worden zich bewust welke persona het dichtst bij hen staat en of ze daar tevreden mee zijn of willen werken naar een andere persona die ze meer bewust gaan innemen inplaats van onbewust te handelen naar de persona die het dichtste bij hen staat. Maw van onbewust bekwaam naar bewust bekwaam.

3. Ontwikkeling van digitale tools die een rol kunnen spelen in de digitalisering van de opleiding.

11

Subthema 4 Opleiden in school (NHL Stenden Hogeschool, Age Wesselius)

Al een aantal jaren wordt op lerarenopleidingen (zowel po, vo als mbo) gewerkt met ‘Opleidingsscholen’: Scholen waar meerdere leraren in opleiding worden geplaatst en waar intensiever in community’s wordt samengewerkt bij het opleiden van aankomende leraren, professionaliseren van (aankomende) leraren, het werken aan ontwikkelvraagstukken van scholen en continu verbeteren van de onderwijsprocessen. De technologische ontwikkelingen bieden tal van mogelijkheden in het communiceren, samenwerken, ontwikkelen en delen van kennis, ervaringen en ‘good practices’, in zowel de regio als (ver) daar buiten. Ambitie: Op welke manieren kunnen we in het kader van ‘Opleiden in de school’ de technologische mogelijkheden van tegenwoordig inzetten, om te werken aan vraagstukken in het opleiden, professionaliseren en ontwikkelen, hierbij kennis en expertise verbinden, delen en benutten? Subthema 5 Labs voor leren en lesgeven met ICT

(Windesheim, Diane van der Linde & Wim Trooster) De Voorlopersgroep heeft een goed beeld van elkaars onderwijsinnovatie Labs en wil een volgende stap maken. Ambitie We denken aan het verhogen van de kwaliteit van de afzonderlijke initiatieven van de innovatielabs. We gaan daarin verder als community of practice om te leren van de ervaringen van andere Labs en daarmee het eigen initiatief kwalitatief te verbeteren. Concreet worden vraagstukken met elkaar besproken en mogelijke oplossingsrichtingen gedeeld. Leidend voor de agenda is een vraagstuk ingebracht door een van de deelnemers. De andere deelnemers worden uitgenodigd om hun ervaringen in te brengen en mee te denken aan een oplossing.

Subthema 6 Didactische ontwerpen van digitale leerarrangementen

(HvA/HR Sonia Abrantes & Fleur Prinsen) De vraag in dit subthema is hoe we de (leraren)opleider kunnen ondersteunen in het opdoen van de kennis, vaardigheden en attitudes die zij nodig hebben om in te kunnen spelen op technologische ontwikkelingen in de onderwijspraktijk. De opvattingen die (leraren)opleiders zelf hebben van hun vak en hoe zij hierin staan is hierbij van belang. Zien (leraren)opleiders en de docenten die zij opleiden zichzelf als (vak)didactisch ontwerper, die nieuwe mogelijkheden om onderwijs te ontwerpen ook bijhouden, of toch voornamelijk als uitvoerders van door anderen voorgeschreven methodes? Taak van de (leraren)opleider om hun studenten bewust te maken van hun standpunt Hiervoor moet de (leraren)opleider eerst zelf goed weten wat zijn standpunt is. Het zelf ontwerpen van je onderwijs biedt veel kansen voor professionele ontwikkeling. Methodes kunnen nog steeds een goede basis vormen voor vertrek, maar de mogelijkheden die onderwijsleertechnologieën bijvoorbeeld bieden worden veelal in de methodes niet benut. Binnen lerarenopleidingen moet er daarom aandacht komen voor dit onderwerp. Het lijkt er op dat dat nog niet het geval is: vaak worden docenten door ons als opleidingen en (stage)scholen, hun eigen management en zichzelf nog veel te veel als uitvoerder benaderd worden. Dat past niet bij een hoger

12

opgeleide professional. Met de digitale technologie krijgt de docent steeds meer beschikking over gereedschappen om zelf dat onderwijs vorm te geven, zodat het ook qua werkbelasting wellicht binnen de mogelijkheden past. In het algemeen komen er steeds meer oproepen richting de (leraren)opleiders om in te spelen op nieuwe ontwikkelingen en verwachtingen. De (leraren)opleider en docent krijgen een andere rol - meer de rol van ontwerper van leerprocessen dan uitvoerder van leermethoden. Goodyear (2015), teaching as design, p. 35

'The reproduction of past teaching practices—passing on disciplinary traditions intact—is unsustainable in a rapidly shifting environment:(…) Placing ‘teaching as design’ (…) is a way of asserting that evidence-informed, creative, design-based strategies will be needed if universities are to generate innovative repertoires of educational approaches to deal with, and ideally to anticipate, changes in their operating environments."

Ambitie Op zoek naar nieuwe didactische kwalificaties • Het kunnen (co)ontwerpen van digitale leermaterialen en digitale leerarrangementen

het volgen van ontwikkelingen op het gebied van onderwijsleertechnologie, het weten te vinden van leergemeenschappen die zich hier mee bezig houden, en het bezoeken van onderwijssymposia. Mede-geïnteresseerden op te zoeken, inzichten online of offline te delen en andere docenten binnen ons netwerk te ondersteunen. Werkelijk gezamenlijk iets nieuws (co)creëren; we gaan samen innovatieve leerarrangementen ontwerpen en bijvoorbeeld ICT-gedragscodes vaststellen.

• Het kunnen gebruiken van theoretische kaders, onderzoeksresultaten mbt vakdidactiek bij het ontwerpen, monitoren en evalueren van leermaterialen en leerarrangementen; bij het ontwerpen is het van belang dat (leraren)opleiders /docenten keuzes onderbouwen, experimenteren, intercollegiale consultatie zoeken en ontwerpen evalueren.

Professionele ontwikkeling • vindt waarschijnlijk het beste plaats in teamverband, en in een breder netwerk van

geïnteresseerde (leraren)opleiders en professionals. Wanneer kennis meer ‘just in time’ en ‘just in context’ aangeboden wordt, tijdens het herontwerpen, wordt zij direct toegepast en blijft zij beter hangen. [authentiek, ontwikkelingsgericht, werplekleren, dicht bij de dagelijkse praktijk…]

• Nieuwe vaardigheden en kwalificaties kunnen goed ingebed worden in ontwikkelingsgerichte leerarrangementen, bijvoorbeeld door voort te bouwen op al succesvol toegepaste, lokale vormen voor professionele ontwikkeling (zoals collegiale consultatie, of lesson studies).

• Nieuwe kennis en vaardigheden worden ook beter opgenomen wanneer ze ingebed zijn in contextrijke taken, bijvoorbeeld door ze op te doen terwijl er gewerkt wordt aan een concrete herontwerptaak

Herziening curriculum lerarenopleidingen Wat betekent dit voor de (leraren)opleider en het curriculum van de docentenopleiding? Komt de ICT geletterdheid voldoende tot uiting in het uitgevoerde en ervaren curriculum?

13

Afronding en tijdpad De Voorlopersgroep is nu drie jaar aan het werk. We hebben workshops gegeven, een intern onderzoek gedaan, persona’s zijn beschreven en er is nu een position paper. De concretisering van de lijn voor het verdere verloop van de Voorlopersgroep wordt bepaald in een later stadium.

Eindredactie: Inge Blauw, HU Marga Hamerpagt, HU Contactgegevens: Marie-José Kuypers Mariejose.Kuypers@han.nl Mark Terpstra m.r.terpstra@pl.hanze.nl

14

Bijlage - workshop In drie jaar tijd is er een aantal workshops gegeven: in november 2016 bij de SURF Onderwijsdagen, en in het voorjaar van 2017 bij de VELON en in najaar 2017 bij een conferentie voor de lerarenopleidingen van Nordrhein-Westfalen, Duitsland. Doel van de workshops was het visualiseren en het beschrijven van de kennis en vaardigheden van de (leraren)opleider (voor PO, VO, MBO) die als rolmodel fungeert voor studenten tijdens zijn inzet van ICT bij onderwijs op maat. Zie bijlage I.

Resultaat van de workshops wordt gebruikt in de ontwikkeling van een aansprekend profiel (een persona) waarin (leraren)opleiders zich kunnen herkennen. De functie van zo een persona is:

- (leraren)opleiders informeren en inspireren om zich als rolmodel op te stellen in de inzet van ICT in het onderwijs aan hun studenten;

- als basis dienen voor professionaliseringstrajecten voor (leraren)opleiders.

Deelnemers aan de workshops kregen een set kaartjes die de belangrijkste competenties uit de Kennisbasis ICT dekken. Aan hen de vraag om deze kaartjes op prioriteit te sorteren. Hierdoor kwam de onderlinge dialoog over dit onderwerp op gang, en werden de kwalificaties geprioriteerd die van belang zijn voor de opleider, de ervaren docent en de beginnende docent. Deze prioritering is nodig om te bepalen waarin de opleider zich met betrekking tot ICT kwalificaties onderscheid van een beginnende of een ervaren docent.

Uit de workshop, gegeven bij de VELON, kwam naar voren dat het bespreekbaar maken van de inzet van ICT een belangrijk punt is, net als het bieden van handvatten voor ICT-gebruik. Vraag blijft nog hoe deze handvatten ontwikkeld gaan worden; verschilt dat wellicht per domein: de leraar Nederlands heeft iets anders nodig dan de leraar Geschiedenis. Er zal een tool ontwikkeld moeten worden waar mensen van verschillende vakgroepen zich in herkennen en waaraan ze zelf verder kunnen ontwikkelen naar een persona die past bij hun context. Hierbij is co-creatie effectiever dan documenten met eindtermen die in een la verdwijnen.

In iedere workshop kwam een andere keuze van de (competentie-) kaartjes naar voren. In het gesprek dat op het sorteren van de kwalificaties volgde bleek dat de volgende punten belangrijk werden gevonden:

• bij de dialoog over de inzet van ICT is het nodig te onderkennen dat ICT-vaardigheden heel belangrijk zijn;

• de wijze waarop met ICT-inzet wordt omgegaan; • de ruimte die genomen wordt om met ICT in de les te experimenteren.