TEMPUSPROJEKT: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-

TEMPUS-JPCR: ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS

AN DEN BOLOGNA PROZESSIM

INGENIEURSTUDIUM FÜR ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Elektrische Kabel

Für Studiengang: Bachelor- Elektrische

Energietechnik

Bakalavr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası

üzrə

Elektrik kabelləri

Dr. Ing. Orucov Allahverdi (AzTU)

Quliyev Rahib (SDU)

Baku 2015

1

INHALTVERZEICHNISE

1. Einführung............................................. 3

2. Arten von Kabeln................................... 6

2.1. Klassifizierung Prinzipien von Kabeln... 18

2.2. Konstruktive Elemente von Kabelarten.. 27

2.2.1. Isolation von Adern................................. 28

2.3 Isolation Niederspannungsleitungen.... 37

2.4. Konstruktive Elemente von XLPE

Isolationskabeln....................................... 46

3. Spezielle Kabel und Leitungen............. 75

4. Feuerfeste Kabel.................................... 83

5. Kommunikationskabeln....................... 84

6. Hochfrequenzkabeln............................. 91

7. Optische Kabel...................................... 93

8. Testkabel und ihre Arten...................... 97

9. Literatur................................................. 99

2

MÜNDƏRİCAT

1. GİRİŞ...................................................... 3

2. KABELLƏRİN NÖVLƏRİ.................. 6

2.1. Kabel məmulatlarının təsnifatının əsas

prinsipləri................................................. 18

2.2. Kabel məmulatlarının əsas konstruktiv

elementləri............................................... 27

2.2.1. Damar izolyasiyası.................................. 28

2.3 Alçaq gərginlikli kabellər ....................... 37

2.4. Tikilmiş polietilen izolyasiyalı

kabellərin konstruktiv elementləri........... 46

3. XÜSUSİ KABEL VƏ NAQİLLƏR...... 75

4. ODADAVAMLI KABELLƏR............. 83

5. RABİTƏ KABELLƏRİ......................... 84

6. YÜKSƏKTEZLİKLİ KABELLƏR.... 91

7. OPTİK KABELLƏR............................. 93

8. KABEL VƏ NAQİLLƏRİN SINAĞI.. 97

9. ƏDƏBİYYAT......................................... 99

3

1. GİRİŞ

Kabel və naqillər elektrik enerjisinin müəyyən məsafələrə

ötürülməsində istifadə olunur. Bunlar müxtəlif elektrotexniki,

elektron və radiotexniki sxem və dövrələrin ən vacib tərkib

hissələrindən biridir. Iş prinsipi elektyrik və elektron

sxemlərinə əsaslanan istənilən texniki qurğuların etibarlığı,

istismar müddəti və xarakteristikaları onlarda istifadə olunan

kabel məmulatlarının keyfiyyətindən birbaşa asılıdır.

Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin sürətli inkişafı

kabel məmulatlarına olan tələbatı əsaslı şəkildə artırmaqla

yanaşı, daha yüksəkkeyfiyyətli kabel və naqillərin yeni

növlərinin yaradılmasını tələb edir.

Müasir kabel texnikası yüksək gərginlik və tezliyin tətbiqi,

ötürülən gücün artırılması, ən müxtəlif şəraitlərdə istehlakçıları

etibarlı və fasiləsiz enerjilə təmin etmək iqtidarında olan kabel

və naqillərin yaradılması ilə xarakterizə olunur.

Bir neçə onilliklər bundan öncə kabel sənayesində istifadə

olunan elektroizolyasiya materialları kabel və naqillərin

xassələrinə olan yüksək tələbatın tam şəkildə ödənilməsini

məhdudlaşdırırdı. Bu səbəbdən də, yüksək xassələrə malik yeni

elektroizolyasiya materiallarının yaradılması və kabel

texnikasında tətbiqi çox əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən

birinə çevrildi. Yalnız yeni materiallar tətbiqindən sonra kabel

istehsalçıları, enerji istehlakçılarının kabellərin keyfiyyətinə

qoyulan ciddi tələbləri ödəyən kabel və naqillər istehsal etməyə

başladılar. Belə materiallardan biri 1963-cü ildə kəşf olunan

tikilmiş polietilendir.

Tikilmiş polietilen (XLPE) elektrik enerjisinin ötürülməsi

və paylaşdırılması sistemində tətbiq olunan yeraltı güc

kabellərində izolyasiya materialı kimi, bütün dünya tərəfindən

qəbul olunan və üstün tutulan materialdır. Bu növ izolyasiya

sistemi özündən əvvəlki materiallarla (məsələn, hopdurlmuş

4

kağız izolyasiya) müqaisədə yüksək iqtisadi effektliyi təmin

edir–ucuzdur, istismarı sadədir və ətraf mühitə az təsir göstərir.

1960-cı illərin sonunda tikilmiş polietilen izolyasiyalı orta-

gərginlikli ilk kabel xətləri quraşdırılan zaman, kabel

istehsalçıları və elektroenergetika kampaniyaları belə hesab

edirdilər ki, bu kabellər 20 il (hətta 30 il) etibarlı istismar

olunacaq.

Tarix göstərdi ki, ilk belə kabellərin bir qisminin istismar

müddəti gözləniləndən xeyli qısa oldu. O zamanlar kabel

konstruksiyalarının mühəndis-layihəçilərinə və materialşünas

alımlərə nəmliyin, elektrik sahə intensivliyinin və kabeldəki

defektlərin birlikdə təsiri nəticəsində su triinqlərinin yaranması

məlum deyildi. Bu zədələr izolyasiyanın keyfiyyətini o qədər

korlayırdı ki, əksər kabellər 10-15 il istismardan sonra sıradan

çıxırdı.

Bu anlaşılmazlıq tikilmiş polietilen izolyasiyalı kabellərin

tətbiqinin ilk dövrlərində, bir sıra elektroneregetik

kampaniyalarda bu kabellərdən imtina etmək fikrini

formalaşdırdı. Artıq mühəndislər və alimlər izolyasiyada

nələrin baş verdiyini bilirlər. Hazırda müəyyən olunmuşdur ki,

izolyasiya materialında olan boşluqlar, çirkli hissəciklər

elektrikkeçirici ekrandakı ionogen aşqarlarla birlikdə

(həmçinin digər konstruktiv və istehsal defektləri) kabellərin

daxilində müəyyən yerlərdə sahə intensivliyinin qiymətini

artırır. Kabelin konstruksiyasına nəmlik daxil olduqda isə

böyük qiymətli sahə intensivliyi struktur deqradasiyası yaradır

ki, bu da su triinqləri adlanır.

Triinqləri təşkil edən mikroboşluqlar izolyasiyanın

xassələrini kəskin aşağı salır və nəhayət kabel vaxtından əvvəl

sıradan çıxır.

Həm kabel, həm də kabel materialları istehsal edən

qabaqcıl kampaniyaların illər boyu apardıqları tədqiqat və

sınaqların nəticəsində kabellərin vaxtından əvvəl imtinasının

səbəbləri aşkar edildi. Tikilmiş polietilen izolyasiya yüksək-

5

keyfiyyətli materiallardan və ən müasir avadanlıqlardan

istifadə etməklə hazırlanmış izolyasiya kompaundlarından

alınmalıdır. Hazırlanma etapından başlamış ekstruziya yolu ilə

kabel izolyasiyası çəkilən etapa qədər materiala çirkli

hissəciklərin düşməsinə yol vermək olmaz. Eyni zamanda

izolyasiya çəkilişinin texnologiyası da elə mükəmməl olmalıdır

ki, boşluqlar və digər defektlər yaranmasın.

Hazırda su triinqlərin inkişafını dayandıran tikilmiş

polietilen əsaslı izolyasiya kompaundları mövcuddur.

Tərkibində ion aşqarlarının miqdarı aşağı olan elektrokeçirici

materiallar da vardır. Bunlarla yanaşı, kabel istehsalçıları da

izolyasiya sistemində boşluqlar olmayan və izolyasiya ilə

yarımkeçirici ekranların sərhəddində hamar səthin alınmasını

təmin edən kabel istehsalı texnologiyasını mənimsəmişlər.

Bütün bunların hamısı elektrikenerji paylaşdırıcı sistemlər

üçün yüksək etibarlığı və istismar xüsusiyyətlərilə fərqlənən

tikilmiş polietilen izolyasiyalı orta, yüksək və ifratyüksək-

gərginlikli kabellər istehsal etməyə imkan verir.

Qeyd etmək lazımdır ki, kabel xətlərinin çəkilişində

kabellər bir-birilə birləşdirilir, həmçinin müxtəlif

avadanlıqlara, məsələn, transformatorlara, kommutasiya

aparatlarına və hava xətlərinə qoşulur. Ümumi qəbul olunan

fakt ondan ibarətdir ki, yeraltı kabel xətlərinin etibarlığını

təmin etmək üçün bütövlükdə bütün sistem (armatura və

kabellər) tələb olunan qaydalara əməl olunmaqla hazırlanmalı

və quraşdırılmalıdır.

Kitabda sənayenin müxtəlif sahələrində istifadə olunan

kabellərin növləri, konstruktiv elementləri, əsas

xarakteristikaları və tətbiq sahələri haqda dolğun məlumat

verilmişdir.

Dərslik TEMPUS proqramı üzrə bakalavr pilləsində təhsil

alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur.

6

2. KABELLƏRİN NÖVLƏRİ

Kabel məmulatları elektrik enerjisinin və ya

informasiyanın müəyyən məsafəyə ötürülməsi və onun

istehlakçılar arasında paylaşdırılması üçün istifadə olunan

vasitədir. Kabel məmulatlarının köməyilə müxtəlif elektrik,

elektron, radiotexniki və lifli-optik sxem və dövrələri təşkil

olunur. İşləmə prinsipi elektrik və elektron sxemlərilə əlaqədar

olan heç bir texniki qurğu kabel və naqilsiz işləyə bilməz.

Kabel məmulatları bu qurğuların elektrik təchizatı, informatika

və idarəetmə sistemlərini yaradır.

Kabel məmulatlarının geniş çeşidə malik olması təkcə

bunlar vasitəsilə nəyin ötürülməsilə deyil, həm də onların

harada işləməsindən (yəni istismar şəraititndən) asılı olaraq

müəyyən edilir. Onlar isə kosmosda, yer altında, suda, çox

yüksək temperaturlarda (+2000C və daha yüksək), ifrat alçaq

temperaturlarda (mütləq sıfıra yaxın temperaturlarda), dərin

vakuum şəraitində və yüksək təzyiq altında, müxtəlif aqresiv

kimyəvi mühitlərdə, daxil olan şüaların təsir göstərdiyi

şəraitdə, həmçinin dartıcı, sıxıcı, əzici, burucu və titrəyişli

mexaniki yük altında işləyir.

Bütün bu şəraitlərdə elektrik enerjisi və informasiya lazımi

ünvana az miqdarda itki və təhrif olunmadan çatdırılmalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, elmi nöqteyi-nəzərdən, “enerjinin

ötürülməsi” və “informasiyanın ötürülməsi” terminləri dəqiq

deyildir. Həqiqətdə, enerji və ya güc gərginliyə, cərəyana,

tezliyə və s. analoji olan müəyyən kəmiyyət göstəricisidir.

Elekromaqnit sahəsinin (və ya elektromaqnit rəqslərinin)

ötürülməsi demək daha düzgündür. Ötürülən EM sahəsi

müəyyən miqdarda enerji və ya müəyyən həcm informasiya ilə

xarakterizə olunur.

7

Tarixən formalaşmış elmi anlayışlara uyğun olaraq,

materiyanın varlığının iki forması vardır: maddə və sahə.

Maddə kimi, sahə də kütləyə, enerjiyə, hərəkətə malikdir.

Beləliklə, elektrik veriliş xətləri (EVX) və ya rabitə xətləri

(RX) vasitəsilə elektromaqnit sahəsi (EM) ötürülür. O, sabit və

ya dəyişən, zaman və məkanca dəyişən, “güclü” və ya “zəif”

ola bilər. Sonuncu halda enerji sahənin kəmiyyət göstəricisi

hesab olunur. Öz-özlüyündə enerji ötürülə bilməz, o, yalnız

ötürülən elektromaqnit sahəsinin parametridir. Lakin enerjinin

alınması, ötürülməsi, istifadə olunması, qənaəti, enerjinin

ödənilməsi ifadələri adi danışıq tərzimizə elə daxil olubdur ki,

görünür hələ uzun müddət enerjinin və ya informasiyanın

ötürülməsi terminlərindən istifadə olunacaqdır.

“İnformasiyanın ötürülməsi” termini dedikdə müəyyən

formalı elektromaqnit rəqslərinin (elektromaqnit sahəsinin)

ötürülməsi başa düşülməlidir. Bu rəqslərin kəmiyyət

parametrləri (məsələn, amplituda, tezlik və ya faza), sahə ilə

ötürülən faydalı informasiyanın xarakterinə uyğun şəkildə

dəyişməlidir (modifikasiya olunmalıdır). Beləliklə, RX ilə

informasiya verilişində faktiki olaraq modulyasiya olunmuş

elektromaqnit rəqslər və ya müəyyən edilmiş ardıcıllıqla

impulslar ötürülür.

RX ilə informasiyanın ötürülməsinin daha bir

xüsusiyyətini qeyd edək. EVX ilə enerjinin ötürülməsi, bir

qayda olaraq, “güclü” elektromaqnit sahəsinin ötürülməsilə

bağlıdır, yəni sahə enerjinin, uyğun olaraq gərginlik (onlarla,

yüz minlərlə volt) və cərəyanın (yüzlərlə amper) böyük

qiymətlərinə görə təyin olunur. RX ilə isə informasiya

ötürüldükdə elektromaqnit rəqslərin gücü kiçikdir (adətən,

vatın mində bir hissəyə qədəri), gərginlik 100 V-dan azdır,

cərəyan amperin mində bir hissəsinə qədərini təşkil edir. Lakin

bu rəqslərin tezliyi çox böyükdür: on minlərlə herslərdən

(kiloherslər), miliyon (meqaherslər), bəzən isə milyard

(qiqaherslər) herslərə qədər. Elektromaqnit rəqslərin tezliyi nə

8

qədər böyük olarsa, o bir o qədər böyük həcmli faydalı

informasiya daşıya bilər.

Kabel məmulatlarının daha bir xarakterik xüsusiyyəti

uzunölçülü olmasıdır. Bu da onların aşağıdakı

özünəməxsus xüsusiyyətlərini şərtləndirir:

• bu məmulatların hazırlanması üçün çoxlu miqdarda

material tələb olunur (əksərən az tapılan və bahalı);

• məmulatın hazırlanmasında kabel avadanlığının hər

hansı qovşağından fasiləsiz keçən, “daxildə yerləşmiş”

elementin üzərinə konstruksiyanın digər müxtəlif elementləri

yerləşdirilir;

• uzun xətli elektrik dövrələri vasitəsilə enerjinin və ya

informasiyanın yayılma qanunauyğunluqları mütləq nəzərə

alınmalıdır (yəni, itkilər, təhriflər, əks tərəfə hərəkət edən sellər

və s.);

• hazır məmulatlar daşınmaq üçün barabana sarınarkən,

xətt şəklində çəkilərkən və ya istismar olunarkən onların

müəyyən elastikliyə malik olması tələbi ödənilməlidir.

Elektrik enerjisinin ötürülməsi və paylanmasının

ümumi prinsipləri

Energetika sistemi dedikdə elektrik və istilik enerjisini

istehsal edən, çevirən, ötürən, paylaşdıran və istehlak edən

sistem nəzərdə tutulur.

Energetika sisteminin generatordan, paylaşdırıcı

qurğulardan, yüksəldici və alçaldıcı transformator

yarımstansiyalarından, elektrik şəbəkə xətlərindən və elektrik

enerji işlədicilərindən ibarət olan hissəsinə elektrik enerji

sistemi deyilir.

Elektrik enerjisini ötürən və işlədicilər arasında

paylaşdıran elektrik qurğularının toplumuna elektrik şəbəkəsi

deyilir. Elektrik şəbəkəsi elektrik veriliş xətlərilə

yarımstansiyaları və paylaşdırıcı qurğuları birləşdirir və

9

müəyyən bir ərazidə işləyir.

Elektrik yarımstansiyası bir gərginlikli elektrik enerjisini

digər gərginlikli elektrik enerjisinə çevirir.

Hər hansı bir obyektin elektrik təchizat sistemi alçaldıcı və

çevirici yarımstansiyaları, paylaşdırıcı məntəqələri, elektrik

işlədicilərini (elektrik mühərrikləri, elektrotermiki qurğuları,

elektrik işıqlanma qurğularını və s.), və elektrik veriliş xətlərini

özündə birləşdirir. Elektrik enerjisini qəbul edən, çevirən və

paylaşdırma funksiyalarını yerinə yetirən yarımstansiya

tarnsformatorlardan, paylaşdırıcı qurğulardan, eləcə də

idarəetmə, mühafizə və ölçmə cihazları sisetmlərindən

ibarətdir. Daxil olan enerjinin transformasiya olunmadan və

çevrilmədən paylanması paylaşdırıcı yarımstansiyalarda həyata

keçirilir.

Təyinatına və işlədicilərinin xarakterinə görə elektrik

şəbəkələri aşağıdakı kimi təsnif olunur:

• 330, 500 və 750 kV gərginlikli iri elektrik energetika

sistemlərini birləşdirən şəbəkələr;

• gərginliyi 35 kV və daha yüksək olan iri elektrik

stansiyalarını və yarımstansiyaları birləşdirən rayon şəbəkələri;

• şəhər, kənd, sənaye müəssisələri və elektrikləşdirilmiş

nəqliyyat şəbəkələri.

Elektrik avadanlığının normal və faydalı işləməsini təmin

edən gərginlik nominal gərginlik adlanır. Şəbəkənin nominal

gərginliyi onun işlədicilərinin nominal gərginliyilə üst-üstə

düşür. Bununla yanaşı, elektrik stansiyası generatorlarının

sıxaclarındakı gərginlik və qidalandırdığı şəbəkənin əvvəlində

yerləşən transformatorun ikinci dolağının gərginliyi,

işlədicilərin nominal gərginliyindən şəbəkədə yaranan

gərginlik düşgüsünün qiyməti qədər böyük olmalıdır (adətən

bu qiymət işlədicinin nominal gərginliyindən 5÷10% çox olur).

Aşağıdakı nominal gərginliklər qəbul olunmuşdur:

• işlədicilər və şəbəkələr üçün (kV) – 0,22; 0,38; 0,66; 1,0;

6,0; 10,0; 20; 35; 110; 150; 220; 330; 500; 750; 1150;

10

• generatorun sıxaclarında (kV) – 0,23; 0,4; 0,69; 1,05;

3,15; 6,3; 10,5; 21;

• transformatorun ikinci dolağında (kV) – 0,23; 0,4; 0,69;

3,15; 6,3 və 6,6; 10,5 və 11; 22; 38,5; 115 və 121; 158; 230 və

240; 347.

Nominal gərginlik 1,0 kV-a qədər olan hallarda yerlə

birləşdirilmiş neytrala malik dördnaqilli şəbəkələrdən istifadə

olunur. Nominal gərginliyi 380 V-a qədər olan güc və

işıqlandırma elektrik işlədiciləri üçün ən geniş yayılmış

dördnaqilli şəbəkələr mütləq yerlə birləşdirilmiş neytrala və ya

neytral naqilə malik olmalıdır.

Son vaxtlarda nominal gərginliyi 6...35 kV olan beşnaqilli

şəbəkələrdən istifadə olunmağa başlanmışdır (üç faza naqili,

yerləbirləşmiş neytral və izoləedilmiş naqil). Bunlar, yerlə

qapanma tutum cərəyanları böyük olmayan hallarda

izoləedilmiş neytralla, tutum cərəyanlarının böyük

qiymətlərində isə qövs söndürən vasitəsilə yerləbirləşdirilmiş

neytralla işləyir.

Gərginliyi 110 kV və daha yüksək olan (yerlə qapanma

cərəyanları böyük olan hallar) elektrik şəbəkələri yerlə effektiv

birləşmiş neytralla işləyir.

Şəbəkələrin iki növü vardır – qidalandırıcı və paylaşdırıcı.

Konstruktiv icrasına görə – hava xətləri, kabel xətləri və

cərəyankeçirən olmaqla üç yerə ayrılır.

Hava elektrik veriliş xətləri (HEVX) elektrik enerjisini

böyük məsafələrə ötürmək üçün istifadə olunur və adətən kənd

yerlərində çəkilir. Kabel xətləri şəhər şəbəkələrində və sənaye

müəssisələrinin şəbəkələrində tətbiq edilir. Kabel xətləri

torpaqda, su altında, açıq havada və bina daxilində çəkilə bilər.

Bina daxilində gərginliyi 1 kV-a qədər olan şəbəkələr

izoləedilmiş naqillərdən (cərəyankeçiricilərdən) təşkil olunur.

Gərginliyi 110 kV və daha yüksək olan kabellər şəbəkələr

şəhər daxilində çəkiləndə HEVX-ni əvəz edir. Bu kabellərdən,

həmçinin iri elektrik stansiyalarında elektrik enerjisini

11

transformatorlar blokundan açıq tipli paylaşdırıcı qurğulara

ötürmək üçün istifadə olunur.

İri şəhərləri elektrik enerjisilə təmin edən 35...110 kV

gərginlikli şəbəkələr (bu şəbəkəyə alçaldıcı yarımstansiya da

daxildir), bir qayda olaraq, şəhəri əhatə edən dairəvi hava

xəttindən (şəbəkədən) və xətt girimlərindən ibarətdir. Dairəvi

şəbəkə qida mənbələrini bir-birilə birləşdirir və enerjini şəhərin

rayonları arasında paylaşdırır. Xətt girimləri elektrik enerjisini

şəhərin mərkəzi rayonlarına və ya bilavasitə iri istehlakçılara

ötürmək üçün istifadə olunur.

Praktiki olaraq, HEVX-nin tətbiqi mümkün olmayan xətt

girim şəbəkələrində kabellərin tətbiqi daha effektli və zəruridir.

Şəhər tikililərinin ərazisini (şəhərin genişləndirilməsi nəzərədə

tutulur) artırmaq üçün və estetik baxımdan perspektivdə dairəvi

hava xətlərinin yüksəkgərginlikli kabel xətlərilə əvəzlənməsi

nəzərdə tutulur. Hazırda hava elektrik veriliş xətlərinin

kabellərlə əvəz olunmasını əngəlləyən başlıca amil kabel

xətlərinin quraşdırılması və istismarının, HEVX ilə müqaisədə,

çox baha olmasıdır, gərginliyin qiyməti yüksəldikcə kabel

xətlərinin dəyəri də kəskin artır. Məsələn, gərginliyi 110 kV-a

qədər olan kabel xətti hava xəttindən 4÷5 dəfə baha olduğu

halda, gərginlik 500 kV-a qədər artdıqda bu fərq 18-20 dəfə

olur.

Kabel xətlərindən uzun müddət istifadə olunmasına

baxmayaraq yalnız son illərdə, müasir layihələndirmə və

istehsal texnologiyaları bu xətlərin hava elektrik veriliş

xətlərinə effektiv alternativliyini təmin etmişdir.

Yüksəkgərginlikli kabel xətlərinin fərqləndirici imkanları

bunlardır:

1. Enerji təchizat sisetemlərinin layihələndirilməsindəki

çeviklik.

Yeraltı kabel xətləri elektrik enerjisinin ötürülməsində

nadir xassələrə malikdir: onlar yerin səthindən görünmür və

eyni zamanda dərin basdırmaq tələb etmir; elektrik sahəsi

12

şüalandırmır və onu elə layihələndirmək mümkündür ki,

maqnit sahəsi də şüalandırmasın; güc itkiləri baxımından daha

yaxşı xarakteristikalara malikdir; qəza rejimlərinə dayanıqlığı

yüksəkdir. Yeraltı kabellər tikinti sıxlığı böyük olan yerlərdə,

çaylarda və mürəkkəb geoloji şəraitlərdə, ətraf mühitin,

landşaftların, əhəmiyyətli tikililərin, abidələrin, gələcək

tikililərin aparılması üçün ayrılmış ərazilərin və s. toxunulmaz

saxlanılması tələb olunan hallarda istifadə oluna bilər.

2.Yüksək səmərəlilik.

Keçmişdə yeraltı kabellərin istifadəsinin qarşısını alan

əsas amil onların maya dəyərinin yüksək olması idi. Hazırda

yeni texnologiyaların tətbiq olunması və avadanlıqların

məhsuldarlığının yüksək olması yeraltı kabel şəbəkələrinin

qiymətini hava veriliş xətlərinin qiymətinə yaxınlaşdırmışdır.

Bu isə o deməkdir ki, elektrik təchizat sistemi layihəçiləri öz

seçimlərində iqtisadi baxımdan əlverişli və texnolojilik

baxımından effektli olan yeraltı kabel xətlərinin üzərində

dayanacaqdır.

Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, yeraltı kabel

şəbəkələri, nəinki vizual təsiri aşağı salır, eyni zamanda hava

xətlərinə nisbətən xidmət xərclərini xeyli azaldır. Onlar ağır

hava şəraitlərinin təsirinə az həssasdır, bunlara aid etmək olar:

fırtınalar, zəlzələlər, güclü qar və s.

3.Yüksək etibarlılıq.

Müasir kabel şəbəkələrində tikilmiş polietilendən

(TPE-XLPE) əsas izolyasiya materialı kimi istifadə olunur.

40 illik istismar təcrübəsi bu materialın yüksək etibarlığını

təsdiq etmişdir.

4.Kabelin vəziyyətinin monitorinqinin mümkünlüyü.

Qəza açılmalarının müddətini qısaltmaq məqsədilə,

energetika sisteminin operatorları kabelin xarici örtüyündə

quraşdırılmış optik liflərin köməyilə, yüksək gərginlik

kabelinin temperaturunu onun bütün uzunluğu boyunca, hər bir

yarım metrdən bir ölçə bilərlər. Bu növ monitorinq bütün

13

şəbəkənin ümumi yükünü idarə etməyə, xətlər arasında onu

optimal bölüşdürməklə artıq yüklənmələrin qarşısını almağa

imkan verir.

Yüksək gərginlik kabel şəbəkələrinin monitorinqinin

aparılması yeraltı kabellərin istismarının üç əsas problemini

həll etməyə və uyğun olaraq onun istismar müddətini

proqnozlaşdırmağa imkan verir:

1.Kabelin işçi temperaturu öz normal həddini aşıbmı, əgər

hə onda nə qədər müddətə və hansı yerdə?

2.Kabelin maksimal temperaturu öz həddini aşıbmı, əgər

hə onda nə qədər müddətə və hansı yerdə?

3.Kabelin temperaturu özünün maksimal hesabi qiymətinə

çatan hallarda buraxılabilən yüklənmənin qiymətini bilmək.

Bu informasiyaları əldə edən istismarçı təşkilat yüksək

gərginlik kabelinin yerdə qalan istismar müddətini operativ

müəyyən etmək və uyğun olaraq, öz kapital qoyuluşunu daha

effektiv idarə etmək imkanı əldə edə bilər.

5.İzolyasiyanın diaqnostikası.

Kabelin faktiki işləmə müddəti haqda tam məlumat əldə

etmək üçün onun izolyasiya sisteminin texniki vəziyyəti haqda

kompleks diaqnostika həyata keçirmək lazımdır. Bu zaman

kabel xətlərinin istismar istilik rejimlərilə yanaşı, diaqnostika

edilən parametrlərin əsas kəmiyyət xarakteristikaları da təhlil

edilir (qismi boşalmaların alışma gərginliyi, qismi boşalmalar

zamanı ayrılan enerji, itki bucağının tandensi )( tg ,

izolyasiyanın tutumu və elektrik müqaviməti). İdeal halda

istismarçı heyəti aşağıdakılar maraqlandırır:

kabelin qalıq resursu haqda maksimal dəqiq proqnoz;

kabel xəttinin sonrakı istismar şərtləri haqda tövsiyələr;

növbəti diaqnostik yoxlamanın keçirilmə müddəti;

profilaktik sınaqların dövrilyi və onların parametri

(tətbiq olunan gərginliyin səviyyəsi, tezliyi və təsir müddəti).

Təssüflə qeyd etmək lazımdır ki, hələlik bu tövsiyələrin

korrekt işlənməsi mümkünsüzdür. Bunun da başlıca səbəbi,

14

hazırda TPE izolyasiyadakı defektlərin əlamətləri haqda tam

aydın məlumatların, onların kəmiyyət göstəricilərinin, eləcə də

izolyasiya sisteminin deqradasiya dinamikasının

qiymətləndirilməsinə aid alqoritmin olmamasıdır.

Bununla yanaşı, XLPE izolyasiyanın elektrik

möhkəmliyinin aşağı düşməsinə (izolyasiyanın köhnəlməsi)

səbəb olan əsas faktorların üzə çıxarılması üçün aparılan mikro

və makrotədqiqatlar sahəsindəki elmi proqres əmin olmağa

imkan verir ki, yaxın gələcəkdə kabelin izolyasiya sisteminin

faktiki vəziyyətini qiymətləndirmə kriteriyası işlənib

hazırlanacaqdır. Bu qiymətləndirmə sistemi, qüsursuz

(müddətsiz işləmə qabiliyyətli), defektli (işləmə qabiliyyəti

məhdud olan) və qəzalı (plan üzrə dəyişdirilməsi tələb olunan)

kabellərin fiziki-riyazi modeli qismində olacaqdır.

6.İstilik rejimi.

Yüksəkgərginlikli plastik kütlə izolyasiyalı kabel

xətlərinin iqtisadi səmərəliliyi, istismar etibarlılığı və faktiki

istismar müddəti yuxarıda qeyd olunan bir sıra məsələlərlə

yanaşı, kabelin istismar istilik rejimindən də asılıdır. Kabelin

istismar istilik rejimi onların çəkiliş üsulu, istilikötürmə şəraiti,

ekranların yerləbirləşmə sxemləri, ekranların transpozisiya

olunub-olunmaması, yaxında yerləşmiş digər xətlərin sayı,

xarici istilik mənbəyinin olması, istilikötürmə şəraiti pis olan

lokal spesifik yerlərin olması və s. nəzərə alınmaqla müəyyən

olunur.

Qeyd olunan bu faktorlardan xüsusi əhəmiyyət kəsb edən,

normativ və metodik planlarda tam işlənməmiş ikisinin üstündə

dayanaq: 1)yük cərəyanına görə kabelin konstruksiyasının

seçilməsi; 2)ekranların birləşdirilməsinin xüsusi sxeminin

tətbiqi. Kabelin konstruksiyasının seçilməsinin birinci

mərhələsində (cərəyankeçirən damarın en kəsik sahəsinin

təyini) yük cərəyanına görə KX istilik rejiminin hesabı torpağın

xüsusiyyətlərini, çəkiliş şəraitini və s. nəzərə alan düzəliş

əmsallarından istifadə etməklə aparılır. Bu hesablama

15

nəticəsində kabelin konstruksiyası seçildikdən sonra, KX-nin

istilik rejiminin dəqiqləşdirilmiş hesabı aparılır. Bir qayda

olaraq, bütün nüanslar nəzərə alınmaqla, dəqiqləşdirilmiş

hesabı kabel istehsal edən müəssisənin texniki servis

xidmətinin əməkdaşları və ya peşəkar mütəxəssislər tərəfindən

aparılır. Lakin praktikada kabelin konstruksiyasının seçilməsi

və onun çəkiliş şəraiti ilkin mühəndis hesablamalara görə

aparılır ki, bu da düzgün hesab olunmur.

Yüksəkgərginlikli plastik kütlə izolyasiyalı kabel

xətlərinin yükburaxma qabiliyyətini artırmaq məqsədilə

ekranların bir-birilə xüsusi birləşmə və yerlə əlaqələndirmə

sxemlərindən istifadə olunur. Bu sxemlərin tətbiqi, kabelin

ekranından axan uzununa cərəyanları yox etməklə, izolyasiya

konstruksiyasında yaranan əlavə istilik mənbəyini aradan

qaldırmağa imkan verir. Bu məsələnin reallaşmasına

səmərəlilik pozisiyasından kifayət qədər ehtiyatla yanaşmaq

lazımdır. Ekranların KX-nin hər iki uclarından

yerləbirləşdirilməsi, bir ucdan yerləbirləşdirmə və ya

ekranların tarnspozisiyasının məqsədyönlülüyü bir-birilə

əlaqədə olan çoxsaylı faktorlardan asılıdır: ötürülən gücün

qiymətindən, damarın en kəsik sahəsindən, çəkiliş şəraitindən,

istilikötürmə şəraitindən, məcburi ventilyasiya sisteminin

mövcudluğundan, KX-nin uzunluğundan və s.

Praktikada, həmçinin KX-nin nisbətən qısa (1,52 km)

hissəsində və ötürülən gücün kiçik qiymətlərində də ekranların

bir ucdan yerləbirləşmə sxemləri əvəzinə (bu hal daha az

maliyə qoyuluşu tələb edir), ekranların transpozisiya

sxemindən istifadə olunması hallarına da rast gəlmək olur.

Maliyyə xərclərinin artması ilə yanaşı, ekranların xüsusi

birləşmə yerlərində, onların impuls təsirlərdən qorunması kimi

əlavə problemlərdə yaranır. Buna görə də ekranların bu və ya

digər birləşmə sxeminin seçilməsi, KX-nin texniki-iqtisadi və

istilik rejimləri hesablamalarının birlikdə təhlili nəticəsində

reallaşmalıdır. Bəzən ola bilər ki, damarın en kəsik sahəsinin

16

bir qədər artırılması (və ya alüminium damardan misə keçmək)

ekranların transpozisiya sisteminin tətbiqilə müqaisədə iqtisadi

baxımdan daha səmərəli olsun. Belə ki, transpozisiya sxemi

tətbiq edildikdə KX-nin trası boyunca transpozisiya

qovşaqlarına xidmət məqsədilə quyular, ayırıcı (tranzpozisiya)

muftaları, örtük üçün mühafizə aparatları və s. nəzərdə tutulur,

bu da əlavə xərclər tələb edir. Yuxarıdakılarla yanaşı, yüksək-

gərginlikli kabel xətlərinin istismar etibarlığına və xidmət

müddətinə, eyni zamanda, onların istismar şəraitləri də təsir

edir: məsələn, normal və artıqyüklənmə rejimlərində KX-yə

təsir göstərən faktiki (layihədə nəzərəd tutulmuş haldan fərqli)

istilik təsiri, eləcə də proflaktik sınaqlar zamanı gərginliyin

periodikliyi, forma və səviyyəsini buna misal göstərmək olar.

KX-nin istismarı zamanı faktiki istilik şəraitləri haqda

məlumatlar almaq üçün monitorinqin aparılması, onların qalıq

resurslarının müəyyən edilməsi və zəruri hallarda yük

cərəyanının dəyişdirilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu

məqsədlə müasir optoelektron cihazlardan, optik lif əsaslı

temperatur vericilərindən (bilavasitə kabelin xarici səthinə

toxunan vəziyyətdə) və dispetçerlər üçün əlverişli (əyani)

servis proqramlarından istifadə olunması məqsədəuyğundur.

Tras boyunca kabelin səthinin daimi nəzarət olunan temperatur

əyrisi (KX istismara verilən andan onun istismarının sonuna

qədər) məlumatların elektron bazasına yazılmalıdır.

Fasiləsiz monitorinqin əsas məqsədlərinə aşağıdakıları aid

etmək olar:

kabelin nominal işçi (eləcə də maksimal buraxılabilən)

temperaturunun, KX-nin trası boyunca artması hallarının

vaxtını və yerini müəyyənləşdirib qeyd etmək;

vaxtında KX-nin artıqyüklənməsinin qarşısını almaq;

kabel maksimal hesabi temperaturunu əldə etdikdə

buraxılabilən yüklənmənin proqnozlaşdırılması;

qabaqlayıcı tədbirlər hesabına KX üçün istehlakçıların

17

fasiləsiz enerji təchizatını təmin edən və qəza vəziyyətlərinin

yaranma ehtimalını minimuma endirən optimal yük cərəyanı

seçmək;

KX-nin texniki vəziyyətinin kompleks diaqnostikası

nəticəsində kabelin qalıq resursunu proqnozlaşdırmaq.

Əgər ölçmələr və yoxlamalar nəticəsində kabelin faktiki

temperaturunun buraxılabilən qiymətdən böyük olması (və ya

KX-də soyuma rejimi qeyri-qənaətbəxş olan hissə) üzə çıxarsa,

o zaman aşağıdakı tədbirlər mütləq həyata keçirilməlidir: tunel

və kanallarda ventilyasiyanı yaxşılaşdırmaq; xəndəyə

istilikkeçiriciliyi yüksək olan torpaq tökmək; kabelin yük

cərəyanının qiymətini lazım olan həddə qədər azaltmaq.

7.Layihənin ekoloji aspekti.

Yüksəkgərginlikli kabel xətlərinin biosfera ilə

elektromaqnit uyğunluğu məslələri, kabel su hövzələrinin

dibində və kabel yerləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi

tikililərdə (kabel tunelləri) çəkildikdə meydana çıxır.

Birinci halda kabelin konstruksiyasını, KX-nin ayrı-ayrı

fazalarının çəkilmə üsulunu və səmərəli istismar rejimi

seçməklə, sualtı tras boyunca, ixtiofauna üçün elektromaqnit

sahəsinin intensivliyini buraxılabilən həddə qədər azaltmaq

olar.

İkinci halda, yük cərəyanı böyük olan (1,52,5 kA) 110-

220-500 kV gərginlikli çoxdövrəli KX kabel tunellərində

çəkildikdə, maqnit sahə intensivliyinin qiymətini istismar və

təmir heyətləri üçün nəzərdə tutulmuş normativ həddə

saxlamaq lazımdır.

Buna KX-nin fazalarını bir-birinə səmərəli yaxınlaşdırmaq

(istilik rejimini nəzərə almaqla) və çoxdövrəli KX-nin

kabellərini qarşılıqlı optimal “fazalaşdırmaq” yolu ilə nail

olmaq olar. Baxılan halda istilik və maqnit sahələrinin interativ

ədədi hesabı aparılır və zəruri hallarda heyətin çoxdövrəli KX

trasının yaxınlığında olma müddəti reqlamentləşdirilir.

18

2.1. Kabel məmulatlarının təsnifatının əsas prinsipləri

Kabel məmulatlarının təsnifatını bir neçə əlamətlərə

görə aparmaq olar:

məhsulun bircinslilik qrupuna;

konstruktiv elementlərin tərkibinə;

izolyasiyanın materialına;

təyinatına;

tətbiq sahəsinə görə.

Kabel məhsullarının 25 bircinslilik qrupu müəyyən

olunmuşdur:

1 – stasionar çəkiliş üçün 35 kV gərginliyə qədər güc

kabelləri;

2 – stasionar çəkiliş üçün 110 kV və daha yüksək-

gərginlikli güc kabelləri;

3 – qeyri-stasionar çəkiliş üçün güc kabelləri;

4 – simmetrik rabitə kabelləri;

5 – koaksial rabitə kabelləri;

6 – telefon rabitə kabelləri;

7 – paylaşdırıcı telefon rabitə kabelləri;

8 – radiotezlik kabelləri;

9 – optik kabellər;

10 – idarəetmə kabelləri;

11 – nəzarət kabelləri;

12 – hava elektrik veriliş xətləri üçün izolyasiyasız

naqillər;

13 – izolyasiyasız elastik naqillər;

14 – izoləedilmiş güc naqilləri;

15 – emal izolyasiyalı sarğı naqilləri;

16 – emal-lifli, lifli plastik kütlə və lentlərdən sarınmış

izolyasiyası olan sarğı naqilləri;

19

17 – alçaqvoltlu qurğu naqilləri;

18 – yüksəkvoltlu qurğu naqilləri;

19 – bort naqilləri;

20 – lentşəkilli naqillər;

21 – alışma sistemləri üçün naqillər;

22 – güc şnurları;

23 – paylaşdırıcı telefon naqilləri;

24 – güc kabellərinin armaturları;

25 – zəif cərəyanlı şnurlar.

Sadalanan 25 qrupa daxil olmayan kabel məhsulları

birləşən ümumi bir qrup da (26-cı) vardır.

Konstruktiv elementlərinin tərkibinə görə kabel

məmulatlarını aşağıdakı böyük qruplara bölmək olar: elektrik

naqilləri; elektrik şnurları və elektrik kabelləri.

Naqil – izolyasiyası olmayan bir və ya bir neçə məftilin

burulmasından, eləcədə bir və ya bir neçə izolyasiya edilmiş

naqillərin burulmasından təşkil olunmuş kabel məmulatıdır.

Çəkiliş və istismar şəraitindən asılı olaraq, naqil qeyri-metalik

yüngül örtüyə, lifli materiallardan və ya məftildən sarınmış

(toxunmuş) xarici qata malik ola bilər; bir qayda olaraq,

toraqda çəkilmək üçün nəzərdə tutulmur.

Şnur –elastikliyi yüksək olan izolyasiyalı naqildir,

adətən hərəkətdə olan qurğuların birləşdirilməsi üçün istifadə

olunur.

Kabel – izoləedilmiş bir və ya bir neçə damarın

burulmasından alınmış qoruyucu örtükdə (metallik və ya qeyri-

metallik) yerləşdirilmiş kabel məmulatıdır. Çəkiliş və istismar

şəraitindən asılı olaraq, kabelin müxtəlif konstruksiyalı xarici

mühafizə qatı da ola bilər. Müxtəlif kabel tikililərində

çəkilməklə yanaşı, onlar yeraltında və sualtında da istifadə

üçün yararlıdır.

İzolyasiya materialının növünə görə kabel

məmulatlarını aşağıdakı qruplara bölmək olar:

izoləedilməmiş naqillər;

20

kağız izolyasiyalı (hopdurulmuş və hopdurulmamış)

kabel və naqillər;

plastik kütlə izolyasiyalı kabel, naqil və şnurlar;

rezin izolyasiyalı kabel, naqil və şnurlar;

emalizolyasiyalı naqillər;

izolyasiyası lifli materiallardan olan və kombinəedil-

miş izolyasiyalı naqil və kabellər.

Bu əlamətlərə görə təsnif olunma kabel məmulatlarının

hazırlanma texnologiyası məsələlərinə baxılarkən çox vacib

hesab olunur. Xüsusi təyinatlı kabel zavod və ya sexlərinin

tikilməsi bu məsələlərə görə seçilir.

Yuxarıda qeyd olunan üç variant üzrə kabel

məmulatlarının təsnifatı onlar üçün əsas hesab olunan təyinat

məsələsini müəyyən edə bilmir.

Təyinatına görə kabel məmulatlarının aşağıdakı

qruplarını qeyd etmək olar:

yüksəkgərginlikli kabel və naqillər;

ortagərginlikli kabel və naqillər;

alçaqgərginlikli kabel, naqil və şnurlar;

rabitə kabelləri;

radiotezlik kabellər;

sarğı naqilləri;

Yüksək və ortagərginlikli kabellər işçi gərginliklərinin

yüksək qiymətilə (1000 V - dan yuxarı) xarakterizə olunurlar

(şərti olaraq işçi gərginliyi 1-35 kV olanlar orta gərginlik,

110 kV və daha yüksək olanlar isə yüksəkgərginlikli kabellər

qrupuna daxil edilir). Bunlara hava elektrik veriliş xətləri üçün

naqillər, elektrik enerjisinin ötürülməsi və paylaşdırılması üçün

güc kabelləri, yüksəkvoltlu qurğu naqilləri, eləcə də uçan

aparatlar və avtomobillərin alışma və işəsalma sistemləri üçün

naqillər aiddir.

Alçaqgərginlikli kabel, naqil və şnurlar ikinci

şəbəkələrdə (alçaqgərginlikli şəbəkələr) elektrik enerjisinin

paylaşdırılması, avtomatika və nəzarət sistemlərinin məsafədən

21

idarə olunması və qidalanması (nəzarət və kontrol kabelləri),

elektrotexniki və radioelektron cihazlarının alçaqvoltlu

sxemlərinin quraşdırılması (qurğu kabel və naqilləri),

işıqlandırma dövrələri və məişət cihazlarının şəbəkəyə

qoşulması (quraşdırma naqilləri və məişət şnurları) məqsədilə

istifadə olunur.

Rabitə kabelləri informasiyanın ötürülməsi, yəni bütün

növ naqilli rabitənin (telefon, televizor, məlumatların

ötürülməsi və s.), həm analoqlu, həm də rəqəmli (impulslu)

formada yaradılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. İşçi tezliyinin

diapazonuna görə onlar alçaqtezlikli (yerli rabitə), yüksək

tezlikli (uzaq məsafəli rabitə) optik kabellər qrupuna bölünür.

Radiotezlik kabelləri yüksəktezlikli (1 MHs-dən

yuxarı) elektrik enerjisinin ötürülməsi (fiderlər şəklində

ötürücü və qəbuledici aparatların antenalarla birləşdirilməsi),

eləcə də radioaparatların və kabel televiziya sistemlərinin

quraşdırılması və birləşdirilməsi məqsədilə istifadə olunur.

Sarğı naqilləri elektrik maşınları, aparatları və ölçü

cihazlarının müxtəlif dolaqlarının hazırlanmasında tətbiq edilir.

Kabel məmulatlarının konstruksiyasının xüsusiyyətin-

dən, texniki parametrlərindən və ya istifadə olunan

materiallardan asılı olaraq, yuxarıda qeyd olunan qrupların hər

birinin içərisində altqruplar mövcuddur. Lakin təsnif olunan

hər bir qrup daxilində layihələndirilmə və hesablama

(hesablama üsulu və əsas düsturlar, layihələndirmə və

materialın seçilməsinə dair tövsiyələr və s.) prinsipləri

dəyişməz qalır. Məsələn, güc kabelləri müxtəlif sayda və

formada cərəyankeçirən damara, uyğun olaraq elektrik

izolyasiyasında elektrik sahəsinin müxtəlif formalarına (radial,

qeyri-radial) malik ola bilər, buna baxmayaraq bunların

konstruksiyasının hesabı eynidir; elektrik və istilik hesabının

aparılması, yəni izolyasiyanın verilmiş işçi gərginlikdə kabelin

uzunmüddətli fasiləsiz işini təmin edən lazımi qalınlığının və

22

buraxılabilən işçi cərəyanının qiymətinin təyin olunması eyni

prinsiplərə əsaslanır.

Təyinatına görə kabel məmulatlarının təsnifatı üç əsas

elektrik parametrlərinin qiymətindən asılı olaraq aparılır –

gərginlik, cərəyan və tezlik: bunlar da öz növbəsində qeyd

olunan kabel məmulatları qrupunun konstruksiya edilməsi və

hesabının xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirir.

Yüksək və ortagərginlikli kabellrin izolyasiyanın qalın-

lığının hesabı onun elektrik möhkəmliyi üzrə aparılır, damarın

en kəsik sahəsi isə buraxılabilən işçi cərəyanın qiymətini

müəyyən edir.

Alçaq gərginlik kabel məmulatlarında izolyasiyanın

qalınlığı onun mexaniki dayanıqlığı üzrə təyin olunur. Belə ki,

texnoloji əməliyyatlar zamanı və həmçinin istismar müddətində

izolyasiya bəzi mexaniki təsirlərə məruz qalır, odur ki,

izolyasiyanın qalınlığının minimal həddi bu təsirlərə qarşı

dayanıqlı olmalıdır (yəni dağılmamalıdır).

Yüksək, orta və alçaqgərginlikli kabel məmulatları

vasitəsilə həm böyük, həm də kiçik qiymətli cərəyanlar ötürülə

bilər. Yüksək və orta gərginlik kabellərində cərəyankeçirən

damarın en kəsiyi izolyasiya materialının istiliyədavamlığına

görə təyin olunur, yəni damarın uzunmüddətli buraxılabilən

işçi tempraturunu təmin edən tələblər ödənilməlidir (istilik

hesabatının nəticələrinə əsasən). Zəif cərəyanlarda damarın en

kəsik sahəsi ya kabel xəttinin uzunluğunda yaranan gərginlik

düşgüsünün qiymətinə, ya da damarın lazımi mexaniki

möhkəmliyinin təmin olunmasına görə seçilir.

Gərginliyin növü (dəyişən, sabit) və cərəyanın tezliyi də

kabel məmulatlarının layihələndirilməsinə həlledici təsir

göstərir.

Tətbiq sahəsinə görə bütün kabel məmulatlarını şərti

olaraq iki böyük qrupa bölmək olar:

ümumi hallarda istifadə olunan (ümumi təyinatlı);

xüsusi hallarda istifadə olunan kabel məmulatları

23

(xüsusi təyinatlı);

Ümumi hallar üçün kabel məmulatları sənaye

müəssisələrini, mülki tikililəri, elektrikləşdirilmiş nəqliyyatı,

əhalinin enerjiyə olan tələbatlarını və eləcə də bütün növ yerli

və uzaq məsafəli rabitəni təmin etmək məqsədilə istifadə

olunur.

Ümumi hallarda istifadə olunan kabel məmulatlarına

aşağıdakıları aid etmək olar:

kağız, plastik kütlə və rezin izolyasiyalı güc kabelləri;

kənd təsərrüfatı üçün plastik kütlə və rezin izolyasiyalı

güc kabelləri;

elektrik enerjisinin paylaşdırılması və elektrik maşın

və

aparatlarının dolaqlarının çıxışları üçün plastik kütlə və

rezin izolyasiyalı naqillər;

nəzarət, idarəetmə, eləcə də siqnal və mühafizə aparat

kabelləri;

montaj naqil və kabelləri;

hərəkət edən və ya daşınan elektrik qurğuları, məişət

elektrik və radioelektron aparatları birləşdirmək üçün

elastik kabel, naqil və şnurlar;

elektrikləşdirilmiş nəqliyyat üçün kabel və naqillər;

yerli və uzaq məsafəli rabitə kabelləri;

radiotezlik kabelləri;

Xüsusi hallarda istifadə olunan kabel məmulatlarını

aşağıdakı əsas qruplara bölmək olar:

yerqazan və açıq dağ-mədən işlərində istifadə olunan

hərəkət edən mexanizmləri qidalandırmaq üçün

kabellər;

şaxta kabel və naqilləri;

neft-qaz sənayesi üçün kabel və naqillər;

geofiziki işlər üçün kabel və naqillər;

aviasiya və kosmik texnika üçün kabel və naqillər;

gəmi kabel və naqilləri;

24

sualtı kabellər;

televiziya sistemləri üçün kabellər;

qızdırıcı kabel, naqil və şnurlar;

texnikanın müxtəlif sahələri üçün kabel və naqillər;

Hərəkətdə olan mexanizmləri qidalandıran kabellər

yerin səthinə toxunan vəziyyətdə hərəkətdə olur, yəni hamar

olmayan torpaq səthinə sürtülən şəraitdə işləyir. Buna görə də

onlar yüksək elastikliyə, dartıcı, sürtünmə və zərbə mexaniki

qüvvələrin, həmçinin nəmliyə və aqresiv mühitlərin təsirinə

qarşı davamlılığa malik olmalıdır. Enerji tutumu böyük olan

güclü mexanizmlərin qidalandırılmasında ortagərginlikli

(35 kV-a qədər) kabellərdən istifadə olunur, hərəkətdə olan

mexanizmin gövdəsini yerləbirləşdirmək üçün kabel həmçinin

köməkçi damara malik olmalıdır.

Neft-qaz sənayesi üçün kabellər neft hasilatında, neft-

qaz quyularının qazılmasında tətbiq olunan quyuya sallanmış

vəziyyətdə nasosların elektrik mühərrikinin

qidalandırılmasında istifadə olunur. Bu kabellər yüksək

elastikliyə, radial hermetikliyə, aqresiv mühitin təsirinə

dayanıqlığa, titrəmə, dinamiki yük və quyuya tez-tez buraxılma

şəraitində yüksək hidrostatik təzyiqdə işləmə qabiliyyətinə

malik olmalıdır.

Geofiziki işlər üçün kabel və naqillər neft, qaz, kömür,

filiz və digər faydalı minerallar üçün qazılan quyuların

tədqiqində, eyni zamanda müxtəlif üsullarla aparılan səhra

geofiziki işlərdə tətbiq edilir. Bunları iki qrupa ayırmaq olar:

dərin quyularda işləmək üçün yükdaşıyan kabellər və səhra

geofiziki işlər üçün kabel və naqillər.

Yükdaşıyan kabellərin özünəməxsusluğu ondan

ibarətdir ki, onlar quyularda xeyli dərinlikdə yüksək temperatur

və təzyiqlərdə müxtəlif qazma məhlullarında işləyir, dərinlik

artdıqca temperatur və təzyiq də yüksəlir. Bu kabellər məxsusi

çəkisindən və ondan asılmış cihazın ağırlığndan yaranan

dağıdıcı yükün, eləcə də kabel quyuya buraxılan və qaldırılan

25

zaman onlarda əmələ gələn təkanların və digər mexaniki

qüvvələrin təsirinə davamlı olmalıdır. Belə kabellərin mexaniki

möhkəmliyi yüksək möhkəmliyə malik diametri 0,8...1,3 mm

olan ikiqat polad məftillərdən ibarət zirehin, eləcə də polad-mis

cərəyankeçirən damardan istifadə etməklə təmin olunur. Bu

kabellərdə izolyasiya və örtük məqsədilə odadavamlı polietilen

və ya digər polimer kompozitlərdən istifadə olunur, örtük

həmçinin neftin və yağların təsirinə davamlı olmalıdır. Bu

kabellərin daha bir xüsusiyyəti onların tikinti uzunluğunun

böyük olmasıdır.Digər tərəfdən, geofiziki kabellər aparatlardan

quyuya informasiya ötürdüyündən onların damarının və

izolyasiyasının yüksək tezlik xarakteristikalarına xüsusi

tələblər qoyulur.

Səhra şəraitində geofiziki tədqiqatlar aparmaq üçün

nəzərdə tutulan kabel və naqillərin cərəyankeçirən damarı

səthinə mis təbəqəsi çəkilmiş polad naqillərdən və ya polad-

mis naqillərdən hazırlanır, izolyasiya polietilendən, örtük isə

PVX plastikatdan olur.

Aviasiya və kosmik texnika üçün kabel və naqilləri bort

şəbəkəsinin, müxtəlif radio-elektron aparat və cihazların, eləcə

də təyyarə, raket və kosmik aparatların alışma və işəburaxma

sisteminin montajında istifadə edilir. Bunlara olan xüsusi

tələblər aşağıdakılardır: çəkisinin az olması, yanmazlığı, dərin

vakuuma, kəskin temperatur dəyişikliklərinə, ionlaşdırıcı

şüaların təsirinə, titrəmələrə, zərbələrə dayanıqlı olmasıdır.

Bunlarla yanaşı, bu kabel məhsullarının istiliyə və soyuğa

davamlığı və həmçinin ehtibarlığı da yüksək olmalıdır.

Gəmi kabel və naqilləri dəniz və çay donanma

gəmilərinin, eləcə də sahilyanı və üzən qurğuların güc, nəzarət,

işıqlanma, siqnal və rabitə dövrələrinin qidalandırılması üçün

nəzərdə tutulur. İstismar şəraitindən asılı olaraq onlara xüsusi

tələblər qoyulur: məhdud məkanda dəstə şəklində döşəndiyinə

görə, onlardan istiliyədavamlıq, yanmazlıq, dəniz suyunun,

neftin, müxtəlif yağların təsirinə yüksək dözümlük, eninə və

26

uzununa hermetiklik və ehtibarlıq tələb olunur. Bu növ kabel

məmulatlarında müxtəlif rezinlərdən, radiasiya üsulu ilə

tikilmiş polietilendən, xüsusi PVX plastikatlardan, mineral

izolyasiyadan, hermetikliyi təmin etmək üçün isə termoplastik

və termoreaktiv elastomerlərdən istifadə olunur.

Sualtı kabellər böyük su ərazisindən elektrik veriliş və

rabitə xətləri çəkmək üçün istifadə edilir. Bu kabellər

dartılmada mexaniki möhkəmliyə, dəniz suyuna dayanıqlığa,

yüksək hidrostatik təzyiqə (6-7 km dərinlikdə 70 MPa-a qədər)

davam gətirmə qabiliyyətinə malik olmalıdır. Sualtı kabellər,

bir qayda olaraq, gücləndirilmiş konstruksiyada hazırlanır,

bunların tikinti uzunluğu da böyük olmalıdır.

Televiziya sistemləri üçün kabellər, televiziya

siqnallarının verici mərkəzdən birbaşa televiziya

qəbuledicilərinə ötürülməsini təmin edir. Siqnalların ötürülməsi

ikinaqilli dövrənin (koaksial) mühiti vasitəsilə həyata keçirilir.

Konstruksiya baxımından bu kabellər koaksial olur. Kabelin

birinci keçiricisi (damarı) bir və ya çox saylı mis məftillərdən

hazırlanır. İkinci keçirici rolunu izolyasiyanın səthinə

toxunmuş mis ekran oynayır. İzolyasiya materialından

dielektrik nüfuzluğunun (ε) və dielektrik itki bucağı

tangensinin (tgδ) yüksək tezliklərdə kiçik olması və stabil

qalması tələb olunur. Bu tələbləri ödəyən ən yaxşı

materiallardan biri polietilendir.

Qızdırıcı kabel, naqil və şnurlar sənaye, kənd

təsərrüfatı və yaşayış binalarının, mülki obyektlərin (binaların

dam örtükləri, karnizləri, küçə səkilərini və s.), sənaye

obyektlərinin (boru kəmərləri), eləcə də müxtəlif sənaye

aqreqatlarının və məişət qızdırıcı qurğuların qızdırılması

məqsədilə istifadə olunur. Bunlar uzunluq boyunca paylanan

qızdırıcılar şəklində olur, döşəmənin altında, divarın daxilində

və s. yerləşdirilə bilər.

Bu kabellərin xarakterik xüsusiyyəti onların qoşulma

sxemindədir, adətən bir cərəyandaşıyan damarın əvvəli və axırı

27

qidalandırıcı gərginliyə qoşulur, cərəyan damarın müqavimətilə

təyin olunur.

2.2. Kabel məmulatlarının əsas konstruktiv elementləri

Bütün kabel məmulatlarını üç qrupa bölmək olar: kabel,

naqil və şnurlar.

Naqillərə ya izolyasiyası olmayan, ya da izolyasiya

olunmuş damar aiddir. Şnurlar yüksək elastikliyə malik

izolyasiyalı naqillərə deyilir.

Kabellərin əsas elementlərinə cərəyankeçirən damar,

izolyasiya, yarımkeçirici ekranlar, elektrik ekranı, mühafizə

örtüyü, o cümlədən nəmlikdən mühafizə örtüyü daxildir.

Cərəyankeçirən damar enerjinin və ya informasiyanın

elektromaqnit (EM) selini istiqamətləndirmək üçün nəzərdə

tutulur (sadə halda elektrik enerjisini və informasiyanı ötürür).

Cərəyankeçirən damar (CKD) hazırlamaq üçün mis,

alüminium və polad məftillərdən, eləcə də alçaq və yüksək

müqavimətli ərintilərdən alınmış məftillərdən istifadə olunur.

Kabel məftillərinin diametri bir neçə mikrometrdən 10 mm -ə

qədər ola bilər.

CKD materiallarına olan əsas tələbatlar bunlardır:

yüksək elektrikkeçiriciliyi və mexaniki xarakteristikalar,

oksidləşməyə dayanıqlılıq, texnolojilik, qənaətlilik, digər

tərəfdən, defisit (aztapılan) olmaması.

Damarın materialının elektrikkeçiriciliyi və ölçüləri (en

kəsik sahəsi) – elektrik enerjisinin ötürülməsində buraxılabilən

cərəyanın qiymətinə və ya informasiya kabellərində siqnalların

sönməsinə (itkilərə) təsir göstərən əsas parametrlərdir.

Elektrikkeçiriciliyinin qiyməti damarın en kəsik

sahəsinin seçilməsini təyin edir. Keçirici naqillərin yüksək

mexaniki xassələri kabel məmulatlarının dartılmada, əyilmədə,

burulmada, titrəmələrdə işləmək qabiliyyətini təmin edir.

28

Oksidləşməyə davamlılıq keçirici naqillərə atmosfer və

kimyəvi faktorlar təsir etdikdə onların dağılmasının qarşısını

alır. Texnolojilik dedikdə, kiçik diametrli və çox uzun ölçülü

naqillərin alınmasının, eləcə də qaynaq və ya lehimləmə yolu

ilə etibarlı birləşməsinin mümkünlüyü nəzərdə tutulur. Nəzərə

alsaq ki, kabel sənayesi əlvan metallara ən çox tələbatı olan

sahələrdən biridir, o zaman onların qənaətliliyi və çoxtapılan

olması da vacib məsələlərdən biridir.

2.2.1. Damar izolyasiyası

İzolyasiya cərəyankeçirən damarlar və damarla kabelin

yerləbirləşdirilən digər metallik elementləri (ekranlar, metallik

örtüklər) arasında elektriki möhkəm dielektrik araqatı yaratmaq

funksiyasını yerinə yetirir. Bununla bərabər, əksər hallarda

izolyasiyanın ölçülərinin çox yüksək həndəsi stabilliyi tələb

olunur, bu da rabitə kabelləri, xüsusilə də radiotezlik kabelləri

üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. İzolyasiyanın materialı,

qalınlığı və forması kabel məmulatının işçi gərginliyinin

maksimal qiymətilə təyin edilir.

Hal-hazırda polivinilxlorid plastikatlar və polietilen

əsaslı kompozitlər kabel texnikasında izolyasiya (örtük)

məqsədilə ən geniş yayılmış polimer materiallardır.

Polietilen kompozitin xassələri əsasən istifadə olunan

əsas xammalın – polietilenin xassələrilə təyin olunur (kabel

kompozitlərində polietilenin miqdarı 99% -ə qədər ola bilər).

Kabel texnikasında alçaq və yüksəksıxlıqlı polietilen əsaslı

kompozitlərdən istifadə olunur. Bu kompozitlərdən ən çox güc

kabellərinin, rabitə kabellərinin, neft hasil edən quyulardakı

elektrik nasoslarını qidalandıran kabellərin və s. istehsalında

istifadə olunur. Bununla yanaşı, xətti polietilen əsaslı

kompozitlərdən də kabel texnikasında geniş istifadə olunur.

29

Sərt tələblərə cavab verən müasir kabel məmulatları

istehsal etmək üçün aşağıdakı əsas kompozitlərə tələbat

durmadan artmaqdadır:

silanlıtikilən kompozitlər;

peroksidlərlə tikilmək üçün kompozitlər;

fiziki və kimyəvi köpüklənən kompozitlər;

halogensiz yanmaya davamlı kompozitlər;

yanma zamanı az tüstü və aktiv qazlar ayrılan

kompozitlər.

Bir sıra hallarda polietilen kompozitin tərkibinə mis

dezaktivizotorları qatılır, nəticədə polietilenin istilikoksidləşmə

destruksiyasına misin katalitik təsiri azalır, uyğun olaraq

polietilenin çatlamalara dayanıqlığı və kabelin resursu artır.

Orta və yüksək gərginlik kabellərində damarın və

izolyasiyanın səthinə ekstruziya üsulu ilə yarımkeçirici ekran

qatı çəkilir.

Damarın yarımkeçirici ekranı. Bu, cərəyankeçirən da-

marla izolyasiya sərhəddində elektrik sahə intensivliyinin

sıçrayışla dəyişməsini, damarla izolyasiya arasındakı yarımke-

çirici qatın köməyilə bərabərləşdirmək məqsədi güdür. Eyni

zamanda o CKD-nin səthini hamar edir, nəticədə damarla izol-

yasiya arasında boşluq yaranmır.

İzolyasiyanın yarımkeçirici ekranı. Məlumdur ki,

izolyasiyanın səthində sahə intensivliyi sıfırdan fərqli olduğu

halda, kabelin metal ekranında elektrik sahə intensivliyi sıfıra

bərabərdir. İzolyasiyanın səthindəki yarımkeçirici ekran

izolyasiya ilə keçirici ekran arasında elektrik sahə

intensivliyinin səlis dəyişməsini təmin edir.

Sudanşişən suburaxmayan lentlərdən ibarət

yarımkeçirici ekranlar. Bu ekranlar təsadüfən daxil olan

nəmliyin kabelin uzununa və eninə yayılmasının qarşısını alır.

Belə ki, bu lentlər nəmlikdən şişərək örtüklə kabelin digər

elementləri arasındakı boşluğu doldurur.

30

Metallik elektrik ekranı. Bu ekranın əsas funksiyası

kabelin səthində yarana biləcək elektrik sahəsini aradan

qaldırmaqdır. Digər tərəfdən, elektrik ekranı izolyasiyada

radial elektrik sahəsi yaradır və ya ötürülən informasiya

siqnallarını EM maneələrdən qoruyur. Ekran kabel tərəfindən

yaradılan kondensatorun ikinci elektrodunu formalaşdırır

(birinci elektrod kabelin cərəyankeçirən damarıdır).

Qoruyucu qat. Bu qat, adətən, nəmlikdən mühafizə

örtüyündən və xarici mühafizə qatından ibarət olub, kabelin

bütün elementlərini mexaniki, atmosfer və kimyəvi təsirlərdən

qoruyur.

Nəmlikdən mühafizə örtüyü izolyasiyanın daxilinə

nəmliyin keçməsinin qarşısını alır; onlar metaldan (qurğuşun,

alüminium, büzməli polad), plastik kütlədən (polietilendən,

polivinilxlorid plastikatdan, yanmaya qarşı davamlı polimer

kompozitdən) və ya rezindən ola bilər. Metallik örtüklər

izolyasiyanı nəmlikdən tam qoruyur odur ki, izolyasiya

materialı nəmliyi udma qabiliyyətinə malik olduqda (izolyasiya

kağızdan, məsaməli materialdan və s. olduqda), və ya xüsusi

etibarlılıq tələb olunan hallarda tətbiq olunur. Polimer

örtüklərin nəmlikkeçirmə qabiliyyəti çox aşağıdır (xüsusilə

polietilenin), bununla belə, zaman keçdikcə nəmliyin kabelə

daxil olmasının qarşısını tam ala bilmir. İstismar müddətində

nəmlik izolyasiyaya daxil olur və onun keyfiyyətini xeyli aşağı

salır (müqaviməti azalır, nisbi dielektrik nüfuzluğu ( ) və

dielektrik itki bucağının tangensi ( tg ) artır), sonra isə güc

kabellərində onun deşilməsinə, rabitə kabellərində isə ötürülən

siqnalların sönməsinin güclənməsinə səbəb olur. Buna görə də

polimer örtük izolyasiyası nəmliyə qarşı davamlı olan

kabellərdə (yəni, bütöv polietilen və ya PVX izolyasiyalı

müxtəlif təyinatlı kabellərdə) istifadə olunur. Bir sıra hallarda

(xüsusilə də, qurğuşun örtük olduqda), kabellər yeraltında və

ya sualtında çəkildikdə, kabelin səthinə polad məftillərdən və

31

lentlərdən ibarət zireh qatı sarınır. Polad zirehdən sonra

polimerdən ikinci qoruyucu qat çəkilir.

Bir faktı nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif tip

kabellərin bir-birindən əsas fərqi xarici qoruyucu örtüyün

altında yerləşən elementlərə görə müəyyən edilir. Kabelin bu

hissəsi, bir qayda olaraq, onun nüvəsi adlanır. Qoruyucu qatın

strukturu isə çəkiliş və istismar şəraitlərindən asılı olaraq seçilir

və müxtəlif tip kabellər üçün eyni ola bilər.

Energetik təyinatlı kabel və naqillər

Energetik təyinatlı kabel və naqillərə hava elektrik

veriliş xətləri üçün izoləolunmamış naqillər, güc kabelləri,

izoləedilmiş ağırlığını özü daşıyan naqillər, nəzarət kabelləri və

müxtəlif növ güc naqilləri aiddir.

Hava elektrik veriliş xətləri üçün naqillər

Kabel xətləri baha olduğundan, istehsal olunan elektrik

enerjisini yüksək gərginliklə uzaq məsafələrə ötürmək üçün

hava elektrik veriliş xətlərinə (HEVX) üstünlük verilir. HEVX-

ni quraşdırmaq, eləcə də onları yarımstansiyalarla birləşdirmək

və elektrikləşdirilmiş nəqliyyatı elektrik enerjisilə təmin etmək

üçün izoləedilməmiş naqillərdən istifadə edilir. HEVX üçün

naqillər alüminiumdan (A markalı naqil, en kəsik sahəsi

10-1500 mm2), nadir hallarda misdən (M markalı naqil, en kə-

sik sahəsi 4...400 mm2) hazırlanır. Mexaniki xassələri yüksək

olan gücləndirilmiş polad-alüminium naqillərdən də geniş isti-

fadə edilir(AP markalı naqillər, en kəsik sahəsi 10...1250 mm2).

Daxilində polad naqillərdən ibarət nüvənin olması hesabına AP

markalı naqillərin uzununa istiqamətdə mexaniki möhkəmliyi,

A markalı naqillərə nisbətən xeyli yüksək olur.

A və AP markalı naqillərin oksidləşməyə davamlığı

misə nisbətən aşağıdır (xüsusilə də aqresiv mühit təsir etdikdə

məsələn, dəniz sahillərində).

32

Belə hallarda analoji konstruksiyalı naqillərin səthi

oksidləşməyə qarşı sürtkü materialı ilə örtülür. Mis aztapılan

və baha olduğundan, onlardan yalnız, A və AP markalı

naqillərin istifadəsi mümkün olmayan hallarda istifadə olunur.

HEVX vasitəsilə elektrik enerjisinin uzaq məsafələrə

ötürülməsi iqtisadi baxımdan əlverişli olduğundan (kabel

xətlərilə müqayisədə) onlar üçün izoləedilməmiş naqillərin

istehsal həcmi böyükdür.

Hopdurulmuş kağız izolyasiyalı 1...35 kV

gərginlikli güc kabelləri

Hopdurulmuş kağız izolyasiyalı (HKİ) kabellər yüksək

elektrik xassələrinə və istismarda böyük etibarlığa malikdir,

bununla yanaşı, bir sıra ciddi qüsurları vardır. Onların

hazırlanma texnologiyası mürəkkəbdir və az məhsuldardır.

Kağız izolyasiya nəmliyədavamlı olmadığından kabellər

mütləq metallik örtükdə hazırlanır, bu da onların maya dəyərini

xeyli artırır və konstruksiyanı ağırlaşdırır. İzolyasiya

hopdurulan yağ sızma qabiliyyətinə malik olduğundan bu

kabellər şaquli vəziyyətdə çəkildikdə səviyyələr fərqinə

məhdudiyyət qoyulur. Bütün bunlar və digər çatışmazlıqlar

kabellərin istehsal həcmini minimuma endirmişdir. Kağız

izolyasiyalı kabellər məhdud halda Rusiyanın və bəzi MDB

ölkələrinin kabel zavodlarında istehsal olunur.

Ölkəmizin enerji şəbəkələrində müxtəlif gərginlikli

kağız izolyasiyalı güc kabellərinin hələ də istismarda olduğunu

nəzərə alaraq, bunların bəzi xarakteristikaları haqda qısa

məlumat verməyi lazım bildik.

1-35 kV gərginlikli kağız izolyasiyalı kabellər, gərginliyi

1 kV-dan 35 kV-a qədər tezliyi 50 Hs olan elektrik enerjisini

stasionar qurğularda ötürmək və paylamaq üçün nəzərdə

tutulmuşdur. Bu kabellər neytralı izoləolunmuş, eləcə də

neytralı yerləbirləşdirilmiş şəbəkələrdə və sabit gərginlikli

şəbəkələrdə istifadə olunur. Kabellər bir, iki, üç və dörd

33

damarlı istehsal olunur. Damarlar dairə və sektor formasında

olub, mis və ya alüminium məftillərdən hazırlanır. Nominal

gərginliyi 1-10 kV olan kabellər, bir qayda olaraq, üçfazalı icra

olunur. Dörddamarlı kabellər yalnız 1 kV-a, 1, 3, 6 və 10 kV

gərginlikli kabellər isə üçdamarlı ola bilər. Nominal gərginliyi

1-10 kV-a qədər olan kabellərin əsas fərqli xüsusiyyəti onlarda

izolyasiya üzrə ekranın olmaması və damarın sektor formada

hazırlanmasıdır. Damarın sektor formada olması kabelin xarici

diametrini 15-25% azaldır, eləcə də çəkisini və maye dəyərini

aşağı salır.

20 və 35 kV gərginlikli kabellərdə hər bir izoləedilmiş

damar elektrik ekranına və metallik örtüyə malik olur. Bu

səbəbdən də kabellərdə elektrik sahəsi radial istiqamətdə təsir

göstərir.

Güc kabellərinin izolyasiyası xüsusi tərkibli yağlarla

hopdurulmuş kağız lentlərdən ibarət olur, Hər bir faza ayrılıqda

izolə olunduqdan sonra, bir yerdə burulur və burulmuş

damarların səthinə ümumi qurşaq izolyasiyası sarınır.

6 kV gərginlikli kabellərdə faza izolyasiyasının qalınlığı

2 mm, qurşaq izolyasiyasının qalınlığı isə 0,95 mm; 10 kV

gərginlikli kabellərdə uyğun olaraq 2,75 və 1,25 mm təşkil edir.

Kağız izolyasiyalı kabellərdə yalnız metal örtüklərdən

(qurğuşun, alüminium) istifadə olunur, bunlarda polietilen,

PVX plastikat və digər polimer örtüklərdən istifadə olunmur

(baxmayaraq ki onlar xeyli ucuzdur). Belə ki, bu örtüklərdən

nəmlik tədricən izolyasiyaya diffuz edər və bu da onun

deşilməsini sürətləndirər.

Damarın sahəsindən asılı olaraq 20 kV gərginlikli

kabellərdə izolyasiyanın qalınlığı 6-7 mm, 35 kV gərginlikli

kabellərdə isə 9 mm-dən çox olmur. 1-10 kV-lu kabelin

konstruksiyası şəkil 2.1, 20-35 kV-lu kabelin konstruksiyası isə

şəkil 2.2-də verilmişdir.

Alçaq və yüksəktəzyiqli yağladoldurulmuş kabellər.

34

Yüksəkgərginlikli kağız izolyasiyalı kabellər yalnız mis

damarlı, qurğuşun və alüminium örtüklü hazırlanır. Bu kabellər

iri şəhərlərin elektrik təchizat sistemlərində, elektrik

stansiyalarının sxem birləşmələrində, sualtı kabel xətlərinin

quraşdırılmasında və s. istifadə olunur.

Elektrik möhkəmliyini artırmaq üçün izolyasiya azözlülü

yağla təzyiq altında hopdurulur. Kabelə vurulan təzyiqin

qiymətinə görə yağladoldurlmuş kabellər alçaq və yüksək-

təzyiqli olur. Qurğuşun örtüklü alçaqtəzyiqli kabellərdə yağın

təzyiqi 0,025–0,3 MPa, alüminium örtüklü kabellərdə isə

0,025–0,5 MPa təşkil edir. Yüksəktəzyiqli kabellərdə təzyiq

1,1–1,6 MPa olur. Alçaqtəzyiqli kabellər 110-220 kV, nadir

hallarda 380 kV, eyni en kəsik sahəli yüksəktəzyiqli kabellər

isə 110-500 kV gərginliyə hazırlanır.

Şəkil 2.1. İşçi gərginliyi 1-10 kV olan hopdurulmuş kağız

izolyasiyalı kabelin konstruksiyası: 1-cərəyankeçirən damar;

2-damar izolyasiyası; 3-qurşaq izolyasiyası; 4-fazalararası

35

doldurucu; 5- metal örtük; 6- zirehaltı yastıq; 7- iki polad

lentdən ibarət zireh; 8- xarici qoruyucu örtük

Alçaqtəzyiqli kabellərdə yağın axıdılması üçün damarın

mərkəzində kanal olur. Sahəsi 120 mm2 olan damarlarda

kanalın diametri 9 mm, 150-625 mm2 olduqda 12 mm, 800 mm

2

olduqda isə 14 mm-dən kiçik olmur.

Alçaqtəzyiqli kabellərdə yağın izolyasiyaya daxil ola

bilməsi üçün damar Z (zet) formalı mis naqillərdən hazırlanır.

Damarın üzərinə yarımkeçirici kağız lentlərdən ekran və

yüksəkvoltlu kabel kağızından izolyasiya sarınır. Alçaqtəzyiqli

yağladoldurulmuş kabellərdə izolyasiyanın qalınlığı, damarın

en kəsiyindən asılı olaraq 110 kV gərginlikli kabellərdə

Şəkil 2.2. Ayrı-ayrılıqda metal örtüklü, üçdamarlı sualtı

kabelin konstruksiyası: 1-cərəyankeçirən damar; 2,4- yarım-

keçirici kağız lentlərdən ibarət ekran; 3-hopdurulmuş kağız

izolyasiya; 5-qurğuşun örtük; 6-fazalararası doldurucu;7-dairə

formalı polad məftillərdən ibarət zireh; 8-xarici qoruyucu qat

36

9,611,6 mm; 220 kV gərginlikli kabellərdə isə1820,8 mm

təşkil edir.

Yüksəktəzyiqli yağladoldurulmuş kabellərdə izoləedilmiş

damarlar içərisində yüksək təzyiqdə yağ olan polad boruda

yerləşdirilir. Yüksəktəzyiqli yağladoldurulmuş kabellərdə

izolyasiyanın qalınlıqları: 110 kV-lu kabellərdə 9,612,4 mm;

220 kV-da 17,5÷20,7 mm; 380 kV-da 2528 mm; 500 kV-da

30-31 mm intervalında dəyişir.

Alçaq və yüksəktəzyiqli yüksəkgərginlikli kabellərin

konstruksiyası şəkil 2.3 və 2.4-də göstərilmişdir.

Şəkil 2.3. Alçaqtəzyiqli yağladoldurulmuş kabelin konstruk-

siyası: 1- içiboş cərəyankeçirən damar; 2-yarımkeçirici kağız

lentlərdən ibarət ekran; 3-kağız izolyasiya; 4-qurğuşun örtük;

5-xarici qoruyucu qat

37

Şəkil 2.4. Yüksəktəzyiqli yağladoldurulmuş kabelin konstruk-

siyası: 1-kabelin izolyasiya olunmuş fazası; 2-yağ; 3-polad

boru; 4-antikorroziya örtüyü

2.3. Alçaq gərginlikli kabellər

Güc kabellərində izolyasiya kimi plastik kütlələrdən

istifadə olunması onların hazırlanma texnologiyasını xeyli

asanlaşdırır.Plastik kütlə izolyasiya şnekli preslərdə ekstruziya

üsulu ilə çəkilir. Bu proses lentlərlə sarınma üsulundan xeyli

məhsuldardır, eyni zamanda izolyasiyanın qurutma və

hopdurma prosesinə ehtiyac qalmır. Plastik kütlələrdən istifadə

olunması kabelin konstruksiyanı yüngülləşdirir, onların

çəkilişini və montajını asanlaşdırır.

Bu kabellərdə izolyasiya və örtük məqsədilə ən çox

polietilen və PVX plastikatından istifadə olunur.

İşçi gərginliyi 1 kV-a qədər olan kabel və naqillərdə ən çox

PVX plastikatından, 1-220 kV gərginlikli kabellərin

izolyasiyası isə, bir qayda olaraq, tikilmiş polietilendən olur.

Nominal gərginliyi 1; 3; 6 və 10 kV olan kabellərin izolyasiyası

termoplastik polietilendən də ola bilər.

Plastik kütlə izolyasiyalı alçaqgərginlikli kabel və naqillər.

38

Nominal gərginliyi 1000 V-a qədər olan kabel və naqillər

elektrik enerjisini alçaqvoltlu dövrələrdə paylamaq üçün

nəzərdə tutulur. Bunlar vasitəsilə radiotexniki aparatların

alçaqvoltlu sxemləri montaj olunur, eləcə də nəzarət və

distansion sxemlərin məsafədən idarəolunması və qidalanması

həyata keçirilir. Alçaqgərginlikli plastik kütlə izolyasiyalı

kabel və naqillər kabel məmulatlarının ən geniş yayılmış

qrupunu təşkil edir. Bu kabel və naqillərin başlıca xarakterik

xüsusiyyəti, onlar vasitəsilə axıdılan cərəyanın qiymətinin

nisbətən kiçik olmasıdır.

Plastik kütlə izolyasiyalı alçaqgərginlikli güc kabellərinin

mümkün klassifikasiyalarından biri şəkil 2.5-də göstərilmişdir.

Şəkil 2.5-də göstərilmiş kabel və naqillərdə PVX plastikatı

ilə yanaşı, yüksək termomexaniki və elektrik xassələrinə malik

polietilen əsaslı kompozitlərdən geniş istifadə olunur. Bu növ

plastik kütlə kompozisiyasında baza materialı kimi

39

Alчaq gяrginlik kabellяri

Enerji paylayыжы кабелляр

Торпагда чякилянкабелляр

Щавакабелляри

Фасадкабелляри

Изоляедилмишйцк дашыйан нагилляр

Сянайекабелляри

Мцщафизя юртцклц

Зяиф аловласынаг едилир

Гыздырыжыкабелляр

Одадавамлы кабелляр

Эцжлц аловла сынаг едилир

Şəkil 2.5. Plastik kütlə izolyasiyalı alçaq gərginlik

kabelləri

polietilenin vinilsilanlı sopolimerlərindən, katalizator kimi isə

AmbicatTM

markalı konsentratlardan istifadə olunur (bu

materiallar haqda daha ətraflı məlumat 4-cü bölmədə

verilmişdir).

Plastik kütlə izolyasiyalı alçaq gərginlik kabel və

naqillərinin markalanmasına baxaq. Markalanmada kabel və

naqillərin konstruktiv elementlərini və istismar xüsusiyyətlərini

xarakterizə edən şərti işarələrdən (hərf və rəqəmlərdən) istifadə

edilir.

Bir neçə kabel və naqillərin markalarını nəzərdən keçirək.

TS9758HD21.3S3/VDE 0281-3 (Beynəlxalq standartlara

40

uyğun Türk Milli kabel standartı).

1)1×4 HO5V-U: 300/500 V.

H – harmonizə edilmiş Türk Milli standartı (milli kabel

standartı);

V–polivinilxlorid plastikat izolyasiya;

U–cərəyankeçirən damar bir ədəd mis məftildən ibarətdir;

1– izoləolunmuş damarların sayı;

4– cərəyankeçirən damarın sahəsi, mm2;

300/500– nominal gərginlik, V (05-kimi oxunur).

Quruluşu: mis məftilli PVX izolyasiyalı naqil.

2)1×2,5 HO7V-R: 450/750 V.

H– harmonizə edilmiş;

V– polivinilxlorid (PVC) plastikatından izolyasiya;

R– cərəyankeçirən damar çoxsaylı kiçik diametrli mis

məftillərin burulmasından alınmışdır;

07– 450/750 V nominal gərginlik: U0- 450 V faza

gərginliyi, Ux– 750 V xətti gərginlikdir (07-kimi

oxunur);

1– damarların sayı;

2,5– damarın sahəsi, (mm2).

Qurluşu:PVX izolyasiyalı elastik mis naqil

3)4×4HO5VV-F: 300/500 V.

H– harmonizə edilmiş;

V– PVX plastikatından izolyasiya;

V– PVX plastikatdan xarici örtük;

F– çoxsaylı mis məftillərdən ibarət damar;

4– damarların sayı (dörd damarlı);

4– hər bir damarın en kəsik sahəsi, (mm2).

Quruluşu: damarı çoxsaylı mis məftillərdən olan PVX

izolyasiyalı, PVX örtüklü dörd damarlı elastik

kabellər.

41

4)3×35, NVV: 300/500 V, TS9759 HD 214 S2.

N– normal şəraitlərdə istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Digər şərti işarələr əvvəlki markalarda olduğu kimidir.

Quruluşu: mis damarlı, PVX izolyasiyalı, PVX örtüklü,

üçdamarlı kabel.

Bu tip kabellərdə izoləedimiş damarlar bir yerdə

burulduqdan sonra onların səthinə ekstruziya üsulu ilə PVX

pastikatdan doldurucu (dolğu) qat çəkilir (bunu qurşaq qatı da

adlandırmaq olar). Doldurucu qat burulmuş damarlar

arasındakı boşluğu doldurur və kabelə tam silindirik forma

verir.

5)Almaniya (VDE) satndartına uyğun bəzi kabellərin

markaları:

NYY 0,6/1 kV.

N– Alman (VDE) standartı;

Y– PVX plastikatından izolyasiya;

Y– PVX plsatikatından xarici örtük.

Quruluşu: mis damarlı, PVX izolyasiyalı, PVX xarici

örtüklü alçaq gərginlik kabeli.

6)NYCY 0,6/1,0 kV.

N– Alman standartı;

Y– PVX izolyasiya;

C– mis məftillərdən ibarət konsentrik keçirici;

Y– PVX xarici örtük.

Quruluşu: mis damarlı PVX izolyasiyalı, mis məftillərdən

konsentrik keçiricisi olan, PVX xarici örtüklü

kabellər.

7) NYRGY: 0,6/1,0 kV.

N – Alman standartı;

Y – PVX izolyasiyalı;

R – qalvanizə edilmiş polad məftillərdən konsentrik

formalı zireh;

G – spiralvari sarınmış qalvanizə edilmiş polad lent

Y – PVX xarici örtük.

42

Quruluşu: mis damarlı, PVX izolyasiyalı, qalvanizə edilmiş

polad məftillərdən və lentdən zirehi olan, PVX

xarici örtüklü kabel.

Kabelin cərəyankeçirən damarı alüminium məftillərdən

olduqda markanın əvvəlində A hərfi olur. Məsələn, NAVV,

NAYY, NAYRY.

8) NA2XY 0,6/1,0 kV.

A – alüminium damar;

2X –tikilmiş polietilen izolyasiya (XLPE izolyasiya);

Y – PVX xarici örtük;

0,6/1,0 kV– gərginlik sinfi.

Quruluşu: alüminium damarlı, tikilmiş polietilen

izolyasiyalı (XLPE izolyasiya), PVX xarici

örtüklü enerji kabeli.

9) İngiltərədə (BS) kabel standartları.

BS6346: 4×6 Cu/PVC/SWA/PVC 0,6/1 kV

Cu – mis damar;

PVC – polivinilxlorid izolyasiya;

SWA – dairəvi polad (çelik) məftillərdən ibarət

zireh;

PVC – polivinilxlorid xarici örtük;

6 – damarın sahəsi, mm2;

4 – damarların sayı.

Quruluşu: mis damarlı PVX izolyasiyalı, dairə formalı

polad məftil zirehli, PVX xarici örtüklü kabel.

10) BS5467: 3×2,5 Cu/XLPE/SWA/PVC 0,6/1,0 kV.

XLPE –Tikilmiş polietilen izolyasiya

(yerdə qalan işarələr 10-cu bənddə olduğu kimidir).

11) BS6724: 3×10 Cu/XLPE/SWA/HFFR 0,6/1 kV

HFFR – xarici örtük yanmayadavamlı halogensiz

polimer kompozisiya materialındandır.

Plastik kütlə izolyasiyalı alçaq gərginlik kabellərinin bir

neçəsinin konstruksiyası şəkil 2.6–2.13-də göstərilmişdir.

43

1–kiçik diametrli mis məftillər-

dən ibarət cərəyankeçirən

damar;

2 –polivinilxlorid izolyasiya.

Şəkil 2.6. HO5V-K markalı izoləedilmiş mis naqilin

konstruksiyası

1 –bir və ya çox məftilli mis

damar;

2 –PVX izolyasiya;

3 –fazalararası doldurucu

(dolğu);

4 –PVX plastikatdan xarici örtük.

Şəkil 2.7. Plastik kütlə izolyasiyalı NYY markalı kabelin

konstruksiyası:

44

1 –çox və ya birməftilli mis

damar;

2 –PVC izolyasiya;

3 –fazalararası doldurucu;

4 –PVC qoruyucu örtük.

Şəkil 2.8. HO7VV markalı kabelinin konstruksiyası:

1 –çox məftilli mis damar;

2 –PVX izolyasiya;

3 –fazalararası doldurucu;

4 –PVX xarici örtük.

Şəkil 2.9. Plastik kütlə izolyasiyalı dörddamarlı alçaq

gərginlik kabelinin konstruksiyası:

45

1 – bir və ya çox məftilli mis

damar;

2 –PVX izolyasiya;

3 –doldurucu;

4 –PVX xarici örtük.

Şəkil 2.10. Plastik kütlə izolyasiyalı çoxdamarlı idarəetmə

(siqnal) kabelinin konstruksiyası:

1 –mis damar;

2 –PVX izolyasiya;

3 – fazalararası doldurucu;

4 –dairəvi polad məftillərdən

ibarət zireh;

5 –ayırıcı lent;

6 –PVX xarici qoruyucu örtük.

Şəkil 2.11. NYRGY/YRY markalı 0,6/1,0 kV gərginlikli

kabel:

46

1 – çoxməftilli mis damar;

2 –PVX izolyasiya;

3 – fazalararası doldurucu;

4 –PVX-dan daxili örtük;

5 –yastı polad məftillərdən

ibarət zireh;

6 –spiralvari sarınmış polad

lent;

7 –PVX-dan xarici qoruyucu

Örtük.

Şəkil 2.12. Ağır şəraitdə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş,

polad zirehli 0,6/1,0 kV gərginlikli kabel:

1 –çoxməftilli mis və ya

alüminium damar;

2 –TPE(XLPE) izolyasiya;

3 – qoruyucu lent;

4 –PVX-dan xarici örtük (kabelin

markası –N2XY/2XY).

Şəkil 2.13. Tikilmiş polietilen izolyasiyalı (XLPE izolyasiya)

0,6/1,0 kV gərginlikli kabelin konstruksiyası:

47

2.4. Tikilmiş polietilen izolyasiyalı kabellərin

konstruktiv elementləri

Ümumi məlumat

Keçən əsrin 60-cı illərində izolyasiyası ekstruziya yolu ilə

alınmış birinci nəsil kabellər meydana çıxdı. Bu kabellərin

izolyasiyası ilk olaraq termoplastik polietilendən, sonra isə

tikilmiş poletilendən hazırlanmışdır.

Tikilmiş polietilen (TPE) izolyasiyalı (rusca СПЭ,

ingiliscə-XLPE, almanca-VPE, isveçcə-PEX) kabellər, elektrik

enerjisindən kifayət qədər istifadə edən istehlakçıların

keyfiyyətli və etibarlı elektrik enerjisi ilə təmin olunmalarına

aid daha ciddi və sərt tələblərinə bütövlükdə cavab verir.

Orta və yüksəkgərginlikli tiklimiş polietilen isolyasiyalı

kabellərin kütləvi istehsalına XX-əsrin 70-ci illərində

başlanmışdır. Hazırda işçi gərginliyi 0,6 kV-dan 500 kV-a

qədər olan bu tip kabellər istehsal və istismar olunur.

“Güc kabeli” və ya “yüksək gərginlik kabeli” ümumi

termininə nominal gərginliyi 6-dan 500 kV-a qədər olan

kabellər aiddir. Lakin BEK və İEC standartlarında göstərildiyi

kimi, nomimal gərginlik diapazonuna görə güc kabellərini dörd

kateqoriyaya ayırmaq məqdəsəuyğundur:

• alçaq gərginlik kabelləri .................<6 kV

• orta gərginlik kabelləri .....................6-36 kV

• yüksək gərginlik kabelləri ................36-161 kV

• ifratyüksək gərginlik kabelləri .........>161 kV

Sənayecə inkişaf etmiş ölkələrlə yanaşı MDB birliyininə

daxil olan ölkələrdə də TPE izolyasiyalı kabellər geniş tətbiq

olunur.

Bakı Elektrik Şəbəkəsində və Azərenerji sistemindəki yeni

yaradılan elektrik şəbəkələrində yalnız bu tip kabellərdən

istifadə olunur. Eyni zamanda resursunu artıq başa vurmuş

kağız izolyasiyalı kabel xətləri TPE izolyasiyalı analoji

48

kabellərlə əvəzlənir.

Bunun başlıca səbəbi paylayıcı şəbəkələrdə 40 il və daha

çox istismar olunan köhnə kabellərin böyük bir hissəsinin

resurslarını başa vurması, zədələnmələrin həcmi

göstəricilərinin buraxılan həddən yüksək olması (bir il ərzində

1 km uzunluğa düşən açılmaların sayı) və sənayecə inkişaf

etmiş ölkələrdə TPE izolyasiyalı kabel xəttlərinin istismarına

dair müsbət təcrübələrin olmasıdır.

Xarici ölkələrdə XLPE izolyasiyalı kabellərin 40 illik

istismar təcrübəsi bu tip kabellərin kağız izolyasiyalı və

termoplastik polimer izolyasiyalı analoji kabellərlə müqayisədə

yüksək göstəricilərə malik olduğunu tam sübuta yetirmişdir.

Orta və yüksəkgərginlikli kabellərdə XLPE izolyasiyadan

geniş istifadə edilməsinə əsas səbəb onun əla dielektrik

xassələrinə (yüksək elektrik möhkəmliyi, dielektrik itki bucağı

tangensinin )( tg qiymətinin, həmçinin dielektrik nüfuz-

luğunun )( kiçik və uyğun olaraq tutumun az olması) malik

olması və yüksək temperatur stabilliyinin təmin edilməsidir

(geniş temperatur intervalında xassələrinin, o cümlədən

mexaniki xassələrin lazımi həddə qalması).

XLPE izolyasiyalı kabellərin əsas üstünlüklərinə

aşağıdakıları aid etmək olar:

damarın buraxılabilən temperaturunun yüksək olması

hesabına (900C) yük buraxma qabiliyyəti böyükdür (çəkiliş

şəraitindən asılı olaraq, kağız izolyasiyalı kabellərə nisbətən

buraxılabilən yük cərəyanının qiyməti 15-30% çoxdur);

qısaqapanmalarda texniki dayanıqlıq cərəyanının

qiyməti yüksəkdir (bu göstərici kabelin en kəsiyi yalnız

qısaqapanmalar cərəyanına görə seçilən hallarda çox vacibdir);

çəkisi az, diametri və əyilmə radiusu kiçikdir, bu da, öz

növbəsində, kabel tikililərində və yer altında mürəkkəb

traslarda kabel xətlərinin çəkilişini asanlaşdırır;

izolyasiya və örtük məqsədi ilə polimer materiallardan

istifadə olunduğuna görə orta və yüksəkgərginlikli kabelləri

49

əvvəlcədən qızdırmadan da mənfi 150C temperatura qədər

şəraitdə çəkmək mümkündür;

həcmi zədələnmələrin səviyyəsi aşağıdır (XLPE izol-

yasiyalı kabellərin istismar təcrübəsi göstərir ki, bunların

zədələnmə dərəcəsi hopdurulmuş kağız izolyasiyalı kabellərə

nisbətən ən azı 1-2 tərtib aşağıdır);

maye komponentləri olmadığına (110 kV gərginlikli

kabellər üçün təzyiq altında yağ) görə hopdurucu qurğulara

ehtiyac qalmır, nəticədə, istismar xərcləri xeyli azalır,

quraşdırma avadanlıqları sadələşir, xəttin çəkilişinə və

quraşdırılmasına sərf olunan vaxt və işin dəyəri aşağı düşür,

eləcə də ətraf mühit ekoloji təmiz qalır;

birdamarlı kabellərdə zədələnmələrin əsas növünün bir

fazalı qapanmalar olduğunu nəzərə alaraq, xətlərdə baş verən

deşilmələr zamanı onların təmirinin qısa müddətdə başa

çatdırılması mümkündür;

110 kV gərginlikli kabel xətlərində tikinti uzunluğu

böyükdür (1500 m-ə qədər);

polimer izolyasiya səviyyələr fərqi çox böyük olan

traslarda kabel xətlərinin çəkilişində müəyyən üstünlüklər əldə

etməyə imkan verir, bu kabellərin şaquli traslarda çəkilməsi

mümkündür.

Birinci nəsil XLPE izolyasiyalı kabellərin başlıca

çatışmayan cəhəti polimer izolyasiyanın intensiv köhnəlməsi

hesab olunurdu.

Hazırda müəyyən olunmuşdur ki, polietilenin elektrik

sahəsinin təsirindən köhnəlməsi, ilk növbədə, izolyasiyada olan

qeyri-bircinsliyin olması ilə əlaqədardır. İzolyasiyada qeyri-

bircinslilik həm texnoloji prossesdə, həm də istismar

müddətində meydana çıxa bilər. Digər tərəfdən, izolyasiyada

qeyri-bircinsliyin meydana çıxması ilkin polimerin xarakterik

xüsusiyyətlərindən də asılıdır. Əgər kabelin polimer

izolyasiyasında qeyri-bircinslik mövcuddursa, o zaman istismar

dövründə elektrik sahəsinin və nəmliyin təsirindən izolyasiyada

50

keçirici kanallar yaranmağa və inkişaf etməyə başlayır. Bu tip

kanallar “dendritlər” (ağaca oxşar törəmələr) və ya “su

triinqləri” adlanır.

Köhnəlmə (destruksiya) prosesi nəticəsində XLPE

izolyasiyasının istismar xarakteristikaları aşağı düşür.

“Su triinqləri” əsasən istismar zamanı izolyasiyaya daxil

olan nəmliyin və elektrik sahəsinin təsirindən baş verir.

Nəmliklə birlikdə izolyasiyaya aqressiv maddələr də daxil olur.

Onlar polimeri dağıdır və mikroboşluqların yaranmasına səbəb

olur. Öz növbəsində bu mikroboşluqlar nəmliyin toplanması

üçün bir növ rezervuar rolunu oynayır.

Elektrik sahəsinin təsirindən polyar su molekulları sahə

qüvvə xətləri istiqamətində istiqamətlənmiş ağaca oxşar

struktur və su triinqi əmələ gətirir. Triinqin iki növünü qeyd

etmək olar: “bant” şəkilli (izolyasiyanın həcmindəki su ilə

dolmuş defektlərdə və ya kənar materialdan olan hissəciklərdə

meydana çıxır) və “yelpik” formalı bunlar isə elektrikkeçirici

ekranların səthindən inkişaf edir.

Triinqlər oblastında izolyasiyanın elektrik möhkəmliyi

nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı düşür, nəticədə, izolyasiyanın

zədələnməmiş hissəsində sahə intensivliyinin qiyməti artır.

Keçən əsrin 70-ci illərində termoplastik polietilen izolyasiyalı

güc kabellərində çoxsaylı açılmaların baş verməsi bu hadisə ilə

izah olunurdu. Aparılan laboratoriya sınaqları kabel

izolyasiyasında triinqlərin yaranma və inkişaf mexanizmini

aydınlaşdırmağa imkan verdi. Tədqiqat işlərinin təhlili

nəticəsində tikilmiş polietilenin su triinqlərinin yaranmasına

qarşı yüksək davamlığını təmin edən kimyəvi maddələrin

seçilməsi mümkün oldu.

İzolyasiyanın triinq baş verən oblastı zamandan asılı

olaraq daha sürətlə oksidləşməyə uğrayır, izolyasiya intensiv

köhnəlir və nəticədə onun deşilməsi baş verə bilər.

XLPE izolyasiyalı orta və yüksəkgərginlikli kabel istehsal

edən aparıcı firmalar tərəfindən işlənən yeni konstruksiyalar,

51

istifadə olunan yüksəkkeyfiyyətli materiallar, müasir

texnologiya və avadanlıqların tətbiqi bu tip yeni nəsil

kabellərdə triinqlərin yaranmasını minimuma endirməyə və ya

tam aradan qaldırmağa, beləliklə də kabelin uzun müddətli

istismarını (30 il və daha çox) təmin etməyə imkan verir.

Tikilmiş polietilendə makromolekullar arasında əlavə

eninə rabitələr yaranır. Bir sıra qabaqcıl firmalar tərəfindən

buraxılan tikilmiş polietilenin (XLPE) ortalama xassələri

aşağıda verilmişdir:

200C-də elektrik möhkəmliyi.........50 kV/mm

200C-də elektrik nüfuzluğu............2,5 dən az

200 C-də dielektrik itki bucağının tangensi

)( tg ...0,0001-0,0004

istilik deformasiyasına dayanıqlığı-(nümunə 20 N/sm2

yük altında 15 dəqiqə müddətində 2000C-yə qədər

qızdırıldıqda):

2000C-də yük altında nisbi uzanması 175%

yük götürüldükdən və soyudulduqdan sonra qalıq

deformasiya ...15% -dən az

850C-də uzun müddətli sınaq zamanı suudması

14 sutka ...1 mq/sm2-dan az

Cədvəl 2.1-də bir neçə firma tərəfindən buraxılan XLPE

izolyasiyalı güc kabellərinin bəzi xassələri, cədvəl 2.2-də isə

buraxılabilən cərəyanın qiymətlərinin hopdurulmuş kağız

(HKİ) izolyasiyalı kabellərlə müqaisəli qiymətləri verilmişdir.

Buraxılabilən cərəyanın qiyməti Beynəlxalq

Elektrotexnika Komissiyasının (BEK) “Qərarlaşmış rejimlərdə

kabelin nominal yük cərəyanının hesablanması”na aid

tövsiyəyə görə hesablanır.

Müxtəlif firmalar tərəfindən buraxılan XLPE izolyasiyalı

və HKİ kabellər üçün buraxılabilən cərəyanların qiymətlərinin

müqaisəsi birincinin üstünlüyünü bir daha təsdiq edir

(cədvəl 2.2).

Fasiləsiz iş rejimində (100% yüklənmə rejimi) və ətraf

52

Cədvəl 2.1. XLPE izolyasiyalı və HKİ kabellərin bəzi

xassələrinin müqaisəli qiymətləri

Xassələrin

adı

Göstəricilər

6-35 kV gərgin-

likli XLPE izol-

yasiyalı kabel

Hopdurulmuş kağız

izolyasiyalı kabel

110 kV 20-35 kV

Damarın uzunmüddətli

buraxılabilən qızma

temperaturu, 0C

90 70 65

Artıqyükləmə rejimində

buraxılabilən maksimal

temperatur, 0C

130 90 65

Qısaqapanma rejimində

damarın maksimal

buraxılan temperatur, 0C

250 200 130

Cədvəl 2.2. 10 kV gərginlikli uçfazalı HKİ və torpaqda

üçbucaq şəkilində yerləşdirilmiş XLPE izolyasiyalı kabellərin

buraxılabilən cərəyanların müqayisəli qiymətləri

Damarın

və ekranın

en kəsik

sahələri

Sd/Sek,

mm2

Buraxılabilən cərəyan, A

HKİ

üçfazalı

kabel

XLPE izolyasiyalı kabel

“Nex-

ans”

firma

sı

“Pirelli”

firması

“Moska

-bel”

Moskva

“İrkutsk-

kabel”

İrkutsk

(Rusiya)

Damarın buraxılabilən işçi temperaturu, 0C

70 90 90 65 90 90

120/16 218 275 320* 270 280 288

185/25 275 346 405* 345

* 360 364

240/25 314 401 - - 415 422

300/25 - 451 525 445* 475 476

*Ümumi ekran dövrəsi açıq olan hal üçün

mühitin sabit şəraitində cərəyanın qiyməti damarın maksimal

işçi temperaturunu təyin edir. Lakin Avropanın enerji

sistemlərində XLPE izolyasiyalı kabellərin istismar təcrübəsi

göstərdi ki, buraxılabilən cərəyan təyin olunarkən izolyasiya

materialının xassələrindən əlavə, kabel xətlərinin çəkiliş şəraiti

53

və ilkin verilənlər də nəzərə alınmalıdır. Belə ki, XLPE

izolyasiyalı kabellərin istehsalı üzrə Qərbin aparıcı

firmalarından biri olan “Prelli” firmasının informasiya

materiallarında qeyd olunur ki, XLPE izolyasiyalı kabel

torpaqda yerləşdirilən zaman aşağıdakı şərtin nəzərə alınması

məqsədəuyğundur: damarın temperaturunun 900C olması onun

səthinin temperaturunu da bir qədər yüksəldir, və nəticədə

kabelin yaxın ətrafındakı torpaq quruyur və bu da kabelin

həddən artıq yüklənməsinə səbəb olur. Bunu nəzərə alaraq

firmanın mütəxəsisləri, XLPE izolyasiyalı kabel torpaqda

yerləşdirilən hallarda damarın uzunmüddətli işçi temperaturunu

650C ilə məhdudlaşmasını təklif edir.

“Normal gərginliyi 1-30 kV olan, izolyasiyası ekstruziya

yolu ilə çəkilmiş güc kabelləri və onların armaturları” na aid

1997-ci ildə nəşr edilmiş Beynəlxalq Standart BEK-60502

(İEC 502) yuxarıdakı tövsiyəni təkrarlayır.

Cədvəl 2.2-dən göründüyü kimi XLPE izolyasiyalı eyni en

kəsik sahəli kabellər üçün buraxılabilən cərəyanın qiyməti

müəyyən diapazonda dəyişir:

120 mm2 üçün 270-dən 320 A-qədər (16,4%)

185 mm2 üçün 345-dən 405 A-qədər (17,0%)

300 mm2 üçün 445-dən 525 A-qədər (16,4%)

Bu hal buraxılabilən cərəyan hesablanarkən, ilkin

verilənlər kimi qəbul olunan milli normativlərin bir-birindən

fərqlənməsi ilə izah edilə bilər (cədvəl 2.3).

Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, torpaqda yerləşmiş

birfazalı kabellər üçün buraxılabilən cərəyan (yük cərəyanı)

hesablanarkən bir sıra düzəliş əmsalları nəzərə alınmalıdır.

XLPE izolyasiyalı 10-35 kV gərginlikli kabellər, xüsusilə

də enerji sərfinin səviyyəsi və yüklənmənin sıxlığı çox yüksək

olan iri şəhərlərdə və sənaye müəssisələrində elektrik

enerjisinin ötürülməsi və paylaşdırılmasında geniş istifadə

olunur.

İstehlakçıları tələb olunan miqdarda elektrik gücü ilə

54

Cədvəl 2.3. Kabel xətti torpaqda çəkilən halda buraxılabilən

cərəyanın hesablanması üçün ilkin verilənlər

Parametrlər

XLPE izolyasiyalı kabel

HKİ

kabel Firmanın adı

“Nexans” “Pirelli” Rusiya

istehsalı

Torpağın temperaturu,0C +20 +15 +15 +15

Torpağın xüsusi istilik

müqaviməti əmsalı K· m/Vt 1,0 1,0 1,2 1,2

Kabel yerləşən xəndəyin

dərinliyi, m 0,7 0,7 0,7 0,7

Damarın uzunmüddətli bu-

raxılabilən temperaturu, 0C

90 65/90 90 70

Yük cərəyanı əmsalı 0,7 1,0 1,0 1,0

təmin etməklə yanaşı, kabel uzun illər boyu istismara tam

yararlı olmalıdır. İstifadəsi və istehsalı ilbəil azalan

hopdurulmuş kağız izolyasiyalı və ya yağladoldurulmuş

kabellərdən fərqli olaraq, XLPE izolyasiyalı kabellər bu

tələbatlara tam mənada cavab verir.

Konstruksiyanın təkmilliyinə, hazırlanma texnologiyasının

müasirliyinə və istifadə olunan materialın keyfiyyət

göstəricilərinə rəğmən, XLPE izolyasiyalı kabellər, kütləvi

istehsal olunan digər növ kabellərlə müqaisədə daha yüksək

elektrik, mexaniki (xüsusilə də yüksək temperaturlarda) və

istilik-fiziki xassələrə, eləcə də uzunömürlülüyə malikdir.

İstismar şərtlərinə tam əməl olunduğu hallarda 35 kV

gərginlikli kabellər deşilmə baş vermədən ən azı 50 il xidmət

göstərə bilər.

Yükburaxma qabiliyyətinə görə bu kabellər hopdurulmuş

kağız izolyasiyalı və yağladoldurulmuş kabelləri xeyli

üstələyir: beynəlxalq standartlara görə bu kabellər damarın

900C temperaturunda, qəzadan sonrakı rejimdə isə daha yüksək

temperaturda (~1500C), uzunmüddətli buraxılabilən rejimdə

işləmək üçün hesablanmışdır.

TPE izolyasiyalı kabellərin əhəmiyyətli üstünlüklərindən

biri də onun ekoloji təhlükəsizliyidir. Maye komponentin

55

olmaması ətraf mühiti təmiz saxlamağa imkan verməklə

yanaşı, kabeli istənilən obyektdə çəkməyi və kabel xəttinə

praktiki olaraq xidmət göstərmədən istismar etməyi təmin edir.

Birdamarlı konstruksiyanın üstünlüklərinə rəğmən kabeli,

hətta ən çətin şəraitlərdə çəkmək və quraşdırmaq xeyli asandır.

Kabelin çəkilişini mənfi 15-200C-də yerinə yetirmək

mümkündür.

TPE yüksək və ifratyüksəkgərginlikli kabellər üçündə

ideal izolyasiya materialı hesab oluna bilər. Bu tip kabellərdə

polietilenin tikilməsi quru qaz mühitində “peroksid üsulu” ilə

aparılır. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, müasir texnoloji

avadanlıqlar izolyasiya və yarımkeçirici ekran qatlarının

(damarın səthindəki və izolyasiyadan sonrakı tikilmiş polietilen

kompozisiyadan olan yarımkeçirici ekranlar nəzərdə tutulur)

üçqat ekstruziya üsulu ilə eyni vaxtda çəkilməsinə imkan verir.

Bundan sonra hər üç qatın eyni zamanda tikilmə əməliyyatı

yerinə yetirilir. Belə texnologiya izolyasiya ilə ekranlar

arasında yaxşı adgeziyanı təmin edir. Bunun nəticəsində

izolyasiyada və izolyasiya ilə yarımkeçirici ekranların

sərhəddində qaz boşluqları yaranmır.

Ortagərginlikli kabellər arasında XLPE izolyasiyalı

kabellər ABŞ-da və Kanadada bazarın 80-85%-ni, Almaniya və

Danimarkada-95%, Yaponiya, Finlandiya, İsveç və Fransada

isə 100%-ni təşkil edir.

Kabelin konstruksiyası

Burada müxtəlif ölkələrdə (o cümlədən, ölkəmizdəki kabel

zavodlarında) istehsal olunan TPE izolyasiyalı ortagərginlikli

kabellərin ümumiləşdirilmiş konstruksiyalarına baxılmışdır.

Konstruksiyanın əsas elementləri:

cərəyankeçirən damar mis və ya alüminiumdan bir və ya

çoxməftilli sıxlaşdırılmış hazırlanır. Birdamarlı kabellərdə

nominal en kəsik sahəsi 35 mm2-dan 800 mm

2-a qədər,

56

üçdamarlı kabellərdə isə 35 mm2-dan 240 mm

2-a qədər ola

bilər. Damarın sudanşişən lentlər vasitəsilə uzununa

hermetikləşdirilməsi də mümkündür.

daxili yarımkeçirici ekran, izolyasiya və xarici yarım-

keçirici ekran eyni vaxtda üçqat ekstruziya üsulu ilə çəkilir. Bu

elementlər yüksək təmizliyə malik tikilmiş polietilen

kompozisiyadan (məsələn,“Borealis” firması, İsveç) preslənir,

quru azot mühitində yüksək temperatur və təzyiqdə tikilir

(vulkanlaşdırılır). Yarımkeçirici qatlar izolyasiya ilə möhkəm

birləşir, bu da kabelin qısaqapanma cərəyanların, eləcə də

qızma və soyuma tsikillərinin təsirinə dayanıqlığını artırır.

keçirici ekran mis naqillərin və lentin kombinasiya-

sından hazırlanır. Ekranın en kəsik sahəsi 16 mm2-dan

120 mm2-a qədər ola bilər. Ekran sudanşişən sukeçirməyən

lentlərlə uzununa hermetikləşdirilə bilər, eyni zamanda

alüminiopolimer lentlərlə əlavə radial hermetikləşmə də

mükündür. Əksər hallarda alüminiopolimer qat xarici örtüklə

qaynaq edilir.

ekstruziya üsulu ilə alınmış xarici örtük yüksəksıxlıqlı

polietilendən və ya polivinilxlorid plastikatdan hazırlanır.

Bunlarla yanaşı, aşağıda göstərilən əlavə konstruktiv

elementlərə malik kabellərdə istehsal olunur:

polad lentlərdən (qalvanizə edilmiş və ya

sinkləşdirilmiş) ibarət zireh;

alüminium məftillərdən ibarət zireh;

dairə formalı polad məftillərdən və lentlərdən ibarət

zireh;

yastı polad məftillərdən və lentlərdən ibarət yumşaq

zireh;

yanmayadavamlı örtük;

yanmayadavamlı və ya az miqdarda tüstü və aktiv qaz

ayrılan örtüklü;

yanmayadavamlı və halogensiz örtüklü;

tropik şəraitdə istifadə üçün örtük və s.

57

Tikilmiş polietilen izolyasiyalı müxtəlif konstruksiyalı və

gərginlikli kabellərin ümumiləşdirilmiş konstruksiyaları

şəkil 2.14–2.17-də göstərilmişdir.

1-çoxməftilli mis və ya alüminium damar;

2-yarımkeçirici ekran;

3-TPE izolyasiya;

4-sukeçirməyən sudanşişən ekran;

5-mis məftillərdən ibarət keçirici ekran;

6-mis lent;

7-qoruyucu lent;

8-PVX xarici örtük

Şəkil 2.14. TPE izolyasiyalı ortagərginlikli kabelin

konstruksiyası:

1-çoxməftilli mis damar;

2-yarımkeçirici ekran;

3-izolyasiya;

4-mis ekran;

5- doldurucu;

6-PVX –dan ibarət daxili örtük;

7-polad zireh;

8-xarici örtük

Şəkil 2.15. TPE izolyasiyalı üçdamarlı ortagərginlikli kabel

58

Şək

il 2

.16

. T

ikil

miş

poli

etil

en i

zoly

asi

yalı

alo

v ya

yılm

aya

n g

üc

kabel

i:1

- m

is v

ə ya

alü

min

ium

dam

ar;

2-

dam

ar

üzr

ə ti

kilm

iş p

oli

etil

en k

om

pozi

siya

dan i

barə

t ya

rım

keçi

rici

ekr

an;

3-

yanm

aya

da

vam

lı t

ikil

miş

poli

etil

en

kom

pozi

siya

dan

izoly

asi

ya;

4-

izoly

asi

ya

üzr

ə ti

kilm

iş

poli

etil

en

kom

pozi

siya

dan

ibarə

t

yarı

mke

çiri

ci

ekra

n;

5-

buru

lmuş

dam

arl

arı

n

səth

inə

sarı

nm

ış

elek

trik

ke

çiri

ci

lent;

6

-met

all

ik

məf

till

ərdən

ibarə

t ek

ran;

7-s

pir

alv

ari

sarı

nm

ış m

is l

ent;

8-a

yırı

cı q

at;

9– t

urş

ulu

q i

ndek

si 4

5-d

ən a

z

olm

aya

n y

anm

az

poli

mer

kom

pozi

siya

dan i

barə

t qat;

10

- en

inə

sarı

nm

ış m

is v

ə ya

alü

min

ium

len

tlə

ört

ülm

üş

term

iki

bary

er;

11

- tu

rşulu

q i

ndek

si 4

5-d

ən a

z olm

aya

n h

alo

gen

siz

ekst

ruzi

ya ü

sulu

ilə

çək

ilm

iş

poli

mer

kom

pozi

siya

dan i

barə

t xa

rici

ört

ük

59

1- mis və ya alüminium damar;

2-peroksidlə tikilmiş polietilen

kompozisiyadan ibarət damar

üzrə ekran;

3- peroksidlə tikilmiş polietilen

izolyasiya;

4- peroksidlə tikilmiş polietilen

kompozisiyadan ibarət izolyasiya

üzrə ekran;

5-sukeçirməyən lentlərdən ibarət

uzununa hermetikləşdirici qat;

6-mis məftillərdən və spiralvari

sarınmış mis lentlərdən ibarət

keçirici ekran;

7-subloklayıcı ayırıcı qat;

8-alüminium-polimer lentlərdən

ibarət eninə subloklayıcı qat;

9-yüksəksıxlıqlı polietilendən

ibarət xarici örtük

Şəkil 2.17.Uzununa və radius boyunca (eninə) ikiqat

hermetikləşdirilmiş tikilmiş polietilen izolyasiyalı

kabelin konstruksiyası

Kabelin markası

Kabellərin markasına onun konstruktiv elementlərini

xarakterizə edən qısa şərti işarələr daxildir. Kabelin markası

həmçinin onun çəkiliş və istismar şəraitini də müəyyən edir.

Müxtəlif ölkələrdə plastik kütlə, o cümlədən tikilmiş

polietilen (XLPE) izolyasiyalı kabellərin markaları və şərti

işarələr cədvəl 2.4–2.10-da verilmişdir.

60

Cədvəl 2.4. Plastik kütlə izolyasiyalı güc kabellərinin Türkiyə

standartlarına uyğun kodlaşdırılması

Standartla əlaqəli

şərti işarə H Harmonizə edilmiş standartlara uyğun milli kabel tipi

İstismar şəraiti N

Normal şəraitdə istismar üçün nəzərdə tutulmuş kabel

NAVV 3x95

Y Ağır şəraitdə istismar olunan kabel YXSHŞV 3x120

Cərəyankeçirən

damar

- Mis damar heç bir işarə ilə qeyd olunmur NVV 3x120

A Alüminium damar NAVV 3x120

Mis damarın

quruluşu

U Dairə formalı birməftilli mis damar

HO5V-U 300/500 V

R Çoxsaylı dairə formalı mis məftillərin burulmasından

alınmış damar HO7V-R 450/750 V

K Çoxməftilli elastik mis damar H05 V-K 450/750V

İzolyasiya

V Polivinilxlorid plastikatdan izolyasiya

H05V-K 300/500 V

E Polietilen izolyasiya HO7E-H 450/750 V

Z1 Odadavamlı polimer izolyasiya

X Tikilmiş polietilen-XLPE izolyasiya YXC7V 20,3/35

kV

Konsentrik

keçirici/ ekran

C8 Hər bir izoləediliş damarın səthinə sarınmış konsentrik

mis ekran YAVC8 V 3X95/50

C7 Mis lentdən ibarət konsentrik ekran YXC7V

1X240/25 20,3/35 kV

Zireh

B Lent şəkilli yumşaq polad zireh YXSHŞV 3X120/16

3,6 kV

Z2 Dairə formalı polad məftillərdən ibarət zireh YVZ2

0,6/1 kV

Z3 Yastı polad məftillərdən ibarət zireh

YAVC8VZ3E 3X95/50

Örtük

V Polivinilxlorid plastikatdan olan örtük

NVV 3X35 300/500 V

E Polietilen kompozisiyadan olan örtük

2XSŞE 20,3/35 kV

V2 900 C temperaturda istismar edilən kabellər üçün

polivinilxlorod kompozitdən örtük YXSŞV2 3x120

V3 Alçaq temperaturda istismar olunan kabellər üçün

polivinilxlorid kompozitdən örtük YAXSOV3

T Toxucu saplardan ibarət örtük YAVT 3x95

H Odadavamlı yanmayan polimer kompozisiyadan

ibarət örtük

61

Ox

un

uşu

: m

is d

am

arl

ı, P

VX

izo

lya

siya

lı,

do

ldu

rucu

su o

lan

, P

VX

xa

rici

ört

ük

lü a

ğır

şəra

itlə

rdə

i

stif

ad

ə o

lun

an

kabel

62

Cədvəl 2.5. Rusiya Federasiyasında istehsal olunan plastik-

kütlə izolyasiyalı güc kabellərinin kodlaşdırılması (marka-

lanması) Cərəyan-

keçirən damar

A Alüminium damar АПвП

- Mis damar ПвВ

İzolyasiya

П Polietilen izolyasiya АПВ

В Polivinilxlorid izolyasiya АВВ

Пв Tiklimiş polietilen izolyasiya АПвВ

Ekran/Suke-

çirməyən qat

г Sudanşişən lentədən ibarət uzununa

hermetikləşdirici qat АПвПг

2г Sudanşişən və alüminopolietilen lentdən ibarət

ikiqat hermetikləşmə ПвП2г

-

Mis məftillərdən və lentlərdən ibarət keçirici

ekran heç bir şərti işarə ilə qeyd olunmur

АПвПГ

Zireh

Б İki ədəd polad lentlərdən ibarət zireh АПвБВнг

Бб İki ədəd sinkləşdirilmiş polad lentlərdən ibarət

zireh АПвБбШв

Бл İki ədəd qalaylanmış polad lentlərdən ibarət

zireh АПвБлШп

К Dairə formalı polad məftillərdən ibarət zireh

ПвКВ2г

П Yastı polad məftillərdən ibarət zireh

Кл Qalaylanmış dairə formalı polad məftillərdən

ibarət zireh АПвКлВНГ-LS

Ак Alüminium məftillərdən zireh ПвАкВ2г

Xarici örtük

П Polietilendən xarici örtük АПвП

В Polivinilxlorid (PVX) plastikatdan xarici örtük

ПвВ

Внг Alovu genişlənməyən PVX plastikatdan xarici

örtük

Внг-

LS

Yanğın təhlükəsi aşağı olan və az miqdarda

tüstü və qaz ayrılan PVX plastikatdan xarici

örtük («LS»low smoke) АПв Внг-LS

Пу Qalın qatlı (gücləndirilmiş) polietilen örtük

АПвПу

Шнг Odadavamlı kompozitdən şlanq formalı örtük

Шв PVX plastikadan şlanq

Шп Polietilendən şlanq formalı örtük

63

Cədvəl 2.6. Plastik kütlə izolyasiyalı güc kabellərinə aid VDE

kodlaşdırma (Almaniya) Standartla

əlaqəli şərti işarə N

Alman standartı,mis məftilli kabel

(əgər,xüsusi simvolika yoxdusa)

Damar A Alüminium məftil NAYY 4X95SE 0,6/1 kV

- Mis damar NYY 4X95SE 0,6/1kV

İzolyasiya

Y PVX izolyasiya NAYY 4X95SE 0,6/1 kV

2X Tikilmiş polietilen izolyasiyalı

N2XSY 1x150RM/25 12/20 kV

2Y Polietilen izolyasiya N2YY

F İzoləedilmiş hava kabeli NFA2X 4x25 0,6/1 kV

Ko

nse

ntr

ik k

eçir

ici

ekra

n

C Spiral şəkilli sarınmış mis məftil və lentdən ibarət

konsentrik keçirici NYCY 3x4 RE/4 0,6/1 kV

CE

İzoləolunmuş hər bir damarın səthinə spiral şəkilli

sarınmış mis məftillərdən və lentdən ibarət

konsentrik keçirici N2XCEY3x150 RM/70 6/10 kV

CW

Spiralvari mis məftillərdən və spiralvari sarınmış mis

lentdən ibarət konsentrik keçirici

NAYCWY 3x150 SE 150 0,6/1 kV

S Mis naqillərdən və lentdən spiralvari sarınmış

elektrik ekranı N2XSY 1x35 RM/16 6/10 kV

SE

Hər bir damarin səthinə sarınmış mis məftillərdən və

lentdən ibarət elektrik ekranı

NXSEY 3x 120 RM/16 6/10 kV

(F)

Kabelin uzunu boyunca hermetikliyi təmin

edən,sudanşişən lentlərdən ibarət sudanşişən ekran

NA2XS(F)2Y 1x150 RM/25 12/20 kV

(FL)

Kabelin radiusu boyunca hermetikliyi təmin edən,

sudanşişən lentlərdən və laminləşdirilmiş lentdən

ibarət sukeçirməyən ekran NA2XS(FL)2Y 1x150

RM/25 12/20 kV

Zireh

F Qalvanizə edilmiş yastı polad məftillərdən ibarət

zireh NYFGY 3x70 SM 3,6/6 kV

G Bir-birinin əksinə spiralvari sarınmış, qalvanizə

edilmiş polad lentlər NYFGY 3X70 SM 3,6/6 kV

B İkiqat polad lentdən ibarət zireh

N2XSYBY 3X120 RM/16 6/10 kV

R Qalvanizə edilmiş polad məftillərdən ibarət

konsentrik formalı zireh NYRGY 4X70 SM 0,6/1 kV

RG Qalvanizə edilmiş polad məftillərdən və lentlərdən

ibarət zireh NYRGY 3X70 SM 3,6/6 kV

T

Saxlayıcı (bərkidici) saplardan ibarət xarici örtük

A2XSYT 3x150 RM/16 6/10 kV

64

Cədvəl 2.6.-nın davamı

Xarici örtük

K Qurğuşun örtük NYKY 4x16 RE 0,6/1 kV

Y PVX plastikatdan örtük NAYY 4x 95 SE 0,6/1 kV

2Y Polietilen kompozisiyadan ibarət örtük

NA2XS2Y 1x150RM/25 12/20 kV

H Halogensiz, odadavamlı örtük

N2XSEH 3x120 rm/16 6/10 kV

H-LS Odadavamlı, tüstü və qaz az ayrılan örtük

N2XSH-LS

Qeyd: J yaşıl-sarı rəngli yerləbirləşdirici damarı olan

kabel (NAYY-J 450 0,6/1,0 ;

O sarı-yaşıl rəngli yerləbirləşdirici damarı

olmayan kabel (NAYY-O 4185 SE 0,6/1,0)

Bir neçə kabel məmulatlarının oxunuşu

1.N2XS2Y/ПвП mis damarlı, tikilmiş polietilen (TPE)

izolyasiyalı, mis ekranlı, xarici örtuyu polietilendən olan kabel.

2.NA2XS2Y/АПвП 1-cidən fərqli olaraq damar alümi-

niumdandır.

3.N2XS(F)/ПвПг mis damarlı, TPE izolyasiyalı, sudan-

şişən, sukeçirməyən lentlərdən ibarət qata malik, mis

məftillərdən və lentdən ekranı olan, xarici polietilen örtüklü

kabel.

4.NA2XS(FL)2Y/АПвП2г alüminium damarlı, XLPE

izolyasiyalı, sukeçirməyən lentlərdən və laminləşdirilmış

polimerdən hermetik örtüklü, mis ekranlı, xarici örtüyü

polietilendən olan kabel.

5.2XSYBY/ПвВБВ mis damarlı, XLPE izolyasiyalı,

mis ekranlı, iki ədəd polad lent zirehli, daxili və xarici örtüyü

PVX plastikatından olan kabel.

6.NA2XSH/АПвВнг alüminium damarlı, tikilmiş

polietilen izolyasiyalı, mis ekranlı, xarici örtüyü

yanmayadavamlı PVX kompoziyasiyadan olan kabel

65

Cədvəl 2 .7. Plastik kütlə izolyasiyalı güc kabellərinin Ukraina-

nın müvafiq standartlarına uyğun kodlaşdırılması

Cərəyankeçirən

damar

3x Birlikdə burulmuş üç birdamarlı kabel

A Alüminium damar АПвЭП

- Mis damar ПвЭП

İzolyasiya

П Polietilen izolyasiya АПВ

В Polivinilxlorid izolyasiya АВВ

Пв Tikilmiş polietilen izolyasiya ПвЭП

Ekran

Э İzoləedilmiş hər bir damar üzrə mis ekran АПвЭВ

Эо Üçdamarlı kabelin özəyi üzrə ümumi mis ekran

АПвЭоВ

Эоа Ümumi ekranın alüminopolietilen lentlə

hermetikləşdirilməsi Пв ЭоаП

г Uzunluq boyunca ekranın sudanşişən lentlərlə

hermetikləşdirilməsi ПвЭгВ

га

Ekranı sudanşişən materialla və alüminiopolimer lentlərlə uzununa və eninə hermetikləşdirilmiş

АПвЭгаВ

Zireh

Б Sinklənmiş polad lentlərdən zireh ПвЭоБП

К Sinklənmiş polad məftillərdən zireh АПвЭКП

П Sinklənmiş yastı polad məftillərdən zireh ПвЭПВ

Ак Alüminium məftillərdən ibarət zireh АПвЭАкВ

Xarici örtük

П Polietilendən və ya polietilen sopolimerdən ibarət

xarici örtük АПвЭгП

Пнг(А)

Alovu genişlənməyən polimer kompozisiyadan

xarici örtük. (İEC 60332-3 üzrə a kateqoriyası) ПвЭгПнг(А)

Пнг- HF(А)

Alovu genişlənməyən və halogenlər olmayan

polimer kompozisiyadan xarici örtük ПВвЭг Пнг-

НF(А)

Пу Qalın qatlı (gücləndirilmiş) polietilendən xarici

örtük ПвЭоаПу

В Polivinil plastikatdan xarici örtük ПвЭАкВ

Внг Alovu genişlənməyən PVX plastikatdan xarici

örtük АПВЭБВнг

Внгд Alovlu genişlənməyən, tüstü və qazlar az ayrılan

PVX plastikatdan xarici örtük ПвЭгВнгд

Шв PVX plastikatdan şlanq şəkilində xarici örtük

АПвБШв

Шп Polietilen kompozisiyadan şlanq şəkilində xarici

örtük АПвБШп

T Tropik şərait üçün örtük

66

Nominal gərginlik

Tikilmiş polietilen izolyasiyalı kabellər yerlə

əlaqələndirilmiş (torpaqlanmış) və ya izoləedilmiş neytrala

malik elektrik şəbəkələrində istifadə olunmaq üçün 49-61 Hs

tezlikli dəyişən gərginliyə hazırlanır.

Nominal gərginlik seçilən zaman İEC60183, 1984 və İEC

60502-2, 2005 beynəlxalq standartlarını əsas kimi qəbul etmək

tövsiyə olunur. Bu standartlara görə elektrik şəbəkələri A, B və

C kateqoriyalarına bölünür:

A kateqoriyasına faza damarı yerlə və ya yerlə birləşmiş

ekranla kontakda olan və sistemdən 1 dəq. müddətində açılan

şəbəkələr aiddir.

B kateqoriyasına deşilmə baş verən şəraitdə, nisbətən

qısa müddət ərzində yerlə əlaqəli bir faza ilə işləyən şəbəkələr

aiddir. İEC 60183, 1984 standartına uyğun olaraq bu period

1 saatdan çox olmamalıdır. İEC 60502-2, 2005-ə və qüvvədə

olan texniki şərtlərə görə kabellər üçün bu müddət bəzən üzün

sürə bilər (hər bir qapanma üçün 8 saatdan çox olmamaq

şərtilə). İl ərzində yerlə qapanmaların ümüumi müddəti 125

saatı aşmamalıdır.

C kateqoriyasına A və B kateqoriyalarına daxil olmayan

şəbəkələr aid edilir.

Əgər şəbəkə B kateqoriyasına aid şəbəkələrə nisbətən

daha tez-tez və uzun müddət bir fazası yerlə qısaqapanma

şəraitində işləyəcəyi gözlənilərsə, onlar C kateqoriyasına aid

edilir.

Şəbəkənin kateqoriyasından və gərginliyindən asılı olaraq

kabelin nominal gərginliyinin (U) qiyməti cədvəl 2.8-də

verilmişdir.

Gərginliyin )/(0 makUU işarəsi:

• U0 – damarla yer arasındakı gərginlik (kabel üçün

nəzərdə tutulan);

• U – damarlar arasındakı gərginlik (kabel üçün nəzərdə

67

Cədvəl 2.8. Şəbəkənin gərginliyinə uyğun kabelin

nominal gərginliyinin qiyməti

Elektrik şəbəkəsinin gərginliyi, kV Kabelin nominal gərginliyinin

tövsiyə olunan qiyməti, kV

nominal,

U0/U

maksimal,

Umak

A və B kateqoriyalı

şəbəkələr üçün

C kateqoriyalı

şəbəkə üçün

3,6/6 və ya 3,8/6,6 7,2 6 10

6/10 və ya 6,35/11 12 10 15

8,7/15 17,5 15 20

12/20 və ya 12,7/22 24 20 30

18/30 və ya 19/33 36 30 -

20,2/25 42 35 45

tutulan);

• Umak – şəbəkənin maksimal gərginliyinin qiyməti (bu

gərginlikdə kabelin istismarına icazə verilir).

Ortagərginlikli tikilmiş polietilen izolyasiyalı kabellərin

izolyasiyasının qalınlığı cədvəl 2.9 -da verilmişdir.

Cədvəl 2.9.Tikilmiş polietilen izolyasiyalı orta gərginlik

kabellərinin izolyasiyasının qalınlığı Damarın en

kəsik sahəsi,

mm2

Gərginlik, kV U0/U(Um)

3,6/6

(7,2) 6/10 (12)

8,7/15

(17,5) 12/20(24) 18/30(36)

10 2,5 - - - -

16 2,5 3,4 4,5 - -

25 2,5 3,4 4,5 - -

35 2,5 3,4 4,5 5,5 -

50-185 2,5 3,4 4,5 5,5 8,0

240 2,5 3,4 4,5 5,5 8,0

300 2,8 3,4 4,5 5,5 8,0

400 3,0 3,4 4,5 5,5 8,0

500-1600 3,2 3,4 4,5 5,5 8,0

68

Hazırlanma texnologiyası və istifadə

olunan materiallar

Ölkəmizdə (GÖK-NUR BAKI və Sumqayıt kabel

zavodları) XLPE izolyasiyalı kabellərin istehsal texnologiyası

kabel texnikası sahəsindəki son naliyyətlərə uyğun aparılır.

İstehsalatda yalnız daxilolma nəzarətindən keçən ən

yüksəkkeyfiyyətli materiallardan istifadə edilir: triinqədavamlı,

supertəmiz tikilmiş polietilen izolyasiya və yarımkeçirici

kompozisiya, xarici örtük üçün yüksəksıxlıqlı polietilen

(“Borealis” firmasının istehsalı), polivinilxlorid plastikatdan, o

cümlədən odadavamlı və yanğın təhlükəsi aşağı olan

polivinilxlorid plastikatından örtük materialı, sukeçirməyən və

sudanşişən subloklayıcı material.

İzolyasiya materiallarının nəqlində vakuum qablaşdırıl-

madan istifadə olunması, onların yüklənməsi və ekstruziya

prosesi qapalı aparıldığından izolyasiyanın maksimal təmizliyi

təmin olunur.

cərəyankeçirən damar çoxsaylı məftillərin burul-

masından alınır. Damarın burulması və sıxlaşdırılması müasir

burma avadanlıqlarda həyata keçirilir. Sıxlaşdırılmanın hər

qatdan sonra aparılması məsləhətdir, bu zaman sıxlaşdırma

əmsalı yüksək alınır və damarın səthi hamar olur.

izolyasiyanın və yarımkeçirici ekranların eyni vaxtda

çəkilişi bu sahədə aparıcı firmaların (məsələn, “Mayllefer”)

istehsal etdiyi mailli kabel xətlərində yerinə yetirilir.

Polietilenin tikilməsi (və ya vulkanlaşması) azot mühitində

yüksək təzyiq və temperaturda aparılır (“quru” vulkanlaşma).

Qazla vulkanlaşma kabel xətlərində izolyasiyaya nəmliyin

daxil olmasının qarşısı tam alınır, hamar, qaz boşluqları və

kənar qarışıqlar olmayan bircinsli izolyasiya təbəqəsinin

alınması təmin edilir. İzolyasiyanın qalınlığı və eksentrikliyinə

lazer cihazları vasitəsilə fasiləsiz nəzarət olunur;

69

sudanşişən lentlərdən ibarət uzununa subloklayıcı qatın,

mis məftillərdən və lentdən ibarət ekranın sarınması, üçdamarlı

kabelin özəyinin burulması və zireh sarıma əməliyyatı

universal burma maşınında (məsələn, Drum Twister, “Pourtier”

firması) həyata keçirilir;

kabelin xarici örtüyünün və alüminiopolimer lentlərin

(konstruksiyada nəzərdə tutulan hallarda) ekstruziya yolu ilə

çəkilməsi “Troester” firmasının ekstruziya xəttində yerinə

yetirilir. Ekstuziya xətti diametrölçən, örtüyün hermetikliyinə

nəzarət edən cihazlarla və əriyən lentlərin köməyilə

markalayıcı mexanizmlə təmin edilmişdir.

müasir kompleks sınaq aparatları vasitəsilə izolyasiyada

qismi boşalmaların olub-olmaması təyin edilir və hazır kabel

yüksəldilmiş gərginlik sınağına uğradılır.

Kabellərin sınağı

Kabellərin təhvil-təslim, periodik və nümunəvi sınaqları

aparılır.

Kabelin inşaat (quraşdırma) uzunluğunun təhvil-təslim

sınağı zamanı aşağıdakı sınaqlar həyata keçirilir:

konstruksiyanın elementlərinin uyğunluğunun

yoxlanması;

xarici örtüyün hermetikliyinin yoxlanması;

cərəyankeçirən damarın elektrik müqavimətinin

ölçülməsi;

markalanmanın və qablaşdırılmanın yoxlanması.

Kabelin inşaat uzunluğundan götürülmüş nümunələr

üzərində aşağıdakı sınaqlar aparılır:

♦ konstruktiv elementlərin və əsas ölçülərin yoxlanması;

♦ izolyasiyanın istilik deformasiya sınağı.

Periodik sınaqlara aşağıdakılar aiddir:

♦ kabellərin quraşdırılma əyilmələrinə dayanıqlığı;

♦ 4 saat müddətində yüksəldilmiş dəyişən gərginlikdə

70

sınaq.

Kabellərdə nümunəvi sınaq aşağıdakı hallarda həyata

keçirilə bilər:

■ kabelin konstruksiyasında dəyişiklik edildikdə;

■ hazırlanma texnologiyasında dəyişiklik edildikdə;

■ kabelin hazırlanmasında yeni materiallar tətbiq

edildikdə.

Nümunəvi sınağa aid etmək olar:

elektrik sınağı – mis ekranın elektrk müqavimətinin

ölçülməsi, izolyasiyanın tg -ın ölçülməsi, əyilmələrdən əvvəl

və sonra (eləcədə qızma və soyumadan sonra) izolyasiyada

qismi boşalmaların səviyyəsinin ölçülməsi, impuls gərginliklə

sınaq, yarımkeçirici ekranın xüsusi həcmi müqavimətinin

ölçülməsi;

xarici faktorların təsirinə davamlığı müəyyən etmək

üçün aparılan sınaqlar – ətraf mühitin yüksəldilmiş və

alçaldılmış temperaturunun təsirinə dayanıqlıq, yüksək

nəmliyin təsirinin yoxlanması, sukeçirməyə dayanıqlıq sınağı,

yanmanın genişlənməməsinə aid sınaq, yanma zamanı tüstü və

qaz ayrılmalarına aid sınaq;

izolyasiya və örtük materiallarının mexaniki və fiziki-

kimyəvi sınağı;

hazır kabelin yüksək temperaturlarda köhnəlməyə

sınağı materialların bir-birilə uyğunluğunu yoxlamaq üçün

aparılır.

Tətbiq sahəsi və istismar şərtləri

Kabel havada çəkildikdə günəş şüalarının şaquli

istiqamətdə təsirindən qorunmalıdır. Kabelin xarici örtüyü

polietilendən və ya yanmayadavamlı polimer kompozisiyadan

hazırlandıqda günəş radiasiyasından qorunmadan da kabelin

havada çəkilişinə yol verilir, lakin bu zaman işçi layihəsi

hazırlanarkən kabelin yükburaxma qabliyyətinin aşağı düşəcəyi

71

nəzərə alınmalıdır. Beləki, bu hallarda kabelin səthinin

temperaturu artır, soyuma imkanı isə azalır.

Xarici örtüyü polieilendən olan kabel havada, o cümlədən

kabel tikililərində çəkildikdə əlavə yanğından mühafizə

tədbirləri nəzərdə tutulmalıdır.

Markasında “H” (rusca «Внг», «Пнг» və «Пнгд») şərti

işarəsi olan kabellər kabel tikililərində, bina daxilində

(o cümlədən yanğın təhlükəsi yüksək olan binalarda) qrup

şəklində çəkilmək üçün nəzərdə tutulur. Bu kabellər eyni

zamanda tüstü və aktiv qazların az miqdarda ayrılması tələb

olunan hallarda da istifadə üçün yararlıdır.

Gücləndirilmiş polietilen örtüklü kabellər kabel çəkilən

trasın mürəkkəb hissələrində istifadə üçün nəzərdə tutulur.

Trasın mürəkkəb hissələrinə aşağıdakılar aiddir:

a)trasın 300 bucaq altında dörddən çox döngələri olan

hissəsi;

b)tarsın 20 m-lik boruda ən azı dörd keçidi və ya 40 m-lik

boruda ən azı iki keçidi olan düzxətli hissəsi.

Kabellər ətraf mühitin aşağıda göstərilən

temperaturlarında stasionar halda istismar olunmaq üçün

nəzərəd tutulur:

xarici örtüyü PVX (PVC) plastikatdan olan kabellər

müsbət 500C-dən mənfi 50

0C-yə qədər;

xarici örtük yanğın təhlükəsi aşağı olan PVX plastikatdan

olduqda müsbət 500C-dən, mənfi 40

0C-ə qədər;

xarici örtük polietilendən olduqda müsbət 500C-dən

mənfi 600C-ə qədər.

xarici örtüyü odadavamlı (alov yayılmayan) polimer

kompozisiyadan olan kabellər müsbət 500C-dən, mənfi 35

0C-

yə qədər.

İstismar zamanı damarın uzunmüddətli işçi temperaturu-

900C-dir.

Qısaqapanmalar zamanı damarın maksimal qızma

temperaturu 2500C.

72

Qısaqapanma müddəti 5 san – dən çox olmamalıdır.

Qsaqapanmalarda ekranın maksimal buraxılabilən

temperaturu 3500C, atrıqyüklənmə rejimində isə damarın

buraxılabilən temperaturu 1300C həddində olur.

Kabelin artıqyüklənmə rejimində işləmə müddəti sutkada

8, bütün istismar dövründə isə 1000 saatdan çox olmamalıdır.

Markalarına uyğun olaraq bir sıra kabelin tövsiyə olunan

tətbiq sahələri cədvəl 2.10- da göstərilmişdir

Cədvəl 2.10. XLPE izolyasiyalı kabellərin tətbiq sahələri Kabelin markası Tövsiyə olunan tətbiq sahələri

NA2XS(F)2Y,

N2XS(F)2Y

Adi torpaqda (xəndəkdə), eləcə də yüksək oksid-

ləşmə aktivliyinə malik torpaqda, kabel mexaniki

zədələnmələrdən mühafizə olunduğu hallarda

NA2XS(FL)2Y,

N2XS(FL)2Y

Nəm torpaqda, qismən su basan binalarda, gəmi

üzməyən sututumlarında, kabel mexaniki zədələrdən

mühafizə olunan hallarda

NA2XSY,N2XSY,

NA2XSE2Y,

N2XSE2Y,

NA2XSE(FL)2Y,

N2XSE(FL)2Y

Bina daxilində, kanallarda, tunellərdə, kabel

estakadalarında, qayıqlarda və quru torpaqda tək-tək

çəkilmək üçün, kabel mexaniki zədələnmələrdən

mühafizə olunan hallarda

NA2XSYB2Y,

N2XSYB2Y

NA2XSA2Y

N2XSA2Y

Torpaqda (xəndəkdə) kabelə mexaniki təsirlərin

mümkünlüyü olan hallarda

NA2XSRG2Y

N2XSRG2Y

Torpaqda (xəndəkdə) kabelə mexaniki təsirlərin

mümkünlüyü ilə yanaşı kifayət qədər dartıcı qüvvə

təsir etdikdə

NA2XSBY

N2XSBY

Bina daxilndə, kanallarda və tunellərdə quru

torpaqda tək-tək çəkilmək üçün, kabelə mexaniki

təsirlərin mümkünlüyü olan hallarda

Yük cərəyanından asılı olaraq damarın və ekranın

nominal en kəsiyinin seçilməsi

Cərəyankeçirən damarın en kəsiyi aşağıdakı sıradan

seçilir: 35; 50; 70; 95; 120; 150; 185; 240; 300; 400; 500;

73

630(625); 800 mm2. Kabelin konstruksiyasından və nominal

gərginliyindən asılı olaraq nominal en kəsiyin diapazonu

cədvəl 2.11-də verilmişdir.

Cədvəl 2.11.Kabelin damarının en kəsik diapazonu

Kabelin tipi

Əsas damarın nominal en kəsik

sahəsi, mm2

Nominal gərginlik, kV

6 10 15 20 30 35

Bütün birdamarlı

kabellər, o cümlədən

zirehi alüminium

məftildən olan kabellər

35-

800

35-

800

35-

800

35-

800

35-

800

35-

800

Zirehi olmayan

üçdamarlı və polad

lentlərdən zirehi olan

kabellər

35-

240

35-

240

35-

185

35-

150

50-

120

50-

120

Polad məftillərdən

zirehi olan üçdamarlı

kabellər

35-

240

35-

240

35-

185

35-

120

50-

95

50-

95

Ümumi ekrana malik

üçdamarlı kabellər

35-

240

35-

240

35-

240

35-

240

50-

185

50-

185

Damarın nominal en kəsik sahəsi düzəliş əmsallarının

köməyilə kabelin çəkiliş və istismar şərtlərini nəzərə almaqla,

dəqiqləşdirlmiş buraxlabilən cərəyana görə seçilir. Düzəliş

əmsalları trasın soyutma şəraiti ən pis olan sahəsi üçün qəbul

edilir (əgər bu sahənin uzunluğu 10 m-dən çox olarsa).

Kabel xəttinin buraxılabilən cərəyanı ötürülən gücə görə

aşağıdakı düsturla təyin edilir:

cos3

U

PI (2.1)

burada P – ötürülən güc, kVt;

U – nominal xətti gərginlik, kV;

– cərəyan və gərginlik arasındakı faza sürüşməsidir.

74

Ötürülən güc enerji sistemi üçün lazım ola biləcək ehtiyat

güc və mümkün qəzalardan sonrakı yük nəzərə alınmaqla qəbul

edilir. Bu gücü ötürmək məqsədilə bir neçə kabel dövrəsinin

paralel döşənməsi tələb olan hallarda onların çəkilişi, montajı

və istismarı nəzərə alınmaqla texniki-iqtisadi hesablamanın

aparılması tövsiyə olunur.

Damarın seçilmiş en kəsik sahəsi artıq yüklənmələr

zamanı (qəzadan sonrakı rejim) yaranan buraxılabilən cərəyana

görə yoxlanılmalıdır. Bu halda kabelin artıq yükgötürmə

qabiliyyəti və damarların qısaqapanmasında buraxılabilən

maksimal cərəyanın qiyməti nəzərə alınmalıdır.

Ekranın en kəsik sahəsi onda yaranan qısaqapanma

cərəyanın qiymətinə görə seçilir. Birinci nəsil plastik kütlə

izolyasiyalı kabellərdə ekranların istilik dayanıqlığı kəskin

qoyulurdu. Bu kabellərdə ekran qalınlığı 0,150,25 mm olan

mis lentlərdən sarınırdı. Nominal gərginliyi 110 kV və daha

yüksək olan elektrik şəbəkələrində (neytralı yerləbirləşdirilmiş)

kabeldə elektrik deşilməsi baş verdikdə, stansiyanın gücündən

asılı olaraq ekrandan qiyməti onlarla kA-lə ölçülən

qısaqapanma cərəyanı axırdı. Bunun nəticəsində kabelin

ekranının böyük bir hissəsinin zədələnməsi (yanması) baş

veriridi. Ekranın zədələnmiş hissəsinin lokallaşdırılması üçün,

bilavasitə KX-nin yaxınlığında yerləşmiş əlavə naqildən

istifadə etmək təklif olunurdu (məsələn, bir-birinə toxunan

halda üçbucaq şəklində yerləşdirilmiş fazaların ortasında).

Naqilin en kəsik sahəsi yarımstansiyanın gücündən və

şəbəkənin qısaqapanma açılmalarının müddətindən asılı olaraq

seçilirdi. Belə əlavə naqilə malik kabel xətlərinin istismarı

müəyyən çətinliklər törədirdi. İzolyasiya sisteminin hazırlanma

texnologiyasının təkmilləşdirilməsi, ikinci nəsil plastik kütlə

izolyasiyalı kabellərdə (XLPE izolyasiyalı kabellər) ekranın en

kəsiyini artırmağa imkan yaratdı. Bu ekran müəyyən sayda mis

naqillərdən və spiralvari sarınmış mis lentlərdən ibarətdir.

En kəsik sahəsi 50-800 mm2 olan kabellərdə ekranın en

75

kəsik sahəsi 16-50 mm2 intervalında təklif olunur. Xüsusi

sifarişlər olduqda istehsalçı ekranının en kəsik sahəsi

70-95 mm2-a qədər artırılmış kabel də hazırlaya bilər (bəzən

120 mm2).

Praktikada elə hallara rast gəlmək olur ki,

əsaslandırılmadan ekranın en kəsik sahəsi lazım olandan xeyli

böyük qəbul edilir, bu da KX-nin çəkilişini xeyli bahalaşdırır.

Məsələn, 01.01.2007-il tarixə olan məlumata görə Rusiyada

istehsal edilən cərəyankeçirən damarın en kəsik sahəsi 500

mm2, ekranın en kəsik sahəsi isə 50 mm

2 olan 110 kV

gərginlikli kabelin 1 km fazasının qiyməti təxminən 22 min

dollar olduğu halda, ekranın en kəsik sahəsi 70 mm2-a qədər

artırılmış eyni kabelin qiyməti 25 min dollar təşkil edir.

Beləliklə, kabelin layihələndirilməsi mərhələsində sifarişçi

üçün KX-nin tikintisi xeyli bahalaşa bilər. Bu rəqəmlər onu

göstərir ki, konkret layihələndirilən sistem üçün, kabelin

ekranından axan qısaqapanma cərəyanın hesabi yolla təyin

olunması və istehsalçı-müəssisənin kataloqunda verilmiş

nomoqramlara əsasən ekranın optimal en kəsiyinin seçilməsi

vacib məsələlərdən biridir.

76

3. XÜSUSİ KABEL VƏ NAQİLLƏR

Kabel vasitəsilə elektrik enerjisi ötürüldükdə onun xeyli his-

səsi damarda istilik itkisinə çevrilir. Müasir enerji ötürücü və

paylayıcı qurğularda istilikdən yaranan itkilər ötürülən gücün

10%-ə qədərini təşkil edir. Energetikanın inkişafı ilə əlaqədar

olaraq, çox böyük qiymətli elektrik enerjisinin uzaq məsafə-

lərə ötürülməsi zərurəti meydana çıxır və adi konstruksiyalı

kabellərdən istifadə etməklə bu məsələlərin həllinə tam nail

olmaq mümkün olmur. Ona görə də krio və ifratkeçiriciliyə

malik kabellərin konstruksiya və istehsal olunması sahəsində

geniş tədqiqat işləri aparılır.

Kriokeçirici kabellərin cərəyankeçirən damarının 20 – 80 K

temperatura qədər soyudulması nəticəsində onun müqaviməti

və uyğun olaraq enerji itkiləri kəskin surətdə azalır.

Yaxın gələcəkdə kriokeçirici kabellərin tətbiqi daha real

görünür. Bu növ elektrik veriliş xətlərində işçi temperatur

77 – 80 K-ə (nadir hallarda 20 K) bərabərdir. Bu temperatur

maye azot, maye hidrogen və ya neon soyuducu maddələrindən

istifadə etməklə əldə edilir.

Kriokeçirici kabellərin cərəyankeçirən damarı kriogen tem-

peraturlarda minimum müqavimətə malik kriokeçiricilərdən

hazırlanır. Belə keçiricilərə misal olaraq mis, alüminium və

gümüşü göstərmək olar.

Temperatur 295 K-dən 77 K-ə qədər azaldıqda M1 markalı

yumşaq misin müqaviməti

77

295

8,3 dəfə bərk misin

müqaviməti isə 6,65 dəfə azalır.

AE markalı alüminium məftil üçün 77

295

nisbəti 7,2-yə

A 99 markalı alüminium üçün isə 11,6-ya bərabər olur.

Cərəyankeçirən damarı kriokeçirici naqillərdən olan kabel-

77

lər üçün cərəyanın buraxılabilən qiyməti 10 A/mm2-ə çatır ki,

bu da adi yüksəkgərginlik kabellərində olan cərəyan sıxlı-

ğından təxminən 10 dəfə böyükdür.

Krio və ifratkeçirici kabellərdə izolyasiya məqsədilə həm

maye soyuducu maddələrdən, həm də bu növ mayelərlə

hopdurulmuş laylı izolyasiya materiallarından istifadə etmək

olar. Müəyyən olunmuşdur ki, maye soyuducu agentlər (azot,

helium) keyfiyyətli dielektriklərdir və kriogen kabellərdə izol-

yasiya kimi istifadə oluna bilər. Bu maye qazların izolyasiya

kimi üstünlüyü onların və tg -nın kiçik olmasıdır (məsələn,

helium üçün 05,1 ; 610tg ). Bununla belə, maye

qazların elektrik möhkəmliyi təzyiq və temperaturdan kəskin

asılıdır. Məsələn, maye heliumun təzyiqi 1,0-dən 0,2 MPa-a

qədər azaldıqda onun elektrik möhkəmliyi 50 – 60% aşağı

düçür. Bu növ kabellərdə istifadə olunan dielektrik bərkidici

dayaqlar da izolyasiyanın elektrik möhkəmliyini aşağı salır.

Dielektrik dayaqlardan istifadə olunması həm də kabelin elas-

tikliyini azaldır. Kabelin elastikliyini artırmaq üçün soyuducu

agentlərlə hopdurulmuş laylı izolyasiyadan istifadə etmək daha

məqsədəuyğundur. Rusiyada kriogen kabellərdən istifadə

etmək üçün ən ucuz izolyasiya maye azotla hopdurulmuş kabel

kağızıdır. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki,

maye azotla hopdurulmuş kağız izolyasiyanın elektrik möh-

kəmliyinin ən aşağı həddi 95 – 100 MV/m-ə bərabərdir. Elek-

trik möhkəmliyinin qiyməti impuls və sabit gərginliklərdə təz-

yiqdən asılı deyildir. Dəyişən gərginliklərdə isə elektrik möh-

kəmliyi həm təzyiqdən, həm də izolyasiyanın qalınlığından

asılıdır.

Kriogen kabellərdə izolyasiya materialı kimi kağızdan baş-

qa, maye azotla hopdurulmuş polimer pərdələrdən də istifadə

etmək mümkündür. Hopdurulmuş pərdələrdən ibarət izolya-

siyasının elektrik möhkəmliyi impuls və dəyişən gərginliklərdə

ayrı-ayrı pərdələrin qalınlığından asılı olaraq aşağıdakı qanun

üzrə dəyişir:

78

c

deEk ш (3.1)

burada шdeE – izolyasiyanın elektrik möhkəmliyi, MV/m

– pərdənin qalınlığı, mkm;

k və c – pərdənin materialından asılı olan əmsallardır.

Lavsan, poliamid və flüorplast–4 pərdələrindən ibarət qalın-

lığı 10 – 80 mkm olan, maye azot və ya heliumla hopdurulmuş

laylı izolyasiyanın elektrik möhkəmliyi 18 – 32 MV/m interva-

lında dəyişir. Laylı izolyasiyada qismi boşalmaların təsirinin

öyrənilməsi böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edir və bu nəticələr

kabel izolyasiyası seçilən və onun istismar müddəti müəyyən-

ləşdirilən zaman nəzərə alınmalıdır.

Qismi boşalmalar izolyasiyanın elektrik möhkəmliyini

azaldır və dəyişən gərginliklərdə dielektrik itkilərinin qiymətini

artırır. Amerika tədqiqatçılarının aldıqları nətıcələrə görə, sahə

intensivliyinin qiymətini 7-dən 20 MV/m-ə qədər artırdıqda,

maye heliumla hopdurulmuş polietilen pərdənin tg -sı 310–6

-

dan 10–2

-yə qədər artır (təcrübə 4,2 K temperatur və 0,3 MPa

təzyiqdə aparılmışdır). Laylı izolyasiyanın yaşama müddəti

tətbiq olunmuş gərginlikdən asılı olaraq aşağıdakı qanun üzrə

dəyişir:

n

bq UUa )/( . (3.2)

burada – gərginlik tətbiq olunandan izolyasiyada deşilmə baş

verən ana qədər keçən müddət;

U – tətbiq olunmuş gərginlik;

bqU . – qismi boşalmaların baş verməsi üçün lazım olan gər-

ginlik;

a və n – izolyasiya materialından asılı olan əmsallardır.

Kriogen kabelin izolyasiyasının elektrik mphkəmliyinə aid

tədqiqat işlərinin az olmasına baxmayaraq, bu növ kabellərdə

izolyasiyanın qalınlığının hesablanması sahə intensivliyinin

aşağıdakı qiymətlərində məqsədəuyğundur: maye heliumda

79

hopdurulmuş laylı izolyasiya üçün 8 – 10 MV/m, maye azotda

hopdurulmuş izolyasiya üçün isə 6 –10 MV/m. Göründüyü

kimi, bu qiymətlər yağladoldurulmuş kabellərdə olduğundan

xeyli aşağıdır (110 kV kabellərdə 9 – 10 MV/m; 220 və 500 kV

kabellərdə isə 14 – 16 MV/m).

Krio və ifratkeçirici kabellərin konstruksiyası

Kriokeçirici kabellər. Bu kabellər vasitəsilə ötürülən gücün

miqdarını yağladoldurulmuş yüksəkgərginlikli kabellərə nisbə-

tən xeyli artırmaq mümkündür. Ötürülən gücün artırılması

cərəyankeçirən damarı 20 K-ə (maye hidrogenli kabellər) və ya

77 K-ə (maye azotlu kabellər) qədər soyutmaq yolu ilə əldə

edilir. Hal-hazırda həm maye azotlu kabellərin (MAK) həm də

maye hidrogenli kabellərin (MHK) çoxlu sayda layihələri

işlənib hazırlanmışdır.

Xarici mühitlə istilik mübadiləsini azaltmaq üçün kabelin

bütün damarları ümumi istilik izolyasiya örtüyündə yerləşdiri-

lir. Kriokeçirici kabellərin ümumiləşdirilmiş konstruksiyası

şəkil 3.1- də göstərilmişdir.

Damarlar onlarda olan kanallardan axıdılan soyuducu agent-

lərin hesabına soyudulur. Maye halında olan qaz soyuducuları

əldə etmək və onu kabelə vermək üçün refrijerator stansiyala-

rından istifadə olunur. Kabel xətlərinin maya dəyəri refrijera-

torların qiymətilə müəyyən edilir. Kriokeçirici kabelin damarı

yüksək təmizliyə malik mis və ya alüminiumdan hazırlanır.

Damarın konstruksiyası aşağıdakı növlərdə ola bilər:

1) içiboş bütöv boru şəklində (şəkil 3.2);

2) profilli məftillərdən burulmuş mərkəzi kanala malik

damar;

3) dairə formalı naqillərdən burulmuş içiboş damar. Bu da-

marlarda mərkəzi kanal yayın və ya deşiklərə malik büzməli

mis borucuğun köməyi ilə yaradılır (şəkil 3.3).

80

Şəkil 3.1. Kriokeçirici kabelin konstruksiyasının ümumiləş-

dirilmiş variantı: 1 – soyuducu mühit (azot); 2 – kabelin

damarı; 3 – izolyasiya; 4 – metal örtük; 5 – istilik izolyasi-

yası; 6 – xarici boru

Şəkil 3.2. Boru tipli kriorezistiv kabel: 1 – superizolyasi-ya;

2 – daxili örtük; 3 – xarici örtük; 4 – bərkidici dayaq;

5 – boru formalı keçirici; 6 – ekran; 7– kriogen maye

81

Şəkil 3.3. Elastik kriorezistiv kabel:1 – damar; 2– daxili ör-

tük və ekran; 3 – superizolyasiya; 4 – xarici örtük; 5 – qeyri-

metallik boru; 6 – kriogen maye; 7 – mühafizə örtüyü Birinci növ damara malik kabelin elastikliyi çox azdır.

İkinci və üçüncü növ damarlar iqtisadı cəhətcə daha

əlverişlidir.

Bu damarlarda xeyli material sərfinə qənaət olunur. Krioke-

çirici kabellərdə izolyasiyanın üzərinə metal örtük çəkilir.

Kabellərin elastikliyini artırmaq üçün büzməli metal örtük-

lərdən istifadə olunur. Metal örtük əsasən aşağıdakı funk-

siyaları yerinə yetirir:

1) elektromaqnit ekran rolunu oynayır; 2) izolyasiyanın xa-

rici təsirlərdən və mexaniki zədələnmədən mühafizə edir;

3) kabeldə soyuducu agentin təzyiqini sabit saxlayır.

Metal örtüyün qalınlığı soyuducu agentin daxilindən ona

göstərdiyi təzyiqin qiymətinə uyğun seçilir.

İzolyasiyada yaranan dielektrik itkiləri və metal örtükdə bu-

rulğan cərəyanların hesabına yaranan itkilər kabeldə ümumi

itkilərin miqdarını çoxaldır.

Yuxarıda qeyd olunan itkilərdən başqa, kriogen kabellərə

xaricdən daxil olan istiliyin miqdarını da nəzərə almaq lazım-

82

dır. Kabeldə yaranan bütün itkilər nəzərə alınmaqla kriokeçirici

kabel üçün refrijeratorlar seçilir.

Xaricdən kabelə daxil olan istiliyin miqdarını azaltmaq üçün

müxtəlif konstruksiyalı istilik izolyasiyası işlədilir. Bunlardan

ən effektlisi (və həm də ən bahalısı) vakuum izolyasiyasıdır.

Bu izolyasiyanın iki növü vardır: superizolyasiya – dərin

vakuum şəraitində işləyən qeyri-üzvi liflərdən və ya məsaməli

sintetik materialdan ibarət olan izolyasiya; vakuum-ovuntu

izolyasiyası. Maye azotlu kriokeçirici kabellər vasitəsilə

1,5 QV·A gücü ötürmək mümkündür. Hidrogen partlayış təhlü-

kəli maddə olduğundan ondan kriokeçirici kabellərdə istiafdə

olunması çətinləşir və ona görə də hidrogenin təsirsiz qazlarla

əvəz olunması məqsədəuyğundur. Lakin bu qazlar çox baha

olduğundan onların istifadəsi hələlik real sayılmır.

Rusiyada, ABŞ-da, Yaponiyada və başqa ölkələrdə krioke-

çirici kabellərin layihələndirilməsi və istehsalı sahəsində inten-

siv axtarış işləri aparılır.

İfratkeçirici kabellər. Bu kabellərin işçi temperaturu

920 K intervalında olur. Belə alçaq temperatur yalnız maye

helium vasitəsi ilə yaradıla bilər.

Bu növ kabellərdə xaricdən kabelə daxil olan istiliyin miq-

darı kəskin surətdə artır və ifratkeçirici kabellərdə bu istiliyin

qarşısının alınması əsas məsələlərdən biridir (çünki tempera-

turun müəyyən bir kritik qiymətində keçirici damar öz ifrat

keçiricilik halını itirə bilər). Ona görə də ifratkeçirici kabellərin

əsas fərqləndirici cəhəti iki pilləli soyutma sisteminə malik ol-

masıdır. Bu məqsədlə, birinci pillədə maye azotdan, ikinci pil-

lədə isə maye heliumdan istifadə edilir. İfratkeçirici kabelin

konstruksiyalarından biri şəkil 3.4- də göstərilmişdir. Ayrı-

ayrılıqda ekrana malik damar kriokeçirici borudan hazırlanmış

və onların üzərinə ifratkeçirici materialdan (Nb, Nb3Sn) nazik

təbəqə çəkilmişdir. Bu kabellərdə izolyasiya məqsədilə plastik

kütlə (məsələn, flüorplast) pərdələrdən, şaybalardan və maye

heliumda hopdurulmuş kağız lentlərdən istifadə etmək olar.

83

Şəkil 3.4. İfratkeçirici kabelin konstruksiyasının ümumiləş-

dirilmiş sxemi: 1–4 – örtüklər; 5 – içiboş damar; 6 – helium

axıdılan boru; 7 – azot axıdılan boru

Maye helium kabelə damarda olan kanal vasitəsilə verilir. Ka-

beldə istilik izolyasiyası kimi pilləli vakuum izolyasiyasından

istifadə oluna bilər. İfratkeçirici kabellərin konstruksiyası

kriokeçirici kabellərə nisbətən mürəkkəb olduğundan, bu

kabellərin gələcəkdə nisbətən kiçik 35 – 138 kV gərginliyə ha-

zırlanması nəzərdə tutulmuşdur (kriokeçirici kabellər isə

500 kV-a qədər). Lakin bu kabellərin damarından axan cərə-

yanın sıxlığı (103 – 10

5 A/mm

2) kriokeçirici kabellərə nisbətən

(2 – 10 A/mm2) xeyli böyükdür.

84

4. ODADAVAMLI KABELLƏR

AO7Z1 markalı, mis damarlı, xüsusi termoreaktiv

izolyasiyalı, halogensiz, yüksək istiliyə davamlı naqillər.

NHXMH markalı, tikilmiş polietilen izolyasiyalı

kabellər. Bu kabellər halogensiz odadavamlı ümumi

izolyasiyaya və xüsusi tərkibli odadavamlı xarici örtüyə

malikdir. Kabelin işçi gərginliyi 0,6/1,0 kV təşkil edir.

NHMH markalı kabellər.Yanğın zamanı az miqdarda

tüstü və zəhərli qazlar ayrılır. Örtüyün materialı çətinalışan

polimer qatışığındandır.

N2XH mis damarlı, TPE izolyasiyalı, doldurucusu və

xarici örtüyü halogensiz termoreaktiv polimer qatışığından olan

kabel. Gərginlik sinifi 0,6/1,0 kV

N2XCH, N2XRH, N2XFGH markalı odadavamlı güc

və ya siqnal kabelləri. Bu kabellərin izolyasiyası TPE–dən,

doldurucusu alışmayan halogensiz polimer qatışığından, xarici

örtüyü halogensiz polimer qatışığındandır.

N2XH–FE180 markalı odadavamlı kabel. Bu kabellərdə

cərəyan keçirən çılpaq damarın səthinə şüşə-slyuda əsaslı

lentlərdən ayrıcı təbəqə sarınır.

Bu kabellər yanğın şəraitində ən azı 180 dəqiqə öz funksiyasını

saxlayır. Odadavamlı kabellər insanların və qiymətli əşyaların

çox toplandığı (məsələn, iri ticarət mərkəzlərində, ofislərdə,

otellərdə, hava limanlarında və s.) və yanğın təhlükəsi yüksək

olan yerlərdə istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur.

85

5. RABİTƏ KABELLƏRİ

Rabitə vasitələrinin o cümlədən (kabellərinin) inkişafı xalq

təsərrüfatının effektiv surətdə idarə olunmasıda, Dövlət

aparatınin dəqiq işlənməsində, əhalinin mədəni-məişət

tələbatlarının yerinəyetirilməsində və ölkənin müdafiə

sistemində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Rabitə kabel xətləri

vasitəsilə ötürülməsinin bir çox üstünlükləri vardı: Rabitə

kanallarının atmosfer və başqa müxtəlif təsirlərdən qoruması;

yüksək istismar dayanıqlığı; uzunömürlü olması; geniş tezlik

diapazonuna malik olması. Bu keyfiyyətlər rabitənin kabellər

vasitəsilə ötürülməsində özünü daha da dolğun göstərir.

Müasir rabitə kabelləri vasitəsilə rabitəni uzaq məsafəyə

ötürmək aşağıda istiqamətdə inkişaf etdirilir:

ötürülən tezlik spektrinin genişləndiril-məsi və

kanalların sayının artırılması (bir istiqamətdə 1000 və

daha çox);

beynəlxalq rabitə şəbəkəsinə çıxmaqla məsafənin

artırılması (25000 km-ə qədər);

müxtəlif informasiya növlərinin ötürülməsi (telefon,

teleqraf, qəzet mətnləri, videotekadan, teleyiziya,

avtomatik idarəetmə siqnallarının ötürülməsi) və s.

Bu işlərin həyata keçməsi üçün rabitə işlərinin aşağıdakı

növlərindən istifadə olunur; simmetrik, koaksial, radiotezlikli

və optik kabellər.

Bu kabellərdən ən geniş istifadə olunan yüksək tezlikli

koaksial və simmetrik konstruksiyaya malik mis naqilli

kabellərdir. Son illərdə rabitə sənayesində müxtəlif

informasiyaların ötürülməsi üçün optik lifli kabellərdən geniş

istifadə olunur. Optik kabellər isə son vaxtlər daha çox istifadə

olunmağa başlanmışdır. Çünki bu kabellər vasitəsilə ötürmə

zamani itkilər çox kiçik, böyük tezlik buraxma qabiliyyətinə

malik oluplpr. Bundan başqa bu kabellərin çəkisi və ölçüləri

kiçik, əlvan metallara qənaət olunur, xarici və qarşılıqlı

86

təsirlərdən mühafizəsi çox yüksəkdir.

Təqdim olunan dərs vəsaiti rabitə kabellərinin

konstruksiyası və onun parametrlərinin hazırlanması üçün

verilən düstur və məlumatlar tələbələrə kurs və buraxılış

işlərinin yerinə yetirilməsində böyük köməyi ola bilər.

RABİTƏ KABELLƏRİNİN TƏSNİFATI

VƏ MARKALANMASI

Müasir pabitə kabelləri tətbiq sahəsinə, çəkiliş və istismar

şəraitinə, ötürülən tezliyin spektrinə, konstrüksiyasına,

izolyasiyanın formasına və materialına, burulma sisteminə,

mühafizə örtüyünün növünə və digər bir sıra əlamətlərinə görə

təsnif olunur.

Tətbiq sahəsinə görə rabitə kabellərinin aşağıdakı növləri

vardır: magistral (şəhərlərarası), vilayətdaxili (zona), kənd,

şəhər, sualtı və həmçinin birləşdirici xətlər üçün nəzərdə

tutulmuş kabellər. Göstərilənlərdən əlavə radiotexniki

qurğularin quraşdırılmasında və radiostansiyaların antenna

fiderlərinin qidalanması üçün istifadə olunan radiotezlik

kabelləri də mövcuddur.

Çəkiliş və istismar şəraitinə görə yeraltı, sualtı, asma və

telefon kanalizasiyalarında çəkilən kabellər hazırlanır.

Ötürülən tezlik diapazonuna görə kabellər iki qrupa

bölünür: alçaq tezlikli (tonal) və yüksək tezlikli (12 kHs və

daha yüksək) rabitə kabelləri.

Konstruksiyasına və kabel dövrəsinin naqillərinin bir-birinə

nəzərən yerləşməsinə görə simmetrik və koaksial kabellər

mövcuddur.

Simmetrik dövrə elektrik və konstruktiv baxımdan tam eyni

olan iki izoləedilmiş naqildən ibarətdir.

Koaksial dövrə isə eyni oxa malik iki silindr kimi təsvir

olunur: bu silindrlərdən biri bütövdür (birinci naqil) və içi boş

olan ikinci silindrin (ikinci naqil) içərisində konsentrik şəkildə

87

yerləşdirilir.

İzolyasiyanın formasına və materialına görə kabellər bir-

birindən fərqlənir: hava-kağız, kordel-kağız, kordel-stirofleks

(polistirol), bütöv polietilen, məsaməli-polietilen, balon formalı

polietilen, polietilen şayba, ftorplast və s. izolyasiyalı kabellər.

Örtüyünün növünə görə kabellərin aşağıdakı növləri vardır:

metal (qurğuşun, alüminium, polad), plastik kütlə

(polietilen, polivinilxlorid), metalplastik kütlə (alpet, poladpet)

örtüklü kabellər. Kabellər həmçinin, zireh və mühafizə qatına

görə də bir-birindən fərqlənir (lent və ya naqil şəkilli zireh,

cuqun və plastik kütlədən olan mühafizə qatı).

Kabellərin təsnifatını və istifadəsini

asanlaşdırmaq üçün onlara müəyyən şərti işarə-marka verilir.

Magistral və şəhərlərarası kabel M, koaksial magistral

kabellər KM və şəhər telefon kabelləri T hərfi ilə

işarələnir.Kabelin izolyasiyası stirofleksdən (polistirol)

olduqda markaya C, polietilen olduqda isə P hərfləri əlavə

edilir. Qurğuşun örtük və kordel-kağız izolyasiya

markalanmada heç bir xüsusi hərflə qeyd edilmir. Alüminium

örtük A. polad örtük isə C hərfi ilə göstərilir.

Mühafizə qatına görə kabel aşağıdakı hərflərlə

markalanır:Q- xarici mühafiə qatı olmayan kabel, B- lent

şəkilli zireh, K-dairə formalı naqildən ibarət zireh. Xarici

örtük üçün isə P-polietilen, V-polivinilxlorid örtüklü

kabellər. Ş-şlanqın olduğunu göstərən hərflərdən istifadə

olunur. Yuxarıda deyilənlərə uyğun olaraq bir neçə kabel

markasını nəzərdən keçirək.

Kordel-kağız izolyasiyalı qurğuşun örtüklü kabellər: MKQ.

MKB, MKK.

Kordel-stirofleks izolyasiyalı kabellər: MKSQ, MKSB,

MKSK.

Polietilen izolyasiyalı kabellər: MKPQ, MKPB, MKPK;

Alüminium örtüklü stirofleks izolyasiyalı simmetrik

kabellər: MKSAŞP , MKSABPŞP , MKSAKPŞP .

88

Koaksial magistral kabellər aşağıdakı kimi markalanır:

qurğuşun örtüklü kabellər- KM, KMB, KMK; alüminium

örtüklü kabellər- KMA, KMAB.KMAK; kiçik ölçülü koaksial

kabellər- MKTS, MKTSB (qurğuşun örtüklü) , MKTAŞp

(alüminium örtüklü və polietilen şlanqlı).

Vilayətdaxili bir koaksial cütlü xarici keçiricisi

alüminiumdan olan kabellərin əsas markaları VKPAP və

VKPAPt-dir ( «t» hərfi polad trosun olduğunu göstərir).

Cüt burulmuş şəhər telefon kabelləri TQ, TB, TK hərfləri

ilə markalanır ( hava-kağız izolyasiyalı telefon kabelləri).

Polietilen izolyasiyalı plastik kütlə örtüklü şəhər telefon

kabellərinə aşağıdakı markalar verilmişdir: TPP, TPPB

(polietilen izolyasiyalı və örtüklü); TPV, TPVB (polietilen

izolyasiyalı və PVX örtüklü).

Hermetik doldurucusu olan telefon kabelinin markasına

«Z» hərfi əlavə olunur TPPZ (Z- zapolneniye-doldurucu).

Birləşdirici xətlər üçün istifadə olunan ulduz burulmuş

kabellərə aşağıdakı markalar verilmişdir: kordel-kağız

isolyasiyalı kabellər: TZQ, TZB və s.

Məsaməli-polietilen izolyasiyalı kabellər TZPP, alüminium

örtüyü və polietilen şlanqı olan kabel TZAŞP və TZABPŞP.

Zona pabitəsi üçün istifadə olunan birdördlüklü pabitə

kabeli ZKP (polietilen örtüklü) və ZKPAP -alüminium örtüklü

və polietilen şlanqlı.

Simmetrik rabitə kabelləri

Hazırda müxtəlif məsafələrə informasiyaların ötürülməsində

simmetrik kabellərdən geniş istifadə olunur.

Bu kabellər şəhərlər arasında magistral pabitə xətlərinin

təşkilində tətbiq edilir. Hal-hazırda rabitə xətlərində hava-

plastik kütlə (kordel-polistirol və hava-polietilen) və kordel-

kağız izolyasiyalı kabellərdən istifadə olunur (şəkil 3.1).

89

Şəkil 5.1. Rabitə kabellərinin izolyasiyasının növləri: akağız

və ya plastmassa lentdən ibarət sarınma üsulu ; bkordel və

onun üzərində lent şəkilli sarğı ; c bütöv plastmassa;ç

məsaməli penoplast: dbalon polietilen; ebaşqa formalı

balon; əpolietilen şayba; düzbucaqlı formada olan

plasmassa kordel.

Kordel-polstrol izolyasiyalı kabellər yüksək istismar

xassələrinə malikdir və magistral kabellərin əsas növlərindən

biridir. Bunlar bir-birindən dördlüklərin sayına (1x4, 4x4, 7x4)

siqnal damarlarının miqdarına və mühafizə qatının hövünə görə

fərqlənir.

Kabelin cərəyankeçirən damarı diametri 1,2 mm olan

mis naqildən, izolyasiyası isə damarın üzərinə spiralvari

dolanmış diametri 0,8mm polistrol kordeldən (sapdan) və

qalınlığı 0,045mm olan polstirol (PS) lentdən ibarətdir. PS lent

üstüörtülmə üsulu ilə kordelin dolanma istiqamətinin əksinə

sarınır. Müxtəlif rəngli dörd ədəd izoləedilmiş damar dairə

formalı PS kordelin ətrafında ulduzvari burularaq dördlük

təşkil edir. Bundan sonra kabel pambıq parça, sintetik saplarla

90

və ya lentlərlə sarınır.

Dörd (4x4) və yeddidördlülüklü (7x4) kabellərdə

dördlüklər kabel halında burulur. Dörd dördlüklü (4x4) kabelin

mərkəzində PE və ya PS sapdan doldurucu nüvə yerləşdirilir

(Şəkil 5.2).

Şəkil 5.2. Damarların qrup halında burulması: acüt burulma;

bdördlük və ya ulduz burulma; cikiqat cüt burulma

çikiqat ulduz burulma; dsəkkizlik burulma.

Şəhər telefon kabelləri

Bu kabellər telefon şəbəkələrinin quraşdırılmasında yəni

avtomat telefon şəbəkəsi (ATŞ) ilə abonent və ATŞ-lər

arasında rabitə yaradılmasında istifadə olunur (şəkil 5.3) .

İzolyasiyanın növünə görə bu kabellər iki növə ayrılır:

kağız (boru formalı və ya məsaməli kağız kütlə) izolyasiyalı,

metal (alüminium,qurğuşun və ya polad) örtüklü və bütöv

polietilen izolyasiyalı, plastik kütlə və ya polad örtüklü şəhər

rabitə kabeli.

Kağız izolyasiyalı kabelin diametri 0,4; 0,5; 0,6 və 0,7mm

91

Şəkil 5.3. Qrupların nüvə halında burulması:

adəstəvari; bqatlı.

olur. İzolyasiya məsaməli kağız kütlədən və ya kağız lentlərin

20-30% üstüörtülmə üsulu ilə spiralvari sarınmasından

ibarətdir. Kabel zirehli (TB, TK) və ya zirehsiz (TQ) hazırla

bilər. TQ markalı kabeldə rabitə cütlərinin sayı 51600,TB

markalı kabeldə isə 600-ə qədər olur. İzoləedilmiş damar qatlı

və ya dəstəvari burularaq kabelin nüvəsini təşkil edir.

Bütöv polietilen izolyasiyalı kabelin damarının diametri

0,32; 0,4; 0,5 və 0,7mm, izolyasiyasının qalınlığı isə 0,2-0,4mm

olur.

Rabitə kabellərinin əsas növlərindən biri də koaksial

kabellərdir. Koaksial kabellərdə 1-ci və 2-ci keçirici naqillər

bir-birinə nəzərən konsentrik şəkildə yerləşdirilir və onlar

arasında dielektrik qatı olur.

Koaksial kabellər (KK) vasitəsilə I və II sinfə aid edilən

yüksək tezlikli iki sinifli rabitə xətləri təşkil edilir.

Birinci sinif rabitə xəttinə paytaxtı vilayətlərin, diyarların

mərkəzləri və həmçinin axırıncıları bir-biri ilə birləşdirən

əhəmiyyətli magistral kabel xətləri (MKX) aiddir.

Bunlardan ən çox istifadə olunanı orta (2,6/9,5) və kiçik

ölçülü (1,2/4,6) KK növləridir.

92

6. YÜKSƏKTEZLİKLİ KABELLƏR

RTK konstruksiyasına, izolyasiyasının növünə, ölçülərinə,

istiliyə davamlılığına, dalğa müqavi-mətinin nominal

qiymətinə, ötürülən gücün qiymətinə və s. əlamətlərinə görə

təsnif olunur.

Konstruksiyasına və ya naqillərinin bir-birinə nəzərən

yerləşməsinə görə RTK üç qrupa bölünür:

-radiotezlik koaksial kabellər - PK;

-ikidamarlı, simmetrik radiotezlikli kabellər-PD;

-spirallı daxili keçiriciliyə malik radiotezlikli

kabellər -PC

İzolyasiyanın növünə görə də RTK bir-birindən fərqlənir:

-bütöv izolyasiyalı;

-yarımhava izolyasiyası (hava-plastik kütlə)

-hava izolyasiyalı kabellər.

İstiliyə davamlılığına görə;

-adi istiliyə davamlı - 1250C-yə qədər ;

-yüksək istiliyə davamlı - 2500C-yə qədər ;

-çox yüksək istiliyə davamlı - 2500C-dən böyük.

Dalğa müqavimətinin nominal qiymətinə görə RTK:

-PK markalı kabellər üçün 50, 75, 100, 150,

200, Om ;

-PD mapkalı kabellər üçün 75, 100, 150, 200,

300, Om ;

-PC markalı kabellər üçün -50, 75, 100, 150, 200,

400, 800 , 1600, 3200 Om .

Ötürülən gücün qiymətinə görə:

-kiçik güclü 0,5 kVt-a qədər ;

-orta güclü 0,55 kVt ;

-böyük güclü 5 kVt-dan yuxarı.

RTK çox geniş tezlik diapazonunda (bir neçə meqahersdən

bir neçə qiqohersə qədər) işləyir. RTK-da keçirici kimi ən çox

misdən istifadə olunur. Bu kabellərdə izolyasiya məqsədi ilə ən

93

çox polietilen, ftorplastlar, az miqdarda polistirol, polipropilen,

rezin, qeyri-üzvi materiallar, (kvars, steatit və s.) tətbiq edilir.

Örtük materialı kimi işığa davamlı polietilen, polivinilxlorid,

plastikatlar, ftoroplastlar, rezin, qurğuşun və alüminium

işlədilir.

RTK-dan ən geniş yayılanı PK tipli kabellərdir. PD tipli

kabellər müxtəlif radioelektron cihazlarda və simmetrik

ikinaqilli girişi və ya çıxışı olan antenna sistemlərində istifadə

olunur. PC kabelləri məhdud miqdarda yüksək dalğa

müqaviməti tələb olunan hallarda və ya kabellə ötürülən

siqnalın ləngidilməsində tətbiq edilir. Hər hansı bir PK

kabelinin markasının (PK 50-2-25) şərhinə baxaq:

P-radiotezlik ; K-koaksial; 50-dalğa müqaviməti ; Om ; 2-

izolyasiyanın ən yaxın kiçik tam ədədə qədər yuvarqlaşdırılmış

diametri (2,2 mm) ; iki və ya bir neçə rəqəmdən ibarət sonrakı

ədədin birinci rəqəmi izolyasiyanın növünü və istiliyə

davamlığını göstərir ; 2-bütöv ftorplast izolyasiya ; 5-kabelin

işlənməsinin sıra nömrəsi.

PK kabelinin izolyasiyasının nominal diametri aşağıda

göstərilən sıranın ədədlərindən birinə bərabər olmalıdır: 0,60 ;

0,87 ; 1,0 ; 1,5 ; 2,2 ; 2,95 ; 3,7 ; 4,6 ;4,8 ; 7,25 ; 9,0; 11,5 ;

13,0 ; 17,3; 24,0; 33,0 ; 44,0 ; 60,0; 78,0 və 120, Omm.

PK kabelinin əsas konstruktiv elementlərinə daxili və

xarici keçiricilər, izolyasiya və mühafizə örtüyü aiddir.

PK kabelinin daxili və xarici keçiriciləri yüksək elektrik

keçiriciliyinə, kifayət qədər elastikliyə və mexaniki

möhkəmliyə malik olmalıdır.

Yüksək istiliyə davamlı kabellərdə keçiriciləri

oksidləşmədən qorumaq üçün onların səthinə qoruyucu qat

çəkilir.

94

7. OPTİK KABELLƏR

Hər hansı bir informasiyanı ötürmək üçün qədim dövrlərdə

səs və işıq enerjisindən istifadə olunurdu. Bunu həyata

keçirmək üçün ötürülən məsafəni artırmaq bir neçə zəncirvari

siqnal məntəqələri qurmaq lazım gəlirdi. Radiorabitənin

yaranması ilə bu primitiv üsuldan imtina edildi. Müasir

zamanda isə kvant fizikasının, optik elektronikanın və

radiotexnikanın inkişafı nəticəsində çox böyük enerjiləri işıq

vasitəsilə ötürmək mümkün olmuşdur.

Müasir dövrdə optik kabellər rabitə, radioelektronika, tibb,

maşınqayırma və s. sahələrdə geniş tətbiq olunur. Onlar ATŞ-

lər arası, şəhərlərarası xətləri birləşdirmək üçün mis damarlı

kabelləri əvəz edir.

Optik sistem və rabitə kabellərinin inkişafında rol oynayan

əsas amillərdən biri optik kvant generatoru-lazerin meydana

gəlməsi oldu. Lazer-induksiyalanmış şüalanmanın köməyilə

işığın güclənməsi (ingiliscə light Amplification bu Stimulated

Emisson of Radioation sözlərinin birinci hərflərinldən

düzəlmişdir, yəni LASER) deməkdir. Lazer sistemi optik dalğa

diapazonunda işləyir. Kabellər vasitəsilə ötürülən siqnallar

MHs -lə, dalğa ötürücülərilə QHs-lərlə, görünən və infra-

qırmızı spektrin optik dalğa diapazonunda isə 100 THs-lə

ölçülür. Lazeri rus alimləri N.Q.Basov və A.M.Proxorov və

Amerika alimi Tauns yaratmışlar.

Lazer koherent şüalanmaya malik olub, fotonların fəzada

hərəkətinin zamanla uzlaşmasıdır və çox dar (ensiz) istiqamətli

şüadır.

Çox kiçik itkiyə malik olan optik liflərin işlənib

hazırlanması ilə əlaqədar olaraq 1970-ci illərdən sonra etibarlı

optik kabel sistemli rabitənin yaranması meydana gəldi. Bu cür

lifləri yeni avadanlıqların və optik kabel sistemlərinin xətt

traktlarının elementlərinin işlənməsini əhəmiyyətli dərəcədə

stimullaşdırır.

95

Lifli işıq ötürücüsü çox nazik ikiqatlı kvars sapından ibarət

olub plastik kütlə örtüyə malikdir. Ötürücünün sxemi şəkil 7.4-

də göstərilmişdir.

Şəkil 7.4. Optik ötürücü: 1-özək (optik lif) ; 2-qılaf; 3-örtük.

Radioötürmədən fərqli olaraq, optik kabellərdə dalğa

sərbəst fəzada yox işıq ötürücünün həcmi daxilində lazımı

istiqamətdə ötürülür.

Adi kabellərdə mis məftillər vasitəsilə informasiyanı

daşıyan elektrik cərəyanı optik kabellərdə isə lazer şüasıdır.

İşıq ötürücüdə dalğalar verimiş istiqamətdə müxtəlifsındırma

əmsallarına malik ( (n1 və n2 ) özək və qılafın sərhədində əks

olunma vasitəsilə ötürülür.

Lifli optik rabitənin inkişafının əhəmiyyəti və aktuallığı

mis və qurğuşuna qənaət olunmasıdadır. Dünya balansında mis

və qurğuşunun çıxarılması resurları məhduddur. Kabel

sənayesi ümumi resuslardan misin 50%-ni, quruşunun isə 25%-

ni tələb edir. Optik kabellər isə aztapılan materiallar tələb etmir

o, adətən şüşə və plastik kütlədən ibarət olur.

Optik kabellərin elektrik kabellərindən mis və qurğuşunun

96

Şəkil 7.5. Radioötürücü ( a ) və işıqötürücü (b)

qənaətindən başqa üstünlükləri də vardır: kiçik sönməyə malik

olması və onun çox geniş tezlik diapazonundan asılı olmaması;

xarici elektromaqnit maneələrdən yüksək mühafizə olunmaq

qabiliyyəti; ölçüsünün kiçikliyi və çəkisinin yüngünlüyü (optik

kabellərin çəkisi elektrik kabellərinə nisbətən 1012 dəfə kiçik

olur); etibarlı təhlükəsizlik texnikasına malik olması

(yanmaması; qısa qapanmanın olmaması); nəmlik

keçirməməsi; işçi temperatur diapazonunda ( 400 +50

0S )

istiliyə davamlılığı; radiasiyaya, kimyəvi və zərbəyə

davamlılığı; quraşdırılmasının sadəliyi; 20 il müddətində

etibarlı işləməsi və s.

Optik xarakteristikalara əsas tələblərdən biri də minimum

sönməyə və geniş buraxma zonasının malik olmasıdır.

Şəhərlərarası optik kabellər informasiyanı uzaq məsafələrə

ötürmək üçündür və çoxlu sayda kanala malik olur. Onlar kiçik

sönmə və dispersiyaya, böyük informasiya buraxmaq

qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Şəhərdaxili optik kabellər ATŞ-ləri və rabitə qovşaqlarını

bir-birilə birləşdirmək üçün istifadə edilir. Belə kabellər kiçik

məsafələrə (510km) və çoxlu sayda kanallara malikdirlər.

Obyekt daxili kabellər hər bir obyektin daxilində rabitənin

təşkilində istifadə olunur. Bura müəssisə daxili və videotelefon

rabitəsi, daxili kabel televiziya şəbəkəsi, hərəkət edən

obyektlərin informasiya sistemlərində rabitənin yaradılması

97

(təyyarə , gəmi və s.) daxildir.

Sualtı optik kabellər böyük su məsafələrində rabitənin

təşkilində tətbiq edilir. Bu cür kabellər yüksək dartma

möhkəmliyinə, etibarlı nəmliyədavamlı örtüyə malik olmalıdır.

Sualtı rabitədə həm də kiçik sönmə və böyük məsafəli

regenerasiya sahələrinə malik olmalıdır.

Quraşdırıcı optik kabellər aparatların daxili və bloklararası

quraşdırılmasında istifadə olunur.

98

8. KABEL VƏ NAQİLLƏRİN SINAĞI

Kabel zavodlarında aşağıdakı sınaq testləri yerinə yetirilir:

1.Konstruktiv ölçülərin və fiziki-mexaniki xassələrin təyin

olunması. Bu testlərə daxildir: damarın en kəsiyinin, izolyasiya

və örtüyün qalınlığının və konsentrikliyinin yoxlanması; xüsusi

dartma maşınlarında damar materialının, izolyasiya və örtük

materiallarının qırılmada mexaniki möhkəmliyinin və nisbi

uzanmasının təyini.

Qeyd: XLPE izolyasiyanın tikilmə dərəcəsini təyin etmək üçün

onunmexaniki möhkəmliyi və nisbi uzanması yüksək

temperaturda yük altında aparılır.

2.Kabelin metallik konstruktiv elementlərin elektrik

müqavimətinin ölçülməsi. Bu ölçmələr əsasən, sabit cərəyan

körpülərində yerinə yetirilir. Eyni zamanda əgər damarlardan

biri, digərilə qapanarsa, damarın müqavimətini ölçməklə

kabelin zədə yeri təyin olunur

3.Kabel və naqillərin izolyasiyasının elektrik müqavimətinin

ölçülməsi.

4.Materialın və hazır kabelin tutumunun və dielektrik itki

bucağı tangesinin (tgδ) müxtəlif tezliklərdə (adətən, 50Hs-də)

ölçülməsi.

5.Yüksəldilmiş gərginliklə sınaq testləri. Bu testlər dəyişən

gərginliklərdə aparılır. Işçi gərginliyi 0,6/1,0 kV olan energetik

təyinatlı kabellərdə gərginlik növbə ilə sarı-yaşıl (sıfırıncı faza)

damarla, əsas faz damarlarıarasına tətbiq edilir. Sınaq

gərginliyi 3,5 kV, sınaq müddəti 5 dəq. təşkil edir. Işçi

gərginliyi 300/500 V, 450/750 V olan kabellərdə sınaq

gərginliyi 22,5 kV qəbul edilir. Orta gərginlik kabellərinin

yüksək gərginliklə sınaq gərginliyinin qiyməti və sınaq

müddəti və sınağın aparılma şəraiti normativ sənədlərdə

göstərilir.

6.Orta gərginlik kabellərində izolyasiyada qismi boşalmaların

intevsivliyinin təyini sınağı. Qismi boşalmalar izolyasiyanın

99

ayrı–ayrı elementlərində baş verir və qaz boşluqların da inkişaf

edir. Bu zaman izolyasiyada deşilmə baş vermir. Lakin tgδ–nın

artması hesabına izolyasiyada itkilər çoxalır.

Dielektrik itki bucağı tangesinin artımını təyin etmək üçün

sınaq, gərginliyinin qiymətini kabelin nominal gərginliyinin

yarısından başlayaraq sınaq gərginliyinə qədər artırmaqla

həyata keçirilir. Qismi boşalmaların səviyyəsini

qiymətləndirmək üçün istifadə olunan üsul, əsasən, sınaq

gərginliyi artırılan zaman elektrik impluslarının qeydiyyatına

əsaslanır.

7.Izolyasiyanın müxtəlif şəraitlərdə köhnəlmə sınağı.

8.Çoxməftilli mis damarlı kabellər üçün elastiklik sınağı.

9.Odadavamlı kabellərdə alovun yayılma dərəcəsini təyin

etmək üçün keçirilən sınaq. 10.Yanğın zamanı kabeldə ayrılan

tüstünün sıxlığını təyin etmək üçün keçirilən sınaq.

11.Yanğın zamanı ayrılan zərərli qazların kimyəvi tərkibini

təyin etmək üçün keçirilən sınaqlar.

12.Izolyasiya materialının istilik xarakteristikalarının təyini

sınağı.

13.Izolyasiya və örtük materiallarının nəmlik (su) udma sınağı.

14.Yüksək temperaturlarda deformasiya sınağı.

15.Izolyasiya və örtük materiallarının aşağı temperaturda

əyilməyə dayanıqlıq sınağı.

16.Çətin şəraitdə işləyən kabellərin kimyəvi aktiv mühitə

dayanıqlıq sınağı və s.

Bütün sınaqlar Beynəlxalq və Avropa standartlarına uyğun ən

müasir avadanlıqlarda aparılır.

100

9. ƏDƏBİYYAT

1. Orucov A.O., Əliyev H.S., Niftiyev S.N. Plastik kütlə

və rezin izolyasiyalı kabellərin istehsalı. Ali məktəblər

üçün dərslik, Bakı, 2006.

2. Orucov A.O., Niftiyev S.N. Kabel texnikası.Ali

məktəblər üçün dərslik, Bakı, 2008.

3. Orucov A.O., Rzayev R.H. Yüksək istismar

xarakteristikalarına malik tikilmiş polietilen izolyasiyalı

güc kabelləri. Bakı, Elm nəşriyyatı, 2013.

4. Orucov A.O., Niftiyev S.N. Elektrotexniki materiallar.

Dərslik, Bakı, 2009.

5. Həsənov Q.Ə. Yüksək gərginliklər və elektrik

izolyasiyası texnikası. Dərslik, Bakı, 2009.

6. Кабели с изоляцией изсшитого полиэтилена.

Информационный материал завода “Южкабель”.

7. GÖK–NURBAKI kabel zavodunun məhsullarının

kataloqu, 2014.

8. Кожевников А. Современная кабельная изоляция.

Журнал «Новости электротехники», 2006.

9. Митлевич А.С., Паверман Н.Г. Кабельный

композиции на основе полиэтилена и

поливинилхлорида. Журнал «Кабелиипровода»,

2007.

10. Технический справочник. Кабели, провода,

материалы для кабельной индустрии, 2006.

11. Uematsu, T. Historical Review of Water Trees in XLPE

Cables. Furukawa Review

12. Black, R. (1983). The History of Electric Wires and

Cables. Peter Peregrinus Ltd. (ISBN 0863410014).

13. Rabitə kabelləri. Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti.

A.O. Orucov, S.N. Niftiyev, H.S. Əliyev.

A.O. Orucovun redaktəsi ilə. –Bakı, “Çaşıoğlu”, 2004,-

104 s.