UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (http://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Hoe God emigreerde naar AmerikaGeografische bespiegelingen over godsdienst in Europa en de Verenigde StatenKnippenberg, H.

Link to publication

LicenseCC BY-NC-ND

Citation for published version (APA):Knippenberg, H. (2009). Hoe God emigreerde naar Amerika: Geografische bespiegelingen over godsdienst inEuropa en de Verenigde Staten. Vossiuspers UvA.

General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s),other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, statingyour reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Askthe Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam,The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

Download date: 09 Dec 2020

¶ Hans KnippenbergHoe God emigreerde naar AmerikaGeografische bespiegelingen over godsdienst in Europa en de Verenigde Staten

Tussen Europa en de Verenigde Staten bestaan frappante verschillen inde mate waarin godsdienst een rol speelt in zowel het dagelijks leven alsde publieke sfeer. Waar Europa reeds lang het toneel is van lege kerkenen voortschrijdende secularisering, blijft godsdienst een wezenlijk ele-ment in de Amerikaanse politiek en cultuur en vormt de VerenigdeStaten een levendige markt van elkaar beconcurrerende godsdienstigeondernemers, die voor een zeer gevarieerd aanbod zorgen. In ditafscheidscollege wordt een poging ondernomen dit verschil tussenEuropa en de VS te verklaren aan de hand van bestaande sociaalweten-schappelijke theorieën en inzichten uit de (politieke en culturele)geografie. Een combinatie van historische en geografische kennis blijktdaarbij onontbeerlijk.

De tekst van dit college werd uitgesproken op 26 mei 2009 door HansKnippenberg bij zijn afscheid van de Universiteit van Amsterdam naeen dienstverband van ruim 39 jaar en sinds 2001 als hoogleraar in deSociale Geografie, in het bijzonder van politieke en culturele verschijn-selen.

9 789056 295943

Knippenberg Agniet:Diesrede 2007 10-07-2009 11:59 Pagina 1

Hoe God emigreerde naar Amerika

Hoe God emigreerde naar AmerikaGeografische bespiegelingen over godsdienst in Europa

en de Verenigde Staten

Rede

uitgesproken op mei in de Aula van de Universiteit van Amsterdam

bij het afscheid als hoogleraar in de Sociale Geografie,in het bijzonder van politieke en culturele verschijnselen

door

Hans Knippenberg

Vossiuspers UvA is een imprint van Amsterdam University Press.

Omslagontwerp: René Staelenberg, AmsterdamZetwerk: , Amsterdam

e-

© H. Knippenberg / Vossiuspers UvA, Amsterdam,

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge-slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm ofop enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enigeandere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelB Auteurswet jº het Besluit van juni , Stb. , zoals gewijzigd bij het Be-sluit van augustus , Stb. en artikel Auteurswet , dient men de daarvoorwettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus, KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave inbloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel Auteurswet ) dientmen zich tot de uitgever te wenden.

In memoriam Else Slagmolen

Mevrouw de Rector,Dames en heren,

Godsdienstig Amerika versus seculier Europa

Dat ruimte en tijd basisdimensies vormen voor de menselijke oriëntatiehoef ik u vast niet uit te leggen. Het is daarom goed dat kinderen vanafhet prille begin van hun schoolcarrière vertrouwd raken met aardrijks-kunde en geschiedenis; de disciplines die de differentiaties in ruimte entijd een centrale plaats geven. Het mooiste is natuurlijk de combinatie vanbeide, want die differentiaties in ruimte en tijd staan niet los van elkaar.Mijn oud-collega Geert Mak is een meester in het beschrijven van diesamenhang tussen geografie en geschiedenis, wellicht het meest indruk-wekkend in zijn besteller In Europa en de daarop gebaseerde gelijknamigetv-serie, die het afgelopen jaar bekeken kon worden. Ook in zijn eerdereboeken over Nederland wist hij aardrijkskunde en geschiedenis prachtig tecombineren. Het is dan ook geen toeval dat ik mij in de titel van dit af-scheidscollege liet inspireren door de titel van een van die boeken: HoeGod verdween uit Jorwerd.

Aan de hand van persoonlijke lotgevallen ineen Fries dorp illustreert Mak in dat boek de enorme veranderingen diehet Nederlandse platteland heeft ondergaan in de tweede helft van de vo-rige eeuw. Een van die veranderingen betreft de secularisering: God ver-dween uit Jorwerd. Hij laat daarbij in het midden waar God eventueel nogwel aangetroffen kan worden.Wie zich buigt over de statistieken van kerklidmaatschap, kerkbezoek

en gelovigheid, kan niet anders dan concluderen dat God in een grootdeel van Europa aan het verdwijnen is. In het ene land is dit proces watverder voortgeschreden dan in het andere, maar vrijwel overal is er eentrend zichtbaar van afnemende betrokkenheid bij en belang van godsdien-stige instituties en een afnemend geloof in de God van het christendom.

Deze trend is al geruime tijd aan de gang. In Nederland bijvoorbeeld, laten

oude volkstellingen zien dat de aanhang van kerken en godsdienstigegroeperingen al vanaf circa aan het slinken is (zie figuur ).

Figuur : Het percentage onkerkelijken in Nederland -

0

10

20

30

40

50

60

70

1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020

Noot: Na : bovenste lijn meting via een tweetrapsvraagstelling (Acht u zich tot eenkerk of godsdienstige groepering te behoren? Zo ja, welke?); onderste lijn meting viaeen ééntrapsvraagstelling (Tot welke kerk of godsdienstige groepering acht u zich tebehoren? Met als een van de antwoordcategorieën: ‘geen’).

Bij de overgang naar de twintigste eeuw waren er al . personen dieaangaven niet tot een kerk of godsdienstige gemeenschap te behoren en in waren dat er al meer dan een miljoen, overeenkomend met ruimveertien procent van de bevolking. Dat aantal zou daarna alleen nog maartoenemen. Volgens de meest recente surveys behoort op dit moment tot procent van de bevolking niet tot een kerk of godsdienstige groepe-ring. Het geloof is minder afgenomen. Zo’n procent noemt zich welop de een of andere manier gelovig, maar als er doorgevraagd wordt naarde inhoud van dat geloof, dan blijkt het in procent van de gevallen tegaan om zaken als ‘de natuur’, ‘het universum’ of ‘een geloof in de goed-heid van de mens’ of simpel ‘ik geloof in mezelf’. Slechts procenthoudt er een traditioneel godsdienstig geloof op na.In scherp contrast met Europa staan de ontwikkelingen in de Verenigde

Staten. Wie het afgelopen decennium de Verenigde Staten enigszins ge-volgd heeft – en dat was dankzij het beleid van president Bush en de daar-opvolgende verkiezingsstrijd vrijwel niet te vermijden – zal het niet ont-

gaan zijn dat God in de Amerikaanse maatschappij nadrukkelijk aanwezigis. Zo was de Bijbelse voorstelling van de strijd tussen goed en kwaad,tussen God en de Duivel, helder aanwezig in de Amerikaanse buitenlandsepolitiek. Nadat president Ronald Reagan destijds al in de Sovjet Unie het‘Rijk van het Kwaad’ had ontdekt, was het president George Bush jr. die deleemte na het uiteenvallen van de Sovjet Unie opvulde met zijn ‘As van hetKwaad’, bestaande uit Irak, Iran en Noord-Korea. De wedergeboren chris-ten Bush zag zich als een instrument in Gods handen om het kwaad in dewereld te bestrijden. Het is ook nauwelijks voorstelbaar dat een niet-ge-lovige kandidaat ook maar enige kans zou maken president van de Ver-enigde Staten te worden. Michael Kingsley omschreef het in een artikel inTime van november zo: ‘These days presidential candidates arerequired to wear their religion on their sleeve. God is a personal adviserand inspiration to all of them.’ De kop boven het artikel was veelzeggend:‘God as their running mate’.Ondanks de constitutioneel vastgelegde scheiding tussen kerk en staat,

zijn er maar weinig Amerikanen die zich daaraan storen. Slechts een zeerkleine minderheid protesteert af en toe tegen die zeer hechte vervlechtingvan godsdienst en politiek, zoals in de rechtszaak van Newdon tegen deAmerikaanse overheid. Deze Newdon wilde niet dat zijn kinderen ge-dwongen waren dagelijks de bekende zinsnede One nation under God uitde Pledge of Allegiance te reciteren. Hij beriep zich daarbij op de Ameri-kaanse grondwet. Het negende Hof van Beroep in Californië deed in

uitspraak in deze kwestie en kwam met een meerderheid van twee tegenéén stem tot de conclusie dat deze zinsnede inderdaad in strijd was met deconstitutionele scheiding tussen staat en kerk. De reacties uit de politiekwaren kenmerkend. President Bush noemde de uitspraak belachelijk en deSenaat nam met tegen stemmen een resolutie aan die aandrong ophet terugdraaien van het besluit van de rechtbank. Leden van het Huis vanAfgevaardigden kwamen bijeen op de trappen van het Capitool om dePledge te reciteren en God bless America, het onofficiële volkslied, te zin-gen. Volgens opiniepeilingen was de overgrote meerderheid van het Ame-rikaanse volk het met deze politici eens. Het hooggerechtshof, waar dezaak uiteindelijk terecht kwam, vermeed een principiële uitspraak doorNewdon niet ontvankelijk te verklaren. Hij was op dat moment in eenjuridisch conflict verwikkeld over de ouderlijke macht over zijn kinderen,

waardoor onduidelijk was of hij als ouder een belang had bij deze kwes-tie.

Bovenstaande, aan de media ontleende indrukken worden bevestigddoor cijfers. In beantwoordde maar liefst procent van de Ameri-kaanse bevolking de vraag ‘Gelooft u in God?’ bevestigend. En procentzei dat ze wekelijks of vaker naar de kerk gingen. En wat wellicht nog meerindruk maakt: dit percentage nam tussen en nog met drie pro-centpunten toe. Even ter vergelijking: in Nederland daalde het op de-zelfde manier gemeten wekelijkse kerkbezoek in dezelfde periode van

naar procent van de bevolking.

Die tegenstelling tussen Europa en Amerika is bovendien al oud. ToenAlexis de Tocqueville in door de Franse overheid naar Amerika werdgezonden om het gevangeniswezen aldaar te bestuderen, beperkte hij zichgelukkig niet alleen tot dat gevangeniswezen. In zeven maanden bereisdehij grote delen van Amerika. Het eerste dat hem opviel was het godsdien-stig karakter van het land en de politieke gevolgen daarvan, die zo afwekenvan wat hij in zijn vaderland gewend was. Ik citeer uit de Engelse verta-ling: ‘In France, I had almost always seen the spirit of religion and thespirit of freedom marching in opposite directions. But in America I foundthey were intimately united and that they reigned in common over thesame country.’

Hoe moeten we dit verschil tussen de VerenigdeStaten en Europa verklaren?

De toenemende secularisering in Europa is vooral in verband gebrachtmet moderniseringsprocessen; of het nu ging om van Max Weber afge-leide inzichten over een toenemende rationaliteit (die Entzauberung derWelt), dan wel om aan Durkheim ontleende ideeën over functionele dif-ferentiatie, waarmee bedoeld wordt dat van oudsher tot de kerk behorendefuncties als onderwijs, armenzorg, huwelijkssluiting en uitvaart in toene-mende mate door niet-kerkelijke of niet godsdienstige instanties wordenovergenomen met de moderne staat als de belangrijkste. Waar gods-dienst aanvankelijk als een sacred canopy (een hemels baldakijn; de termis van Peter Berger) alle domeinen van de maatschappij overkoepelde,

daar is godsdienst in de moderne maatschappij gereduceerd tot slechts

een van de domeinen en bovendien sterk geprivatiseerd. Ook de opkomstvan nieuwe seculiere ideologieën als het socialisme en het nationalismezou hebben bijgedragen aan een afnemend belang van de godsdienst, zo-wel voor individuen als in het maatschappelijk verkeer.

Volgens het klassieke seculariseringsparadigma is het allemaal begon-nen met de Reformatie, al kent het rationaliseringsproces nog oudere wor-tels, volgens sommigen zelfs teruggaand tot het ontstaan van monotheïs-tische godsdiensten. Het protestantse principe van het algemeenpriesterschap der gelovigen heeft individualisering bevorderd en daardoorook fragmentering. Er ontbreekt bij protestantse kerken – in tegenstellingtot de rooms-katholieke moederkerk – immers een autoriteit tussen Goden het individu. Bovendien bevorderde de Reformatie alfabetisering; eenprotestant moet immers zelf de Bijbel kunnen lezen, wat modernisering inde hand werkt. Ook de ‘protestantse ethiek’ die industrieel kapitalisme eneconomische groei zou stimuleren, draagt daaraan bij, alsmede het elimi-neren van rituele en sacramentele manipulatie van God (denk bijvoor-beeld aan het systeem van aflaten, waar Luther zich zo aan stoorde).Hoe plausibel deze verklaringen ook waren in de Europese context, zij

konden niet verklaren waarom een modern land als de Verenigde Statenzo godsdienstig bleef en in sommige perioden zelfs godsdienstiger werd.Dat bracht een aantal Amerikaanse godsdienstsociologen ertoe een geheelandere theorie te ontwikkelen die gebaseerd was op – het zal u niet verba-zen – een marktbenadering van godsdienst. Zij gingen in feite uit vaneen stabiele vraag naar godsdienstige ‘producten’. Verschillen in kerkelijk-heid en godsdienstigheid verklaarden zij dan ook via de aanbodzijde vande godsdienstmarkt. Een sterke marktregulering (bijvoorbeeld door eenstaatskerk, die door zijn monopoliepositie de keuzevrijheid van individuenbelemmert) en een geringe diversiteit van het aanbod (waardoor competi-tie tussen de aanbieders ontbreekt) zou leiden tot secularisering. En aan-gezien de Verenigde Staten nu juist gekenmerkt worden door een aanzien-lijke diversiteit aan kerken en godsdienstige groeperingen en er bovendienin tegenstelling tot veel Europese landen een staatskerk of anderszins do-minante kerk ontbreekt, ontstaat er een optimale situatie van ‘voor elk watwils’, gepaard gaand met een grote concurrentie tussen de verschillendereligieuze groeperingen, waardoor secularisering voorkómen wordt.Hoewel deze marktheorieën veel empirische ondersteuning vonden in

de Amerikaanse situatie, werden zij toch sterk gekritiseerd, zowel op theo-

retische als op empirische gronden. Een eerste theoretisch kritiekpuntwas het achterliggende rationele-keuzeparadigma. Zoals veel economischetheorieën is ook de godsdienstige markt theorie gebaseerd op de aannamedat individuen rationele keuzes maken om de verhouding tussen baten enlasten te optimaliseren. Die aanname houdt in de praktijk geen stand, om-dat niemand alle relevante factoren kan overzien en de kennis op grondwaarvan gekozen wordt selectief is en sterk door traditie of cultuur is be-paald. Of zoals Steve Bruce – zelf een prominent aanhanger van het klas-sieke seculariseringsmodel – het formuleerde: ‘One of the most curiousfeatures of the rational choice model is that it treats actors without identi-ty and history.’ Ook bij de nutsmaximalisatie werden vraagtekens gezet.Ik laat opnieuw Steve Bruce aan het woord: ‘I do not think people believein God because they get a good return on that belief. Most people beliefbecause they are socialised into a culture of belief.’ Als geograaf zou ikzeggen: markttheoretici veronachtzamen de historisch gegroeide cultu-reel- en politiek-geografische context.Het tweede theoretische kritiekpunt betreft de eenzijdige gerichtheid op

de aanbodzijde van de godsdienstmarkt. Deze gerichtheid heeft vermoede-lijk te maken met de behoefte zich af te zetten tegen het klassieke seculari-seringsparadigma, dat juist een afname in de vraag naar godsdienst cen-traal stelt. Door uit te gaan van een constante vraag naar godsdienstigeproducten worden individuen gereduceerd tot ‘passive recipients of collec-tively created goods’, zoals Bankston het eens formuleerde. Uit onder-zoek weten we dat godsdienstige keuzes door allerlei individuele engroepskenmerken als opleidingsniveau, beroep, minderheidspositie, cultu-rele tradities, ras, etniciteit et cetera worden bepaald en die kenmerkenzijn niet gelijkmatig gespreid in ruimte en tijd.Behalve op zijn theoretische inhoud, is de godsdienstige markttheorie

ook op empirische gronden gekritiseerd. Vooral de uit deze theorie afge-leide hypothese dat grotere religieuze diversiteit leidt tot grotere godsdien-stigheid en kerkelijke betrokkenheid blijkt in ieder geval in Europa nietstand te houden. Als iets de recente veranderingen in het godsdienstigelandschap van Europa karakteriseert, dan is het wel de combinatie vanenerzijds toenemende godsdienstige diversiteit door immigratie en afkal-vende religieuze monopolies en anderzijds voortgaande secularisering.

Kortom toenemende diversiteit gaat gepaard met toenemende secularisa-tie, precies het omgekeerde van wat de markttheorieën voorspellen. Maar

ook in vroege fasen van het seculariseringsproces vinden we de veronder-stelde samenhang niet terug. Zo konden Sjoerd de Vos en ik onlangs aan-tonen dat in Nederland in de correlatie tussen de mate van religieuzediversiteit en onkerkelijkheid van gemeenten positief was in plaats van dedoor de markttheoretici veronderstelde negatieve samenhang. De gevon-den positieve samenhang is overigens niet strijdig met het klassieke secu-lariseringsparadigma.Ook op het idee dat er een constante behoefte zou zijn aan godsdienst,

zoals de markttheoretici veronderstellen, valt empirisch veel af te dingen.Zo hebben Norris & Inglehart onlangs een manmoedige poging onderno-men de wereldwijde verschillen in godsdienstigheid statistisch te analyse-ren. Overbodig te vermelden, dat aan zo’n poging de nodige methodolo-gische problemen kleven. Niettemin weten zij plausibel te maken dat er inhun data geen steun te vinden is voor een aanbodgerichte theorie oversecularisering. Zij verwerpen dan ook het idee dat er overal een stabielevraag naar godsdienst zou zijn. In tegendeel, in de meer welvarende enontwikkelde delen van de wereld vermindert de behoefte aan godsdienst,wat in feite een ondersteuning van de klassieke seculariseringsthese in-houdt, maar elders blijft die behoefte op een constant hoog niveau of stijgtdie zelfs. Ter verklaring ontwikkelden zij de hypothese dat de behoefte aangodsdienst van mensen afhankelijk is van de mate van bestaanszekerheidgedurende de periode waarin ze opgroeien en gevormd worden tot vol-wassenen. Opgroeien in een omgeving met een groot gebrek aan bestaans-zekerheid zou dan leiden tot een relatief belangrijke plaats voor godsdienstin hun leven. Zo zou de sterke secularisering in de (West-)Europese ver-zorgingsstaten verklaard kunnen worden door de hoge mate van bestaans-zekerheid aldaar. De godsdienstigheid van veel landen in het Zuiden, maarzelfs ook van de Verenigde Staten met hun veel minder ontwikkelde col-lectieve verzorgingsarrangementen zou omgekeerd verklaard worden dooreen grotere mate van existentiële onzekerheid.Winst van deze benadering is dat de sociaal-economische en politieke

context in de beschouwing betrokken kan worden. Het belang van dezecontext spreekt impliciet ook uit de constatering van de godsdienstsocio-loog Jose Casanova dat de discussie over secularisering tussen Ameri-kaanse en Europese godsdienstsociologen in een impasse verkeert: ‘Theorthodox model works relatively well for Europe but not for America, theAmerican paradigm works for the but not for Europe.’ Kennelijk heb-

ben beide theoretische modellen een beperkte geografische reikwijdte enmaakt het wat uit of je in de Verenigde Staten woont of in Europa. Hijwerkt dat verder uit door – ik zou haast zeggen als een goed politiek geo-graaf – te wijzen op territorialiseringsprocessen uit het verleden, die tevenseen territoriale inbedding van godsdienst inhielden. Die territorialiseringhad te maken met het ontstaan van een systeem van nationale staten, dieelkaars soevereiniteit over de bijbehorende territoria erkenden. De territo-riale inbedding van godsdienst in die staten had de meeste invloed daarwaar tevens staatskerken ontstonden. Het bekende adagium van de Augs-burgse godsdienstvrede uit , later bevestigd bij de Westfaalse vrede van, cuius regio, eius religio vormde het basisprincipe. Cuius regio, eiusreligio betekent letterlijk: wiens gebied, diens godsdienst.Mijn gewaardeerde collega Gertjan Dijkink heeft dit territorialiserings-

proces uiteengelegd in een drietal dimensies: Closure, control en identity.Closure staat voor de afgrenzing ten opzichte van de buitenwereld; controlvoor de beheersing van de personen, activiteiten en hulpbronnen op hetterritorium en identity voor de ideologie die de bevolking van het territo-rium verenigt en macht en gezag over het territorium legitimeert. Waarde eerste twee dimensies vooral over staatsvorming gaan, betreft de derdevooral natievorming.Die territoriale inbedding van religie betekende dat iedere staat zijn ei-

gen verhouding tussen kerk en staat concipieerde, wat in Europa tot eenrijke verscheidenheid leidde. Enerzijds waren er landen met een sterkescheiding tussen kerk en staat zoals Frankrijk en in mindere mate Neder-land, anderzijds waren er landen met een staatskerk zoals Scandinavië,Engeland en de door orthodoxe kerken gedomineerde landen in het oos-ten van Europa, en alle varianten daartussenin. Die variëteit leidde nietalleen tot een opdeling van Europa in een luthers blok in het Noorden, eenkatholiek blok in het Zuiden en een orthodox blok in het Oosten met watgemengde staten daartussen in, zoals ons eigen vooral calvinistisch geo-riënteerde vaderland met een grote katholieke minderheid, maar ook toteen verdere differentiatie vooral binnen het rooms-katholieke deel, zoalshet verschil tussen bijvoorbeeld Spanje, Frankrijk, Italië, Beieren en Polenkan illustreren. Deze opdeling had ook consequenties voor de mate vansecularisering. Protestantse landen seculariseerden meer dan katholieke enbinnen de katholieke staten seculariseerde Frankrijk bijvoorbeeld meerdan Italië.

Als de historische staats- en natievorming dan zo belangrijk is geweestvoor de godsdienstige differentiatie binnen Europa, kunnen we daar danook de sleutel vinden voor het verschil tussen Europa en de VerenigdeStaten? Laten we een poging wagen.

Territorialisering van onderop en van bovenaf

De Amerikaanse samenleving wordt vaak afgeschilderd als A Nation ofImmigrants, zoals de titel van een bekend door president John F. Kennedygeschreven en postuum verscheen boek luidt. Toch is dit beeld niet hele-maal correct en in zekere zin ook misleidend. De eerste groepen mensendie in de zeventiende en achttiende eeuw vanuit Europa voet aan wal inAmerika zetten, waren niet zozeer immigranten, maar kolonisten. Hetessentiële verschil is dat kolonisten een nieuwe samenleving creëren ineen leeg gebied, terwijl immigranten zich vestigen in een bestaande sa-menleving. Daarmee hebben die eerste kolonisten een onevenredig groteinvloed op de culturele geografie van een gebied. De bekende cultureelgeograaf Wilbur Zelinski noemt dat de ‘leer van de eerste kolonisatie’.

Ter zijde zij opgemerkt dat het dunbevolkte Amerika uiteraard wel zijnIndiaanse stammen kende, maar die werden eenvoudig verdreven of kwa-men om als gevolg van geweld of door Europeanen meegebrachte ziektes.In ieder geval functioneerden zij niet als een potentiële host society. In diezin was de Amerikaanse samenleving oorspronkelijk geen natie van immi-granten, maar een samenleving of liever gezegd een reeks van afzonder-lijke gemeenschappen van kolonisten, die veelal groepsgewijs naar deNieuwe Wereld waren gekomen en die zich na de Amerikaanse Revolutiezouden verenigen tot de Verenigde Staten van Amerika.En die eerste groepen van kolonisten hadden een aantal bijzondere ken-

merken, die bepalend zijn geweest voor de historische ontwikkeling van deAmerikaanse cultuur en identiteit. In overgrote meerderheid waren zijBrits, blank en protestant. En voor ons thema van belang: zij waren pro-testant van een dissidente soort. Juist de mogelijkheid om in vrijheid af-wijkende godsdienstige opvattingen erop na te houden en groepsgewijs inde praktijk te brengen bracht vele dissidente protestantse gemeenschap-pen ertoe de oversteek van Europa naar Amerika te wagen, om te begin-nen met de puriteinse Pilgrim Fathers, die met hun schip de Mayflower in

Figuur : De ontwikkeling van de Verenigde Staten tot

de Amerikaanse kust bereikten. Zij vergeleken zichzelf met de Israë-lieten uit het Oude Testament. Amerika was voor hen het Nieuwe Jeruza-lem, het beloofde land, ver verwijderd van de corrupte wereld van hetOude Europa, waaronder in hun opvattingen ook de rooms-katholieke enanglicaanse kerken begrepen dienden te worden. Zij moesten niets heb-ben van de in deze kerken gangbare episcopale hiërarchie. De Bijbel alshet woord van God was hun enige bron van gezag. Ook in latere periodenfungeerde Amerika als een ‘asylum for the oppressed’ om een bekendeslogan uit de tijd van de Amerikaanse Revolutie te citeren. Zo warenhalverwege de negentiende eeuw ook in de emigratie uit Nederland dedissidente afgescheidenen, die zich hadden losgemaakt van de Neder-landse Hervormde Kerk, oververtegenwoordigd. Onder leiding van be-kende voormannen van de Afscheiding als Scholte en Van Raalte vertrok-ken groepsgewijs vele honderden landgenoten naar het beloofde land omzich in vooral Michigan en in mindere mate Iowa te vestigen, waar nogsteeds concentraties van Nederlandse herkomst te herkennen zijn. VanuitZwitserland en Duitsland, om een ander tot de verbeelding sprekend

voorbeeld te geven, vertokken in de loop van de achttiende eeuw weder-dopers naar Pennsylvania om daar de nog steeds bestaande Amish ge-meenschappen te stichten.

Verreweg de meeste vroege kolonisten waren echter toch uit Groot Brit-tannië afkomstig. Dat bleek bij de eerste volkstelling nadat de dertien be-staande koloniën in hun onafhankelijkheid op Engeland hadden ver-overd en zich hadden verenigd in een confederatief en later federatiefverband (zie figuur ). Overigens speelde ook bij deze vereniging oudtes-tamentische symboliek een rol. De dertien koloniën werden vergelekenmet de stammen van Israël, waarbij de stam van Jozef onderverdeeld wasin die van zijn zonen Efraïm en Manasse. Volgens die eerste Ameri-kaanse volkstelling, die plaats vond in , telde de bevolking van de Ver-enigde Staten – afgezien van de Indiaanse bevolking – bijna miljoenpersonen, waaronder . slaven. De blanke bevolking bestond voor procent uit Britten ( procent Engelsen), de rest werd gevormd doorvooral Duitsers en Nederlanders. Van die blanke bevolking was maar liefst procent protestant, in meerderheid van calvinistische of doperse signa-tuur.

Dat protestants-kolonistische karakter van die vroege Amerikaanse sa-menleving werkte ook door in wat wel the American creed wordt genoemden wat als een tweede pijler van de Amerikaanse identiteit beschouwd kanworden: een geloof in de wezenlijke gelijkwaardigheid van de individuelemens; in zijn onvervreemdbaar recht op vrijheid, rechtvaardigheid en ge-lijke kansen; gekoppeld aan een fundamenteel wantrouwen ten opzichtevan overheidsbemoeienis en hiërarchische verhoudingen in het alge-meen. In de loop van de Amerikaanse geschiedenis heeft dit credo eenhoge mate van continuïteit laten zien, tot op de dag van vandaag, en konhet bogen op de algemene instemming en steun van de Amerikaanse be-volking, al was de praktijk daarmee niet altijd in overeenstemming, zoalsde geschiedenis van de zwarte Amerikanen duidelijk illustreert.We vinden hier weer de elementen van het protestantisme terug. De

protestantse nadruk op het eigen geweten en de verantwoordelijkheid omde wil van God rechtstreeks uit de Bijbel te leren kennen, stimuleerde in-dividualisme en de eigen verantwoordelijkheid van ieder individu voorzijn of haar succes of falen. Uit de bekende studies van Geert Hofstedeover nationale cultuurverschillen onder medewerkers van in de jaren, bleken de Amerikanen verreweg de hoogste score op de individua-

lisme dimensie te hebben, gevolgd door de Australiërs en de Britten.

Ook het protestantse arbeidsethos vinden we terug. Een internationaalvergelijkend onderzoek onder geïndustrialiseerde landen uit becij-ferde dat Amerikanen jaarlijks gemiddeld uur langer werken dan Eu-ropeanen.

Tenslotte vinden we het specifieke karakter van het Amerikaanse pro-testantisme terug in de afkerigheid van grote hiërarchisch georganiseerdekerken. Godsdienstvrijheid in Amerikaanse zin betekent in hoge mate hetvrijwillig kunnen stichten, onderhouden en uitdragen van eigen lokalekerken, congregaties of sekten, onafhankelijk van welke kerkelijke hiërar-chie of centrale overheid dan ook. Dit is een groot verschil met Europa,waar in de meeste landen zo niet een staatskerk, dan toch op zijn minsteen dominante door de staat gesanctioneerde kerk bestond en in demeeste gevallen nog bestaat, of het nu gaat om de rooms-katholieke kerkin het Zuiden, de lutherse kerk in de Scandinavische landen, de rooms-katholieke of evangelische kerk in delen van Duitsland, de anglicaansekerk in Engeland of de orthodoxe kerken in het oosten en zuidoosten vanEuropa. Zelfs in het relatief godsdienstvrije Nederland, heeft de oude cal-vinistische gereformeerde kerk, later omgedoopt in Nederlandse Her-vormde Kerk, lange tijd een geprivilegieerde en met de staat verbondenstatus gehad, die nu nog herkenbaar is in het lidmaatschap van het ko-ninklijk huis.Niets van dat al in de Verenigde Staten. Zelfs de rooms-katholieke kerk,

die Amerika in de negentiende eeuw bereikte via de immigratie van vooralIeren en Duitsers, paste zich aan de bestaande Amerikaanse samenlevingaan. De rooms-katholieke kerk veranderde met betrekking tot veel vanhaar opvattingen, praktijken, organisaties en gedragingen in een Ameri-kaans-katholieke kerk. Of zoals een Afrikaanse commentator in de jarennegentig van de vorige eeuw eens schreef: ‘Amerikaanse katholieken zijnlastig voor Rome, omdat ze, nu ja… zo protestants zijn.’

Tegen die achtergrond moeten we ook de scheiding tussen staat en kerkzien zoals die na de Amerikaanse onafhankelijkheid in de Grondwet ver-ankerd werd en die totaal verschilt van de scheiding tussen staat en kerkzoals die na de Revolutie in Frankrijk tot stand is gekomen. Waar deFranse scheiding tussen staat en kerk de bedoeling had de staat te vrijwa-ren van de invloed van de machtige rooms-katholieke kerk, zo had deAmerikaanse scheiding tussen kerk en staat juist de bedoeling kerk en

godsdienst te vrijwaren van staatsinvloeden. Hoewel zowel de Franse alsde Amerikaanse Revolutie vrijheid en gelijkheid hoog in het vaandel had-den staan, was de Franse Revolutie duidelijk anti-godsdienst, indachtig devaak aangehaalde uitspraak van Voltaire: ‘écrasez l’infâme’ (verpletter deeerloze, waarmee hij de katholieke kerk bedoelde). De Amerikaanse Revo-lutie was duidelijk pro-godsdienst: het ging de Amerikanen om de ‘free-dom to believe’ in plaats van de ‘freedom from belief’ van de Fransen.

Behalve een constitutionele is er ook een organisatorische kant. Degrote Europese staatskerken of in ieder geval dominante kerken zijn sterkterritoriaal georganiseerd, verdeeld in bisdommen of andersoortige regio-nale territoriale eenheden, of in parochies of gemeenten als het om lokaleeenheden gaat. In veel gevallen overlapten die kerkelijke territoriale een-heden met staatkundige en vervulden zij burgerlijke functies. Zo was deregistratie van geboorten, sterfte en huwelijken lange tijd een taak van delokale eenheden van de kerk, in Zweden zelfs tot zeer recent (). Dieterritoriale indeling en de bijbehorende lokale kerkelijke gemeenschappenwaren doorgaans door de hogere kerkelijke autoriteiten in het leven ge-roepen. In scherp contrast daarmee staan de Amerikaanse lokale gods-dienstige gemeenschappen, die van onderop ontstaan zijn uit degenen diezich vrijwillig met elkaar verbonden: de zogenaamde congregations. Hetgevolg is een eindeloze plaatselijke verscheidenheid van met elkaar con-currerende congregaties. Dit model van congregaties werd nog versterktdoor de voortdurende instroom van immigrantengroepen van diverse her-komst, die hun eigen godsdienst meenamen en al dan niet aanpasten aande nieuwe Amerikaanse situatie. Voor hen was godsdienst vaak een mid-del voor onderlinge solidariteit en gemeenschappelijke identiteit. Allegroepen tezamen versterkten de zichtbaarheid en vanzelfsprekendheidvan godsdienst in de Amerikaanse maatschappij. Aangezien iedere con-gregatie zich ook financieel zelf moest bedruipen (zij kregen immers geensubsidie van de overheid), was en is actieve werving en voortdurende zorgom het voortbestaan een essentieel onderdeel van het dagelijks functione-ren. En zo ontstond een levendige godsdienstmarkt compleet met gods-dienstige ondernemers, voortdurende ‘productvernieuwing’ en met elkaarconcurrerende congregaties.Als een gevolg van het historisch monopolie, dat de kerken in Europa

bezaten of nog bezitten, bezien Europeanen hun kerken met geheel andereogen: meer als een soort publieke voorzieningen dan als concurrerende

bedrijven. De meerderheid benadert kerken met een zekere welwillend-heid als zinvolle sociale instituties, die men wellicht ooit in hun leven nogeens nodig zou kunnen hebben. Het komt eenvoudig niet bij hen op tedenken dat ze zouden ophouden te bestaan als zij zichzelf niet actief zou-den inzetten om dat te voorkómen. Slechts in die landen, waar de kerkniet gelieerd was aan het staatsgezag, maar meer kerk van het volk was inverzet tegen een vreemde overheerser, zoals in Ierland voor de onafhanke-lijkheid en in Polen voor de val van het communisme, ging het rooms-katholicisme een zodanig essentieel onderdeel uitmaken van de nationaleidentiteit, dat deze landen nog steeds tot de meest godsdienstige van Euro-pa behoren.

In Amerika zien we tenslotte dat het protestantse arbeidsethos en denadruk op de eigen verantwoordelijkheid inzake succes of falen met zichbracht dat het idee van een verzorgingsstaat op aanzienlijk minder steunkon rekenen dan in Europa. Socialistische politieke stromingen of partijenontbraken vrijwel of waren in omvang en invloed niet te vergelijken metdie in Europa. Het gevolg is dat een verzorgingsstaat zoals wij die in Euro-pa kennen in Amerika vrijwel ontbreekt, en dat het krijgen van een over-heidsuitkering een stigma betekent zoals dat in geen enkel ander geïndus-trialiseerd land voorkomt. Iets krijgen waar je niet voor gewerkt hebt, iseen grote schande. De consequentie daarvan is dat in de praktijk veelAmerikanen aangewezen zijn op kerken en congregaties, wanneer ze, bij-voorbeeld door ziekte of werkloosheid, niet meer in staat zijn voor zichzelfte zorgen. In Europa zorgt de staat van de wieg tot het graf en heeft detraditionele functies van kerken op dit punt vrijwel geheel overgenomen.

Conclusies

Samenvattend kunnen we vaststellen dat in Amerika een soort territoriali-sering van onderop heeft plaats gevonden, die sterk gestempeld was doorde godsdienstige, met name dissident protestantse cultuur van de eerstegroepen kolonisten. Die cultuur werkte door in de Amerikaanse civielegeloofsbelijdenis, die de nadruk legde op de individuele vrijheid en verant-woordelijkheid en daarmee wantrouwend stond ten opzichte van staats-bemoeienis en hiërarchische verhoudingen in het algemeen, inclusiefcollectieve verzorgingsarrangementen. Die cultuur van protestantse kolo-

nisten werkte ook door in de verhouding tussen staat en godsdienst, dieformeel weliswaar werden gescheiden, maar niet om de staat te vrijwarenvan godsdienst (zoals in Frankrijk), maar om godsdienst te vrijwaren vanstaatsinvloeden en zo een maximale godsdienstvrijheid te bewerkstelligen,die een ideale gelegenheid bood aan godsdienstige ondernemers hun eigengodsdienstbedrijfje te stichten en uit te bouwen in concurrentie met el-kaar.In Europa daarentegen vond territorialisering van bovenaf plaats, waar-

bij, nadat de Reformatie de monopolie positie van de rooms-katholiekekerk had aangetast, godsdienst territoriaal ingebed werd volgens het cuiusregio, eius religio-principe. Territoriaal georganiseerde staatskerken of opzijn minst dominante kerken waren het gevolg, welke gingen fungeren alseen soort publieke voorzieningen, die geleidelijk aan steeds meer functieskwijtraakten aan opkomende verzorgingsstaten. Seculiere ideologieën alshet socialisme inspireerden het verzet tegen de gevestigde orde en daar-mee tevens tegen de met die orde verbonden geprivilegieerde kerken.Industrialisatie en urbanisatie maakten de bevolking los van haar traditio-nele geografische en daarmee ook godsdienstige setting inclusief de bijbe-horende sociale controle. Secularisering was het gevolg. Industrialisatie enurbanisatie vonden uiteraard ook in de Verenigde Staten plaats, maar dedaar van onderop ontstane levendige godsdienstmarkt zorgde voor eenaantrekkelijk en divers aanbod aan actieve congregaties, waardoor secula-risering voorkomen werd.

Mondiale context

Als we tot slot het verschil tussen de Verenigde Staten en Europa in eenmondiale context plaatsen, doet zich een opmerkelijk verschijnsel voor.Lange tijd vormden de Verenigde Staten in de ogen van Europeanen eenvreemde uitzondering in de westerse wereld. Secularisering was normaal,dat hoorde bij modernisering. Tegenwoordig zijn de rollen omgedraaid.De meeste godsdienstwetenschappers, zijn van mening dat het geseculari-seerde Europa de uitzondering vormt in een wereld waarin godsdienstweer prominent aanwezig is of het nu gaat om de groei van de pinksterbe-weging in Latijns Amerika, de Pacific Rim, maar ook in grote delen vanAfrika, de islam in het Midden Oosten en andere delen van Afrika, het

rooms-katholicisme in de Filippijnen of het orthodoxe christendom inRusland. Het interessante daarbij is dat voor zover er groei van het aan-tal godsdienstigen in Europa plaatsvindt, deze vooral te maken heeft metde immigratie uit de niet-Europese delen van de wereld. In die zin komtde godsdienstige wereld tegenwoordig naar Europa toe. Dat geldt niet al-leen voor de islam, die in Europa een spectaculaire groei heeft doorge-maakt, maar ook voor verschillende versies van het christendom. Daarbijdoen zich opmerkelijke rolverwisselingen voor. Zoals in koloniale tijdenNederlandse missionarissen en zendelingen er op uittrokken om het evan-gelie in Afrika te verkondigen, zo voelen nu bijvoorbeeld Ghanese evange-listen zich geroepen het zaad van het christendom te doen ontkiemen inde spirituele woestijn, die Nederland in hun ogen inmiddels geworden is.

Vooralsnog hebben zij meer succes bij mede-immigranten dan bij autoch-tone Nederlanders. Die laatste groep seculariseert onverdroten verder envoor zover zij spiritueel geïnteresseerd zijn, zoeken zij hun heil meer inNew Age-achtige vormen van spiritualiteit, die veelal neerkomen op eenzoektocht naar het ware, goddelijke zelf. De belangstelling voor deze alter-natieve vormen van spiritualiteit is de laatste decennia duidelijk toegeno-men.

Ook de Verenigde Staten zijn de laatste decennia overigens het toneelvan immigratie uit niet-Europese landen, die het godsdienstig karakterversterken, zij dat het daar vooral om rooms-katholieken uit Mexico enhet Caribisch gebied gaat.

Zo blijft de wereld het toneel van bevolkingsbewegingen, die de verschil-lende plekken in de wereld een dynamisch karakter geven, ook waar hetde godsdienst ter plaatse betreft. Willen wij de daaruit voortvloeiende ver-schillen tussen die plekken kunnen verklaren dan is een combinatie vanhistorische en geografische kennis onontbeerlijk. En zo ben ik weer terugwaar ik begon.

Een paar persoonlijke opmerkingen tot slot

Ooit begon ik als student sociale geografie met het volgen van colleges ineen oud schoolgebouw aan het Waterlooplein, op de plek waar nu deStopera is verrezen. Later verhuisden wij naar het Gebouw voor Geografi-

sche Wetenschappen aan de Dapperstraat, dat nog steeds bestaat, maarinmiddels een andere bestemming heeft gekregen. Daar kreeg ik mijneerste dienstverband als kandidaatsassistent bij het Sociaal-GeografischInstituut. De staf was nog zo klein dat wij iedere maandagochtend eenstaf vergadering konden houden op de kamer van Herman van der Wus-ten, toen nog beginnend wetenschappelijk medewerker. Als assistentmocht ik daarbij aanwezig zijn en maakte ik kennis met een stel docentendat in plezierige, collegiale sfeer met elkaar omging en eventuele proble-men met relativerende humor wegmasseerde of eenvoudig uit de wegging. Het doet mij bijzonder veel genoegen een aantal van hen vandaagonder mijn gehoor te vinden.Terugkijkend kan ik vaststellen dat gedurende de ruim jaar dat ik

deel uit heb gemaakt van de club van sociaal-geografen, – ondanks verhui-zingen, schaalvergroting en reorganisaties – veel van die oorspronkelijkesfeer bewaard is gebleven. Niet alleen naties ontwikkelen hun eigen cul-tuur. Die specifieke cultuur heeft sterk bijgedragen aan de arbeidsvreugddie ik altijd ervaren heb. Ik ben het College van Bestuur van de Universi-teit van Amsterdam, maar in het bijzonder mijn sociaal-geografische col-lega’s, dan ook bijzonder dankbaar dat ik in grote vrijheid en met veelplezier mijn wetenschappelijk werk in onderwijs en onderzoek heb mogenverrichten. Ik zou een lange lijst met namen kunnen noemen van perso-nen, zowel binnen als buiten onze universiteit, die daaraan in het bijzon-der hebben bijgedragen, behalve stafleden horen daar nadrukkelijk ookstudenten en promovendi bij. Dat zal ik niet doen, ik licht er twee namenuit: Herman van der Wusten, die mijn doctoraalscriptie en samen metWillem Heinemeijer mijn proefschrift begeleidde en ook daarna altijdvoor mij een ijkpunt in de wetenschap is gebleven en Sjoerd de Vos, dieongeveer gelijk met mij in dienst kwam en met wie ik zo lang heb samen-gewerkt in het methoden en technieken onderwijs en bij gelegenheid ookin het onderzoek. Hij was het ook die al mijn vragen op statistisch terreinmet de hem kenmerkende bescheidenheid en zwarte humor wist te beant-woorden.

Ik heb gezegd.

Noten

. Mak . Mak . Zie bijvoorbeeld Bruce ; Norris & Inglehart , -; Knippenberg

. Knippenberg , -; . Sengers ; Becker & De Hart ; Bernts, Dekker & De Hart . Bernts, Dekker & De Hart , -. Geciteerd in Guétin , . Het navolgende is ontleend aan Huntington , -. Berger, Davie & Fokas , . Norris & Inglehart , . Ibidem, . De Tocqueville , . Max Weber was de eerste die het begrip secularisering gebruikte en wel in zijn

essay Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus uit (Swatos& Christiano , )

. De klassieke seculariseringsthese steunt vooral op het werk van Bryan Wilson(, , ) en is recent voortgezet door Steve Bruce ()

. Berger . Daarbij moet niet alleen aan de ontwikkelingen in het voormalige Oostblok

gedacht worden, maar ook in het Westen (zie voor Nederland bijvoorbeeldKruijt , -)

. Berger , ; Bruce , -. Stark & Brainbridge en ; Stark & Innacone, ; Finke, Guest &

Stark, ; Finke & Stark, ; Stark ; Stark & Finke . Bruce en ; Norris & Inglehart ; Wunder ; Gooren

. Bruce , . Ibidem, . Bankston , . Chaves & Gorski ; Wunder , -. Henkel & Knippenberg . Knippenberg & De Vos . Norris & Inglehart . Casanova , . Dijkink , . Davie , . Robbers , -. Madeley ; Knippenberg ; GeoJournal special issue (, vol. ,

nr ). Een mooie illustratie van die verschillen bevat ook De Busser over

bedevaartsoorden in Spanje (Santiago de Compostela), Beieren (Altötting) enPolen (Jasna Góra)

. Kennedy . Huntington , -. Zelinski , -. Guétin , -. Ibidem, . Stokvis ; Krabbendam

. Zie voor meer details Hostetler . De zich verenigende koloniën waren : New Hamshire, Massachusetts, New

York, Connecticut, Rhode Island, New Jersey, Pennsylvania, Delaware, Mary-land, Virginia, North Carolina, South Carolina en Georgia. Bij de Vrede vanVersailles in werd de nieuwe staat door Engeland en Frankrijk erkend

. Dijkink , . Hungtinton , . Huntington , -. Hofstede , . Huntington , . Huntington , . Geciteerd in Huntington , . De First Amendment of the Constitution: ‘Congress shall make no law respec-

ting an establishment of religion or prohibiting the free exercise thereof’(Wald & Calhoun-Brown , )

. Geciteerd in Berger, Davie & Fokas , en

. Berger, Davie & Fokas , . Ibidem, -; Warner , -. Zie bijvoorbeeld Bruinsma . Berger, Davie & Fokas , -. Huntington , -. Berger ; Davie ; Berger, Davie & Fokas . Ter Haar ; Davie , -. Aupers . Bruce , -

Bibliografie

Aupers, S. () ‘“We are all gods.” New Age in the Netherlands -’, in:E. Sengers (ed.), The Dutch and their gods. Secularization and transformationof religion in the Netherlands since . Hilversum: Verloren, p. -

Bankston, C.L. () ‘Rationality, choice, and the religious economy: individualand collective rationality in supply and demand’, in: Review of Religious Re-search, , p. -

Becker, J. & J. de Hart () Godsdienstige veranderingen in Nederland. DenHaag: Sociaal en Cultureel Planbureau

Berger, P.L. () The sacred canopy. Garden City, NY: DoubledayBerger, P., G. Davie & E. Fokas () Religious America, secular Europe? Farn-

ham: AshgateBernts, T., G. Dekker & J. de Hart () God in Nederland -. Kampen:

Ten HaveBruce, S. () Choice and religion: a critique of rational choice theory. Oxford:

Oxford University PressBruce, S. () God is dead. Secularization in the West. Oxford: BlackwellBruinsma, R. () Geloven in Amerika. Kerken, geschiedenis en geloof van christe-

nen in de Verenigde Staten. Zoetermeer: BoekencentrumBusser, C. de () Divine patronage. Places of pilgrimage as representations of

territorial identities. Proefschrift Universiteit van AmsterdamCasanova, J. () ‘Religion, the new millennium, and globalization’, in: Sociology

of Religion, , p. -Chaves, M. & Ph.S. Gorski () ‘Religious pluralism and religious participation’,

in: Annual Review of Sociology, , p. -Davie, G. () Religion in modern Europe. A memory mutates. Oxford: Oxford

University PressDavie, G. () Europe: the exceptional case. Parameters of faith in the modern

world. London: Darton, Longman and ToddDijkink, G.J. () Territorial shock. Closure, control and identity in world affairs.

Unpublished manuscript, University of Amsterdam, Department of Geogra-phy, Planning and International Development Studies

Finke, R. & R. Stark () ‘Religious choice and competition’, in: American Socio-logical Review, , p. -

Finke, R., A. Guest & R. Stark () ‘Mobilizing local religious markets: religiouspluralism in the empire state, -’, in: American Sociological Review, ,p. -

Gooren, H. () ‘The religious market model and conversion: towards a newapproach’, in: Exchange, , p. -

Guétin, N. () Religious ideology in American politics. A history. Jefferson, N.C./London: McFarland

Haar, G. ter () ‘African Christianity in the Netherlands’, in: G. ter Haar (ed.)Strangers and sojouners: religious communities in the diaspora. Leuven: Peeters

Henkel, R. & H. Knippenberg () ‘Secularisation and the rise of religious plura-lism’, in: H. Knippenberg (ed.) The changing religious landscape of Europe.Amsterdam: Het Spinhuis, p. -

Hofstede, G. () Allemaal andersdenkenden. Omgaan met cultuurverschillen.Amsterdam: Contact. [Vertaling van Cultures and organizations, software ofthe mind. London, ]

Hostetler, J.A. () Amish society. Baltimore: The John Hopkins University PressHuntington, S.P. () Wie zijn wij? Over de Amerikaanse identiteit. Amsterdam:

Ambo [Vertaling van Who are we? The challenges to American national iden-tity. London, ]

Kennedy, J.F. () A nation of immigrants. New York: HarperCollinsKnippenberg, H. () De religieuze kaart van Nederland. Omvang en geografische

spreiding van de godsdienstige gezindten vanaf de Reformatie tot heden. Assen:Van Gorcum

Knippenberg, H. () ‘Secularization in the Netherlands in its historical and geo-graphical dimensions’, in: GeoJournal, , p. -

Knippenberg. H. (ed.) () The changing religious landscape of Europe. Amster-dam: Het Spinhuis

Knippenberg, H. () ‘The political geography of religion: historical state-church relations in Europe and recent challenges’, in: GeoJournal, , p. -

Knippenberg, H. & S. de Vos () ‘Vroege ontkerkelijking in Nederland. Eenanalyse van het geboortecohort -’, in: I. Maas, M.H.D. van Leeuwen& K. Mandenakers (red.) Hondervijftig jaar levenslopen. De Historische Steek-proef Nederlandse bevolking. Amsterdam: Amstetrdam University Press, p. -

Krabbendam, H. () Vrijheid in het verschiet. Nederlandse immigranten inAmerika, -. Hilversum: Verloren

Kruijt, J.P. () De onkerkelikheid in Nederland. Haar verbreiding en oorzaken.Groningen/Batavia: Noordhoff

Madeley, J.T.S. () ‘A framework for the comparative analysis of church-staterelations in Europe’, in: West European Politics, , p. -

Mak, G. () Hoe God verdween uit Jorwerd. Een Nederlands dorp in de twin-tigste eeuw. Amsterdam/Antwerpen: Atlas

Mak, G. () In Europa. Reizen door de twintigste eeuw. Amsterdam/Antwerpen:Atlas

Norris, P. & R. Inglehart () Sacred and secular. Religion and politics world-wide. Cambridge: Cambridge University Press

Robbers, G. (Hrsg.) () Staat und Kirche in der Europäischen Union. Baden-Baden: Nomos

Sengers, (ed.) () The Dutch and their gods. Secularization and transformationof religion in the Netherlands since . Hilversum: Verloren

Stark, R. () ‘Secularization, R.I.P.’, in: Sociology of Religion, , p. -Stark, R. & W.S. Brainbridge () The future of religion. Secularization, revival

and cult formation. Berkeley/Los Angeles: University of California PressStark, R. & W.S. Brainbridge () A theory of religion. Bern/New York: Peter

LangStark, R. & R. Finke () Acts of faith: explaining the human side of religion.

Berkeley/Los Angeles: University of California PressStark, R. & L.R. Iannaccone () ‘A supply-side reinterpretation of the ‘seculari-

zation’ of Europe’, in: Journal for the Scientific Study of Religion, , p. -Stokvis, P.R.D. () De Nederlandse trek naar Amerika -. Leiden: Uni-

versitaire Pers LeidenSwatos, W.H. & K.J. Christiano () ‘Secularization theory: the course of a con-

cept’, in: Sociology of Religion, , p. -Tocqueville, A. de (; oorspronkelijke Franse uitgave /) Democracy in

America. Hertfordshire: WordsworthWarner, S. () ‘Work in progress towards a new paradigm for the sociological

study of religion in the United States’, in: American Journal of Sociology, ,p. -

Wilson, B. () Religion in secular society: a sociological comment. Harmonds-worth: Penguin

Wilson, B. () Religion in sociological perspective. Oxford: Oxford UniversityPress

Wilson, B. () ‘The secularization thesis: criticisms and rebuttals’, in: B.Wilson,J. Billiet & R. Laermans (eds), Secularization and social integration: papers inhonour of Karel Dobbelaere. Leuven: Leuven University Press, p. -

Wunder, E. () Religion in der postkonfessionellen Gesellschaft. Ein Beitrag zursozialwissenschaftlichen Theorieentwicklung in der Religionsgeographie. Mün-chen: Franz Steiner

Zelinski, W. () The cultural geography of the United States. Englewood Cliffs,NJ: Prentice-Hall