VănHóaSửNhậtBản

IenagaSaburou

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach

TableofContentsMỤCLỤCLờingườidịchTẬP1

§1VănhóacủaxãhộinguyênthủyKhởiđiểmcủalịchsửThờiđạixãhộinguyênthủylàmộtthờiđạinhưthếnàoĐồgốmJoumonSứcsảnxuấtbịđìnhtrệSựchiphốicủabùaphép(chúthuật)

§2VănhóathờikỳđầuxãhộithượngcổVănhóakimloạiđếnNhậtQuốcgiavàgiaicấpđượcthànhlậpMộtquốcgiavớichếđộquânchủthànhhìnhTếlễ,mộthìnhthứctôngiáodântộcChuyệnđượctruyềnbởi“CổSựKý”và“NhậtBảnThưKỷ”TìnhdụcvàvănhóathờixưaĐờisốnghằngngàyMỹthuậttạohình

§3VănhóathờixãhộiluậtlệnhCơcấuluậtlệnhđượcthànhlậpDunhậpvănhóatinhthầncủađạilụcNghệthuậtPhậtgiáothờiAsuka,Hakuhou,TenpyouPháttriểnmớicủanghệthuậttruyềnthốngVănhóađầuthờiHeian

TẬP2§4Vănhóacủaxãhộiquítộc

ĐặcsắccủaxãhộiquítộcVănnghệkểtruyện(Monogatari)phátđạtTranhcuốnphátđạtVănhóaquítộcbànhtrướngrađịaphươngvàhảingoạiSinhhoạtvănhóaởnôngthônvàđôthành

§5VănhóathờixãhộiphongkiếnbànhtrướngSựnổidậythìnhlìnhcủavũsĩvàýnghĩalịchsửcủaviệcnầyBảntínhcủavũsĩvàtínhchấtvănnghệcủahọPhậtgiáomớiNhữngtrứtáclýluậnxuấthiệnTruyềnthốngcủavănhóaquítộcThểchếtrangviênbịgiảitánvàthếlựcxưacũdiệtvongVănhóa“hạkhắcthượng”VănhóamớiphátđạttừviệcthếtụchóacủatôngiáoĐờisốnghằngngàytrongthờiđạiMuromachi

TẬP3§6Vănhóaxãhộithờiphongkiếnvữngmạnh

MỹthuậtcủavũtướngvàhàothươngNhữngtiếpxúcđầutiênvớivănhóatâyphươngSựcốđịnhcủatrậttựphongkiến,đạođứcNhogiáoápđảogiớitưtưởngHọcvấnthịnhhànhvàgiáodụcphổcậpSựpháttriểnnghệthuậtcủangườithànhphốĐặcsắcvănhóacủadânthànhphốthờiGenroku

§7VănhóathờikỳphongkiếnsuysụpVănnghệthànhphốchínrụcvàtrậttựphongkiếnlunglaySựnẩynởtinhthầnkhoahọcSựpháttriểnnhữngtưtưởngxãhộitiếnbộVănhóalanrộngrakhuvựcvàxãhội

MỤCLỤC:LờingườidịchTẬP1§1.VănhóacủaxãhộinguyênthủyKhởiđiểmcủalịchsửThờiđạixãhộinguyênthủylàmộtthờiđạinhưthếnàoĐồgốmJoumonSứcsảnxuấtbịđìnhtrệSựchiphốicủabùaphép(chúthuật)§2.VănhóathờikỳđầuxãhộithượngcổVănhóakimloạiđếnNhậtQuốcgiavàgiaicấpđượcthànhlậpMộtquốcgiavớichếđộquânchủthànhhìnhTếlễ,mộthìnhthứctôngiáodântộcChuyệnđượctruyềnbởi“CổSựKý”và“NhậtBảnThưKỷ”TìnhdụcvàvănhóathờixưaĐờisốnghằngngàyMỹthuậttạohình§3.VănhóathờixãhộiluậtlệnhCơcấuluậtlệnhđượcthànhlậpDunhậpvănhóatinhthầncủađạilụcNghệthuậtPhậtgiáothờiAsuka,Hakuhou,TenpyouPháttriểnmớicủanghệthuậttruyềnthốngVănhóađầuthờiHeianTẬP2§4.VănhóacủaxãhộiquítộcĐặcsắccủaxãhộiquítộcVănnghệkểtruyện(Monogatari)phátđạtTranhcuốnphátđạtVănhóaquítộcbànhtrướngrađịaphươngvàhảingoạiSinhhoạtvănhóaởnôngthônvàđôthành§5.VănhóathờixãhộiphongkiếnbànhtrướngSựnổidậythìnhlìnhcủavũsĩvàýnghĩalịchsửcủaviệcnầyBảntínhcủavũsĩvàtínhchấtvănnghệcủahọPhậtgiáomớiNhữngtrứtáclýluậnxuấthiệnTruyềnthốngcủavănhóaquítộcThểchếtrangviênbịgiảitánvàthếlựcxưacũdiệtvongVănhóa“hạkhắcthượng”VănhóamớiphátđạttừviệcthếtụchóacủatôngiáoĐờisốnghằngngàytrongthờiđạiMuromachiTẬP3§6.VănhóaxãhộithờiphongkiếnvữngmạnhMỹthuậtcủavũtướngvàhàothươngNhữngtiếpxúcđầutiênvớivănhóatâyphươngSựcốđịnhcủatrậttựphongkiến,đạođứcNhogiáoápđảogiớitưtưởngHọcvấnthịnhhànhvàgiáodụcphổcậpSựpháttriểnnghệthuậtcủangườithànhphố

ĐặcsắcvănhóacủadânthànhphốthờiGenroku§7.VănhóathờikỳphongkiếnsuysụpVănnghệthànhphốchínrụcvàtrậttựphongkiếnlunglaySựnẩynởtinhthầnkhoahọcSựpháttriểnnhữngtưtưởngxãhộitiếnbộVănhóalanrộngrakhuvựcvàxãhội

LỜINGƯỜIDỊCHNhậtBảnlàmộtquốcgiapháttriển,giàumạnhhiệnđại.SảnphẩmcôngnghiệpcủaNhậtnổi

tiếngvềchấtlượngvàđượcnhiềungườitrênthếgiớiyêuchuộng.NhưngtrướcthờikỳMinhTrịduytân,NhậtcũngchỉlàmộtquốcgiaphongkiếnnghèokhổhơncảViệtNamchúngtathờiđó.TrướcsựbànhtrướngcủacácthếlựcÂuchâuhùngmạnh,cácnướcÁchâuchỉcóthểnghĩra

được cách “bế quan tỏa cảng” để chống lại liệt cườngÂu châu, nhưng cuối cùng đã bị liệtcườngÂuchâuxâuxénhưTrungQuốchoặcbịthànhthuộcđịanhưViệtNam.TạisaoởÁchâuchỉcóNhậtBảnđãlợidụngđượcsứcmạnhcủangườikhácđểcậnđạihóaquốcgia,tạoramộtnướcNhậthùngcườngnhưngàynay.Ngườitathườngbảomộtdântộc,mộtquốcgiacóthểpháttriểnđượchaykhông,điềunầy

tùythuộclớnlaovàocáchsuynghĩ,sinhhoạtxãhội,nóimộtcáchvắntắtlàvănhóacủadântộcđó,quốcgiađó.Ởđây tôixindịchvàchú thíchquyển“VănhóasửNhậtBản”dogiáosư IenagaSaburou

(giáosưtrường“ĐạihọcsưphạmToukyou”,naylàtrườngđạihọcTsukuba)viếtxuấtbảnvàonăm1982(bản2)đểgiớithiệucùngbạnđọcvàinétđạicươngvềvănhóacủaNhậtBản.ĐốivớinhữngngườinghiêncứuvềNhậtBản,đầuđề“tạisaoNhậtBảnđãnghĩravàđãthực

hànhđược2chữ“duytân”vàokhoảng140nămvềtrước,tronglúckhôngcónướcnàonghĩrađược”,làmộtđầuđềhếtsứckhókhăn.Vớiýnghĩađó,quyểnsáchnầyđượcdịchravớimụcđíchgiúpbạnđọccómộtkiếnthức

thườngthứcvềvănhóaNhậtBản,vànếunólàmộtkíchthíchkhiếnbạnđọcmuốnbiếtsâuhơnvềNhậtBản,đểrồimộtngàynàođócóngườiđưaralờigiảichođầuđềnóitrênđểthamkhảotrongviệckiếnthiếtđấtnước,thìđóchínhlàđiềuhạnhphúccủatôi.Saucùngtôixincảmơntấtcảanhem,giađìnhvànhữngngườithânyêucủatôiđãhếtlòng

giúptôitrongviệchoànthànhquyểnsáchnầy.Tháng3năm2003

LêNgọcThảo

TẬP1CHƯƠNG1

VĂNHÓACỦAXÃHỘINGUYÊNTHỦYKhởiđiểmcủalịchsửTrướcđâyngườitathườngcoilịchsửbắtđầutừkhiquốcgiađượcthànhhình.Ởthờiđại

màdânchúngphảiquìphụctrướcquyềnlựccủaquốcgiathìthờiđạichưacóquốcgiabịcoilàthờiđạicủanhữngconvậtchưađượcgọilàconngười.Nếudạychongườitabiếtrằng,trongthựctế,đãcóthờiđạikhôngcóquốcgia,thìchẳngkhácnàonhưdạyrằngquốcgiakhôngnhấtthiếtcầnchođờisốngcủanhânloại,vàtừđócóthểđưađếnmộttưtưởngnguyhiểm,hyvọngtrongtươnglaithờiđạikhôngcóquốcgiasẽtáisinh.ThờitiềnchiếnởNhật,lịchsửcủaxãhộinguyênthủyhoàntoànkhôngđượcđềcậpđếntrongcácsáchgiáokhoaởcấptiểuhọchoặccấptrunghọc,mộtcớtrựctiếpvìlịchsửNhậtđượcviếttừnhữnghuyềnthoạithầnthánh,chonênxãhộinguyênthủyđãkhôngcóchỗđứngtronglịchsử.Nhưngtrongthựctế,cănbảnlàdoởnhữngýđồsâusắcnhưđãnóiởtrên.Songsongvớiviệcđócòncóthóiquencoilịchsửbắtđầutừlúccóvănhiến,gọithờiđại

chưacóvănhiếnlàthờitiềnsử.Nóimộtcáchcụthể,trongnhiềutrườnghợp,thờiđạikhôngcóquốcgiabịxemlàthờiđạitiềnsửnhưđãnóiởtrên,vàxãhộinguyênthủyđượcxếpvàothờitiềnsử.Ngàynay,cáchnghĩkhôngphảichỉcóvănkiệnmới làsử liệu,đãtrởthànhthườngthức.

Quốcgiacũngvậy,đóchỉlàmộttrạngtháixãhộiđượcsinhraởmộtgiaiđoạntronglịchsửloàingười.Vìvậytrongtươnglaiởmộtngàynàođó,quốcgia,mộtsảnphẩmcủalịchsử,cóthểbiếnmấtđi.Vàlịchsửdàidặcvềđờisốngcủaconngườitrướckhicóquốcgia,đượccoitrọngra.Ngàynay,thônglệcủahọcgiớilàcoilịchsửnhânloạibắtđầutừlúcloàingườibiếtchếbiến

nhữngdụngcụsảnxuấtđểlàmlaođộngxãhội.Thôngthườngngàynay,lịchsửđượcviếttừviệcxuấthiệncủađồđá,mộtdụngcụsảnxuất,mộtvănhóaxưanhấtcủaconngười.SauchiếntranhnhữngsáchgiáokhoaởNhậtđãbỏviệcviếtsửtừnhữngtruyềnthuyếtthầnthánh,vàtừđótậpquánviếtsửtừthờiđạiđồđáđãđượcxáclập.Trongcấutạoxãhội,thờiđạiđồđálàgiaiđoạnđượcgọilàxãhộinguyênthủy.

ThờiđạixãhộinguyênthủylàmộtthờiđạinhưthếnàoMãiđếntậnnhữngnămsauthếchiến2,ngườitavẫncònnghĩrằngthờiđạidùngđồgốm

Joumon(縄文)[1]làthờiđạiđồđáduynhấtởNhật.Nhưngvàonăm1949ngườitađãtìmrađượcnhữngđồđákhôngcóđồgốmđínhkèm,ởIwajuku(岩宿),tỉnhGunma(群馬).ĐiềuđóchotathấyrõđãcómộtvănhóađitrướcvănhóađồgốmJoumon,vànhữngđồđácủathờiđạitrướcthờivănhóađồgốmJoumonlầnlượtđượcđàoraởkhắpnơitrongnướcNhật.Mộtphầnxươngngườitrongthờiđạinầycũngđãđượcđàora.NhưngthờiđạitrướcthờiđạiđồgốmJoumonnầy,đếnnaycũngchưađượcbiếtrõlắm.Dẫusaođinữa,trongthờiđạiđồđá,chưacócanhtácnôngnghiệp,mọingườiđãđisănnai,

heoởrừngnúi,đibắtcá,sòởbiển,đinhặttráicâyđểsinhsống.Vìvậykhôngcónhữngtậpthểsinhhoạtlớnđángkểđượclậpra,dođótàisảndosựtíchlũyvậtchấtthặngthừa,khôngthànhhình.Quyền lực chính trịđặt cơ sở trên sứcmạnhcủagiàucó,khôngsinh rađược.Xãhộinguyênthủylàmộtxãhộikhôngcóquyềnlựcquốcgia,cũngkhôngcóđốilậpgiaicấp,mộtđặcchấtcănbảnkhácbiệtvớinhữnggiaiđoạnkháccủaxãhội.

ĐồgốmJoumonKhôngbiếtrõxãhộinguyênthủycủaNhậtđãkéodàibaolâu.Vớikhảnăngcủakhoahọc

hiệnnay,khôngcóphươngphápnàocóthểtínhtoánchínhxáctuyệtđốiđượcnămthángcủathờiđạikhôngcóvănkiệnnầy.Nhưngcóđiềukhôngthểnghingờđượclàítnhấtthờiđạiđồgốmnầyđãkéodàitrêndưới10ngànnăm,mộtthờigianhếtsứclàdài.

ĐồgốmJoumonTổtiênngườiNhậtkhidichuyểnđếnvùngđấtnầy,cólẽđấtNhậtcòndínhliềnvớiđạilục

châuÁ.Nhữngngườitrongthờiđạiđồđá,nhữngngườiởquầnđảonầytuykhôngtiếpnhậnđượcảnhhưởngcủađạilục,đãtựmìnhtừtừnângcaotrìnhđộvănhóađồđácủamìnhlên.Vớisứcsảnxuấtthấpkém,mọisinhhoạttùythuộcvàoviệclượmlặttàinguyênthiênnhiên,ngườiNhậtthờiđồđáđãkhôngthểnhảyvọtgiaiđoạnđược.Nhưngtronggiaiđoạnnầyhọđãthànhcôngtrongviệcnângcaotớimứctốiđakỹthuậtchếbiếnđồđávàđồgốm.ĐồgốmJoumonvớinhiềuhìnhdạngvàkiểucáchđãchứngminhđiềuđó(hình1).Tỉ dụ, tùy theo dạng thức khác nhau của từng giai đoạn, đại khái ta có thể chia đồ gốm

Joumonrathành6thờikỳlàthảosángkỳ,tảokỳ,tiềnkỳ,trungkỳ,hậukỳ,vàvãnkỳ,hoặctỉmỉhơnthìcóthểchiarathànhhàngchụckỳ.Trongsuốtmộtthờikỳdài,đồgốmJoumonđãbiếnđổiđạngthứctheothờigian.Thờitảokỳ,hìnhdạngcủanhữnglằnchỉquấn,lăntrênmặtđồgốmhếtsứcđơnthuần,rồinhữngdạngdâythừng(joumon)hiệnrõra,lầnlầnđếnthờitiềnkỳthìhìnhdạngbênngoàitrởthànhphứctạphơn.Thờitrungkỳ,cónhiềutrangsứclậpthểvớinhữngchạmtrổhoặcnhữngđiêukhắcváchmỏngđểthôngánhsáng.Thờihậukỳvàvãnkỳcónhữngchậusâu,chậucạn,chậucóđài,đĩa,bình, lòhươngv.v…từhìnhdạngtới trangsức,thiênbiếnvạnhóa,hếtsứchoalệ,sựđadạngđatháiđóthậtđángkinhngạc.ĐồgốmJoumonđãbànhtrướngphongphúvềkiểucách.Sựphátđạtkỹthuậtxoaylỗtrongđácứngcộngvớisựthànhthụctrongkỹnăngcôngnghệ,mộtđặcsắccủalịchsửvănhóaNhật,đãbắtđầuhiệnratừlúcđó.

SứcsảnxuấtbịđìnhtrệNhưngsựpháttriểncủakỹthuậtgiacôngvềđồđávàđồgốmkhôngcónghĩalàkỹthuậtsản

xuấtcủangườiđồđácótiếnbộ.ỞÂuchâutrongthờiđồđácũ,ngườitađậpvỡđánúiđểlấyđồđáradùng,thờinầykhôngcóchếbiếnđồgốm,cũngkhôngcócanhnông.Nhưngđếnthờiđạiđồđámới,đồđáđượcmàiđểsửdụng,đồgốmđượcchếbiếnra,cócanhnôngvàmụcsúc.Đốilại,ởNhậttrongthờiđạiđồgốmJoumon,cóđồđáđượcmài,cóđồgốm,nhữngđặctrưngcủathờiđồđámớicóđầyđủ,nhưngvềmặtsinhsản,canhnôngvàmụcsúcchưađượcbiết,đólàđiểmkhácbiệtlớn.ỞMesopotamia(mộtvùngcủaI-rắcngàynay)vănhóakimloạiđãbắtđầutừ4ngànnăm

trướcCN.ỞTrungQuốc,lânbangcủaNhật,đồngxanhđãđượcchếravào1600nămtrướcCNvàđồsắtđãđượcdùngvàokhoảng400nămtrướcCN.Sosánhvớiviệcnầy,tathấyrõcósựđìnhtrệtrongviệcpháttriểnnănglựcsảnxuấtởNhật,mộttrễnảitrongniênđạituyệtđối.Tuyđãvàođượcthờiđạiđồđámới,Nhậtvẫnchưarakhỏinềnkinhtếdựavàosănbắnvàlượmlặt.ĐiềunầyxảyravìNhậtlàquầnđảoởlệchtrênbiểnđôngcủađạilụcÁchâu,đâycũnglàđặcchấtcủavănhóaNhậttrongsuốtlịchsử.SựđìnhtrệtrongnănglựcsảnxuấtnhưthếnầynóilênrằngmặcdùngườiNhậtởthờiđồđámớicótàinăngvềcôngnghệ,pháthuytrongcáchgiacôngđồđávàđồgốm,nhưngnộidungtinhthầnvẫnbịđóngđinhởgiaiđoạnthấpkém.Vềcáchdùngnguyênliệuvậtchấtđểchếbiến,ngườiNhậtcómộtnănglựccao,nhưnglàngườicấuthànhxãhội,họcómộttựgiácthấp,điềunầyđãtạorasựbấtquânbìnhkỳdiệutrongvănhóaxãhộinguyênthủyởNhật.

Sựchiphốicủabùaphép(chúthuật)

TượngphụnữNhậtChođếnngàynay,nộidungđờisốngtinhthầncủanhữngngườithờiđồđácũngchưađược

biếtrõ.Từnhữngdivậtnhưnhữnggậyđátolớnkhôngthựcdụnggiốnghìnhdươngvật,đếnnhữngtượngđồgốmcủađànbàcóvúrõrệt,đólànhữngvậtdùngtrongbùaphép,khiếntacóthểtưởngtượngrằngởthờiđó,bùaphépđãchiphốimọisinhhoạtcủaconngười.Trongbốicảnhbùaphép,thậtsựđãcónhữnggiacôngtrênthânthểconngườiquanhữngbằngchứnglàởhàmrăngtrongđầulâucủangườiđồđácódấumàihoặcnhổrăngtheohìnhrăngcưa.Tínngưỡngbùaphépbất hợp lý cómột sứcmạnh rất lớn trongđời sống conngười thời nầy.“Khuấttáng”,mộtcáchtángbằngcáchbẻbốnchântaycủangườichết,hoặcmộtcáchtángkhácđểthihàiômđátrongkhichôn,chotathấycáchsuynghĩthờinguyênthủylàsợngườichếtsẽsốngvề.Gầnđây,ngàynaythậmchícóhọcthuyếtchorằngnhữngổsò,nơibỏvỏsò,hoặcxươngđộngvậtmàhọlấylàmthựcphẩm,khôngphảichỉlànơibỏrác,màlànơicúngtếđểđưalinhhồncủanhữngthựcphẩmnầylênthiênđàng,vàcầumongnhữngthựcphẩmđótrởlạitrầnthế,làmchođờisốngănuốngcủahọđượcphongphúhơn.NhữngquanhệliêntụcgiữavănhóaJoumonvớivănhóaYayoi(弥生)[2]sauđótrởvềsau,

cònrấtnhiềuđiềuchưabiếtđược.Sựquanhệgiữatínngưỡngbùaphépvàtínngưỡngdântộcđờisaucũngchưabiếtđược.Trướckhixâycấtmộtviệnnghiêncứunguyêntửlực,ngườiNhậthiệnđạivẫncònlàmlễtrấnthổđịa.Điềunầychotathấyngayởnhữngkiếnthiếtvănhóakhoahọccậnđạinầynhữngnghithứcbùaphépvẫncònquấnquít.ChúngtakhôngthểkhôngkinhngạctrướcsứcsốngmạnhmẽcủanhữngtưtưởngnguyênthủytrongsuốtlịchsửNhật.Thêmnữa,nhữngchitiếtvềtổchứcxãhộiđờinầycũngchưabiếtđược.Nhưngtrongxãhội

nguyên thủynơimàbùaphépchiphối rộngrãiđờisốngcủamọingười,điềuchắcchắn lànhữngtrưởnglãobiếtnhiềuvềbùaphépđãgiữvaitròthốngchếtậpđoàn.Cònmộtđiềunữalànhữngtượngngườiđồgốmđờinầyđềulàtượngcủaphụnữ,điềunầychotanghĩđượcrằngphụnữđãcóđịavịcaotrongxãhội(hình2).Nhữngnămsauđóchođếnlúccuốithờithượngcổ,phụnữNhậtđãkhôngbịrớtxuốngđịavịlệthuộchoàntoànvàonamgiới,lànhờmộtsốphongtục,chếđộcủaxãhộinguyênthủycònđượcduytrì,chonêntaphảinghĩrằngởxãhộinguyênthủyđịavịcủaphụnữcao.Suyluậnrằngcấutạogiađìnhthờinầyđặttrênchếđộmẫuhệ,lấyliênhệmẹcon,mộtliênhệtrựctiếpvềmáumủlàmcănbảnchogiađình,khôngphảilàmộtsuyluậnvôlývìởthờinguyênthủynầy,giàunghèokhôngcáchxalớnlao,nênkhôngthểtrởthànhcơsởvậtchấtđểphânbiệtnamnữ.Đócũnglàlýdosinhrahọcthuyếtxemchếđộ“hônnhân thămvợ” lanhànhrộngrãi trong thời thượngcổ,ởđóvợchồngsốngriêngvớinhau,lànhữngtàntíchphongtụccủachếđộmẫuhệ.NhữngditíchcưtrúthờiJoumon,chothấythờiđóngườitasốngtrongnhữngcănnhàđược

gọilàtateanajuukyo(竪穴住居)(nhàlỗthẳng),đólànhữnggiannhàđấthìnhvuônghoặcbầudụcgầnnhưvuông,đượcđàohơithấpxuốngđất,rồicắmtrụcâylên,lợpmáinhà.Đôikhicótrấnđáởgiannhàđất,nhưnghiếm.Nhữngnhàlỗthẳngkhôngsànnầy,đếnmấytrămnămsauthờithượngcổvẫncònlànhàcửacủathườngdânthờiđó,điềuđóchotathấyvănhóacủaxãhộinguyênthủyởNhậttồntạirấtlâudài.Vớicảmgiáchiệnđại,đặcchấtvôchánhphủ,vôgiaicấptrongvănhóacủaxãhộinguyên

thủyđượccatụng,nhưngtacầnphảinhớrằngthờiđạinầycóvănhóavớinộidungthấpkém,mọirợ,đặttrênsứcsinhsảnthấp.Nhưngtrongmộtthờigiandàisauđó,nềnvănhóanầyvẫncòntồntạitronghậuthế,nênýnghĩalịchsửcủanócầnđượctôntrọng.XãhộinguyênthủycủaNhật,pháttriểnmộtcáchkhácbiệtquamấyngànnăm,đãbắtđầu

biếnđổimộtcáchcănbảndoviệcdunhậpkỹthuậtsảnxuấtmớitừđạilụcvào,khoảng200nămtrướcCN.VănhóaJoumonchấmdứtvàmộtnềnvănhóamớirađời,đượcđặcsắchóabằngđồgốmYayoitrongđóngườitabắtđầudùngđồkimloạivàcanhtácruộngnương.Mộtxãhộivôgiaicấp,vôchánhphủkéodàimấyngànnămbiếnmất,thayvàođómộtxãhộichínhtrịđặttrênsựchiphốigiaicấpkéodàiđếnngàynay,thànhhình.

CHƯƠNG2VĂNHÓATHỜIKỲĐẦUXÃHỘITHƯỢNGCỔ

VănhóakimloạiđếnNhậtTronglúcmọingườibịđóngkíntrongquầnđảoNhậtvớimộtvănhóađìnhtrệởgiaiđoạn

đồđá,thìởđạilụcdântộcHánđãsớmbướcvàothờikỳvănhóakimloạivàđãlậpramộtquốcgia lớnmạnh.ThờinhàHán,TrungQuốcđãđivàothờiđạiđồsắt.DântộcHánbànhtrướngbốnphương,gâyảnhhưởngđếnNhậtBản.KỹthuậtcanhnôngvàvănhóakimloạiđãđếnNhật.

ĐồgốmYayoiThôngthường,trongtrườnghợpvănhoákimloạipháttriểnmộtcáchtựlập,thờiđạivăn

hóađồngxanhxuấthiệntrướcrồisauđótiếnđếnthờiđạiđồsắt.NhưngnhờảnhhưởngcủavănhóaHántộc,tronglúcđóđãvàothờiđạiđồsắt,nênNhậtđãnhảyvọtđượctừthờiđạiđồđáđếnthờiđạiđồsắt,màkhôngquathờiđạiđồngxanh.Nênlúcbansơcủathờiđạikimloại,ởNhật,đồngxanhđãđượcdùngsongsongvớiđồsắt.ỞđâytacũngcóthểthấyvănhóasửcủaNhậtcómộtđặcđiểmkhácbiệtvớivănhóasửcủanhữngnướcvănminhtiêntiến.VănhóađầutiêncủathờiđạikimloạilàvănhóaYayoivìđồgốmđượcgọilàđồgốmYayoi

thờinầycómộthìnhdạnghoàntoànkháchẳnvớiđồgốmJoumon.ĐồgốmYayoikhôngphảilàsảnphẩmđượcđổidạngtừđồgốmJoumon,đồgốmYayoi(hình3)cóhìnhdạngđơnthuầnvớinhữnghìnhvẽthẳng,cómộtcảmgiácmới,khôngcóđiểmnàogiốngvớiđồgốmJoumon.Cólẽmộtdântộcnàođómới,từngoàiđếnvàchinhphụcngườivănhoáJoumon.Nếuthuyếtnầyđúngthìởđâyđãcómộtsựđoạntuyệtvềdântộc.NhưngngaynhữngngườinghĩrằngvănhóaYayoilàvănhóadomộtdântộcmớiđemđến,cũngnghĩrằngdântộcđóchỉlàthiểusố,vàtuyvănhóahọcao,ápđảovănhóaJoumonđểtrởthànhnòngcốtcủavănhoáNhật,nhưngrốtcuộchọđãbịđasốthổdânđồnghóa.MộtyếutốnhânchủngmớiđãxâmnhậpvàodânNhật,nhưngkhôngcósựthayđổihoàntoànvềdântộcởđây.ChonêntacóthểnghĩrằngdẫungườixâydựngravănhóaYayoilàaiđinữa,sựliêntụccủalịchsửvănhóaNhậtkhôngbịmất,vàvănhóaYayoichỉlàmộttỉdụtrongquátrìnhtiếpthụvănhóanướcngoàicủaNhật.

QuốcgiavàgiaicấpđượcthànhlậpBắtđầucanhtácruộngnương,điềuđóđãgâymộtảnhhưởngtolớn,làmthayđổihoàntoàn

cấutạocủaxãhộiNhật.Ởthờiđạiđồđá,mọingườikhôngthểtậptrungnhiềuởmộtchỗđểsinhsốngvìtrongmộtthờigianngắnlươngthựcsẽbịlượmlặt,háilấymấtđi.Nhưngkhibắtđầucanhtácruộngnương,ngườitacầncómộtlựclượnglaođộngchungtolớn,đểkhaikhẩnđấtđaihoặclàmđườngdẫnnước,nênmọingườibắtđầutậptrungkhắngkhítởnhữnglàngxóm.Mọingườicóthểtíchlũynhữngvậtthặngthừavàtừđósựphânbiệtgiàunghèodosựlớnnhỏmạnhyếuvềlaođộngxuấthiện.Giàubắtnghèolệthuộc,đôilúcbắtlàmnôlệvàsựquanhệbóclộtvềgiaicấpđượcthànhhình.Quanhệgiaicấpđặtcơsởtrênđiềukiệnvậtchấtnhưthế,vàvớibốicảnhđóquanhệchi

phốivềchínhtrịđượcsinhra.Cáctậpđoànchínhtrịnhỏmọclênkhắpnơi.“Hánthư”,mộtsáchđịalý,mộtvănkiệnxưanhấttrênthếgiớiviếtvềNhật,cómộtbàiviếtvềquầnđảoNhậtvàokhoảng100nămtrướcCNnhưsau“ỞgiữabiểnLạcLongcóngườiOải(倭人)(wa-jin)(xemchúthích)cócảtrămnước”.ĐiềuđóchotabiếtvàolúcđóởNhậtcócảtrămnước.Sausáchđịalý“Hánthư”,chínhsửcủaTrungQuốccóviếtrằngởnhữngnướcđócóvua.

Trongnhữngkamekan(甕棺)[3]hoặcshisekibo(支石墓)[4]ởvùngKyuushuu(九州),ngườitatìmthấycómộtsốngọcquíhoặcgươngđượcchôncùngvớingườichết,cólẽnhữngngườinầylànhữngngười lãnhđạochínhtrị.Nhưngshisekibohoặckamekancóđồquícùngchônvớingườichếtđinữacũngchỉlànhữngngôimộđặcbiệttrongvùngđấtmaitángcộngđồng.Từđó ta có thể suy rằngnhữngngườiđượcgọi là vua trong chính sử củaTrungQuốc,nhữngngườilãnhđạochínhtrịthờinầycaolắmcũngchỉlànhữngtrưởnglãotrongcộngđồngthônxóm.Ởđiểmnầy,cósựkhácbiệttolớnvềchất,đốivớichếđộquânchủchuyênchếtừthờiđạiKofun(古墳)[5]sauđó.Khôngthểnghĩđượcrằngtấtcảnhữngvuanầylàchatruyềnconnối.Nhữngvuanầycólẽlànhữngvuađãđượcbầuratheocáchchỉđịnhbằngbóitoántrongbuổihọpnàođócủathônxóm.Nhưđãtrìnhbày,ởthờiđạimàtưduyhợplýchưađượcpháttriểnnầy,sứccủabùaphéprất

mạnh.Tiếnđếnxãhộicanhnônglàmộttiếnbộnhântrílớnlao.Nhưnglấycanhnônglàmsảnnghiệpchính,mộtsảnnghiệptùythuộcvàođiềukiệnthiênnhiênnhưkhíhậu,thờitiếtmàconngườikhôngthayđổiđược,ngượclại làmchosựcầnthiếtcủabùaphéplớnra.Nhữngnghilễcanhnôngcótínhcáchbùaphépnhằmmụcđíchbảođảmthuhoạchsungtúc,côngviệccanhtáctrôichảy,lànhữngnghilễrấtcầnchocộngđồngthônxóm.Chonênkhônglạgìkhinhữngthầypháp,nhữngngườilàmnghilễcanhnông,dầndầngiữmộtvaitròquantrọngtrongcộngđồngthônxóm.

ĐồngtrạchNhữngdivậtchỉcóởvănhóaYayoinhưkiếmđồngvàmâuđồngđãđượctìmthấynhiềuở

BắcKyuushuu(九州)vàcácvùngphíatâyNhậtBản,nhữngdoutaku[6](chuôngđồng)đãđượctìmthấynhiềuởvùngkinai(畿内)[7]vàcácvùngởtrungphầnNhậtBản.Nhữngvậtnầylànhữngvũkhíhoặcnhạckhítolớnbằngđồngxanh,nhưngkhôngcótínhthựcdụng.Cólẽđâylànhữngvậtđượcdùngtrongnghilễbùaphép,đượclàmrađểtượngtrưngchoquyềnuychínhtrịcủanhàvua.TrongtruyệnkểvềngườiNhật(ngườiTrungQuốcgọingườiNhậtlàOảinhân)“Oảichí”cóchỗviếtrằngởYamato(大和)[8]cónữhoàngtênlàHimiko(卑弥呼)theođạoquỉthần,huyềnhoặcdânchúng.Điềunầynóilênrằngnănglựccủabùaphéptựnótrởthànhsứcthốngtrịchínhtrị.ĐâycũnglàđiềuchứngminhrằngvuatrongthờiNhậtcónhiềunướcnhỏđôngđúc,cóbảnchấtlàthầypháp,chớkhôngphảilàquânchủchínhtrị,vàđólàđặcsắccủanhữngngườilãnhđạosơkỳởNhật,khácvớiquânchủchuyênchếchínhtrịvềsau.Sauđómột

trongnhữngôngvuanầyđãtrởthànhOokimi(大王)(đạivương)vàtừkhoảngthếkỷthứbảyxứnghiệulà“thiênhoàng”,vàchữ“thiênhoàng”đượcdùngchođếnbâygiờ.Thiênhoàngsauđóthànhquânchủcủaquốcgia,đồngthờicũnglàngườicúngtếcóquyềnhạnlớntrongtếtự.QuốcthểcủaNhậtđãđượcduytrìchođếnhômnaymàkhôngcầnphảithanhtoánnhữngtínhcáchcũkỹcủathờiYayoi.Daijousai(大嘗祭)(đạithườngtế),mộtnghilễsinhratừnghilễcanhnông,đãtrởthànhmộtnghilễquantrọngkhithiênhoànglênngôivàvẫncòntiếptụcchođếnthếkỷ20.ỞnôngthôntừthờiYayoiđếnnaynhữngdụngcụbansơnhưcuốcxuổng,trongsuốt2ngànnămnayvẫncònđượcdùng.Khiliêntưởngđếnnhữngđiềuđó,tacóchútquantâm,nhìnthoảngđượcmộtcáchtượngtrưngsựđìnhtrệcủavănhoáNhậtBảnở2cựcmộtđằnglàhoàngthấtvàmộtđằnglàcanhnông.Một số đồng trạch thời nầy có hình vẽ nguyên thủy được chúmục, với nhữngđường vẽ

thẳng,vềsinhhoạtthựctếcủangườiNhật,nhưnhữnghìnhsănnaibằngtên,hoặcgiãgạobằngcối,chày.(hình4).

Mộtquốcgiavớichếđộquânchủthànhhình

HìnhvẽtrênđồngtrạchTừthếkỷthứ4đếnthếkỷthứ6,nhiềukofun(cổphần)cólưngcao,đạidiệnbằngnhững

ngôimộtrướcvuôngsautròn,đãđượcxâyraởtoànquốc,nhiềunhấtlàvùngKinai(畿内).Nhữngngườiđượctángởđâykhicònsốngchắcđãcómộtquyềnlựctolớnvìđểxâynhữngngôimộnày,cầnphảitrưngdụngnhiềusứclaođộng,vànhữngvậtcùngchôntrongmộtoànlànhữngsảnphẩmcôngnghệtinhvinhưkhúcngọc(ngọchìnhcongdàiđộ1đến5phân làmbằngcẩmthạchv.v…trangtrítrênvươngmiện),kiếm,gương…Mặtkhác,thờinầythihàicủaquầnchúngvẫnđượctiếptụcmaitángtrựctiếptrongđất,

khôngmồmả.Điềunầychothấyrõsựthậtlàquyềnlựcchuyênchếđãmạnhhơnvàsựphânhóagiaicấpđixahơn.KofuntậptrungởvùngKinairồilầnlầnlantrànrộngrãirađông,tây,chotathấymộtsựthậtrằngmộtvìvuasinhraởtiểuquốcYamatovùngKinai,đãtrởthànhđạivươngcủatoànthểNhậtBản, thốngtrịrộngrãi từnhữngnướcởmiềnđôngKinaiđếnnhữngnướcởphíatây,vùngKyuushuu.TừđâydântộcNhậtđượcthốngnhấtvềchínhtrị,trongmộtquốcgiaquânchủchuyênchếthờixưa.ĐạivươngđãtrởthànhquânchủcủaNhậtBản,giữquyềncaitrịgiántiếptoànthểNhậtBản

vớihìnhtháiliênhợpnhữngnướcnhỏ.Đạivươngcôngnhậnsựthốngtrịcủanhữngvìvuanhỏởkhắpnơi.Nhưngnhờnhữngtíchlũyvềkinhtếvàchínhtrị,sựthốngchếcủađạivươnglầnlầnlớnmạnhravàmộtquốcgiatrungươngtậpquyền,vớichếđộquanliêuthờixưađãđượcthànhhình.Mộtđộnglựcmạnhthúcđẩykhuynhhướngđó,làsựtíchcựcdunhậpvănhóađạilụccủanhữngngườilãnhđạo.Ởthếkỷthứ4,tronglúctriềuđìnhYamatocònđangtrênđườngthốngnhất,Nhậtđãtiến

đếnbánđảoTriềuTiên, chiếmBiệnThân (弁辰) (Benshin), không chodân tộcTriềuTiênthốngnhấtvềchínhtrị,đặtquanởNhiệmNa(任那)(Mimana)đểcaitrị,bắtTânLa(新羅)(Shiragi), Bách Tề (百済) (Kudara) phụ thuộc.Những xâm lược về quân sự của triều đìnhYamato,dosựdunhậpvănhóavậtchấtcaođộcủađại lụcđểnângcaovănhóacủanhữngngườicaitrị,đủđểduytrìưuthếtuyệtđốiđốivớinhữngngườibịcaitrị.Nhữngvậtcùngchôntrongkofunnhưgươngđồngcủathờilụctriều(thờiNgô,ĐôngTấn,

Tống,Tề,Liêu,TrầnởgiữahậuHánvàTấn),hoặcnhữnggươngmôphỏng,vươngmiệnbằngvàng,nhữngbôngtaivànghoặcbạc,nhữngvòngtaybạc,nhữngdâylưngvàng,nhữngđạiđaođầutròn(kantoutachi),lànhữngsảnphẩmcôngnghệcótínhcáchđạilục,nhữngbìnhsueki(須恵器)[9]đượcchếbằngkỹthuậtđồgốmcaođộdunhậptừđạilục,nóilênrõràngsựthậtđãnóitrên.Tronglãnhvựcvănhóatinhthầncũngvậy,quaconcháucủanhữngngườiđếntừbánđảoTriềuTiên,Hántựđượcdùngđểghichép,vànhữngkiếnthứccủaTrungQuốcvềâmdương,thiênvăncũngđãđượcdunhập.Hơnnữa,đếnthếkỷthứ6,tượngPhật,kinhđiểncủanhohọc,đãđượcnhậpkhẩutừBáchTềqua.Ưuviệtvềvănhóacủađạivươngvànhữnghàotộclớnxungquanhđạivương,tolớnra.Nhữngtruyềnthuyếtthầnthoạiđểhợplýhóaquyềnuycủađạivươngđượcthànhhình,điềunầycũnglàdoảnhhưởngcủatưtưởngđạilụcmàra.Vềchínhtrị,sựhấpthụvănhóađạilụcgiữmộtvaitròlớn,thểchế“bộ”đểcaitrịnhândânlàmộtchếđộhọcđượctừchếđộ“bộ”củaBáchTề.SựxâmlượcvềquânsựtrênbánđảoTriềuTiênrõràngnhằmmụcđíchlấyđườngchosựhấpthụvănhóađạilục,làmđònbẩytạoquyềnlựcchođạivương.

Từkhiđạivươngtrởthànhquânchủthốngnhất,nhữngvuanhỏtrởthànhhàotộcphụctùngđạivương,đượcđạivươngchotiếptụccaitrịquầnchúngnhưtừtrướcđếnnay.Nhữngvuađóvànhữngngườicósứcmạnhtrongnôngdân,đượcsởhữunôlệ,gọilànôvàtì(nô:đànôngkhôngcótựdo,khôngcóquyềnlợi,làmlaođộngdướisựsaikhiểncủachủ,tì:địavịgiốngnhưnônhưnglàđànbà).Hàotộc–nôngdân–nôtìlàcấutạogiaicấpcủaxãhộithờiđó.Tỉlệcủanôlệđốivớitoànnhânkhẩukhônglớnlắm,vả lại,kẻsảnxuấtchínhthờiđó lànôngdân,nênquanhệchiphốigiữahàotộcvànôngdânlàcấutạocănbảncủaxãhộithờiđó.Nhưđãnóiởphầntrước,dohọchỏitừBáchTề,Nhậtđãchianhândânrathànhtừng“be”部

(bộ),tỉdụnhưngườichếđồgốmthuộc“Hasibe”(土師部)(thổsưbộ),ngườichếyênngựathuộc“Kuratsukuribe”(鞍部)(anbộ)v.v…Tuycómộtsốngườibịbắtbuộcphảisảnxuấtcôngnghiệpđặcthù,hầuhếtkhôngailàkỹthuậtgiachuyênnghiệp,thườngngàyhọđềulànhữngnôngdâncanhtác.Vềgiatộc, “thị”đượcdùngchotậpđoàncócùnghuyếtthống,“tính”(họ)đượcdùngcho

nhữnggiađìnhcóthânphậncao,giữđịavịcaitrịchatruyềnconnối.Xãhộithờinàyđượcgọilà“xãhộithịtính”,mộtxãhộilấythịvàtínhlàmchính,đểphânbiệtvới“quốcgialuậtlệnh”thờisauđó.SauđâylàphầnnóivềvănhóatừthờiYayoiđếnthờixãhộithịtính,đượcgọilàthờiđạivăn

hóakofun.

Tếlễ,mộthìnhthứctôngiáodântộcNhưđãnóiởchươngtrước,trongxãhộinguyênthủy,bùaphépchiphốirộngrãinhữnghoạt

độngcủaxãhội,nhưngvìkhôngcóvănkiệnnênkhôngbiếtđượcmộtcáchcụthểnộidungcủabùaphépthờinầy.NhưngtừthờiYayoivềsau,nhờởmộtsốvănkiện,tacóthểbiếtđượcnộidungcủabùaphéprõrànghơn.Khôngphảichỉcóthếđó,tôngiáocótínhcáchbùaphéptrongtếlễcanhnôngnầy,sauđóquanhiềuthayđổivềchất,vẫntồntạiđếnngàynay.Nhờnhữngnghithứctôngiáo,vànhữngcôngviệcliênquancònsótlại,ngườitacóthểphụchồicảnhữngkhíacạnhthiếusóttrongvănkiện.Họcphái“phongtụcNhậtBản”,dohọcgiảYanagida(柳田)khaithác,đãthànhcôngtrong

việcphụchồihếtsứcrộngrãi,vớimộtnộidungcụthể,tôngiáodântộccủaNhậtBản,nhờlấynhữngtruyềnbátrongdângianlàmsửliệu.Nhưng“phongtụchọc”khôngcóphươngphápđểxácđịnhthờigiantuyệtđốicủađốitượng

sửkiệnvìsử liệuduynhấtđượcdùngđến lànhữngtruyềnbá trongdângian.Mộtphươngphápantoànhơn,đặcbiệttrongtrườnghợpnghĩđếntôngiáodântộcvớithờigiantuyệtđốiđượcgiớihạntrongthờicổ,làcoinhữngtruyềnbádângianchỉlàmộtphươngtiệngiántiếp,lấynhữngghichépđốiứngtrongvănkiệnlàmsửliệutrungtâm,đểphụchồimộtcáchcụthểhìnhdángngàyxưa.Vớiphươngphápđó,đểbiếthìnhdángxưanhấtcủatôngiáodântộcNhật,đầutiêncầnphải

nóiđếnmộtđoạnvănviếtvềphongtụccủangườiNhậttrongtruyện“Oảichí”.Theotruyệnđó,khicóngườichếtngườiOải(倭人)(Wajin)sẽlàmtanglễmườimấyngày,

trongthờigianđó,khôngđượcănthịt,tangchủkhóclócầmĩ,nhữngngườikhácthìtậphợplại,nhảymúa,cahát,uốngrượu.Tangxong,cảnhàđitắmtrongdòngnước.NhữngngườinầykhivượtbiểnđếnTrungquốc, thườngbắtmộtngười làm“Jisai” (持衰) (trì suy),ănởnhưngườicótang,đầukhôngchảichuốt,khôngbắtchí,quầnáodơbẩn,khôngănthịt,khônggầnđànbàcongái.Nếucótaihọahoặcbịnhtậtxảyra,ngườitađổtráchnhiệmlênnhữngngườiđóvàtìmcáchgiếthọ.Theophongtụccủahọ,khilàmchuyệngìhọthườngnướngxươngđểbói,đoánđiềmkiếthung.Đôikhihọđốtmurùađểđoánđiềmmộngmị.NữvươngHimikogiỏiđạoquỉthần,huyềnhoặcdânchúng.Nhữngđiềuđượcghi trong“Oảichí”, truyền lạimộtcáchsốngđộngnhữngsinhhoạt tôn

giáocủaNhậtBảnvàothếkỷthứ3.ĐâylàmộtvănkiệnquíbáuchotabiếtđượcnộidungcủatôngiáotrongthờicổNhậtBản.Những văn kiện củaNhật như “Cổ sự ký”, "NhậtBản thư kỷ”, “Phong thổ ký” đượchoàn

thànhkhoảngđầuthếkỷthứ8,cùngvớinhững“Chúctừ“(nhữngbàichúctronglúctếlễ),“Thọtừ”(nhữngbàiviếtchúcThiênhoàngđượcphồnvinh,caitrịtrườngcửunhândân)cũngđượcthànhhìnhvàokhoảngđó,nhưsẽnóisau,lànhữngtàiliệucótrùnghợpphứctạpởnhiềugiaiđoạnnênkhóxácđịnhđượcniênđạituyệtđốicủanó(nămnào,đờinào).Chỉcómộtđiềukhôngthểnghingờđượclànhữngtàiliệunầynóivềnhữngtrạngtháicủathờiđạisau“OảichíOảinhântruyện”.TrongnhữngvănkiệnnầycủaNhật,mộtmặtcónhữnghìnhtháitôngiáođượcnhìnnhậnlàởtronggiaiđoạnmớihơnthờiOảichí,mặtkháccũngcónhữnghìnhtháiphùhợpvớinhữngviệcviếttrong“OảichíOảinhântruyện”.Từđó,tacóthểtưởngtượngrađượchìnhtháitôngiáodântộcNhậtBảnởgiaiđoạntươngđốicũnầy.Tỉdụnhưtrong“Cổsựký”cóchuyệnnóirằngkhiAmenoWakahiko[10] (天若日子)chết,

ngườitacấtnhàrađểlàmđámtang,suốttámngàytámđêmcahátnhảymúa,điềunầytrùnghợpvớichuyệnnóivềtanglễtrong“Oảichí”.Lạinữa,trongtruyệnthầnthoại,khithầnIzanagi(イザナギ)[11] từxứYomi(黄泉)[12] trởvề,đãđếnbờsôngtắmrửatội,chuyệnnầyđốiứngđượcvớichuyệnđitắmnướctrong“Oảichí”.Chuyệnthầnthoại,khi“AmaterasuOomikami”(天照大神)(Thiênchiếuđạithần)[13]trốnởnhàđátrêntrời,đãnướngxươngvaicủanaiđểbói,trùnghợpvớichuyệnnướngxươngđểbóitrong“Oảichí”,chuyệnthiênhoàngChuuai(仲哀)(TrungAi)khiđichinhphạtKumaso(熊襲)(mộtđịaphươngởnamKyuushuu),quỉthầnđãnhập vàohoànghậu Jinguu (神功) (ThầnCông) để truyền cách thức, khiến ta nghĩ đếnchuyệnHimikodùngđạoquỉthần,huyềnhoặcdânchúng.

Hơnnữa,dùlàcahátvũmúatronglúcchịutang,dùlànướngxươngnaiđểbói,dùlàthầnnữ(巫女)(miko)bịthầnnhậpđinữa,nhữngtậpquáncótínhcáchtôngiáonầytrongthựctếvẫnđượcduytrìđếnđờisau,chotathấyrõhìnhdángbansơcủatôngiáodântộccủaNhậtBản.Từthờitrungthế[14],cóchủtrươnggọitôngiáodântộccủaNhậtBản,vớidanhtừ“Thần

đạo”,vàcoiđónhưmộthệthốngtưtưởngđốichọivớiPhậtgiáovàNhogiáo.Nhưngởtrongtôngiáodântộcnầy,khôngcómộtgiáonghĩanào,cũngkhôngcómộtkinhđiểnnàotồntại.ThờiKamakura(鎌倉)[15],mộtsốthầyđình(巫祝)(fushuku)bắtchướcđạoPhật,viếtracáigọilàlýluậnmới,từđótôngiáonầymớilấyhìnhtháicủa“đạo”vàlầnđầutiênđượcgọilà“Thầnđạo”.Ngoàira,nhữnglýluậncủađạonầy,mượnnhữngbàihọccủađạilụcvềPhậtgiáovàĐạogiáo,bàyranhữnglýluậnhoangđường,trốngrỗngkhôngcóliênhệgìvớinhữngtínngưỡngthựctại.Ngayhiệnnay,bảnchấtcủatôngiáodântộcNhậtBảnnầychỉcómộtnộidungduynhấtlànhữngnghilễbùaphép.Nhữnghànhvibùaphépviết trong “Oải chíOảinhân truyện”, cho thấyrõrànghìnhảnh

nguyênthủycủatôngiáodântộcNhật,cólẽđólànhữnghànhvikếthừanhữngbùaphépởtrongxãhộinguyênthủy,mộtthờiđạithâunhặtlươngthực.TừthờiđạiYayoi,tôngiáodântộccóbảnchấtlànhữngnghilễcanhnông,tấtcảmọibùaphéprốtcuộcđượcdùngđểcầumongchocôngviệccanhnôngđượctrôichảytốtđẹp.Trongnhữnghànhvibùaphép,tếlễgiữvaitròquantrọngnhấttrongxãhội.Mùaxuânkhi

bắtđầucanhtác,có“Toshigoinomatsuri“(祈年祭)(Kìniêntế)đểcầumongđượctốtmùavàđếnmùathulúcgặthái,đểcảmtạđượcmùa,có“Niinamenomatsuri”(新嘗祭)(Tânthườngtế)đểcầumongnămtớicũngđượcmùa.Tếlễởhaimùaxuânthuđãbiểuhiệnmộtcáchminhbạchvaitròcủatôngiáodântộcvớitínhcáchnghilễcanhnông.Hìnhtháivànộidungcủatếlễthườngbiếnđổitheothờiđại,đôilúccónhữngyếutốđược

thêmởđờisau,đôikhibịhiểulầmnhưcótừđờixưa.Đasốnhữnghìnhtháicũcủatếlễxưa,kháchẳnvớithườngthứccủangườiđờisau.Trướcnhất,tếlễcủađờisautrênnguyêntắclàtếlễởđình(神社)(jinja),mộtbàybiệnkiến

trúccốđịnh.Nhưngtếlễthờisơkhaithườngđượclàmởnhữngbàybiệnlâmthời,tếxongdẹpđi,khôngcầnphảicóbàybiệnkiếntrúccốđịnh.Mộtnơinàođóđượcdùngnhiềulầnđểtếlễsẽđượccoinhưmộtnơiđặcbiệtthiêngliêng,rồiởđómộtngôiđìnhsẽđượccấtra.TỉdụnhưđìnhMiwa(三輪)(TamLuân)[16],đìnhnầychỉcóbáiđiệnđểváimàkhôngcókiếntrúccủabảnđiện,bảnđiệncủađìnhnầylàngọnnúiMiwa.Đình“Yudonosan”(湯殿山)[17](ThangĐiệnSơn),bảnđiệnlàmộtcáihangđáchỗsuốinướcnóngchảyra.Nhữngnơigiốngnhưtỉdụtrêncònlạiởkhắpnơi,cộngvớitỉdụnhưtrongtập“Manyou”(万葉)(VạnDiệp)[18]cóchữviếtlàđình(神社)(jinja)lạibắtphảiđọclàrừng(mori),chotatưởngtượngđượchìnhtháinguyênthủycủađình.Đìnhlàmộtbàybiệnkiếntrúcvàởbảnđiệncóthầntrấntọa,đólàmộtthườngthứccủa

ngườiđờinay.Cóphảiđólàmộtthườngthứcđượcrútratừchỗlàởchùaphật,lúcnàocũngcósẵntượngphật.Ởtôngiáodântộc,ôngthầnngàythườngkhôngcầnphảicómặtởbảnđiện,chỉcầngiánglâmnhậpvàocâycối,gương,kiếmhoặcđồgốmv.v…khiđượctếlễ.Điềunầyliênquansâuvớiviệcrằng,thầntrongtôngiáodântộcNhậtBản,khôngnhấtthiết

phải làmộthóathântừngườira(人格神)(jinkakushin).ÔngMotooriNorinaga(本居宣長)[19]đãgiảinghĩachữthần(神)(kami)thờixưatrong“Cổsựký”nhưsau.TrongnhữngthầncủaNhật,cóthầncaocả,cóthầnbầntiện,cóthầnmạnh,cóthầnyếu,cóthầntốt,cóthầnxấu,trêncănbản,khácvớitôngiáonướcngoài,ởđóchỉcóthánhnhân,Bồtát,Phậtv.v…Ngườicũng được, chim thú cũng được, sông núi thảomộc cũng được, nếu có cái gì khác thườngthiêngliêng,cóthểtrởthànhđốitượngđểtônngưỡngthìtấtcảđềulàthần.ĐiềuđónóirõđặcsắccủathầnNhậtBản.TheoNorinagabấtcứvậtgìcóquanhệmậtthiếtvớisinhhoạthằngngàycủaconngười,tỉdụnhữngđộngvậtnhưrắn,nai,chósói,khỉv.v…nhữngvậtthiênnhiênnhưcâycối,nhamthạch,đếnnhữngvậtchếtạonhưgương,kiếm,ngọc,nhữngvậtcóliênquantớibùaphép,nhữngvậtđượccoinhưcósứclàmtrunggianchothầnlinh,nhữngvậtđóđượcnghĩlàthần.

Nhưsẽnóiởphầnsau,saukhichuyệnthầnthoạiđượcxếpđặtthànhhệthống,phongtụcnốikếtnhữngkami(神)(thần)hoặcmikoto(尊)(cũnglàthần,nhưngthườngđượcnhâncáchhóa)trongchuyệnthầnthoạivớinhữngthầntrongđìnhđểtếlễlanrộngra.Nhưngtừđầu,đìnhkhôngphảilànơiđểtếnhữngvịthầnđượcnhâncáchhóavàcótênriêng.Xemchuyệntrong “Nhật Bản thư kỷ”, thần của đìnhMiwa (xem chú thích), nơi được xem là chỗ để tế“Oomononushinokami”(大物主人)(Đạivậtchủthần)[20],làconrắn.Trong“NhậtBảnlinhdị”cóchuyệnnóirằng,thầncủađìnhTaga(多賀)(ĐaHạ)[21],nơitếIzanaginomikoto,làconkhỉtrắng.Nhữnghìnhdángcũcủacácthầnđượctếtrongđìnhcònđượcgiữrõtrongnhữngchuyệntrên,trướckhibịkếthợpvớithầnnhâncáchhóacótênriêng.Khitếlễlànhữnghànhviđểcầumongchocanhnôngđượcthuậnlợi,thìnghilễlàđiềuquantrọng,khôngcầnphảiđặtthầncónhâncáchmộtcáchcốđịnhđểtếlễ.Đìnhchỉlàthánhđịađểthihànhtếlễ,sựtồntạicủađìnhđểtếlễ,khôngphảilàtiềnđề.Kếđó,mộthìnhtháiquantrọngcănbảncủatôngiáodântộcNhậtlànghilễcótínhcáchtập

đoàncủamộtcộngđồngthônxóm.Sựđiềuhòatrongcanhnônglàvấnđềlợihạicủacộngđồngthônxóm,chonênnhữngnghithứcbùaphépđểbảođảmvấnđềđó,đươngnhiênphảilàcôngviệcchungcủathônxóm.Sựthật,chođếngầncậnđại,tếlễ“chinju”(鎮守)(trấnthủ),lễtếthầntrấnthủvàomùaxuânvàmùathucủalàngxã,làcôngviệcchunghằngnămđượccảlànghợpsứclạilàm.Nơiđó,nhữngcầunguyệncótínhcáchcánhânkhôngxenvàođược,vấnđềcứutếlinhhồncánhân,mộtvấnđềtinhthầncaođộ,hoàntoànkhôngđượctôngiáodântộcđộngđến.Đếnđờisau,lầnlầncónhữngcầunguyệnởđìnhvềphúcđức,bàitrừtaihọacótínhcáchcá

nhân.Vàtheonhữngbàithơtrongtập“VạnDiệp”vàokhoảngthếkỷthứ8đãcónhữngcầunguyệncótínhcáchcánhânnhưcầuchoyêuđươngthànhtựu,dulịchantoàn.Điềunầychothấycósựxuấthiệncủamộtnộidungtínngưỡngmới,vàchínhđâylàhiệntượngnóilênsựthayđổivềnộidungcủatôngiáodântộc.Cùngvớisựpháttriểncủathànhthị,nhữngđìnhkhôngcóliênquangìđếnnghilễcanhnôngđượcsinhra,vànhữngbảnbùacầulợinhư“buônbánphátđạt”v.v…đượcbàyrađểthuthậptiềncúngđiếu.Ởđôthành,chođếnthờicậnđại,tếlễvẫnđượctổchứctheotínhcáchtậpđoàn,coithườngýchícánhân,vànhữngphongtụcgâychuyệnbằngcáchvác“kiệuthần”(神輿)(mikoshi)phápháchnhữngnhàkhôngđónggóptiềnchotếlễ,vẫncòntiếptục.Điềunầykhônglạvìtếlễkhôngđặtcơsởởtínngưỡngcánhânmàlàcôngviệctậpđoàncủakhuvựccộngđồng.Nói làcôngviệccủatậpđoàn,nhưngcôngviệcnầycó tínhcáchthônxóm,khôngphải là

côngviệccótínhcáchquốcgia.Đốivớiquânchủcủaquốcgiathờixưa,quantâmlớncủahọlàthuhoạchcủanônggiacóđượcsungtúchaykhông,vìđólànguồnthunhậptàichínhchínhyếucủahọ.Chonêntuynghilễcanhnônglàcôngviệccủathônxóm,nhưngđãđượcquânchủthihànhnhưviệccông,vàtrongchínhphủ,cónhữngthịtộcnhưNakatomi(中臣),Imube(斎部)chuyêngiúpquânchủthihànhquyềntếlễlớnlaotrongviệctếtự.Dẫusaođinữanghilễnầycũngchỉlàcôngviệccủagiaicấpcaitrị,chớkhôngphảilà“quốcgiáo”đểcưỡngchếdânthường.CôngviệccoiThầnđạonhưlà“quốcgiáo”,vàbắtdânchúngphảiđicúngđình,làmộtsáng táccủaquan lại trongchếđộquânchủ thiênhoàng tuyệtđối từ thờiMinhTrị trởđi,khôngphảilàtruyềnthốnglịchsửtrongtôngiáodântộcNhậtBản.KhácvớidântộcGerman(Đức)khiquiyđạoThiênChúa,họđãbỏtínngưỡngcốhữucủa

dântộchọ,ởNhật,saukhiđạoPhậtđượctruyềnbárộngrãi,tôngiáodântộcvẫnđượcbảotrì,tínngưỡngthầnđìnhvàtínngưỡngPhậtgiáođãmọcrễsongsongtrongđờisốngcủangườiNhật.Cầnnhớrằngngaynhưhiệnnay,ởthànhthịhoặcởthônxóm,tếlễmùaxuânvàmùathuvẫnđượctiếptụccửhành.TậpquántreoSimekazari[22](注連飾り)hoặccúngKagamimochi(鏡餅)[23],Kadomatsu[24](門松)ngàyTết,ngoàimặtnhưkhôngcógìliênquanđếntôngiáodântộc,hoặcmộtsốcúngtếđượccoilàcúngtếcủaPhậtgiáo,giaochotănglữPhậtgiáotụngniệmnhưhigan(彼岸)[25]hoặcobon(お盆)[26],đềulànhữngviệclàmxuấtpháttừtôngiáodântộc.Tỉdụnhưlúcobon,ngườitanghĩrằnghồncủatổtiênđãchếtsẽtừmồmảtrởvềnhà.ĐiềunầyhoàntoànkhônggiảithíchđượctheogiáonghĩacủaPhậtgiáo,mộtgiáonghĩaphủđịnhsựbấtdiệtcủalinhhồn.RõràngnghilễtôngiáocủadântộcđãmangmặtđạoPhật.

MộtsựthậtđiểnhìnhlàđạoPhật,mộttôngiáongoạilaiphổbiếntrongnhânloại,saukhivàoNhậtđãsongsongtồntạicùngvớilễthầncủaNhậttrongmộtthờigiandài.MộtđặcsắclớntrongvănhóaNhậtBảnlàtầnglớpvănhoácũcótínhcáchtruyềnthống,sẽkhôngbịmấtdướisựpháttriểncủamộttầnglớpvănhóamớiđượcsángtạotrongnướchoặctừngoàivào.Nhữngtầnglớpnầycùngtồntạichồngchấtlênnhau.Nhưđãnóiởphầntrước,quầnđảoNhậtBảncáchxađạilụcnênảnhhưởngcủavănhóahảingoạicómộtgiớihạnlớnvềchiềusâu.NgườiNhậtlúcnàocũnghếtsứcnhiệttâmtrongviệchấpthụvănhóatiêntiếnhảingoại,họcómộtnănglựccaođồnghóamìnhvớivănhóacaođộtừngoàiđến.Mặcdầuvậy,vănhóatừngoàiđến,đãkhônggâyrađượcmộtảnhhưởngsâurộngđủđểthayđổitừcănbảnđờisốngcủangườiNhật.Vănhóatruyềnthống,bấtcứlúcnào,cũngđượctiếptụcduytrìsâusắctrongsinhhoạtcủangườiNhật.BiểnlàmộtchướngngạithiênnhiênlàmngăncáchsựtiếpxúcrộngrãigiữangườiNhậtvànhữngdântộckhácởhảingoạivàđólàyếutốcănbảnduytrìmộtcáchrộngrãitruyềnthốngvănhóacủaNhật.NgườiNhậtđãhấpthụvănhóahảingoạiquamộtthiểusốngườiđilạitrênbiển(kháchẳnvớitìnhtrạngcủathếkỷ20,dosựphátđạtvềgiaothông,mọingườitrênthếgiớicóthểgiaolưuvớinhaudễdànghơn).Mộtđiềunữalàkỹthuậtsảnxuấtnôngnghiệp,mộtsảnnghiệpcơbản,đãkhôngcấtcánhđượctừkỹthuậtcủathờiYayoi,nêncáchthứcsinhhoạtcủacộngđồngnôngthônđượcduytrì,khôngthayđổiđượctừgốcrễ.Ngayởthờicậnđạinầy,thờiđạimàtinhthầnhợplýđượcpháttriển,nhữngbùaphépcủa

tôngiáodântộcvẫncònsốngsótởnhiềumặt,khôngcầnphảinóiởthờicổ,thờiđạimàtinhthầnhợplýchưađượcpháttriển,tôngiáođãchiphốisâusắcmọiviệctrongsinhhoạt.Cóthểnóirằngởthờibansơ,khôngcómộtvănhóanàokhôngcóliênquantớitôngiáo,từnghệthuật,âmnhạc,cavũ,đếnchínhtrị,kinhtế.Vớibốicảnhđó,quyềnlựcchínhtrịđãđượcxáclậpdựatrênkhảnăngbùaphépcủacácfushuku(巫祝)(ôngđồng,bàbóng)nhưđãnóiởphầntrước.Thờicổ,“chợ”nơiđểtraođổinhữngsảnphẩmthặngthừa,đãlànơicóquanhệkhôngthểtáchrờivớitế lễcủađình.Chợcũnglànơimọingườitậphợplạicavũ(歌垣)(utagakiv.v…).Nhữngchúctừhoặcthọtừ,đếnnhữngtruyềnthuyếthoặccadao,trongnghĩarộngđềulànhữngvănnghệtôngiáo.Đờisau,hòaca,truyện,tạpnghệ(猿楽能)(sarugakunou),kịchbúpbê(人形浄瑠璃)(ningyoujoururi),nhữngnghệthuậtđộcđáocaođộ,đềuđượcsinhratừnhữngcôngviệccóquanhệđếntôngiáodântộc.Bùa phép “kukadachi” (探湯), (nhúng tay vào nước sôi), thường được dùng ở tòa án, để

chứngminhlờichứnglàđứngđắnkhôngdốitrá.Bùaphép“harae”(祓)(đuổità) trong tôngiáocónghĩalàloạitrừdơbẩn,đồngthờiđócũnglàmộthìnhphạttịchthutàisảncủatộinhân.MotooriNorinaga(1730-1801)(họcgiảthờiEdo(江戸))(xemchúthích)cógiảngrằng“Tsumi”(ツミ)(tội)ngoàinhữnghànhviácđứccủaconngườicònbaogồmtấtcảnhữngđiềumàngườitagớmghétnhưbịnhtật,taihọahoặcnhữngđiềudơbẩnxấuxa.Cùngvớinhữnggiảithíchởphầntrướcvềkami(カミ)(thần),ởđâyôngNorinagacũngđãnêurađượcmộtcáchchínhxácđặcchấtcủatưtưởngthờicổ.ĐúngnhưNorinagađãchỉtrích,từnhữngtộivềhìnhphápđếnnhữngthiêntai,hoặcnhữngdơbẩntôngiáo(nhưkinhnguyệt,sinhnởv.v…)tấtcảđềuđượcbaogồmtrongkháiniệmvềtội(tsumi)vàbùaphép“harae”(祓)cócơnăngrộnglớnvìphảiđốiphóvớiquanniệmvềtộinầy.

Chuyệnđượctruyềnbởi“CổSựKý”và“NhậtBảnThưKỷ”“Cổsựký”và“NhậtBảnthưkỷ”cùngvớinhữngvănkiệnđượchoànthànhvàođầuthếkỷ

thứ8,lànhữngsửliệuquantrọng,nhữngdisảnvănhóaquíbáu,truyềnlạinhữnghìnhdángtôngiáodântộctươngđốixưa,đócũnglànhữngvănkiệnxưanhấtdochínhngườiNhậtviết,ghichéptưtưởng,lịchsử,xãhộicủaNhật.Nhưngtínhchấtcủanhữngsáchnầyrấtphứctạp,phầnlớnbịhiểulầm,chonêncầnphảinghĩđôichútvềtínhchấtcủanó.ÔngOnoYasumaro(太安万侶)hoànthành“Cổsựký”vàonăm712,vàthânvươngToneri

(舎人)hoàn thành“NhậtBản thưkỷ”vàonăm720.NhưngYasumarovàToneriđềukhôngphảilàngườiđầutiênviếtrasáchnầy,haiôngđãtuchỉnhlạinhữngvănkiệngọilà“Taiki”(帝紀) (Đếkỷ)và “Kuji” (旧辞) (Cựu từ)được truyền lại từđời xưavà thêmbútvàođểhoànthànhsáchnói trên.Chonên,chỗmớinhất trongsáchđược thêmbútvào thếkỷ thứ8,vànhữngchỗcònlạiđạikháilấynhữngtàiliệuđượcviếttừtrướclàmchínhyếu.Nộidungcủasáchphầnlớnrútratừnhữngvănkiện,cólẽđượcviếtvàothếkỷthứ6,trước

thời“Taikanokaishin”[27](大化の改新)(Đạihóacảitân),chonêntrừnhữngphầnđượctôđiểm,thêmbớt,tacóthểcoiđólàsảnphẩmcủaxãhội“thịtính”.Vảlại,vănkiệnnầyđôilúcbaogồmnhữngtruyềnthuyếtcũtrướcthếkỷthứ5,lạicónhữngyếutốcủanhiềugiaiđoạntrongthờigiandàihằngmấytrămnămtrùnghợpvớinhau,nênkhôngthểnóimộtcáchđơnthuầnrằngđâylàvănkiệncủamộtthờikỳnàođó.“Cổsựký”và“NhậtBảnthưkỷ”lấyhìnhthểcủamộtsáchlịchsửviếttheothứtựthờigian

vềgiaphongvànhữngviệcđãxảyratrongcácđờithiênhoàng.Đúnglàtrong2sáchnầycónhữngphầnghilạisựthậtlịchsửmộtcáchtrungthật,nhưngđồngthờicũngcónhiềuchỗcónhữngsángtácvềtưtưởng,thêmbớtvàthayđổisựthậtcủalịchsử,nênkhôngthểcoi2sáchnầylàsáchlịchsửđược.Quyển3trong“NhậtBảnthưkỷ”đượccôngnhậnlàđãghilạiđượcmộtcáchchínhxácsử

thậtnóivề thiênhoàngTenmu(天武) (ThiênVũ)và thiênhoàng Jitou (持統) (TrìThống).Ngượclạiquyển“Kamiyo”(神代)(Thầnđại)trong2sáchnóitrênhoàntoànlàsángtácvềtưtưởng.Ởtrunggiancónhữngphầncótínhcáchghilại,cùngvớinhữngphầnkhôngphảilàghilại,lẫnlộnvớinhau.Nhữngyếutốkhôngphảilàghilại,khôngđồngnhất,rờirạcvớinhauvềtínhchấtvàniênlịch,đôilúclànhữngsángtáctrênbàngiấycủanhữngngườibiênchép,đôilúclànhữngtruyềnthuyếtcủadângianhoặccủahàomục.Ởđâyxintríchmộtvàitỉdụđượccoilànhữngtruyềnthuyếtdângian,cólẽđólànhữngyếutốdisảnvănhóaxưanhất.Trongchuyệnlậpnướccủahaithần“Izanagi”và“Izanami”[28]cóchỗnóirằng,concủathiên

thầnnhậnmệnh,quacầuvồngxuốngđịagiới,saukhilàmxongviệclậpnước,kếthônvới3ngườicongáitừtrờixuốngvà3ngườicongáitừdướiđấtlên,tạoratổtiêncủanhânloại.ChuyệnnầyvừagiốngvớichuyệnthầnthoạitruyềnởBoogievàMakassar(giữaKalimantanvàCelebescủaIndonesia),vừahợpvớitruyềnthuyếtcủaMaori(namTháibìnhdương)nóivề2thần,thiênvàđịađãsinhracácđảo.HaithầnIzanagivàIzanamilyphảnnhau,thầnIzanamituyênbốsẽgiếtmỗingàymộtngàn

người, thầnIzanagiđáplạirằngsẽcấtmộtngànnămtrămnhàsanhmỗingày.ChuyệnnầygiốngvớichuyệnthầnthoạicủadânMorioởPolynesiarằngnữtổcủaconngườilàHine,khitừgiãnamtổTaneđixuốngtrầngian,bịthầnTaneđuổitheo,quaylạiquátthầnTanerằng“XintừgiãTane,ngươihãydừnglạiđi,choconcháusinhmệnh,vìtalúcnàocũngdẫnchúngđếncõikhác”.Chuyện“sơnhạnh,hảihạnh(thứcănnúi,thứcănbiển)”nóivềhaianhemHikohohodemi,

họtraođổivớinhaulưỡicâuvàtênbắn,nhưngvìlưỡicâubịmấtnênhaianhemtranhchấpvới nhau. Chuyện nầy giống những truyền thuyết ởmột vùng rộng rãimàNamThái BìnhDươnglàtrungtâm.TỉdụnhưchuyệnMinahassarởđảoCelebeskểrằngKavarsanmượnlưỡicâucủabạn,nhưnglàmmất,nênphảilặnxuốngbiểntìmkiếm,ởđóKavarsangặpmộtthiếunữbịmắclưỡicâuởhọngkhổsở,bèngỡcho,nhờđóđượcngồitrênlưngcủamộtconcálớntrởvềđấtliền,gâymưalớn,đẩyngườibạnđãlàmmìnhkhốnkhổvôcảnhđiêuđứng.Nhữngtruyền thuyết nầy có liên quan như thế nào với những truyền thuyết của dân tộc khác là

chuyệnriêng,chỉcóđiềukhôngthểnghingờđượcrằngnhữngchuyệnnầyđãđượcnhữngbàntayquanlạicủachínhphủđưavàovănkiện.Nhữngchuyệnkhônggiốngvớitruyềnthuyếtcủadântộckhác,khôngnhấtthiếtđãlàsản

phẩmtừlậptrườngchínhtrịcủagiaicấpcaitrị,phầnnhiềunhữngchuyệnnầylàsảnphẩmcủatínngưỡnghoặcphongtụcdângian.TrongtruyềnkýnóivềconcháucủaOotoshinokami(大年神),phầnphụthuộccủachuyệnOokuninushinokami(大国主神)trong“Cổsựký”,cóchỗnóivềthầnNuhatsuhi,thầnAsuha,thầnHahigilànhữngthầnphinhâncáchtượngtrưngchosứcmạnhcủabùaphép,được tế lễ thậtsựvàokhoảngthếkỷ thứ8.CadaođượcbiêntrongphầnnóivềthiênhoàngShinmu(神武)(ThầnVũ)cócâu“Udanotakakinishigiwanaharu,wagamatsuyashigiwasayarazuisukuwashikuchirasayaru,unnun”(宇陀の高城に鴫わな張る、わが待つや鴫は障らず、いすくはしクチラ障る、云々) (Gài bẫy chimmõ nhát trên núi caoUda,đợimãi,chimmõnhátkhôngbịbẫy,chỉcóóbịbẫyv.v…),thậtrađâylàbàicadaonóivềđờisốngsănbắncủanôngdântrongrừngnúiởYamato(大和).Ngoàicấutưởngtoànthểcủa“ký”và“kỷ”,nhiềuphầntrongchuyệnchứađầyhơithởcủasinhhoạtquầnchúngthờinguyênthủy.Nhữngchuyệnkểvàcadaotrong“ký”và“kỷ”cótínhchấtkhácbiệtvớinhữngtácphẩmcótínhcáchquítộcthuầntúy,đượcsángtáctrongxãhộibếtỏacủaquítộcđờisau,nhưGenjimonogatari(源氏物語)[29].Nhưng“ký”và“kỷ”nầyvừabaogồmnhữngtruyềnthuyếtdângianxaxưa,đồngthờicũng

baogồmnhữngsángtáccủagiaitầngkhác.Nhưđãnóiởphầntrước,dẫuchuyện“Kamiyo”(神代)(Thầnđại)ởquyểnđầutrong2sách“ký”và“kỷ”,cóbaogồmtruyềnthuyếttrongdângianmộtcáchphongphúđinữacũngphảixemrằngcấutạotoànthểcủanólàmộtsángtáctừmộtýđồchínhtrịcủagiaicấpcaitrị,thìmớihiểuđược.TừthờiEdo[30]trởđi,córấtnhiềugiảithíchvềchuyệnKamiyo,trongđócógiảithíchcho

rằngchuyệnKamiyođãlấyhìnhthứctỉdụđểkểlạinhữngsựthậtlịchsử.Nhưngngàynay,thuyếtvữngnhấttronghọcgiớichorằngđâylàsángtáccủaquanlạichínhphủvớimụcđíchchínhđánghóađịavịquânchủcủađạivương.Sángtácnầylấytàiliệutừtruyềnthuyếtdângiancộngvớitrạngtháihiệnthựcvàokhoảngđầuthếkỷthứ6,lúcđạivươngbắtđầucaitrịtoànquốcNhậtBản.Đạikháinộidungcủachuyệnnầychủyếunóivềquátrìnhxuấthiệncủa“Thiênchiếuđại

thần”,tổtiêncủathiênhoàng.ThiênchiếuđạithầnbuộcOo-kuninushinokami(大国主神)(Đại quốc chủ thần), thần cóquyền lực lậpquốc khuất phục con cháumình. Con cháu củaThiênchiếuđạithầnnhậnmệnhcủađạithần,giánglâmtừTakamagahara(高天原)(Caothiênnguyên)xuốngNhậtBản,vàtrởthànhthiênhoànglàmchủNhậtBản,thựchiệnýchívàquyềnuycủaThiênchiếuđạithần,tứclà“thầnhoàngtổ”,tổtiêncủahoàngtộc.Ngoàimộtsốítthầnlẫnlộntrongchuyệnlàđốitượngcủatínngưỡngdângian,hầuhếtcácthầntrongchuyệnlàthầnnhâncách,tổtiêncủahoàngtộchoặccủahàotộc.Sauđónhữngthầnnầyđãthànhthầnđượctếtrongmộtsốđìnhđặcbiệt,trongthựctếkhôngcóliênquangìtớitínngưỡngcótínhcáchtôngiáo,màđóchỉlàphảnánhcủamộtthếlựcvềchínhtrị.CấutứKamiyotuylàmộtcấutứmượnlốttôngiáo,nhưngnếunhìntoànthể,khónóiđâylàchuyệnthầnthoại,màđóchỉlàmộtbiểuhiệntưtưởngmượnhìnhthứcthầnthoại.TuycónhiềucáchgiảithíchvềnhữngbàiviếtvềthờisauthiênhoàngShinmu,nhưngcàng

gầnphầnđầu,càngcónhữngtruyềnthuyếtcócùngtínhchấtvớichuyệnKamiyo.PhầnsángtáctừKamiyođếnsauthờithiênhoàngShinmu,đặttrụcchínhởchỗgiảithíchnguồngốc,địavịcủathiênhoàng,đồngthời,đứngtrêncáchsuynghĩrằngtổtiêncủahàotộcxuấtthântừgiatộcthiênhoàng,tổtiêncủanhiều“thị”đãđượcđặtởnhiềunơitronggiaphổcủathiênhoàng.Rốtcuộcnhữngtruyện“ký”hoặc“kỷ”,cómụcđíchlàmchođịavịcủagiaicấpcaitrịcóquyềnuy,chonêntrongchuyệnhoàntoànkhôngcómặtthườngdân.Điềunầychothấyrõtínhchấtcótínhcáchgiaicấpcủanó.Trướcđây“ký”và“kỷ”đượccoinhưlàsáchchothấylòngtônhoàngcủatổtiênngườiNhật,

nênđượctôntrọngnhưlàcổđiểncủaquốcdân,nhưngtinhthầntônhoàngchỉlàtưtưởngriêngcủagiaicấpthịtính.Mặcdầungoàiphầnchínhra,cónhữngyếutốkểchuyệnsinhhoạtcủanhândân,nhưngtừcấutứtoànthể,nhữngtruyệnnầykhôngnhấtthiếtlànhữngbàithơtự

sự(叙事詩)(jo-ji-shi)(thơkểlạisựthật)củadântộc.CầnphảibiếtrằngphầnchínhcủaCổsựkývàNhậtBảnthưkỷmàchúngtacóngàyhômnay,

hầunhưhoàntoàntheođúngmộtcấutứxuấtphấttừnhữngyêucầucủagiaicấpthịtínhtừkhoảngthếkỷthứ6trởlại,saucùngđượctrangđiểmbằngnhữngtưtưởngchínhtrịcủaquítộcluậtlệnhsauthời“Taikanokaishin”,nênnhữngsáchnầycónhiềuhìnhảnhcủanhiềuthờiđại,giaicấpchồngchấtlênnhau.Nhữngsáchfuudoki(風土記)(Phongthổký)thuthậpnhữngtruyềnthuyếtđịaphươngnhư

Izumo(出雲)(Xuấtvân)hoặcHarima(播磨) (Báma),hoặcnhữngchúc từv.v… tuydo taychínhphủsưutập,nhưngIzumofuudoki(出雲風土記)(PhongthổkývùngIzumo),cónhữngtruyềnthuyếtkhácbiệt,khôngcoi“Thiênchiếuđạithần”,màcoiOonamuchinokami(大己貴神)(Đạikỷquí thần), thầntạonước Izumo, là “Đại thầntạora thiênhạ”(天下造らしし大神)(Amenoshitatsukurashishiookami).Trongnhữngchúctừhoặcthọtừnầytacóthểthấyđượchìnhdángcủatếlễngàyxưamộtcáchcụthể.NhữngngườiởquầnđảoOkinawa(沖縄),tuycùnglàdântộcNhật,nhưngvìởtrongtình

trạngxacáchvới4đảochínhtrongmộtthờigian lâudài,nênđãduytrìđượcvănhóađịaphươngđộcđáocủamình.Tậpcadaotôngiáo“Omoshirosaushi”đượcbiêntậptừthếkỷ16đếnthếkỷ17,đãvừanóilênđượchìnhdángcủatínngưỡngtôngiáocũcủaOkinawa,lạivừacóchỗbaogồmnhữnghấpdẫncủavănhọchảidươngmạnhmẽtolớn.Đâylàmộtvănhọcítthấytrongvănnghệcủa4đảochính,đúnglàmộtdisảnvănhóaquíbáu.

TìnhdụcvàvănhóathờixưaTruyện“NhậtBảnthưkỷ”và“Cổsựký”,cănbảnkhôngkhácnhaunhiềutrongcấutứ,nhưng

trongcáchtrìnhbàyvàtrongchitiết,cótínhcáchkhácnhau.NhậtBảnthưkỷđượcviếtbằngHánvăn,chonêncónhiềuchỗđượctrangtríbằngnhữngtưtưởngcủaTrungQuốc,cóchỗcâuchuyệntuyởthờigiantrướcchếđộluậtlệnh,lạibịbiếnhìnhbằngnhữngtưtưởngchínhtrịcủaquítộcluậtlệnh.NgượclạitrongCổsựký,nhữnghoanhỉ,khổnãolinhhoạtcủaconngườiđãđượctrìnhbàymộtcáchthậtthà,khôngcónhữngnốiliềnvớiýđồchínhtrị.NhưôngMotooriNorinagađãchỉtrích,miêutảvềtìnhcảmkhổnão,oánhậnvuachacủa

“YamatoTakerunomikoto”[31],saukhichinhphạtKumaso(熊襲)(mộtđịaphươngởnamKyuushuu(九州)),liềnbịvuacharalệnhchinhphạtEmishi(蝦夷)(cáchgọicũcủavùngEzo(蝦夷),vùngphíabắcHonshuuđếnHokkaidou), làmộttả thậtưutúvề lòngngườikhôngbịràngbuộcbởiđạođứctrunghiếucótínhcáchNhogiáocủađờisau.Trongquyểnđầucủa“Cổsựký”,tựthuậtvềchuyệngiaocấu(mitonomaguhahi)của2thầnIzanagivàIzanami,cùngvớichuyện“Amenouzume”đãđểlộâmhộranhảymúatrướcnhàđátrêntrời,chotathấynhữngcảmgiácliênquanđếntìnhdụccủangườithờinầyrõràngkhácvớicảmgiáccủangườiđờisau.NgườiNhậtthờicổhếtsứcphóngtúngvềtìnhdục.

HìnhtháitônsùngcơquansinhdụcCóthểnghĩrằngđiềutrêncóđượcdoliênquangiữatìnhdụcvàbùaphép.Nhưđãnóiởtrên,

ởxãhộinguyênthủy,cơquansinhdụcđượctinnhưlàtượngtrưngchobùaphép,hìnhdángcủanóđãđượcdiễntảquagậyđáhoặctượngđất(doguu)(土偶)[32],rồisauđóđượctruyềnnốiquanghi lễ canhnông,ởđây cơquan sinhdục trở thànhđối tượng của tínngưỡng, làtượngtrưngchosứcsảnxuấtcủanôngnghiệp.Qua2ngànnăm,nhữngdisảnphongtụcnầyvẫnđượctiếptụclâudài,chođếnngàynay,cơquansinhdụchoặcnhữngtượnglộliễuđượcgọilà“đạotổthần”(道祖神)(dousojin)vẫncòntồntạikhắpnơitrongnướcNhật.Tỉdụkhác,nhưởđìnhMifune (御船),quậnNamegata (行方) tỉnh Ibaragi (茨城), trongviệccúng thầnNahabanagashi,saulúccấylúa,ngườitadùngrơmđểđanradươngvậtvàâmhộ,treolêndâyđểgióthổichohaikếthợpvớinhau(hình5).HoặcmộtchuyệncóthậtởmộtvùngtrongtỉnhAkita(秋田),saukhicấylúaxong,chủđiền

bắtnamnữlàmthuêgiaocấuvớinhau.Nhữngtậpquáncầunguyệntrúngmùanầy,biểuhiệnquaviệcgiaocấucủacơquansinhdục,córộngrãitrongdângian.NhữngchuyệnnầycùngvớinhữngcôngviệccótínhcáchbùaphépđãtruyềnlạimộtbềmặtcủatôngiáodântộcNhậtthờicổ.Nhữngýthứchếtsứcphóngtúngvềtìnhdụcởthờicổ,cóquanhệsâuđếnhônnhânthờiđó.

Trongxãhộinguyênthủy,nhưsuyluậnđãnóitrước,cólẽsinhhoạtgiađìnhđãđượcđặttrênchếđộmẫuhệ,lấyquanhệmẹconlàmtrục.Thờithượngcổsơkỳ,mặcdầuđịavịcủangườicaitrịvềchínhtrịđãđượctruyềnnốiquachếđộphụhệ,nhưngtrênnguyêntắc,hônnhânvẫncòncótínhcách“thêvấn”,tứclàchồngđithămvợ.Điềunầycónghĩalà,mẹvàconsốngchungvớinhau,chaởriêng.Nhàcửatừmẹtruyềnđếncongái,đâycólẽ làmộttậpquángầnvớitruyềnnốimẫuhệ.Vợởnhàmìnhđượcsinhra,duy trìđượcsựđộc lậpmạnhmẽđốivớichồng,vàhầunhưkhôngcótôntigiữavợchồng.Khôngphảichỉvậythôi,cólẽsựphâncôngtrongxãhộinguyênthủyrằngchồnglosănbắn,vợlobắtsòốc,lượmlặtthựcvậtănđược,vẫncònsótlạinêntrongthờiđạinầy,sovớiđờisau,phụnữcóvaitròlaođộngsảnxuấtrấtcaonhưbắtsò,óc,chếmuối,canhnông.Từviệcđótacóthểnóirằngởthờinầy,địavịxãhộicủaphụnữrấtcaotrongmọiviệc.

Quanhệvợchồngbắtđầubằngviệcgiaocấuvớinhauvàchấmdứtởchỗchồngkhôngđithămvợnữa.Ởđâykhôngcósựphânbiệtrõrệtgiữakếthônvàluyếnái,chonênkhôngthểnghĩđượccógiaothiệpthuầnáikhôngcóliênhệthểxácởđây,quanhệgiữanamnữlúcnàocũnglà“linhhồnvànhụcthểlàmột”.Tậptụchônnhânnhưthếnầyđúnglàđãlàmlỏnglẻonhữngcấmđoáncótínhcáchngụythiệnvềtìnhdục.Hônnhân“thêvấn”đãgâyramộtquanhệđặcbiệttrongđạođứcgiữathântộc,khôngthấy

trongđờisau.Giữavợchồngkhôngởchungnhau,khôngcóphươngphápnàođểquảnlýtrinhtiếtcủađốiphương.Phảnlạivớiđiềuđànôngcónhiềuvợ,làđiềuđànbàlấynhiềuchồng,tuykhôngđượcthathứmộtcáchcôngnhiên,nhưngcóthểđãcóởmộtđộnàođó.Chếđộphụhệđãsớmđượccủngcốtronggiaicấpcaitrị,ởđósựbấtbìnhđẳnggiữatraigáitươngđốixảyrasớmvànguyêntắcmộtchồngnhiềuvợđãđượcsinhra.Nhưnggiữanhữngvợkhôngsốngchungvớinhau,sựxếpđặtthứtựcủavợtrởthànhvôích,tấtcảđềulàvợvàkhôngcóphânbiệtthânphậnnhưthêthiếpđờisau.Convìchỉsốngchungvớimẹ,nênýthứcmáumủvớianhchịemkhácmẹrấtyếu,vàvìkhó

cóýthứclàthântộcvớinhữngngườivợcủacha,khácvớimẹmình,nênkhôngcónhữngquyluậtđạođứccấmchỉhônnhângiữacácconkhácmẹ,vàgiữaconvớivợcủacha,khácvớimẹmình.TừsauMinhTrịchođếnlúcbạitrậnởthếchiếnthứ2,mộttrongnhữngsáchgiáokhoaquốc

dânđãđánhtrốngthổikènchorằngchếđộgiatộc“giaphụtrưởng”(cha làgia trưởng,cóquyềnhạnrấtlớntronggiađình),mộtchếđộchỉcóthểcóđượctrênhônnhân“làmdâu”,làmột thuầnphongmỹ tục có truyền thốngđể lại từ xưa củaNhật.Quanniệmgia tộc chínhthốngđượccoinhưthuầnphongmỹtụcnầyrõràngphảnlạisựthậtcủalịchsử.

ĐờisốnghằngngàyKhácvớixãhộinguyênthủy,nơikhôngcóphânbiệtvềgiaicấp,thờiđạinầyđãcókhácbiệt

vềgiaicấptrongđờisốnghằngngàycủamọingười.Lúcchếtđãcósựcáchbiệtlàchônởmộcao (高塚古墳) (Takatsukakofun)[33] hoặc chôn trực tiếpdướiđất, lúc còn sống cũngvậy,khácởchỗởnhàsànhoặcởnhàhangthẳng.Thờiđạinầynhàsànđượccấtrađểlàmnhàkho,hoặcnhàởchogiaicấpcaitrị,sauđókiếntrúcnầylầnlầnlanrộngđếnnhàởcủathườngdân,thaythếchonhữngnhàhangthẳng.Nhữngyphụcthờinầybằngvảithôdễbịthốináttheothờigiannênngàynaykhôngcòn.Vả

lạikhôngcónhữngđiêukhắchoặctranhvẽnóilênmộtcáchcụthểhìnhdángcủayphụctrongxãhộinguyênthủynênkhóbiếtđượccáchănmặcthờiđónhưthếnào.Đếnthờikofun(mộcổ),trongnhữnghaniwa(埴輪)[34]dựngchungquanhmộ,cónhiềutượngnắnngườicủagiaicấpcaitrị,đôilúc,tuyhiếm,cótượngnắnnamnữnôngdân,chonênítnhấtyphụccủagiaicấpcaitrịđãđượcbiếtrõra(hình6).

Haniwa–Nam(trái)Nữ(phải)Theođó,cảnamlẫnnữđềumặcáotrênthân,nammặcquầnrộngthùngthình,nữmặcxiêm

giốngnhư“skirt”.Truyện“OảichíOảinhântruyện”cóchỗviếtrằngOảinhân(ngườiNhật)mặc“quánđầuy”,chothấyrằngyphụccủangườiNhậtthờinguyênthủychỉlàmộtmảnhvảithẳngphủlênthâncólỗđểđưađầura.Nhữngtrangphụcnhưxiêm,quầnhoặcáothấytrênhaniwalàtrangphụccủagiaicấpcaitrị,đượcdunhậptừđạilục.Dânchúngchođếnđờisauhìnhnhưvẫncònmặcnhữngyphụcgiốngnhư“quánđầuy”,mộtmảnhvảikhôngtay,chânáongắn.

MỹthuậttạohìnhThờikofun,giaicấpcaitrịđãdồnsứcđểtạoranhữnglâuđàichomình,đólànhững“cổmộ

ổcao” (takatsukakofun).Hìnhdáng củakofun lúcvừađượcxây cất, khôngcó cây cốiphủquanhnhưngàynay,toànthânmộđượcbọcbằngngóiởmặtngoài,haniwađượcxếpthànhhàng giữa lưng mộ, nên không thể xem kofun là tác phẩmmỹ thuật được. Nhưng nhữnghaniwađặtởvòngngoàikofun, tuycómộtsố tượngcóhìnhốngđơnthuần,phầnnhiều lànhữngtượngđộngvật,nhàcửa,hoặctượngnhânvậtcóliênquansâuđậmđếnsinhhoạtcủangườibịtángkhicònsống.NhữngtượngnầypháthuyđượctínhmộcmạccốhữucủakỹthuậtđiêukhắcNhậtBản,sau“doguu”.Tuymộcmạcdogiớihạncủađồgốmbằngđấtnungthô,nhữnghaniwanầyđãbiểuhiệnmộtphầnnàođóđờisốngthựctếcủangườiNhậtnhưđãnóiởphầntrước.Nhữnglỗmắthẹpvàdàikhoéttrênhaniwa,chotacảmthấycáiđẹpđộcđáocủanó.CóthểcoiđâylàdisảnvănhóaquantrọngtrongđiêukhắcNhậtBản,trướckhinhữngđiêukhắccótínhcáchPhậtgiáoxuấthiện.

ChínhđiệnđìnhIseNhưđãnóiởphầntrước,trongkofuncórấtnhiềusảnphẩmcôngnghệ,nhữngtượngkhắc

nổivềnhàcửahoặcsănbắnởsaulưngnhữnggươngđồngmôphỏng(gươngđồngbắtchướcgươngHánvàĐường),hoặcnhữnglằnvẽnhữngđámngườitrêntườngđátrongphòngquantài,đượcxemnhưnhữnghộihọanguyênthủy,saunhữnglằnvẽtrênđồngtrạch.Trongnhữngkofunlỗngang[35]thờihậukỳ,cónhữnghìnhvẽbịttên,thuẫn,hoặcnhữnghìnhsọcrằn,hìnhtrònnhiềumàucómụcđíchbảovệngườibịtángbằngbùaphép.Ngoàiracòncóhìnhcủanhữngđámngườicómiệngthúdịhình,hoặchìnhnhái,hìnhchimđậutrênđầuthuyềnv.v…vàcũngcónhữnghìnhvẽcónộidungcủanhữngchuyệnlấytừthầnthoại.Nhữngkofunnầyđượcgọilànhững“kofuntrangsức”,vànhữnghìnhvẽcómàuởđâylànhữngtranhmàuđầutiêntronglịchsửhộihọacủaNhậtBản,trướckhihộihọakiểuđạilục,mộtphầncủavănhóaPhậtgiáotruyềnbásangNhật,bắtđầuđượcpháttriểnđườngđường.“Kofuntrangsức”cónhiềuởbắcKyuushuu,cólẽđượcsinhravìchịuảnhhưởngtừnhữngkofuncótranhtrêntườngcủaCaoLy(mộtphầncủaTriềuTiênngàynay).Ởnhữngxứphíađôngcũngcómộtvàikofunkiểunầy.Nhữngkiếntrúcởthờiđạinầychỉđượcbiếtquanhữngnétvẽsaulưnggươngđồnghoặc

nhữnghaniwacóhìnhnhàcửanhưđãnóiởphần trên,nhữngnhàcửa thờinầyhoàn toànkhôngcònnữa.Điệncủanhữngđìnhcólịchsửxaxưanhư“Isejinguu”(伊勢神宮)[36] hoặc“IzumoTaisha”(出雲大社)[37]cũngđãtruyềnlạiđượcmộtcáchtrungthựcdạngthứcđiêuluyệncủanhàởkiểunhàsànthờixưa.CólẽdạngthứckiếntrúcnầycóđượcnhờhọchỏitừkỹthuậtkiếntrúcPhậtgiáođượctruyềnsangNhậtvàothếkỷthứ7,nhưngnhữngkiếntrúcởđâylànhữngkiếntrúcđơnsơvàthựcdụngvớivẻđẹpcủagỗtrắngthẳngbăng,khôngcótrangsứcvàmàusắc,khácvớinhữnggiàlamtrongchùa.ĐâylàmộtcáchthứckiếntrúctinhtúycủaNhậtBản,mộtcáchthứcđãkhiếncho“BrunoTaut”,mộtkiếntrúcgiangườiĐức,đứngđầutrongchủnghĩakiếntrúcbiểuhiện,ngậmngùicảmthán(hình7).

CHƯƠNG3VĂNHÓATHỜIXÃHỘILUẬTLỆNH

CơcấuluậtlệnhđượcthànhlậpChếđộquânchủthờicổ,lấyhànhviquânsựxâmchiếmbánđảoTriềuTiênlàmđònbẩy,tuy

lỏnglẻonhưnghoànthànhđượccôngviệcthốngnhấtquốcgia,vớihìnhthứcbắtcácnướcnhỏđangphânly,quythuộctriềuđìnhYamato(大和).Sauđóvớisựtiếntriểncủathờiđại,quyềnlựccủađạivươnglầnlầnlớnmạnh,lãnhthổcủađạivương,nhữngMiyake(屯倉)[38],dođạivươngtrựctiếpcaitrị,tănglên.Hàomụcchungquanhđạivươngvừalàhàomục,lạivừalàquanlạicủachínhphủ.Vàothếkỷthứ6,đãcónhữngthínghiệmchodânvô“Tabe”(田部)(điềnbộ)đểcanhtácvàlậphộtịchchodântrongmộtsốlãnhthổdođạivươngtrựctiếpcaitrị.Tiềnđềlịchsửchoviệcápdụngchếđộphạnđiềnđãlầnlầntrởnênchínmuồi.Mặtkhác,trênquốctế,NhậtBảnđãtrởnênyếuthếtrướcthếlựccủanướcShiragi(新羅)

(TânLa),mộtnướcHàn(TriềuTiên)cótựgiácmạnhmẽvềdântộcvàvàonăm562,giòngvuaởMimana(任那)(NhiệmNa,vùngởNamTriềuTiênbịNhậtcaitrịtừthếkỷthứ4đếnthếkỷthứ6)diệtvong.Cuốithếkỷthứ6,ởTrungQuốcnhàTùythốngnhấtNamBắc,mởramộtvươngtriềuhùngmạnh,vàđầuthếkỷthứ7,nhàĐườngthếTùy,mởmangbờcõi,xâydựngmộtđếquốctolớnthếgiới.TừthấtbạiởbánđảoTriềuTiênvàtừviệcTrungQuốchoànthànhthốngnhất,chínhquyềnYamato(大和)cảmthấymộtcáchsâuđậmviệccầnphảichỉnhbịthểchếquốcnội,mượndưthếmạnhmẽcủaquyềnlựctrungương,hướngđếnviệcthựchiệnchếđộtrungươngtậpquyền.Vàođầuthếkỷthứ7,ShoutokuTaishi(聖徳太子)[39](ThánhĐứcTháitử)cùngvớiSogano

Umako(蘇我馬子)[40]coiviệcquốcchính.TruyềnthuyếtvềShoutokuTaishiđãđượctôđiểmmột cách thần thoại,nênđâu là sử thật,đâu là sựnghiệpdo sángý củaThái tử,đâu là sựnghiệpcủaUmakorấtkhóphânbiệtđược.Tháitửđãcholậpra12bậcquan,banchocánhântùytheohuâncông,coiviệcđượclênchứclàvinhdự,nhằmlậpramộtchếđộquanlại,điđếnviệcthựchiệnmộtphầncơcấucủachếđộluậtlệnhsaunầy.BảnhiếnphápdoTháitửlàmra,cóthuyếtcholàgiả,nhưngchắcchắnđiềuthứ17củabản

hiếnphápnầylàdoTháitửlàmra,đãnhấnmạnhnhiệmvụcủachưhàolàphụctùngmộtcáchtrungthựcmệnhlệnhcủaquânchủ,coiquânchủlàmộtquyềnuytốicaoduynhấttrongnước.Vàolúcnầy,hoặcởmộtthờigianngắnsauđó,đạivươngxướnghiệulàThiênHoàng,danhtừlấytừkinhđiểncủađạogiáoTrungQuốc,vàcũngvàolúcnầy,NhậtBảnđãđượcdùngchotêncủaquốcgia.TriềuđìnhYamatovữngmạnhđượcnhờhấpthụvănhóađạilục.Việcchuyểnbiếnđếntrung

ươngtậpquyềncũngcócùngtìnhcảnhnhưvậy.Nhấtlàởthờikỳnầy,mộtvươngtriềuthốngnhấtxuấthiệnởTrungQuốcđãtrựctiếpkíchthíchýmuốnhọchỏivănhóaTrungQuốcmộtcáchtíchcựcvàrộngrãi.Năm607OnonoImoko(小野妹子)đượcpháilàmsứsangTùy,nămsaucóthêmduhọcsinh,tănglữđượcgởiđi,vớimụcđíchtìmcáchhấpthụvănhóaTrungQuốcmộtcáchcókếhoạch.Từtrướcđếnnay,NhậtđãtriềucốngTrungQuốcvớihìnhthứclàcốnghiếnkỹthuậtgiahoặcnhữngvật lấytừcácnướcởTriềuTiênvànhậnlạinhữngtặngphẩmtừTrungQuốc.Điềunầycótínhtiêucựcvìchỉcótháiđộthừanhậnvănhóamangtừđạilụcđến.NhưngbâygiờtừphíaNhật,Nhậtđãtíchcựctrongviệchấpthụvănhóađạilục.Sauđó,mặcdầuKudara,cứđiểmduynhấtcủaNhậtởbánđảoTriềuTiên,đãbịnhàĐường

vàShiragitiêudiệtvàonăm660,nhữngđòihỏihấpthụvănhóaTrungQuốcởNhậtđãkhiếngiaothônggiữaNhậtvớiShiragivàvớinhàĐườngkhôngđoạntuyệtđược.ViệcpháisứsangĐườngvẫnđượctiếptụcchođếncuốithếkỷthứ9lúcnhàĐườngsắpbịdiệtvong.SongsongvớiđiềuđógiaothôngvớiShiragikhôngdứt.Từnăm727đếnđầuthếkỷthứ10,NhậtmởbanggiaovớiBộtHải(渤海),mộtnướcmớiđượcthànhlậpởMãnChâu.Giaolưuvănhóavớiđạilụctrởnênthườngxuyênhơn.Trongtìnhthếquốctếđó,năm645(ĐạiHóanguyênniên)NakanoOoenomiko(中大兄皇

子) (lúc bấy giờ là hoàng tử và sau đó đã trở thành thiên hoàng Thiên Trí) đã cùng vớiNakatominoKamatari(中臣鎌足)[41]vàmộtsốngườikhácđãbanhànhchínhsách“đổimới”gọilàTaikanokaishin(大化の改新)(ĐạiHóacảitân),bắtđầutổchứccơcấuluậtlệnh,theokiểucơcấuluậtlệnhcủaTrungQuốc.QualoạnNhâmThìn(672)(壬申の乱)[42] (Jinshinnoran),thiênhoàngTenmu(ThiênVũ)tứcvị,quyềnlựccủachínhphủmạnhra.Chínhphủđãlầnlượcbiên tậpvàbanhànhcác luậtKiyomihara (浄御原),Taihou (大宝),Yourou (養老).Tổchứcluậtlệnhcủaquốcgiađượcchỉnhbịtrêncảdanhvàthật.Ởxãhộithịtính,quyềnuyquốcgiađượcchiarachocáchàomụcđểcaitrịnhândân.Đặc

quyềnnầychatruyềnconnối.Cơcấuluậtlệnh,nóingắnlạilànhằmtậptrungquyềnlựcđượcthihànhmộtcáchphântánnầyđếntrungươngchínhphủđểcaitrịthốngnhấtnhândân.Mặcdầuđịavịcủaquanlạitrongquốcgialuậtlệnhđãđượcsắpđặtlại,nhưngcơcấuđặcquyềnchatruyềnconnốivẫnđượcduytrìtrongkhuônkhổcủachếđộluậtlệnh,khôngnhấtthiếtlàchếđộluậtlệnhđãthayđổimộtcáchcănbảncấutạogiaicấpcủachếđộthịtính.Ngượclạicóthểnóirằngviệctậptrungquyềnlựcởtrungươngđãlàmchoviệccaitrịnhândântănglênmạnhmẽ.Luậtcấp,thuphạnđiềnđượcbanra,nhândânđượccấpmộtsốruộngnhấtđịnh,ngượclại

phảichịunhữngthuếnhưtô(đóngbằnglúa),dung(làmcông),điều(thuếđóngbằngtơ,vải),tạpdao(làmđườngxá,cầucống),quândịch,xuấtcường(chínhphủchodânchúngvaytiềnđểlàmmùa,saumùatrảlạibằnglúagạo).Cóthuếtrưngthutừnhữngthuhoạchnôngnghiệpnhưtôhoặcxuấtcường,cóthuếbắtlaođộngnhưtạpdao,trựctiếpsửdụngthânthể,nặngnềhơn.Thườngdân,dẫucóthânphậnlàcôngdân(mộtcáchgọikháclàlươngdân(ryoumin)[43])đinữa,vẫncótínhchấtlànôlệ.Dướilươngdâncótiệndân.Trongtiệndân,cónôtì,củariêngcủahàotộc,bịcoinhưtàisản,

bịmuabánnhưgiasúc.Nhưngkểcảtừthờiđạixãhộithịtính,ởNhậttỉsốnhữngngườinầyrấtthấpđốivớitoàndânsố.Vìvậy,chỉvìlýdocónôtì,xemxãhộiluậtlệnhlàxãhộinôlệ,làđiềukhôngthíchđáng.Ngượclại,cùngvớisựtồntạicủanôtì,sứcsảnxuấtchủyếutrongxãhộiluậtlệnhlànhững

côngdânbịsaikhiếnbằngquyềnlựcquốcgia.Từđiểmđótacóthểcoixãhộinầylàmộtloạixãhộinôlệ,nhưngchếđộnôlệnầykhácvớichếđộnôlệcổđiểnởLamãhayHylạp.Nhưsẽnóiởphầnsau,vănhóasinhnởbằngsứcmạnhcủaquốcgialuậtlệnhđãđạtđượcmộttiêuchuẩnrấtcao.Nhữngtàisảnvănhóarựcrỡởthờinầycóđượcnhờởsứcmạnhcủađồngtiềnvàquyềnlựctolớncủachếđộluậtlệnh,chếđộnầyđãđặtquầnchúngtrongcảnhngộgầnnhưnôlệ,trongkhitậptrungmộtsốlượngvậtchấtlớnlaocùngsứclaođộngvàotaychínhphủtrungương.Quêntiềnđềnầytakhôngthểhiểuđượcýnghĩalịchsửcủavănhóathờinầy.Độcaocủanềnvănhóanầycóđượcnhờởsửdụngmộtcáchtậptrungquyềnlựcvàđồng

tiền.Đươngnhiênđộcaođókhôngthểduytrìđượckhisứctậptrungbịsuynhược.Dođónềnvănhóacủaxãhộiluậtlệnhkhôngthểđitrênhướngpháttriểnvữngchắcđược,vàởthờikỳsauđóđãphảiđổisanghướngcótínhchấthoàntoànkhácbiệt.Khôngphảichỉvănhóacủaxãhộiluậtlệnh,màtấtcảvănhóathờixưa,nhữngvănhóakhôngđượcđạichúngủnghộmộtcáchrộngrãi,đềucóvậnmệnhđó.ThờithiênhoàngTenmu(天武)vàJitou(持統),uythếcủachínhphủluậtlệnhcaohơncả.

Nhưngđếnthếkỷthứ8,phảnkhángcủanhândânlêncaovìkhôngchịuđựngnỗinhữngkhổnhọcnặngnề,đã làmchogiai cấp cai trị phảiđươngđầuvớinhững lo lắngbất an sâuxa.Nhưngvìkhôngcómộtthếlựcmớinàođượchìnhthànhđểcóthểđedọagiaicấpcaitrị,nêncơcấucủachếđộluậtlệnhkhôngcólýdogặpnguycơ.ĐếđôđượckiếnthiếtbắtchướctheokiểuđôthànhcủanhàĐường.ThiênhoàngJitouchoxâykinhđôFujiwarakyou(藤原京)[44],sauđóđếnnăm710(Hòađồngnămthứ3)thiênhoàngGenmei(元明)(NguyênMinh)chuyểnđôsangHeijoukyou(平城京)[45].Sựxâycấtnhữngcungđiệnlớnlaonầy,cùngvớinhữngsựnghiệp công chánh to lớn như xây Kokubunji (国分寺)[46], Touđaiji (東大寺)[47] đời thiênhoàngShoumu(聖武)(ThánhVũ),đềulànhữngsựnghiệphếtsứckhókhăn,nhưnglàmđượclànhờởchỗquốcgialuậtlệnhcóđầyđủsứclực.Đểhiểutínhcáchvănhóacủathờiđạinầy,phầnsausẽkiểmthảovănhóaPhậtgiáoởbán

tiềnkỳcủathờiđạiluậtlệnhtừlúcShoutokuTaishibắtđầukếhoạchlậpquốcgialuậtlệnh,đếngiữathếkỷthứ8đờithiênhoàngShoumu.

DunhậpvănhóatinhthầncủađạilụcTừkhivănhóaYayoisangNhậtchođếnthờithịtính,vănhóađạilụcđãkhôngngừngđổvào

NhậtBản,nhưngsựdunhậpvănhóanầychỉxảyraởnhữnglãnhvựcvănhóavậtchấtnhưdụngcụsảnxuất,vũkhí,hoặcnhữngthủcôngnghệxaxỉ.ThờinầyNhậtchưacóvăntự,nhưngnhờconcháucủanhữngngườiđếntừbánđảoTriềuTiên,HántựđãbắtđầuđượcdùngởNhật.ỞNhậtBản,ditíchvăntựđượcviếtxưanhấtcònlạingàynaycólẽlànhữngchữkhắc(minhvăn)thờikofun,tỉdụnhưgươngđờiđờitruyềnlạiởđìnhSudaHachiman(隅田八幡)(đìnhởxãSuda,thịtrấnHashimoto,tỉnhWakayama)ởbánđảoKii(紀伊)vàonhữngnăm443và503,hoặcnhữngchữkhắctrêntháiđaođượcđàoratừcổmộEdaFunayama(江田船山)vùngHigo (肥後) (nay thuộc tỉnh Kumamoto, vùng Kyuushuu), hoặc nhữngminh văn (chữkhắc)trênkiếmsắtđượcđàoratừcổmộInariYama(稲荷山)(xemchúthích)vùngMusashi(武蔵)(vùngphíađôngNhậtBản,baogồmToukyouvàSaitamangàynay),cóviếttênWakaTakeruvàniênkỷtươngđươngvớinăm471(hình8).Việcviếtvănchương,hoặclậpniênkỷtheo“thậpcannhịthậpchi”dunhậptừTrungQuốc,đãlàmộtcáchmạngtrongvănhóasửNhậtBản.Nhưngchỉnhữngngườitừhảingoạiđến,nhữngngườithuộc“Fuhitobe”(史部)(Sửbộ),giữvaitròkýlụctrongchínhphủtrungương,mớidùngvăntự.Ởgiaiđoạnnầy,thườngdânvàcảđếnnhữngngườitronggiaicấpcaitrịvẫnchưabiếtđếntôngiáovàhọcvấncủađạilục.

ChữkhắctrênkiếmVàothếkỷthứ6,cuốithờixãhộithịtính,mộtsốhọcgiả,gọilàGokyouhakase(五経博士)

(Ngũkinhbácsĩ),nhữngngườicóthểđọcvàhiểuđượcsáchcổđiểncủaTrungQuốc,đãđượcđưatừKudara(NamTriềuTiên)sangNhật.Đồngthời tượngPhậtcũngđãđượccốngnạp.LãnhvựctinhthầncaođộnhấttrongvănhóađạilụcđãcóđiềukiệntruyềnbásangNhậtBản.Chođếnthếkỷthứ6,việctruyềnbávănhóanầyvẫnchưacóđượcnhữngthànhquảcụthể,nhưngvàothếkỷthứ7,thànhquảcủanhữnghiểubiếtcótínhcáchtổchứcvềtưtưởngcủađạilục,bắtđầuhiệnra.Nhưđãnóiởphầntrước,12cấpquan(đạiđức,tiểuđức,đạinhân,tiểunhân,đạilễ,tiểulễ,

đạitín,tiểutín,đạinghĩa,tiểunghĩa,đạitrí,tiểutrí),đượcbanhành.Mũcủamỗicấpquanđượcthêumàukhácnhau.TênquanlấytừnhữngđứcmụctrongNhogiáo,mũquanthêumàutheotưtưởngngũhành(kim,mộc,thủy,hỏa,thổ).NhữngýtưởngnầykhôngthểcóđượcnếukhônghiểuđượctưtưởngtriếthọccủaTrungQuốc.Giốngnhưvậy,thànhngữcổđiểncủaNhogia,PhápgiahoặcĐạogiacủaTrungQuốcđãđượctríchdụngrấtnhiềutrong17điềuhiếnphápnóiởphầntrên.Dẫuđólàtríchdụngtừsáchcháuchắtđinữa,nhữngtácgiảcủasáchđóđãcónhữnghiểubiếtrộngrãivàsâusắcvềhọcvấncủaTrungQuốc.ShoutokuTaishitínngưỡngPhậtgiáo,vừacókếhoạchcấtchùachiền,vừatậntụytrongviệc

nghiêncứugiáonghĩaPhậtgiáo.PhậtgiáođượctruyềnrộngởNhậtvìđượccoinhưcónhữngbùaphéptiêutrừtaihọa,đưađếnhạnhphúc,chớkhôngphảivìPhậtgiáođãdạybảovềtriếtlýgiảithoát.TrườnghợpcủaTháitửthìkhác,ítnhấttrongthờivãnniên,TháitửđãhiểumộtcáchchínhxácgiáonghĩanguyênlaicủaPhậtgiáo.TrongminhvănTenjukokushuuchou(天寿国繍帳)[48],Tháitửđãnóivớivợmìnhrằng“thếgianlàhưảo,chỉcóPhậtmớibiếtailàai”.Câu“thếgianlàhưảo”cótinhthầnphủđịnhthếgiớihiệntại,mộtđiềuhoàntoànthiếusóttrongýthứccốhữucủaNhậtBản.LýluậncủaPhậtgiáo,từviệcphủđịnhthếgiớihiệntạiđểtìmmộtsinhmệnhcaocả,làđiềuđượcđềrachongườiNhậtlầnđầutiên.

Nhưlờitruyền,Tháitửđãchúthíchtamkinh“Thắngmankinh”,“Duymakinh”,và“Pháphoakinh”.Hiệnnayvẫncònsách“Tamkinhnghĩasơ”dochínhtayTháitửviết.Cóthuyếtchođólàsáchgiảmớiviếtgầnđây,nhưngdẫuđólàsáchgiảđinữa,dingônđượckýlụctrênminhvănTenjukokushuuchoucũngđủđểchứngminhrằngTháitửcóđủtưcáchlàmộtnhàcảicáchtưtưởngtrongsinhhoạttinhthầncủangườiNhật.TriếthọcHyLạpbắtđầuởThalesxứMiletos,triếthọcTrungQuốcbắtđầuởKhổngTử,giốngnhưvậy,cóthểnóirằngnhữngsuytưmạchlạccótínhcáchtriếthọcởNhậtbắtđầuởShoutokuTaishi.Giống như tư tưởng gia độc sáng (có sáng tác độc đáo) Ando Shoueki (安藤昌益) (xem

chương7)thờiEdo(江戸)đãcôlậptrongxuthếlịchsử,Tháitửđãlàmộttriếtnhâncôlậpthờinầy.TháitửđãhiểubiếtsâuđậmgiáonghĩaPhậtgiáonguyênlai,giáonghĩanầyphảiđợimãiđếnnhiềuđờisaumớiđượcngườiNhậthiểubiếtchínchắn.LúcPhậtgiáođượctruyềnquaNhậttừxứKudara(namTriềuTiên),ngườiNhậtcoiPhậtlà

thầncủanướckhác.GiốngnhưnhữngđiềumàđasốngườiNhậttựxưnglàtínđồPhậtgiáongàyhômnay,ngườiNhậtvàothếkỷthứ6,thứ7đãthâunhậnPhậtgiáovớitínhcáchbùaphép.Từlúcđượcdunhậpvào,khôngcómộtdấuvếtchothấyPhậtgiáođãgâyraxungđộtvềtínngưỡngvớitôngiáodântộc,ngượclại,nhữngkýlụccủathếkỷthứ7,thứ8,chothấynhữngcầunguyệnvềtiêutrừthiêntaiđịabiến,bìnhphụcbịnhhoạnđãđượccửhànhsongsongởđìnhvàchùa.MộtsựthậtđãđượcxácnhậnlàtínngưỡngthầnvàPhậtđisongsongkhôngcómộttrởngạinàocả.Nhữngmongmuốnlấysứcmạnhcủabùaphépđểđốiphóvớihọaphúchiệnthế,làmộtchủthểchung,điđìnhhoặcđichùađểcầunguyệnchỉlàmộtcáchbiểuhiện.Nóichung,Phậtgiáođãđượctiếpnhậnvớitínhcáchnghilễbùaphép,bảnchấtkhôngkhácgìvớitôngiáodântộc.LúcđầuPhậtgiáochỉlàmộttínngưỡngcótínhcáchriêngtưcủacáchàotộcnhưdòngSoga

(蘇我)v.v…nhưngtừ“Taikanokaishin”(大化の改新),Phậtgiáođượctriềuđìnhcôngnhậnlàmột tínngưỡng công cộng, thiênhoàng Jomei (TrữMinh)đã cùngvớihoànghậu cất chùa“Kudaranodaiji”(百済大寺)(Báchtềđạitự).ThiênhoàngTenmudờiKudaranodaijiđểlậpraTaikannodaiji (大官大寺) (Đạiquanđại tự), lạicấtYakushiji (薬師寺) (Dượcsưtự),vàtruyềnlệnhđếncácxứtrongnướcđọckinh“Kimquangminh”,coiđólàcôngviệccôngcộng.ChínhphủđãđemtoànlựcchấnhưngPhậtgiáo.Chính sách chấn hưng Phật giáo đạt đến tuyệt đỉnh ở thời thiên hoàng Shoumu (聖武)

(Thánhvũ).Vàonăm741,thiênhoàngralệnhbắtcấtKokubunji(国分寺)(Quốcphântự)tứcKonkoumyouSaishououGokokunotera(金光明最勝王護国之寺)(Kimquangminhtốithắngvươnghộquốcchitự)ởmỗixứ,kếđếnchoxâyĐạiphậtRusana(Lữsana)ởHeijoukyoucao5trượng3thước,lạichoxâyToudaiji(東大寺)(Đôngđạitự)tolớnlàmchùachomình.ChínhthiênhoàngđãquỳtrướcĐạiphật,xưngmìnhlàHotokenoyakko(三宝の奴)(bộhạcủaPhật).TínngưỡngPhậtgiáođãđếnchỗcuồngnhiệt.TínngưỡngPhậtgiáocủatriềuđìnhcótínhcáchtíchcựcnhưthếnầy,vìtriềuđìnhmong

muốnbùaphépcủađạoPhật,bảođảmquốcgialuậtlệnhđượcanninh.KinhKonkoumyou(金光明)(Kimquangminh)giảngvềcôngđứchộquốcđượctôntrọngbậtnhấtchotathấyrõđiềutrên.NhiệttìnhchấnhưngPhậtgiáocótínhcáchquáđộcủatriềuđình,làkếtquảtừlòngmongmuốnPhậtgiáo“trấnhộquốcgia”.Nhữngcầunguyệncánhânnhưđượclànhbịnhv.v…cótínhcáchphụtrợtrongPhậtgiáo,khôngphảikhôngcó,nhưngsứmệnhnguyênlaicủaPhậtgiáolàchỉchoconđườngchínhgiác(mởđườnggiácngộchínhđáng)hoàntoànkhôngđượcđểýđến.Trongmộtthờigiandài,nhữnggiáođoànthờisauđãcómộttháiđộhènhạcuốilòntrướcquyềnlựcquốcgia,chorằng“trấnhộquốcgia”làmộtđặcsắcđánghãnhdiệncủaPhậtgiáoNhậtBản.Nhưngcầnphảibiếtrằng“trấnthủquốcgia”khôngcógìkháchơnlàmộtdanhtừđượcdùngtheoýcủaquyềnlực,hoàntoànkhôngcógìliênquanđếngiáonghĩacủaPhậtgiáo,dạycánhântutỉnhchínhđạođểđượcthànhPhật.Hơnnữa,“quốcgia”cầnphảitrấnhộởđây,đượcbắtđọctheovầnhuấnlàMikado(帝)(ởNhật,hántựđượcđọcbằng2vần,vần“âm”làcáchđọcnháitheoTrungquốc,vần“huấn”làcáchđọcthuầntúycủaNhật)(Mikado=thiênhoàng),chotathấyquốcgiaởđâychỉchínhphủ,hoặcquânchủ,ngườinắmquyềnlựcchínhtrị.Nóimộtcáchcụthể,trấnhộquốcgiaởđâycónghĩalàhộtrìmộtcáchbùaphépcơcấucaitrịluậtlệnh,vớinộidungcủachếđộnôlệ.Đâylàmộtđáphiệu(slogan)hoàntoànphảnbội

đạoPhật,khôngthểbàochữađược,lậptrườngnguyênlaicủađạoPhật,xuấtpháttừlòngtintưởngaicũngcóthểthànhPhậtđược,khôngkểthânphận,giaicấp.Chonên,tănglữtrongxãhộiluậtlệnhkhôngphảilànhữngnhàtôngiáocósứmệnhtruyền

đạomộtcáchtựdo.Trongcơcấucaitrịcủachếđộluậtlệnh,tănglữcóchỗđứngsauquanlại.NgườithốnglãnhtoànthểgiớiPhậtgiáođượcgọilàSougou(僧綱)(Tăngcương)làquansứđượcchínhphủbổnhiệm.Muốnxuấtgiaphảicóphépcủachínhphủ,“tựđộ”cónghĩalàtựýmìnhxuấtgia,bịcấmchặtchẽ.Tănglữđượcmiễnlàmcôngkhôngvànhữnggánhváctôthuếkhác,mộtmặthànhđộngbịcâuthúcbởiphápluậtmộtcáchnghiêmtrọng.Trong luậtTaihou (大宝) (Đại bảo) vàYourou (養老) (Dưởng lảo) cómột chương tên là

LệnhTăngni,đứngcùngvớiLệnhThầnchỉ.LệnhThầnchỉquiđịnhcáchthứctếlễđìnhthần,LệnhTăngnitoànchươngkiềmchếhànhđộngcủatănglữ,giữa2lệnhcósựtráingượcđángđểý.Chỗđángđểýnhấtlàcấmlậpđạotrườngngoàinhữngchùađượccôngnhận,cấmtậptrungquầnchúngđểthuyếtgiáo.ĐiềumàchínhphủluậtlệnhhyvọngởPhậtgiáođượcgiớihạntrongviệctrấnhộcơcấuluậtlệnh.TuyêntruyềntínngưỡngPhậtgiáotrongnhândân,ngượclạigợilêntựgiácchínhtrịcủanhândâncónguyhiểmđưađếnnhữnghànhđộngchốngthểchế.Năm717(Dưỡnglảonguyênniên),nhàsưGyouki(行基)(Hànhcơ)bịchínhphủđànápvớilýdođãvôcớđithuyếtgiáotrongdângian.(Gyouki:danhtăngthờiNara,giáohóadânchúngvùngKinai(畿内)lậpđêđiều,cầucống,đượcgọilàHànhcơbồtác,bịbắtvớitộiphạmlệnhtăngni,sauđóđượcthavàđượccửxâytượngĐạiphật,vàsaucùngđượcphonglàm“Đạităngchínhvị”).ĐiềunầychotathấyrõcáchthứccủaPhậtgiáotrongquốcgialuậtlệnh.PhậtgiáoNhậtBảnởthờiđạiluậtlệnhđãđượcbảohộ,nuôidưỡngvớiđiềukiệnlàphảigiữ

mộtvaitròtrongxãhộinhưđãnóiởphầntrên.VớiPhậtgiáonầy,đươngnhiênkhôngcómộttưtưởngnàođángđểý,đượcnẩynởra.Nhờgiaothôngvớiđạilục,hầuhếttoànbộkinh“Nhấtthiết”đờiĐườngđãđượcchởbằngtàuđếnNhật.Thờiđó,trongnhữngkinhđiểnđượcchéphoặcđượcchởbằngtàusangNhật,cónhiềusáchmàngàynaykhôngthấyđược.Tăngnithờinầyđọcđiđọclạimộtsốlớnvềkinh,luậnhoặcluậtnhưlàbùaphépvàhànhviđọchoặcsaochépnhữngsáchnầyđượcxemlàcôngđứctrongđạo.Nhữngnghiêncứuvềnộidungphầnnhiềuchỉnhằmmụcđíchlàmranhữngtàiliệugiảngthuyếtvềnhữnghànhvicótínhcáchnghithức(bùaphép)tronglễcúngPhậtđượctriềuđìnhtổchức.Thờiđó,có6họcpháiđếntừđạilụclà“TamLuận”,“PhápTướng”,“CâuXá”,“ThànhThực”,

“Luật”,“HoaNghiêm”,cùngvớigiáohọc(mônhọcnghiêncứuvềtôngiáo)“Niếtbàntôn”vàmộtsốgiáohọckhácđãđượcnghiêncứutrongnhữngchùalớn,nhưngnhữnggiáohọcđóchỉlànhữnghọcvấntrongphòngsáchcủamộtsốtănglữhiếuhọc,vàviệchọcnầychỉtậptrungvàonhữngkiếnthứctrênvăntựkhôngcóliênquangìđếnnhữngtínngưỡnghiệnthực.Chođếnthếkỷthứ8,chữ“tôn”đãđượcdùngnhưtêncủaphònghọc,đểphânbiệtnộidungnghiêncứukhácnhautronghọcvấn,khácvớichữ“tôn”trong“ThiênĐàitôn”,“ChânNgôntôn”đờisau,đâylànhữngtậpđoàntôngiáokhácbiệtvềtínngưỡng.Tựviệnđờisaulàchùacủamột“tôn”nàođó,làcủariêngcủatônpháiđó,kháclại,tựviệnđờinầykhôngthuộcvàomộttônpháinàocả,trongmộttựviệncónhiềutônpháiởchungnhau,trongtrạngthái“báttônkiêmhọc”.

NghệthuậtPhậtgiáothờiAsuka,Hakuhou,TenpyouCóthểnóilàkhótìmrađượcnhữngtưtưởngtôngiáocónộidungquantrọngvềchấtởPhật

giáođãđượcbảohộvànuôidưỡngmộtcáchtíchcựcbởiquốcgialuậtlệnh,cótínhcáchnhưđãnóiởtrên.Ngượclại,chínhvìđượcnuôidưỡngtrongmộtbốicảnhquyềnlựcluậtlệnhlớnlao,Phậtgiáothờinầyđãsinhrađượcnhữngtàisảnvănhóahàohoa.Ởđiểmnầy,PhậtgiáotrongthờikỳluậtlệnhcómộtýnghĩalớnlaonhấttronglịchsửvănhóaNhậtBản.Nhưđãnóiởtrên,Phậtgiáothờinầylàmộtloạibùaphép,nhưngkhácvớibùaphépcủatôn

giáodântộc,phátnguyêntừnhữngnghilễcanhnôngtrongcộngđồngthônxómởnôngthôn,khôngcầnphảicónhiềukiếntrúc.Ngượclại,từđầu,giaicấpcaitrịđãhấpthụPhậtgiáovớitínhcáchvănhóađạilục,chonênhọđãđemnhiềusứclaođộng,nhiềutiềncủarađểtạolậpnhữngđồdùngPhậtgiáo,nhữngtượngPhậttinhxảo,nhữnggiàlam(chùaphật)tránglệkiểuđạilục,vàhọxemđâylànhữnghànhvibiểuhiệnlòngtínngưỡngcủahọ.ThihànhchínhsáchchấnhưngPhậtgiáođãđưarakếtquảlàmtiếnhànhsựnuôidưỡng,dithựcvănhóaPhậtgiáomộtcáchđạiquimô.Chùachiềnngàynay,vìđãmấtvaitròphảilàmtrongxãhộingoàinhữngviệclàmtanglễ

tụngniệmdângian,nên thườngbịxem lànơiâmkhí,nơiđể làmđámtáng.Khác lại, chùachiềnthờiluậtlệnhđãlàmộttrungtâmvănhóangoạilaimớimàgiaicấpcaitrịđãđổnhiềutàisảnphongphúvàođó.Mộtnhàvănđãnói“tôiđãtưởngtượnglòngkinhhoàngsâuxacủatổtiêntakhiđứngtrước

chùaPhậtrộnglớnmàtừtrướcđếngiờchưathấy,ngaycảtronggiấcmơ,nhữngngườinầytừxưanaychỉquennhìnđồngnúivớinhữnggiannhànhỏ lụpxụp.ChùaPhậtkhôngphảichỉrộnglớnkhôngthôi,màcòncóthápcaochỉtrờixanh,giốngnhưngọnlửavĩnhcửu”.“Trênmáinhà,nhữnglằnngóichồngchấtlênnhau,thoaithoảichảygiữatrờixanhvàđạiđịa,cómộtsứcmạnhđiềuhòavừathanhnhãtrangtrọngvừanhẹnhàngphóngkhoáng.Mộtđốichiếuthanhnhãgiữatrắngvàđỏ,quấnquítvớisựđiềuhòacủasứcmạnhtrên,dướimàunằngnặngcủamáinhà”.“Hơnnữa,lạicóbảnđiệngiốngnhưmộtbảotàngcủachânlý,ápđảođạiđịa”.“Vàotrongbảnđiện,tasẽthấynhữngcộttrụtolớnnặngnềnhưđểchốngđỡbầutrời”.“RồiđôimắtcủatổtiêntasẽbịtượngPhậtngaytrướcmắtthâuhút”.“Hãynhìnđây,vẻđẹpcủađôivaitròntrịa,trơntru,vẻthầnthánhcủabộngựcphúcđứcthanhsơ,cánhtaytrònvàdàithanhnhã.Áothòngthẳngyênlặngbaolấythânthể,gươngmặtđầytràntừbivôhạn”,“ởđótrưngbàysinhmệnhvĩnhcửu,củaPhật”.“Sựtinhluyệncótínhcáchnghệthuậtnầy”đã“gâyramộtquyếnrũvềvẻđẹpđếntâmthầntổtiênta.ĐiềuđãthúcđẩyhọchấnhưngPhậtgiáochắcchắnđólàsựquyếnrũvềnghệthuật”.Đâylàmột“loạisuy”,“nhưngthiếuloạisuynầysẽkhônghiểuđượcvănhóavànghệthuậtthờixưa”.Đoạnvănnầytuychỉlàmộttưởngtượngcótínhcáchthinhânthiếuhiểubiếtvềcơsởcủaxãhộisinhnởnghệthuật,nhưngđãdiễntảchínhxácýnghĩacủachùachiềnởthếkỷthứ7,thứ8,trongvănhóasử,đólàmộtdanhngônđángđểtainghe.Chùachiềnđãlànơitậptrung,tổnghợpnhiềumặtnghệthuật,nhữngkiếntrúcnhiềutầng

kiểuđạilụcvớinhữngxàngangphứctạp,cộtsơnchâu,máinhàngói,nhữngđiêukhắctượngPhậtbằngđồngmạvàngvớisơnmàitinhxảo,nhữngbứctranhphậtvớimàusắcrõrệt,đẹpđẽ,nhữngphẩmvậtthủcôngmỹlệ,trangnghiêm,cùngvớinhữngkiếntrúcbàybiệncốđịnhnầy,âmnhạcPhậtgiáovớinhữngkịchmặtnạdịquốc trữ tình,đượcdiễnraởchùachiềntrongnhữngngàycúngtế.Mặcdầuđâylàvănhóacótínhcáchđộcquyền,chỉcógiaicấpcaitrịmớiđượchưởngthụnhưngnólàđộngcơkhiếnngườiNhật,nhữngngườichỉcótranhhọamàusắcvụngvềấu trĩ trên tườngởcổmộ,hoặcvớinhữnghaniwamộcmạc thờiđồgốmYayoi,bắtđầuhọccáchthứccănbảncủakỹthuậtvềđiêukhắc,hộihọaphátđạtquanhiềunămthángởđạilục.NhưngkhinghĩrằngnhữngngườiNhậtnầyđềulànhữngtínđồPhậtgiáotronggiaicấpcaitrị,tasẽthấycầnphảinhìnnhậnsựcốnghiếncủaPhậtgiáođươngthờiđốivớilịchsửnghệthuậtcủaNhậtBản.Kể đến những chùa tập hợp tinh tuý của nghệ thuật Phật giáo, trước nhất phải nói đến

Asukadera(飛鳥寺)(chùaPhápHưng)dodòngSogadựnglên.Chùanầycógiàlamdotaythợngói,taythợchùađưatừKudara(NamTriềuTiên)đếnxây,anbàytượngPhậtThíchcabằng

đồngmạvàngdothợtượngPhậtgọilà“Kuratsukurinotori”(鞍作鳥),concháucủanhữngngườiđếntừhảingoại,làmra,đượchoànthànhvàođầuthếkỷthứ7.CóthểnóiđâylàngôichùađầutiênởNhậtBản.TượngThíchcatuybịtổnthươngnhiềunhưnghiệnnayvẫncònởAsuka,vàcuộcđàođấtđiềutravùnglâncậnthờihậuchiến,đãchobiếtrõrằngchùanầylàmộtgiàlamcó3bảnđườngcấtquanhthápBà(thápthờPhậtXálợi).Asukadera,đượcbiếtrõràngvềnămthángsánglập,cótưcáchđạibiểuchovănhóaPhật

giáothờinửađầuthếkỷthứ7,vàthờiđạinầyđượcgọilàthờiđạiAsuka[49]tronglịchsửmỹthuật.NhưngbâygiờchỉcònlạitượngThíchcaquanhiềulầntubổnhữngchỗbịhỏng.Ngàynay,disảnđạibiểuchokiếntrúc theodạngthứcthờiAsuka, làHouryuuji (法隆寺)

(PhápLongtự)(ởxãIkaruga(斑鳩)huyệnIkoma(生駒)tỉnhNara(奈良)).Houryuuji(hình9)cóbảnđường,tháp5tầng,cửagiữa,hànhlangtrangtrínhữnghìnhdạngkhôngthấytrongnhữngkiếntrúctừthờiHakuhou(白鳳)[50]trởvềsau,nhưxànganghìnhđámmây,lancanđầuconghìnhchữvạn,cộtphìnhởgiữa(entasis).NhữngkiếntrúcnầyđượccoilàdisảncủathờiAsuka,nhưngđượcxâycấttừlúcnào,từxưađãcónhiềuhọcthuyếtcóchủtrươngkhácnhau.

GiàlamởhouryuujiCó lời truyềnrằngchùanầydoShoutokuTaishi thànhlập,nhưngtheo“NhậtBảnthưkỷ”

chùađãbịcháyhoàntoànvàonăm670,hơnnữagầnđây,điềuđượcbiếtrõlàcódấutíchcủamộtgiàlamcũbịhỏahoạn,cáchhơixagiàlamhiệnnaymộtchút.Giàlamtrướcđóđãđượccấtởtrêndấutíchhỏahoạn,vàgiàlamhiệnnaychỉlàmộtkiếntrúcđượccấtlạisauhỏahoạnlàđiềukhôngthểnghingờđược.Cólẽphảixemnhữngdạngthứccủachùanầylànhữngdạngthứccủađờisau,kháxathờiAsuka.Tượng“Thíchcatamtôn”(Thíchcaởgiữavà2hậuvệở2bên)bằngđồngmạvàngđượcđúc

rađểtruyđiệuShoutokuTaishi,đặtởmặttiềncủachùa.Vớitướngmạonghiêmtúcnhưngvụngvề,vớinụcườigượnggạocổđiểnHyLạp(archaicsmile),vớinhữngvạtáocólằnxếptheohóahình(hìnhdạngbiểuhiệndạngthức,tưtưởng).DạngthứcthiếutínhtảthựcnầylàđặcsắccủanhữngđiêukhắcthờiAsuka,thừakếnhữngdạngthứcthờiBắcNgụy,TrungQuốc(hình10).TượngđứngcủaquanâmtrongYumedono(夢殿)(phòngchínhcủaviệnphíađôngchùaHouryuuji,dotăng“Gyousin”(行信)(HànhTín)cấtvàonăm739,ởđâyShoutokuTaishiđãnằmmộng,thấyPhậthiệnragiáothị.TrongYumedonocótượngQuanâmcứuthế,đạibiểuđiêukhắcthờiAsuka),vàKudaraKannon(百済観音)(BáchtềQuanâm)ởkimđiện,cùngcónhữngđặcsắcnóitrên.

TượngThíchcatamtônvàtượngPhậtthờiBắcNgụy

Tướngmạonhuhòatrầmtư,vớicàsaphủnửacơthểcủaPhậtBồtácdilặcchùaChuuguuji(中宮寺)(TrungCungtự)(chùanữởphíađôngcủaYumedono(夢殿))vàchùaKouryuji(広隆寺)(QuảngLongtự)(ởKyouto(京都))làmgiảmđiphầnnàođộnghiêmkhắccủanhữngcáchthứccótínhcáchcổđiểnthờiAsuka.ĐâylàcáchthứccủathờiquáđộtrướcmộtthờiđạikhácsauAsuka.TranhPhậtcủathờinầyngàynaychỉcònlạinhữngtranhdùngdụngcụgiốngnhưsơndầu,

vẽ Mitsuda sou (密陀僧) (tăng Mật đà) trên tủ đựng tượng Phật Bồ tác màu kim lục ởHouryuuji,cóchủđềvềJaakata(gồmkhoảng550chuyệnnóivềnhữngthiệnđứccủaPhậtBồtác,tiềnthâncủaPhậtThíchca),cùngvớinhữngtranhlụathêuchuyệnvãngsinhhuyềnảoởxứ cực lạc của vợ Shoutoku Taishi, bà Tachibana no Iratsume (橘郎女) sau khi ShoutokuTaishimất.Tronglịchsửmỹthuật,sauthờiAsukalàthờiHakuhou(Bạchphượng).Thậtrakhôngcó

niênhiệuHakuhou,nhưngcómộttậpquánrộngrãigọinhữngdạngthứcđượchoànthànhtrướcsauthờithiênhoàngTenmu(天武),thiênhoàngJitou(持統)đếnđầuthếkỷthứ8, làdạngthứcHakuhou.ĐạibiểucủadạngthứcHakuhoulàtượngPhậtvàtháp3tầngcủachùaYakushi(Dượcsưtự),

bâygiờvẫncòntồntạiởvùngđấtcũcủakinhđôHeijou(Bìnhthànhkinh).ChùaYakushilàchùađượccấtraởAsuka,nhưngsauđóđãđượccấtlạitạiđịađiểmhiệntạisaucuộcchuyểnđô đến Heijou và còn lại đến ngày nay. Cũng giống như trường hợp chùa Houryuu, chùaYakushichínhvẫncònlạiởAsukatrongmộtthờigiandài.Có2họcthuyếtkhácnhauvềthờigianlậprathápBàvàtượngphậtởchùaYakushingàynay,1cholàlúcsánglập,2cholàlúcchuyểnđô.Dẫusaođinữa,chùađãmangnhữngđặcsắccủathờikỳquáđộgiữa2dạngthứcAsukavàTenpyou(天平).HakuhouđãrờikhỏidạngthứcthờiNamBắctriềucủaTrungQuốc,vàđãđiđếnchỗhọclấydạngthứcđầuthờiĐường.ThápBàcó3tầng,mỗitầngcó“mokoshi”(máinhàởdướimáinhàchính).HiênvàMokoshiởmỗitầng,dàingắngiaohổvớinhautạoramộtvẻđẹpluậtđộng(độngđiđộnglạiđúngluật)chotathưởngthứcvẻđẹpđúngnhưmộtlờinàođóchorằngkiếntrúcnầylàmộtâmnhạcđônglạnh(frozenmusic)(hình11).TượngphậtDượcsưtamtôn(Dượcsư,Nhậtquang,Nguyệtquang)(hình12)tolớnởkim

đườngvàtượngPhậtQuanâmởtựviệnphíađông,đềulànhữngtượngđồngmạvàng.VạtáocủaPhậtphủtrênbệ,PhâtngồitheodạngthứcthờiAsuka,nhưngtướngmạomangtínhtảthực,thânthểPhậttròntrịa,nổirõquayphụcsátmình.ĐâyđúnglàkỹthuậtđiêukhắctượngPhậtởẤnđộthờivuaGupta,kỹthuậtnầyđãđượctruyềnsangNhậtquadạngthứctrunggianhiệncònởchùaBảoKhánh,TrungQuốc,mộtchùađượclậpravàothờiĐường.

Tháp3tầng

TượngPhậtDượcSưBảnTônCùng giốngnhưvậy, bíchhọa (tranh vẽ trên tường) trong kim đường của chùaHouryuu

(Pháplong)làmộtkiệttáclớnlaotronglịchsửhộihọaNhậtBản,vớinhữnglằnvẽmạnhmẽnhưuốngcongdâysắt,vớimàusắcvẽbóngvànhmắt.ĐâylàkỹthuậtcónguồngốctừnhữngtranhvẽtrêntườngvùngAjanta,ẤnĐộ(hình13)(vùngđộngđácótranhphậtvẽtrêntườngtừCNđếnthếkỷthứ7rấtnổitiếng).Tranhvẽtrêntườngnầy,từdạngthứccủanó,đượcxemlàtranhthờiHakuhou(Bạchphượng),nhưngtiếcthayhầuhếtnhữngtranhnầyđãbịcháymấttrongcơnhỏahoạnvàonăm1949.

BíchhọaởHouryuuji(trên)BínhhọaởAjanta(dưới)Nóitómlại,thờiHakuhoutrênmặtkỹthuật,làthờikỳbắtđầucủa

sựthayđổitừcáchthứcNamBắctriềuđếncáchthứcnhàĐường,nhưngđâylàkỹthuậtđượctạoravàolúcquyềnlựccủachếđộluậtlệnhđượccủngcốmạnhmẽ,lúcmàýkhícủagiaicấpcaitrịlêncaonhất.SovớinhữngtácphẩmthờiTenpyou(ThiênBình),tácphẩmthờinầyhếtsức lànhmạnh, đầy sức sống. Đầu Phật ở chùa Koufuku (Hưng Phúc) (ở thành phố Nara(nguyênlàđầuphậtởchùaYamada(山田))làmộtkiệttácvớiđôimắtđẹpđẽhồnnhiêncủatrẻem.KhôngphảichỉmỹthuậtPhậtgiáo,vàonăm1972,mộttranhmàuvẽhìnhquanchứcnamnữ

(hình14)đãđượcpháthiệnởtườngphíasautrongmột“kofuntrangsức”(cổmộcótranhvẽtrêntường,cónhiềuởbắcKyuushuu)ởTakamatsu(高松)vùngAsuka.Đâylà“tranhphongtục”tảthựcđầutiênđượctìmthấy,đầyđủphongcáchđiểmtranglịchsử“tranhthếtục”củaNhậtBản.CóngườinóirằngtranhnầyđãbồiđắpđượcsựmấtmátcủatranhvẽtrêntườngởkimđườngchùaHouryuudohỏahoạngâyra.

BíchhọaởcổmộTakamatsuzuka

TượngAshuuraởchùaKoufukeMỹthuậtthờiTenpyou, trọngtâmlàthờiđại thiênhoàngShoumu,nhữngtácphẩmhạng

nhấtthờinầy,kểcảthápkỷniệmtolớnnhưđiệnPhậtcủachùaToudai,hoặctượngDaibutsu(大仏)(Phậtlớn),hiệnnaykhôngcòn,nênrấtkhóđánhgiáchínhxácgiátrịcủanó.Nhưngvềmặt kiến trúc, hiện nay còn pháp hoa đường của chùa Toudai, kim đường của chùaToushoudai(唐招提)(ĐườngChiêuĐề),(ởthànhphốNara)nơihòathượng“GiámChân”thờiĐườngquaNhậttrụtrìđểtruyềnluật,vớinhữnghàngcộtcaocókhoảngtrốngtrênkhông(吹き貫き)(fukinuki)giốngnhưđiệnthầnHyLạp.Mặtkhácvềđiêukhắc,cónhiềutácphẩmcótínhcáchtảthực,thừakếnhữngcáchthứcthờithịnhĐườngnhưtượng10đạiđệtử(đệtửcủaPhậtThíchca),tượngbátbộchúng(8loàivậtbảohộPhậtpháp)(hình15)củachùaKoufuku(HưngPhúc)(ở thànhphốNara), tượng12 thần tướngở chùaShin-yakushi (新薬師) (TânDượcsư)(ởthànhphốNara)(12đạitướngdạthoacódanhhiệuNhưlaiDượcdưbảohộchúngsinh),tượng4thiênvươngởviện“Kaidan”(戒壇)(GiớiĐàn)chùaToudai(ĐôngĐại),tượngNhậtquang,Nguyệtquangbồtác,tượngPhậtKimcươngởpháphoađườngchùaToudai.Tuygọilàtảthực,điêukhắcthờiTenpyoukhácvớithờiKamakura(鎌倉)sauđó,điêukhắc

thờinầycoitrọngtínhcáchthầnthánhtrongtảthựcvàđãthànhcôngtrongviệcthốngnhấttảthựcvớilýtưởng.Nhưngđiêukhắcthờinầykhôngcóvẻhùngdũnglớnlao,khoẻmạnhnhưđiêukhắcthờiHakuhou,đôikhidiễntảsâuxatìnhcảmtếnhịđếnđộkhổnão,cólẽđâylàphảnánhcủasựtiếnhànhmâuthuẫntrongcơcấucaitrịluậtlệnh.Hơn nữa, mỹ thuật của thời Tenpyou được chú ý vì hiện còn giảng đường của chùa

“Toushoudai”,mộtkiếntrúcđượcdichuyểntừDaidairi(大内裏)(quanđìnhlấyhoàngcunglàmtrungtâm)đếnkinhđôHeijou,vàcũngcòncónhiều“Gomotsu”(御物)(đồdùngcủavua)vẫncònđượcbảo tồn trongshousouin (正倉院) (khochính)củachùaToudai,nhữngxaxíphẩmđượcthiênhoàngShoumuáidụngmỗingày,cùngvớinhiềuđồvậtliênquanđếnnghệthuậtthếtụcthờiđó.NghệthuậtPhậtgiáoởthếkỷthứ7,8nhưđãnóisơlượcởphầntrên,cóđặcsắclàmangbối

cảnhcótínhcáchlịchsửthếgiớirộnglớn.Nhữngtácphẩmthờinầyởmọilãnhvực,khôngnhữngđãbiểuhiệnđượccáchthứcriêngbiệtcủamỗithờiđại,màcònquántriệtđếnđộtinhtế.Tỉdụnhưmôtíphìnhdâyleohoa“nhẫnđông”(忍冬)(suikazura)cókhắpnơitrêncôngnghệphẩmthờiAsuka,khôngphảichỉthấyđượcởtrongnghệthuậtVânCương(mộtlàngnhỏởtỉnhSơnTây,TrungQuốc,ởđâycókhoảng50độngđálớnnhỏ,trêntườngcókhắctượngPhậttrongthờigiangần70nămtừnăm460)thờiNamBắctriều,màđólàmôtíp“Honeysacred”

cógốcởĐôngLaMã,quaSaracen,SasanPersia,Gandhara,đếntrungươngÁchâuTurkistansangTrungQuốc.ThựcramôtípnầyphátkhởitừAssyria,Egypt,trởthànhhuyhoàngởHyLạp,rồilanrộngraởkhuvựctolớngiữa2đạidương,saucùngđếncựcđông,NhậtBản.Đâylàmộttỉdụnóilênthựcthểvềsựtruyềnbávănhóatrênthếgiới.

KhônghầuởShosouin(trên)HarpởAssyria(dưới)

Vềâmnhạcvàdiễnkịch,thờiTenpyoucónhạckỹ(kịchmặcnạ,khônglờicónhạcđệmbằngkèn,trốngvàphènlaphátsinhởẤnĐộ,TâyTạng),nhạcKudara,Shiragi,Tora(度羅)(nhạcTorathịnhhànhthờiNara,nhưngđếnthờiHeian(平安)thìmất,Toracólẻ làTuyla(Chăm)hoặclàđảoTềchâucủaTriềuTiên,khôngđượcbiếtrõlắm),nhạcĐạiĐường,BộtHải,LâmẤp(saulàChăm).NhữngnhạcngoạilainầycùngvớicavũtruyềnthốngcủaNhậtBảnđãđượctrìnhdiễnởnhữngbuổitiệctrongtriềuđìnhhoặcởbuổitụngniệmtrongchùachiền.Khôngnhấtthiếtnhữngâmnhạcnầygiốngâmnhạcởnhữngxứnóitrên,nhưngrấtnhiềuloại,chothấybốicảnhthếgiớirộngrãicủavănhóaNhậtBảnvàothếkỷthứ7,thứ8.MộtnhạckhítênlàKuugo(Khônghầu)hiệncònlạiởshousouincóhìnhkhắcnổihoàntoàngiốngvớinhạckhíharpcủaAssyria,đãnóirõđiềuđó(hình16).NhàĐường,quốcgiamàNhậtcoinhưthầyvềmặtvănhóa,khôngnhữngcómộtbảnđồto

lớn,màcònlàmộtquốcgiasovớicácvươngtriềukháctronglịchsửđãhăngháihấpthụvănhóacủanướckhác.VănhóanhàĐườngtrànđầynhữngyếutốdịquốc(exotic).NhậtđãđưasứđoànsangĐườngvàhếtsứcnhiệttâmhọchỏi,nênkhôngcógìlạlùngrằng

nhữngyếutốcótínhcáchquốctếtrongvănhóaĐường,đãđượcđemvàoNhậtmộtcáchgiántiếp.Và, trong triềuđìnhNhậtBản,khôngnhữngchỉ cóngườiĐường,ngườiShiragi (TriềuTiên)màcòncónhữngngườiphươngtâynhưtăngẤnĐộtênBà-la-mônBồĐề,ngườiPersiatênLýMậtẾravào.Giaicấpcaitrịthờinầy,cóthểcùngsánhvớinhữngngườiởthờimậudịchvớiphươngnam(Nambanboueki)hoặcnhữngngườisauthờiMinhTrị,đãthởmộtbầukhôngkhícótínhcáchquốctế.VănhóađạilụcmàPhậtgiáoởthếkỷthứ7,thứ8làtrungtâm,đãđạtđượcmộttiêuchuẩn

đủlàmhoanhỉnhữngngườiyêunghệthuậtngàyhômnay,mộtđiềulàvănhóanầyđãđượcnângđỡbằngnhữngýchíhấpthụnhữngvănhóatiềntiếnmàkhôngbiếtchánchường.Mặcdầuvậy,ngàynaytuydướicặpmắtcủanhữngnhàtríthức,nghệthuậtPhậtgiáokhôngphảiđơnthuầnlànghệthuật,vềmặttưtưởngcũngkhôngthểnóicómộtnộidungcao,nhưngđiềuđónênbỏquamộtbên,vìđâylànhữngtácphẩmđượcsinhratừnhiệttìnhtôngiáo.Nếunóirằngcóquyềnlựcvàgiàusangthìnhấtđịnhsẽcónghệthuậtcaosiêusinhra,thìtại

sao thời chúa (bakufu) (幕府) Tokugawa (徳川)[51] chỉ có thể xây dựng đượcmộtNikkouToushouguu(日光東照宮)[52]thấphèn.TuyPhậtgiáochỉđượcdùngđểtrấnhộquốcgia,mộtlợiíchhiệnthế,nhưngnhữngnhiệttìnhtínngưỡngsinhratừnhữngphảntỉnhtôngiáo,tựgiácvềsựbấtlựccủasứcmạnhhiệnthếtrướcuylựccủaTamBảo(thiênhoànglà“thầnhiệnthế”tựxưnglà“nôtìcủatambảo”,tambảoởđâylàPhật,PhápvàTăng),đãlàcănnguyêncủa

độcaovềchấtcủanghệthuậtPhậtgiáothờiAsuka,Hakuhou,vàTenpyou.Nhữngquítộctrongchếđộluậtlệnh,nhữngngườicóđờisốngxacáchhoạtđộngsảnxuất

củaquầnchúng,đãdùngnhữngngườikhôngthểgọilànghệthuậtgiamàchỉlànhữngcôngnhân,quacáchphânchiacôngviệcmộtcáchmáymóc,vớinhữngđiềukiệnlịchsửnhưthếnào,đểcóthểsảnxuấtrađượcnhữngmỹthuậtmàđờisaukhôngthểtheođuổiđược.Giảiđápđóhoàntoànthuộcvàobímậtlịchsử.Hiểubiếtvềmặttrongnhưtrêncóthểlàmộtchìakhóađểgiảiđápbímậtđó.

PháttriểnmớicủanghệthuậttruyềnthốngVănhóađạilụcđãlàmtâmthầncủagiaicấpcaitrịsayđắm,khôngnhữngchỉởmặtnghệ

thuậtcủaPhậtgiáo,màcònởtrongcơcấucaitrịmới,đưađếnviệcmôphỏngthểchếquốcgiatolớnmạnhmẽcủaTùyvàĐường.Từtrướcđếngiờchỉcóluậttậpquán,lầnđầutiên,Nhậtđãcómộthệ thống luật thànhvăn to lớncóđến1500điều.Heijoukyou (Bình thànhkinh)đãđượckiếnthiếtbắtchướckinhđôTrườngancủanhàĐường,cóquanđình,cungđiệnkiểuđạilục,nhàlộpngói,cộtsơnđỏ.Quanlạitriềuđìnhmặclễphụckiểuđạilục.Chungquanhthiênhoàng, có nhiều công nghệ phẩm ngoại lai, hoặc mô phỏng, như đã thấy ở những“Gomotsu”[53]trongshousouin(khochính),nhưgương,tiểuđao,bànsonglục(sugoroku)(双六),bìnhphong.Vănhóađạilụcđãthấmsâuđếnsinhhoạtvậtchấthằngngày.Nhưnggọilàhấpthụvănhóađạilụcởđây,chỉlàhọchỏinhữngtàisảnvănhóabạctải(đượcchởbằngtàuđến),vàvìsinhhoạtcủamộtxãhộisảnxuấtranhữngtàisảnvănhóanầykhôngđượcdithực,chonênvănhóangoại laiởđâychỉđiđếnchỗtrangđiểmbềngoàinhữngcungđiện,chùachiền,vàđãkhôngbiếnđổisâuxađượcsinhhoạtvàýthứccủagiaicấpcaitrị.Tỉdụnhưtrongnhữngkiếntrúccủatriềuđình,Daigokuden(大極殿)(Đạicựcđiện)nơithi

hànhnhữngnghithứccôngcộng,đãđượcxâycấttheokiểucungđiệnđạilục,nhưngDairi(内裏)(Cấmcung)nơithiênhoàngsinhhoạthằngngày,DairicủaHeiankyou(平安京)[54]thờisau,tiềnthâncủahoàngcungKyouto,Kyoutogoshođờinay,cómáilộpbằngvỏgổThek,cógiàncộtbằnggổthô(shiragi(白木)gổkhôngsơn),mộtkiếntrúcthuầntúykiểuNhậtBản.VềthựcphẩmthìhoàntoànkhôngbằngTrungQuốc.Quan lại trongchếđộ luật lệnh, tuy

ngoàimặt chỉ thâudụngnhữngngười cóhọcnhữngđiển tích củaNhogiáo trongđạihọc,nhưngtrênthựctếthì“ấmvị”(cóđịavịnhờthếlựccủaôngcha),cónghĩalànhữngnhàcóthânphậncaosẽcóđặcquyềnnhậnchứcvụchatruyềnconnối,nênsốquanlạivănphòngthôngthạogiáodưỡngNhogiáo(tâmthầnphongphú,tríthứcrộngrãi,sâuxa)chỉlàthiểusố.HọcNhogiáoởđâychỉlàđọccổđiểncủaNhogiáo,khôngphảilàápdụngtưtưởngNhogiáo.PhầnnhiềunhữngngườiđờinầycoicổđiểnTrungQuốcnhưvănhọcvàcónhiềunhiệtýhọclấy.TrongquítộccaocấpvàhoàngtộccóngườilàmđượcHánthơ(thơHán)vàhọđãbiênratậpthư“Kaifuusou”(懐風藻)(Hoàiphongtảo),nhưngvềlượngvàchấtđềukhôngbằng“Hòaca”(thơNhật).Giaicấpcaitrịcònnhưthế,hốigìbìnhdân,khôngcầnphảinói,thườngdânhoàntoànkhông

códuyênvớivănhóađạilục,mộtvănhóacótínhcáchxaxỉ,nhànhạ.Cóngườiđãphạmcấmchỉ,đithuyếtgiáotrongdângiannhưnhàtăngGyouki(行基)(Hànhcơ).Nếukhôngcótiềnbạcthìkhôngthểcấtchùa,đúctượngphật,nhưngthờinầyđãcónhữngnhómtínđồgọilà“tríthức”giốngnhư“kou”(giảng)[55]củađờisau, tạoratậpquángomgópnhữngvật liệunhỏnhặtđểxâychùađúctượng.Nhưtrongtruyện“Nihonryouiki”(日本霊異記)(NhậtBảnlinhdịký),donhàtăngKeikai(景戒)(Cảnhgiới)củachùaYakushiviếtvàothếkỷthứ9,Phậtgiáođãdầndầnthấmnhuầnvàodânchúng,tínngưỡngdângianđượctriểnkhaiquacáchgởigấmnhữngmongướcmộcmạcđếnPhật.TrạngtháitínngưỡngnầyđãlàngọnngànhlịchsửtạoramộtPhậtgiáodânchúngđờisau.PhậtgiáođókhácvớiPhậtgiáocủagiaicấpcaitrị,màusắcrựcrỡcótínhcáchvănhóangoạilaicủaPhậtgiáođãnhạtmờ.ỞTrungQuốc,cùngvớiluậtthànhvăn,đạođứcgiatộccũngđãthànhvăntrongluậtlệnh,lúc

nầychếđộgiatộccũngđãchuyểnhếtquachếđộ“giaphụtrưởng”.Trongchếđộnầynếuphụnữkhôngsinhcon,hoặcghentuôngv.v…vớiquiđịnh“thấtxuất”(khôngthuậnvớichamẹ,khôngcon,nóinhiều,ăntrộm,dâmloạn,ghentị,tậtxấu)nếucóđầyđủmộtsốđiềukiệnhạnđịnh,cóthểbịchồnglidịtheoýchíđơnphươngcủachồng.Lạicóquiđịnhxửphạtconcháuthiếuhiếudưỡngchamẹ,ôngbà.LúcnầyởNhật,hônnhân“làmdâu”chưađượcphổthông,hônnhân“thămvợ”vẫncòntiếptục,chonênđạođứcgiatộckiểuTrungQuốckhôngthểduytrìđượctừbanđầu.Quanhệtraigáivẫncótínhcáchphóngkhoángnhưxưa,chonênnhữngthànhvăncâuthúcnhưmuốnkếthônthìphảicósựđồngýcủangườitrên,hoặcdẫucóđượcthathứvìcótìnhgiaotrướckếthônđinữacũngphảisốngxanhau,đươngnhiênchỉlànhữngthànhvăntrốngrỗngkhôngcóliênquanvớihiệnthực.

ÝthứcrõrệtkhôngbịràngbuộtvềtìnhdụcnầyđãchothấymộtkhíacạnhlànhmạnhcủangườiNhậtthờicổ,khôngbịméomótrongđạođứcngụythiệnvềtínhcủaNhogiáo.MỹthuậtPhậtgiáovà“Manyoushuu”(万葉集)(Vạndiệptập)là2hònngọc,làkimtựtháptốicaovềvăn hóa trong thời nầy. Manyoushuu là tập thơ đầy thơ luyến ái. Điều mà ông MotooriNorinagađãhãnhdiệnvìtrongkhithơHánthiếuthơluyếnáinhưngtrong“Hòaca”(thơtiếngNhật)thìcórấtnhiều,khôngphảilàkhôngcólýdo.Sựtồntạicủatậpthơtolớn,có4400bàithơ,khôngphảichỉcủaquítộcmàcòncónhữngtác

phẩmcủadânchúngvôdanh,đãlàchứngminhchothấyvănhóatruyềnthốngNhậtBảnđãcócơsởvữngchắctiếptụctồntạitrongvănhóaởthếkỷthứ7,thứ8,khôngnhữngkhôngbịápđảobởivănhóangoạilai,màcònthăngtiếnpháttriểnhơnthờitrước.Sựtolớnhùngvĩcủa3tượng“Dượcsư”trongkimđườngchùaYakushiđốiứngvớibảntrườngcahùngtrángvĩđạicủaKakinomotonoHitomaro(柿本人麻呂),nộidungphongphúcủa4đạivươngtrongviện“kaidan”(戒壇)chùaToudaihoặc“Bátbộchúng”chùaKoufukuđốiứngvớitácphẩmtaonhãtếnhịcủaYamabenoAkahito(山部赤人)vàOotomonoYakamochi(大伴家持).ĐiềunầynóirằngtàinăngnghệthuậtcủangườiNhậtđãtrởnênthànhthụcvượtquasựkhácbiệtvềlãnhvựcgiữavănhóatruyềnthốngvàvănhóangoạilai,cũngnhưgiữavănnghệvàmỹthuậttạohình.Vậythì,độnglựcnàocủalịchsửđãđưađếnsựthànhthụcđó.Độngcơnầycóthểtìmraở

nhữngbiếnchuyểnxãhộicủamộtquốcgia thờicổ trong lúc tiến triển, tuycónhữngmâuthuẫnlớnbêntrong,nhưngphảidầndầntiếnhànhtổchứcmộtquốcgiathốngnhất.Nếuchỉhạnđịnhtrongcơcấucaocấp,độngcơnầycóthểtìmratrongsựquânbằngcủatácdụngtươngphảngiữaýmuốnthịnhvượngtrongviệchấpthụvănhóangoạilai,vàsứcsốngmạnhmẽcủavănhóatruyềnthống.KháchẳnvớitranhtrêntườngởAjantaởẤnĐộ,cónhữngvẻđẹpphongphúcótínhcách

quannăngngậptrànthânthể,ngườiNhậtđãthànhcôngtrongviệcvẽranhữngtranhtrêntườngởchùaHouryuumộtcáchthanhnhãđẹpđẽ.Tínhcáchđộcđáonầyđãthànhcôngtrongviệclàmpháttriểnnhảyvọtvănhóatruyềnthốngbằngcáchlấynhữngkíchthíchmớicủavănhóangoạilailàmsứcsống.HòacatrongManyoushuuđúnglàvănnghệtruyềnthống,nhưngtừnhữngcadaonghebằngtai,khôngcóhìnhdạngchínhxác,hòacađãlấyhìnhthứcđoảnca,trườngcađọcbằngmắtvớiđịnhhìnhngũthất.ĐiềunầynếukhôngcóảnhhưởngcủaHánthơkiểuđịnhhìnhngũngônhoặcthấtngônthìkhôngthểnàonghĩrađược.DẫucóđểnhữngtrithứccủavănhọcTrungQuốcnhưthầntiên,thấttịchv.v…đãxâmnhậpvàohòacaramộtbênđinữa,việcdùngchữHánđểviếthòaca,chínhnónếukhônglàảnhhưởngcủavănhóađạilụcthìlàgì.MộthiệntượngnổibậtlàviệcdùngchữHánđểviếtvănNhậtđãđượcdùngrộngrãitrong

Manyoushuu,đólàtậpquáncủanhữngngườiđộlaicótừtrước.MặcdầuchữHánlàmộtvăntựbiểuýdùngđểbiểukýtiếngnóiTrungQuốc,nhưngngườiNhậtđãđưaramộtphươngphápbiểukýtiếngNhậtbằngcáchdùngchữHánvớimộttínhchấthoàntoànkhác.Ởđây,chữHánđãđượcdùngthaychomộttiếngNhậtcùngnghĩa,tỉdụnhưchữ“sơn”bắtđọctheoâmNhậtlà“yama”.NhưngđểdiễntảtiếngNhậtchínhxáchơn,phươngpháptỉnhlượcchữHán,tạoramộtvăntựkhôngcóý,đểbiểuâmđãđượcnghĩra.Phảicoiđâylàmộtphátminhưutú.Nhữngchữ“Kana”(仮名)nầyđượcdùngtrongManyoushuunênđượcgọi làManyoukana(万葉仮名).HiệntượngnầyđưađếnkếtquảlàmặcdầungườiNhậtkhôngcómộtvăntựcốhữucủamình,nhưngđãtựdobiểukýđượctiếngNhật.GiốngnhưcáitrứngcủaColumbo,điềuđónhưlàchuyệnkhôngcógìcả,nhưngđâylàmộthìnhtháiđiểnhìnhcủasựgiaolưugiữavănhóaNhậtBảnvàvănhóangoạilai.

VănhóađầuthờiHeianChođếnkhiviệcpháisứsangĐườngđượcđìnhchỉ(năm894,Kanpyou(寛平)(KhoanBình)

nămthứ6),thờikỳnầy,trênhìnhthức,nhữngnỗlựchấpthụvănhóađạilụcvẫnđượctiếptục,vàđâycũnglàthờiđại,trênmặtchínhtrị,đạikháicơnăngcủacơcấuluậtlệnhđãtrởnênvữngvàng.Heiansơkỳ làkhoảng thờigiankể từ lúcdờikinhđôsangHeianvàonăm794(Enryaku(延暦)(DiênLịch)năm13)chođếnthếkỷthứ9.Trênđạicuộc,xãhộithờinầycóthểxemnhưlàxãhộiluậtlệnh,nhưngtrênchínhtrịvàtrênvănhóa,khuynhhướngkhácvớithếkỷthứ7vàthứ8đãtrởnênmạnhmẽ.Nguyêntắcđấtđailàcônghữutrongchếđộluậtlệnh,đãlầnlầntrởthànhhữudanhvôthực.

Trangviên,nhữngđấtđaitưhữucủaquyềnmônthếgianhưquítộc,hoặcchùađình,đãphátđạtmộtcáchđángkể.Việccôngdânbỏruộngkhẩuphầnchạytrốnvàotrangviênđãliêntụcxảyravìkhốnkhổởnhữnggánhvácquánặng.Vớinhữngchốngđốituytiêucựcnầy,chếđộluậtlệnhđãkhôngthểtránhkhỏiconđườngđưađếngiảitán.Mặtkhác,trongnộibộcủachínhphủtrungương,chínhtrịquanlạidầndầntrởthànhbấtlực,dònghọFujiwara(藤原)đãmởramột tập quán cha truyền con nối tiếp tục giữ trọng chức “nhiếp chính, quan bạch” (xemchươngsau),màtrênthựctếcóquyềnlựctươngđươngvớiquânchủ.DòngFujiwarađãápbức những quí tộc ở địa vị cạnh tranh, thời đại đã trở thành thời đại độc tài của giòngFujiwara,tạorathờiđại“chínhtrịquítộc”.Vớibổnglộckhổnglồcủaquancaovịcùngvớinhữngthunhậptừnhữngtrangviêntrongtoànquốcđãlàcơbảnkinhtếnângđỡsựđộctàicủagiaicấpquítộc.Nhữngchuyểnbiếnlịchsửnầy,tronglãnhvựcvănhóa,đãlầnlầnlàmđậmmàusắcvănhóa

quítộc.SaukhiđặtkinhđôởHeian,có2nhàsưduhọcởĐườngvềnước,họđãhọcnhữnggiáohọctốitâncủaPhậtgiáonhàĐường.

TượngHoàngbấtđộngởchùaOnjouĐólàtăngSaichou(最澄)(Tốiđăng)(cótênkháclà“Truyềngiáođạisư”)vàtăngKuu-kai

(空海)(Khônghải)(tênkháclà“Quảngphápđạisư”).TăngSaichouđãmởratônpháiThiênđài,lậpchùaEnryaku(延暦)(Diênlịch)ởHieizan(núiHiei).TăngKuukaimởratônpháiChânngôn,đặtcăncứởchùaKyououGokoku(教王護国寺) (Giáovươnghộquốc tự,cũnggọi làchùa“Đông”)ởKyouto(sauđólậpchùaKongoubuu(金剛峰)(Kimcươngphong)vàchếtởđó).HaităngnầylàkhaitổcủaphậtgiáothờiHeian.Hainhàtăngnầyngoàimặttreobảng“trấnhộquốcgia”,nhưngkhácvớichùachiềnbịthốngchếbởi“tăngcương”ởthờiđạitrước,trênthựctếcảhaiđềunhằmhướnglấyđịavịđộclậpvềkinhtếvàvềtinhthần.Tựviệnlàgiáođoàncótínhcáchtônphái,lấytínngưỡnglàmtrungtâmđểkếthợp.Nhưng

thờiđóchưaphảilàgiaiđoạncóthểtổchứcnhândânđạichúngtheotôngiáođược,nêncả2pháiThiênđàivàChânngônđềucoiquítộclà“thếchủ”,vàchỉcóthểchọnconđườngnhậnsựbảohộcủahọ.PhậtgiáothờiHeianđãcoiviệccầunguyệnchoquítộcđượcthỏamãnnhữngdụcvọngtrầnthếlàviệclớnnhấtcủatônphái.

Trong2tônpháiPhậtgiáothờiHeian,pháiThiênđài,nguyênlàtônpháitínngưỡngkinh“Pháphoa”,nhưngchẳngbaolâupháinầyđượcgọilà“Đàimật”,vìđãlấynhữngyếutốcủaMậtgiáolàmchủyếu.ĐàimậtvàĐôngmật,Mậtgiáocủachùa“Đông”,pháiChânngôn,là2Mật giáo kết tụ được tín ngưỡng củaquí tộc thờiHeian. Bằngnghi lễ bùaphép gọi là cầunguyệngiatrì(加持祈祷)(Kajikitou)Mậtgiáođãcócơnănglàmthỏamãnnhữngdụcvọngtrầnthế,đápứngtốtđẹpnhữnghyvọngcủaquítộcđốivớitôngiáo,nhữngngườingàytốichỉtheođuổinhữngdụcvọngtrầnthếnhưkhuếchđạitrangviên,thăngtiếnquanchứcv.v…VànhờvậyMậtgiáođãtoànthịnhtrongthờiHeiansơkỳ.NhờđómỹthuậtcủaPhậtgiáovàmỹthuậtMậtgiáođãthànhchủlưu.Trongnhữngtượng

thần trên thiêngiới, cónhiều tượng có tướngmạogiậndữ,như tượng “Ngủđại lựchống”(Godairikikuzou)(nămphậtbồtáccósứcmạnhlớnlaobảovệquốcvương,nămbồtácđólà:Kim cương hống, Long vương hống, Vô úy thập lực hống, Lai điện hống, Lô lượng lực hống)tượng“Bấtđộngminhvương”(不動明王)(Fudoumyouou),vànhữngtượngchỉcótrongMậtgiáonhưtượng“NhưýluânQuanâm”(如意輪観音)(NyoirinKannon),tượng“ĐạinhậtNhưlai”.Đặcbiệtlàtượng“NhưýluânQuanâm”củaKanshiji(観心寺)(chùaQuantâm)vớivẻmỹmiều,cùngvớiKifudougazou(黄不動画像)(tranhvẽHoàngbấtđộng)(hình17)củaOnjouji(園城寺)(chùaViênthành)vớitướngmạohùngdũnglànhữngkiệttáccủathờiđạinầy.Vềmặtđiêukhắc,khácvớinhữngtácphẩmthờiTenpyou,thờinầycónhiềutácphẩmđầysứctinhthầnmãnhliệt,nhữngtượngkhắcbằngcâyđãtrởthànhchủ lưu, thaythếtượngđồngphếtvànghoặcnhữngtượngsơnmàikhô.Nhưnhữngnghiêncứugầnđâyđãchỉtrích,nhữngkỹthuậttạotượngphậtởnhữngchùalớncủaquanlạithờitrước,đãbịthaybằngnhữngkỹthuật tạo tượngphậtbằngcây,mộcmạcchonhữngxáđườngnghèocủanhững tăng lữẩnmình trong dân gian để giữ lòng tín ngưỡng nhiệt thành của mình như nhà sư Hành Cơ(Gyougi).Kỹthuậtnầylầnlầntrởnêntinhxảovàđãtrởthànhkỹthuậtđiêukhắcchủlưucủathờiđạinầy.ThờiđạinầykhôngcónhữngbiêntậptolớnnhưManyoushuunênnhữngtácphẩmhòaca

cũngkhôngđược truyền lạibaonhiêu.Nhờnhữnghọc thứcHánvănđã trở thànhrộngrãitrong giới quan lại, nên Hán thơ, Hán văn đã được viết ra. Sau tập “Hoài phong tảo”(Kaifuusou) có tập “Lăng vân” (凌雲集) (Ryouunshuu), tập “Văn hoa tú lệ” (分華秀麗集)(Bunkashureishuu),tập“Kinhquốc”(経国集)(Keikokushuu)đãđượcbiêntậpvànhữngtácgiả nhưKuukai (Không hải), Ono noTakamura (小野タカムラ),Miyako no Yoshika (都良香)v.v…đãlầnlượtxuấthiện.NhưngsựpháttriểncủaHánvăncólẽchỉlàmộthiệntượngngoàimặt,chắcchắnhòacavẫnđượclàmramộtcáchrộngrãi.SựsửdụngchữKanađãlầnlầntiếntriểnvàđãcónhữngdấuhiệuchothấyrằngnhữngchuẩnbịchosựpháttriểncủavănnghệKanathờisauđãhoànthànhvào thờinầy.Gầnđâydosựđào tìmsửtích“cungFujiwara”,ngườitađãtìmrađượcnhiềumộcgiảntrênđócónhữngchữgiốngvớichữKatakanathờisau.KỷnguyêncủaKatakanacólẽbắtđầutừthờikháxưađó.

TẬP2CHƯƠNG4

VĂNHÓACỦAXÃHỘIQUÍTỘCĐặcsắccủaxãhộiquítộcTổchứcluậtlệnhtựnóbiếnchất,vàxãhộiquítộcđượcthànhlập.Giaicấpcaitrịcủaxãhội

nầylàhậuthâncủagiaicấpquanlạicaocấpthờiluậtlệnh,chínhlànhữngngườixuấtthântừgiaicấpthịtínhthờicổ(tỉdụnhưdòngFujiwaralàhậuthâncủadòngNakatomithờicổ).Từlúcquốcgiađượcthốngnhấtdướichếđộthiênhoàng,giaicấpnầyđãlàthànhviêncủachínhphủthiênhoàng.Dẫuhìnhtháicaitrịcóbiếnđổitrênlịchsửdosựthayđổicủamộtsốyếutố,trênthựcchấtgiaicấpcaitrịcótínhliêntụcnhấtquán.Ởđiểmnầy,nhìnrộnghơn,tacóthểthấyrằngtừthếkỷthứ4chođếnđầuthếkỷthứ12,xãhộithờicổđãởtrongcùngmộtchếđộcaitrị,nhưngtừkhichếđộnhiếpquan(chữghépcủa2từ“nhiếpchính”và“quanbạch”.Nhiếpchínhcónghĩathaythếthiênhoàngthihànhchínhtrị.Quanbạch(関白)(kan-pa-ku)làchứcgiữathiênhoàngvàđạichínhđạithần,cóquyềnxemxétnhữngbảntấutrướckhiđưalênthiênhoàng.Nhiếpquancónghĩalànhiếpchínhkèmluônquanbạch)đượcthànhlập,xãhộiquítộcđãcónhữngđặcsắckháchẳnvớixãhộiluậtlệnh.Làquanlạitrongcơcấuluậtlệnh,quítộccótựgiácđốivớichínhtrị,ítnhấthọđãtiếpxúc

vớinhândânquachínhtrị,họcònduytrìđượcnhữngyếutốsinhhoạtchunggiữahàotộcvànôngdâncótừthờiYayoi.Từnhữnglýdođó,nhữngbàicanhưAzumauta(東歌)(Đôngca),cadaocủanôngdântừĐôngquốc(vùngKantoungàynay),hoặcnhữngbàicacủaSakimori(防人)(Phòngnhân),nhữngngườiđãbịcưỡngchếtrưngdụngtừĐôngquốcđếnlàmởvùngbiểnphíatây,hoặcnhữngbàicadiễntảmộtcáchsốngđộngđờisốngcủadânchúngthờinầy,córấtnhiềutrongManyoushuu,tậpthơdotayquítộcbiênsoạn.Nhưngđếnthờiđạichínhtrịquítộc,quítộckhôngcòngiữđượcnhữngtựgiáccủaquanlại,vàtrênthựctếhọđãnhườngcôngviệcchínhvụchocấpquanlạithấphơn.Côngviệchằngngàycủaquítộclàcấphoặccáchchứcquan,thihànhnghilễ,tổchứcyếntiệcv.v…chonêntrênthựctếhọkhôngcónhữngcôngviệcnàoxứngđánglàcôngviệc,vàdođóhọđãmấtđinhữngnốikếthiệnthựcvớinhândânđạichúng.Hơnnữanhữngquanhệcủahọvớinôngthônđịaphương,nềnmóngkinhtếvàchínhtrịcủagiaicấpnầy,trênthựcchấtđãbịcắtđứt.Quítộctrêntiếngtămlàngườicóquyềnlợitốicao,nhưngtrênthựctếhọởkinhđôvàchỉtrưngthumộtphầnlợiíchnàođótừđịaphương.Ởđịaphươngquanđượcbổnhiệmhoặcquanởtạiđịaphươngnắmthựcquyềnchínhtrị,vàởtrangviênlãnhchủđịaphươnghoặcquantrangviênđãnắmthựcquyềnquảnlý.Ngoàinhữngquítộctrungcấpvàhạcấptrênthựctếđượcbổnhiệmlàmquanởđịaphương,

sốquítộccònlạiđóngmìnhởkinhđôHeian,mùaxuânxemhoa,mùathuthưởngtrăng.Đầuóclúcnàocũngchỉnghĩđếnviệcthăngchức,hoặctìmkiếmnữsắc.Vănhóacủathờiđạimàgiaicấpquítộcđãbiếnthànhgiaicấphữunhàn(vừacótiền,vừacóthờigiờ),đãđiđếnmộtkếtquảtấtnhiênlàđãtrởthànhmộtvănhóacótínhcáchtiêuphí,thiếutínhsảnxuất,vàcómộtcáinhìnhếtsứchạnđịnhtronggiaicấpmình.Từđầuđếncuốithờiđại,chođếnkhivănhóadânchúngkhôiphụclạiđượcđịavịcủamình

đểđápứngvớinhữngbiếnchuyểnmớicủathờiđạinhưsẽđượcnóirõhơnởphầnsau,sinhhoạthằngngàycủadânchúngtronglaođộngsinhsảnởnôngthônđãbịquênhẳn.Dĩnhiên,dẫulàquítộc,nhưnghọđãduytrìđịavịcủamìnhtrênthuthậpcủasảnxuấtnôngnghiệp,nênhọkhôngthểnàokhôngđểýđếnsinhhoạtcanhnôngđược.Trongnhữngbàicadoquítộclàmra,hoặctrongnhữngtranhvẽquítộcthưởngthức,đôilúccóhìnhdángcanhtáccủanôngdân.Nhưngdẫutrongtrườnghợpnầyđinữa,cósựthiếusótvềhiểubiếtnhữngvuibuồntronglaođộngsảnxuấtcủanôngdân.Sinhhoạtnầychỉlàmộtđiểmtrongphongcảnh4mùa,vàđượcđemvàotácphẩmvớicùngýnghĩanhưhoa,trăng,nai,nhạnv.v…KinhđôHeian,vớisôngnúibaoquanh,cùngvớiđờisốngbếtỏacủagiaicấpquítộc,đólà

tấtcảthếgiớitrongýthứcquítộc.Đốivớiquítộc,đờisốngbênngoàivớinhiềugiaicấp,nhiều

thânphận cùngvớinhữngphong cảnhởnhữngvùng rộng rãi hơn, làmột thế giớidị chấtkhôngcótrongđờinầy,vàkhôngvàomắthọ.SaukhingừngviệcpháisứsangĐường,chẳngbaolâu,vàonăm907(Enkinămthứ7)nhà

ĐườngrồiđếnShiragi,Bokkailầnlượtbịdiệtvong.SaukhinhữngnướccựcđôngcógiaothiệpvớiNhậtlầnlượtmất,NhậtđãkhôngmởbanggiaochínhthứcvớinhữngvươngtriềuNgũđại,Tống.Nhậtđãhầunhưởtrongtrạngtháibếquantỏacảng,điềunầyđãkhiếnchocáinhìncủagiaicấpcaitrịcàngtrởthànhhẹphơn.Trênquốctếcũngnhưtrongquốcnội,phạmvisinhhoạtcủaquítộctrởnênhẹphòihơn,điềunầyđãgâyảnhhưởngtolớnđếntínhcáchvănhóacủahọ.Trongmộtthếgiớihẹphòinầy,quítộcđãđưavănhóacủamìnhđếnđộthànhthụctốicao.

Quítộcđãđượcgiảiphóngtừthựctếchínhtrịvàcódưdãđểchìmđắmtrongđờisốngđầysởthíchcủamình.Họđãtạoramộtvănhóamàngườisaukhôngdễđuổitheo.Quanhiềunămtíchlũyvàđiêuluyện,vănhóanầyđãmàigiũađượcnhữngcảmgiáchếtsứctếnhị,mặcdầuvănhóanầyđãtheomộtchiềuhướngxuốngdốccựccùng.Vảlại,vănhóaquítộcđãđượcsinhratrongmộtthờiđạikhôngcósựdunhậpvănhóahảingoạimộtcáchtolớn,nênkhônggiốngnhưmỹthuậtPhậtgiáodoquítộcthờiluậtlệnhtạora,mộtvănhóadunhậptrựctiếptừđạilục.VănhóaquítộcdínhliềnvớiđờisốngcủangườiNhật,cónhiềuđặcchấtcótínhcáchNhậtBản,vàcóthểgọiđâylàvănhóakiểuNhậtBản.Tuycónhiềuvấnđềởbêntrong,nhưngviệcđãđộclậpđượctừvănhóađạilụcvàtạoramộtvănhóaưutúcóchấtcao,đãlàmộtcôngtíchđángghilạitronglịchsửvănhóaNhậtBản.Vănhóaquítộc,tuythiênvềgiaicấp,lạichịugiớihạncủathờiđại,nhưngcótínhcáchphổ

biếnkhiếnnhữngngườiởgiaicấpkhácđờisausaysưa.Điềukiệnlịchsửsinhrađặctínhnầylàngayởthờiđó,trênthựctếthểchếhônnhânthămvợvẫncònđượctiếptục.Nhưđãnóiởphầntrước,sựcáchbiệtgiữagiaicấpnôngdânvàquítộcđãchothấymộtcáchkháchquanvềsựphânhóagiaicấpsâuxaởthờinầy,nhưngvềmặtsinhhoạtgiatộc,quítộclẫnnôngdân,hìnhtháigiatộcvớitínhcáchmẫuhệtừthờixãhộinguyênthủy,vẫnchưađượcthanhtoán.Vợchồngởriêngvớinhaunênsựđộclậpcủaphụnữđượcduytrì,việcphụnữlệthuộcvàopháinamchưađượcthựchiệnhoàntoàn.Disảncủachamẹđượcphânchiachocácconđồngđềukhôngkểtraigái.Khôngítphụnữlàmchủtrangviên.ViệcdòngFujiwarathànhhọngoạicủathiênhoàng,đãmởđườngchomộttậpquánlàhọ

Fujiwaraluônluônđượcgiữchứcquanbạchkiêmnhiếpchính.Kếtquảcủatậpquánnầyđãlàmtăngsựquantrọngcủahậucungđốivớicungđìnhvàtừnhữngcungnữđượctậptrungởhậucung,đãcónhữngphụnữcótàinăngthậtcaovềvănhóa.Sovớixãhộiphongkiến,phụnữthờinầycómộtđịavịrấtcao,nhưngnhữngphụnữquítộc

nầykhôngcómộtcơnăngnàotrongxãhội,khácvớiphụnữcủadânchúngthờicổ,nhữngtayđảmđangchủyếutronglaođộngsảnxuất.Ngoàiđốitượngtínháicủapháinam,lýdotồntạicủaphụnữquítộchầunhưkhôngcó,điềuđóđãlàmcholậptrườngcủaphụnữtrởnênyếura.Vảlại,ngườichồngbấtcứlúcnàocũngcótựdongừngthămvợcũ,đổiquavợmới.Vợởriêngcóbấtanbịbỏlớnhơnvợởchung,nênkhôngthểtránhkhỏitâmtrạnglúcvuilúcbuồndosựđiđilạilạivềtìnháicủachồng.Khổnãonầyvềmặttâmlýđãkhiếnphụnữcảmthấyếẩmmộtcáchtếnhị,vàđãsinhra

đượcmộtkhảnănglàkhinhữngphụnữnầysángtácvănhóa,trongtácphẩm,họcóthểdiễntảmộtcáchsâuxamặttrongcủatấmlòng.Điềunầylàmộtđiềukiệntạorasựsâuxavềchất,đủđểbổđấpnhữngquanniệmgiớihạncủavănhóaquítộcthờinầy.Mộtđiềukhôngthểbỏquađượclàkhôngnhữngphụnữtươngđốiyếuđuốiđốivớinam

giới,nóichungtoànthểgiaicấpquítộckhôngnhấtthiếtlàmộttậpthểmạnhmẽtrongxãhội.Quítộcđãkhôngtrựctiếpnắmchặtnôngthôn,cónghĩahọlànhữngchủđiềnvắngmặt,sự

tồn tại củahọkhông có chânđứng trênđạiđịa.Trước sự trưởng thànhmạnhmẽ củadânchúng từ trongnông thôn,vậnmệnhđượchứa trướcchoquí tộccó thểnói là “diệtvong”.ĐộngloạnởđịaphươngnhưloạnTengyou(天慶)[56](Tengyou(Thiênkhánh)nămthứ2)bắtđầuvàonăm939,từđôthànhđếnnôngthôn,trộmcướphoànhhànhkhắpnơi,trịanhỗnloạn.Đâylàđiềmkhôngtốtlàmlunglaychếđộcaitrịcủaquítộc.Sựtrưởngthànhcủanhữngngười

giàumạnhởnôngthônđượchậuthuẫnbằngsựtăngtrưởngcủasứcsảnxuấtnôngnghiệp,sựphátsinhquanhệcủaxãhộiphongkiếndosựnỗidậyđộtnhiêncủavũsĩ,nóimộtcáchkháchquanđãlànguyênnhânchủyếuđưađếnsựsụpđổxãhộicổtừbêntrong.Vàquítộcđãkhôngsớmcảmthấy,dẫubằngtrựcgiác,sựtiếnhànhnhưthếđócủalịchsử.Ởthờiđạinầyquítộcmộtmặthếtsứcphóngtúng,mộtmặtlúcnàocũngđầycảmgiácbấtlực,hoàntoànkhôngcókhílực.Họđắmmìnhvàonhữngtưtưởngmêtín,tinđạoÂmDương(陰陽)(on-you)[57],đạoTúcDiệu(宿曜)(sukuyou)[58].Đờisốnghếtsứctiêucực,sángchiềulúcnàocũngtìmcáchtrừtà, tin cấmkỵ, kỵ ăn, tránhphươnghướng thầnThiênNhất (thần trongđạoOn-you, nếuđitrúnghướngcủathầnnầythìsẽgặptaihọa)v.v…Vàviệcthiếunhữngtrithứcvềkhoahọc,khácxaquávớisựthànhthụcdịthườngvềtàinăngnghệthuật,đãđưađếnkếtquảlàlàmchoquítộclệthuộcsâuđậmvàobùaphépcótừxãhộinguyênthủy.Mặtkhác,ởcănrễcủanócónhữnglýdolịchsửnhưđãnóiởphầntrên.Đờisốngđầybấtannhưthếđó,đãlàmquítộccótựgiácrằng,làquítộccóânhuệđượcđầy

đủvềvậtchất,nhưngđókhôngphảilàmộtđiềukiệnđủđểbảođảmantoànlâudàichođờisốngcủahọ.Điềuđólàđộngcơđưađếnchíhướngtìmcứutrợvềtinhthầnvượtquanhữngthỏamãnhiệnthế.Nhântínhphổbiếntrongvănhóacủaquítộcthờinầytuykhôngđượcđầyđủlắm,nhưngkhôngthểnghĩrađượcnếurờibỏnhữngphảntỉnhkhiêmnhườngtrongtoànthểnhưđãnóiởtrên.

Vănnghệkểtruyện(Monogatari)phátđạtTrướchếttronglãnhvựcvănnghệ,vănhóaNhậtBảntrongxãhộiquítộcđãkhaihoarựcrỡ.

Đólàsựphátđạtcủavănnghệkểtruyện,nhờởsựphátminhquốctự.Nhưđãnóiởchươngtrước,từthếkỷthứ7,ngườiNhậtđãnỗlựcvàđãthànhcôngtrongviệc

sửdụngvăntựbiểuâmđểghiâmvậntiếngNhậtbằngcáchbỏýHántựvàchỉgiữlạiphầnchữcầnthiếtđểghiâm(sátượng).ChữManyoukanađãđượcsửdụngtrongmộtthờigiandài,trongthờigianđónhữngnétphứctạpcủachữHánlầnlầnđượcđơngiảnhóa,vàmộthìnhchữmớiđượctạorađếnchỗHántựkhôngcòngiữđượcnguyênhình.Mộtphươngpháplàtỉnhlượcnétviết,lấymộtbộphậntrongchữhánthayvàođó.TỉdụmộtphươngpháptỉnhlượcgiữphầnbêntráicủachữA(阿)tạora“a”(ア),dùngphầnbênphảicủachữlễ(礼)tạorachữ“re”(レ).ChữnầychủyếuđượctănglữhoặchọcsinhdùnglàmkýhiệuđểphiêncáchđọckhihọccổđiểnTrungQuốchoặckinhđiểnPhậtgiáo.Nhữngchữnầyđãtrởthànhchữđượcsửdụngthông thường.Đó là kỷ nguyên củaKatakana. Chữkata (phiên) trong katakana có nghĩa làkhôngđượchoàntoàn,chỉđólàmộthìnhthểtỉnhlượccủachữ(kana).MộtphươngphápgiảnlượckháclàpháchữviếtthảocủaHántự.Tỉdụphácáchviếtthảo

củachữan(安)tạorachữ“a”(あ),từchữlễ(礼)rachữ“re”(れ).Ngàynaynhữngchữnầyđược gọi là Hiragana. Hiragana là danh từ của đời sau, vào thời nầy không có danh từHiragana.BằngphươngphápgiảnlượcHántựnhưtrên,KatakanavàHiraganađượcthànhhình.Kana

thườngđượcnóilà,Katakanado“KibinoMakibi”(吉備真備)(KhiếtbịChânbị)vàHiraganadoKouhouDaishi(弘法大師)(hiệucủanhàsưKuukai)chếra,nhưngthựctếkhôngphảidobấtcứmộtcánhân,màđólàkếtquảdonhiềungười,đểđượctiệnnghihơnđãtỉnhlượcchữHántạora,trongmộtthờigiandàihằngmấytrămnămtừkhoảngthếkỷthứ8.Dođó,kanakhôngcómộthìnhchữnhấtđịnhchomộtâm.Nhờấnloát,KatakanavàHiraganacóđượcmộthìnhchữcốđịnhchomỗiâmđọcnhưngàyhômnay.Nhưngđólàhiệntượngrấtgầnđây(ngàynay,ngoàinhữnghìnhchữhiệnhành,nhữngkanakhácđượcgọilàbiếnthể(変体)(hentai)kana,thậtrakhôngcógìlàbiếnthểcả).NgườiNhậttuykhôngsángtạođượcmộtvăntựcốhữuchomình,nhưngtừsựthayđổiHán

tự,mộtvăntựngoạiquốc,mộtcáchcănbảnvềhìnhtháivàcơnăng,đãtrởthànhthànhthụcdùngmộtvăntựbiểuâmđểbiểukýtiếngNhật.Trườnghợpchỉcóchữbiểuý(hoặcchữtượnghình)vớitrườnghợpcócảchữbiểuývàchữbiểuâm,cómộtquanhệnhưthếnàotrongsựpháttriểnvănhóa,phảinóirằngđộlớnđókhôngthểđolườngđược.PhảinóirằngsựsángtạoraKatakanavàHiraganacủangườiNhậtcómộtýnghĩarấtlớnlao.Sựphátđạtcủavănnghệtrongxãhộiquítộc,khôngthểnàonghĩđượcnếukhôngcótiềnđề

trên.SautậpManyoushuu(tậpVạndiệp)khôngcótậpthơnàođượcbiênra.NhưngvàothờithiênhoàngDaigo(醍醐)(ĐềHồ)cókếhoạchbiêntậptrongcungđình.Năm905Engi(延嬉)(DiênHỉ)nămthứ5tập“KokinWaka”(古今和歌)(CổkimHòaca)doKinoTsurayuki(紀貫之),OoshikouchinoMitsune(凡河内ノミツネ),MibunoTadayuki(壬生忠岑)v.v…lựatập.Chữkanagốc làchữtỉnhlượcđượcdùngtrêntiệnnghitưnhân,nhưngnhờdịpnầy,nhữngvănnghệchữkanađãđượcphátbiểuliêntục.ChođếncuốithờiHeian,có8tậpthơdoquanhiếnbiêntập,nhữngtậpnầyđượcgọilà“Sắc

soạnhòacatập”.Đầutiênlà“Kokinshuu”(古今集)(Cổkimtập),kếđếnlà“Gosenshuu”(後選集) (Hậu soạn tập), “Shuuishuu” (拾遺集) (Thập di tập), “Go Shuuishuu” (後拾遺集) (Hậuthập di tập), “Kinyoushuu” (金葉集) (Kim diệp tâp), “Shik-shuu” (詞花集) (Từ hoa tập),“Senzaishuu” (千載集) (Thiên tái tập), và “Shinkokinshuu” (新古今集) (Tân cổ kim tập).Đươngthời,ngườitanghĩrằngngoàiHánvănhoặcHánthơ,chỉcóhòacađượccoilàthuầnvănhọc, làgiáodưỡngmànhững thân sĩ caoquíphải có, vàviệcđược tuyểnvào tập “Sắcsoạn”,đốivớithinhânlàmộtvinhquangvôhạn.Nhưngngàynay,khinhìnlại,khómàcôngnhậnrằnghòacathờiHeian(từnăm794đếnkhimạcphủKamakurađượcthànhlậpvàonăm1185,dàigần400năm)lànhữngtácphẩmcógiátrịnghệthuậtcao.Đếnthờiđạiviệnchính(ThượnghoànghoặcPháphoàngnắmthựcquyềnthaythiênhoànglàmchínhtrị.ThờiHeian

hậu kỳ, từ Pháp hoàng Shirakawa (白河) (Bạch Hà) có 3 đời viện chính. 1086-1185),“Kinyoushuu”(金葉集)và“Senzaishuu”(千載集)cóthơcathúvị,nhưngnhữngtậpSắcsoạnsơkỳcónhiềutácphẩmchánchường.TrongManyoushuucónhiềubài cadiễn tả tìnhcảmmộcmạccủadânchúng,nhưngsau

Kokinshuuhầunhư chỉ có tácphẩmcủagiai cấpquí tộc.ThờiManyou cónhiều tácphẩmkhôngkểgiai cấp, càngxưacàngcónhiều tìnhcảmbaohàmmạnhmẽ.ThờiKokin (古今)nhữngýtưởnggiốngnhaulầnlầnnhiềura,khuynhhướngchơichữnhưthơnóibóng(かけ言葉) (kakekotoba), thơ họa (本歌取り) (honkadori) (mượn ý thơ của tiền nhân) nhiều, nênkhôngđủsứclàmrungđộngđộcgiảđờisau.Ngoạilệ,hòacacủaIzumiShikibu(和泉式部)đầy tình tứyêuđươngmãnh liệt,khiếnngười ta liên tưởngđếnnhiệt tìnhcủaChinaminomusume(茅上娘子)thờiManyou(万葉).Vănhóađạtđượctiêuchuẩntốicaotrongxãhộiquítộckhôngphảilàhòacamàlàtruyện.

Thờinầytruyệnchỉđượccoilàsáchgiảitrí,khôngphảilànhữngtácphẩmnghệthuật,vàchỉchoởđịavịnghệthuậthàngthứhai.Truyện,nói theophân loạivănnghệhiệnđại là “tiểuthuyết”.Nhưngkhácvớitiểuthuyết,dịchtừchữ“novel”,cócáchthứctheokiểutâyphương,truyệnthờixưalàmộthìnhthứcmớibiếnđổitừcách“kểtruyệnbằngtruyềnkhẩutrongdângian”.CóđiềucầnphảighilàtuytácgiảcóchỗđãlợidụnggiáodưỡngPhậtgiáohoặcHánhọctrongcáchtrìnhbàyvàđềtài,nhưngtruyệnởđâylàloạikhôngcóởngoạiquốc,đólàmộthìnhthứcsángtạođộcđáocủadântộcNhậtBản.“Cổ sựký”, là sách lịch sửnhưng cóhình thứckhông cóởTrungQuốc, có thể coi đây là

truyện,nhưngtrêncănbảnkhácvớitruyệnthờiHeian,ởđiểmđâykhôngphảilàsángtáccủacánhân.VìchỉcócáchbiểukýcủaManyoukanaphứctạp,nêntruyệnkểtruyềnkhẩutrongdângiankhông có cơhội ghi thành văn chương.Nhờ sựhoàn thành của chữKana, và qua taynhữngngườitríthứcbiếtđọcvàviếtchữ,truyệntruyềnkhẩuđãbiếnhìnhthànhnhữngsángtáccủacánhân.ĐólàsựbắtđầucủatruyệnthờiHeian.Truyện “Monogatari no Ideki Hajime no Oya” (物語のいできはじめの祖) (Truyện tổ của

truyện)vàtruyện“Taketori”(竹取)ghitrong“Genjimonogatari”(源氏物語)(truyệnGenji)nóivềchuyệncongáicủamộtthầnlinhđượcsinhtừcâytrera,saukhitrảiquanhiềukinhnghiệmtrongthếgiớinhângian,đãtrởvềvớithếgiớithầnlinh.Cốtcáchcủatruyệnnầy,lấytừchuyệnkểtrongdângian,lạicóchỗnóivềviệcnhiềuthanhniêncùngnhautranhdànhmộtmỹnữ,đâycũnglàchuyệncórấtnhiềutrongdângian.Rõràngmonogatarinầylàsángtácbiếnhóatừchuyệnkểtrongdângian.Ngườigiữvaichánhtrongtruyệnlàmộttiềuphuchặttre,mộtthườngdânlàmlaođộngsảnxuấttrongrừngnúi,đãlàchứngcớchothấymonogatari(物語)ởđâycòntrongthờiquáđộ,đềtàilấytừdângianchưađượchoàntoànquítộchóa.ĐếntruyệnOchikubo(落窪)sauđó,nhữngyếutốdângiancủaTaketorimonogataribịquétmất,nộidungcủatruyệnchútrọngvàoviệcmiêutảsinhhoạtnộibộcủaquítộc.Nhưngchủđềnóivềsựhànhhạcủamẹghẻđốivớiconchồng,giốngnhiềuchuyệnkểtrongdângian,nênkhông phải là tác phẩm không có liên quan với truyền khẩu dân gian. Trong Utsuhomonogatari(宇津保物語)(độngcây),ởphầnđầucóchỗnóivềchuyện2mẹconsốngtrongđộng,khôngcầnphảinói,đâylàđềtàilấytừchuyệnkểtrongdângian.TruyệnTamakazura(玉鬘),mộtquyển trongGenjimonogatari,nóivề sự lưu lạckhổsởởđịaphươngcủamộtthiếunữtênTamakazura,sauđóđượcthăngtiếnhạnhphúc.NgaynhưGenjimonogatari,mộttruyệnmàphầnlớnlàdosángtác,nhưngvẫncónhiềuchỗcóyếutốlấytừchuyệnkểtrongdângian.Chonêncóthểnóirằng“truyện”phátgốctừchuyệntruyềnkhẩutrongdângian.Mặtkhác,

nhưtrongtruyệnUtsuhovàGenjicórấtnhiềuhòacarápởbêntrong.Hòacagiữmộtvaitròquantrọngtrongviệctriểnkhaicâuchuyện.Lờinóiđầutronghòacalầnlầnpháttriểnthànhtruyệncavàsauđólàtruyện.Điềunầychotathấytruyệncacũnglàmộtnguồngốccủatruyện.TruyệnIse(伊勢),truyệnYamatocùngvớitruyệnTaketori,tácphẩmgomgópnhữngbàicangắnbiênthànhtruyện,cóđầutiêntronglịchsửcủatruyện,chobiếtsựpháttriểncủavănnghệvềtruyệndựavàosựgiaolưucủatruyệncavàchuyệnkểtrongdângian.NhưUtsuho,chuyệnkểvàtruyệncakếthợpvớinhau,tạothànhmộttácphẩmdàimàtừ

trướcđếnnaychưacó,đã là tiềnđềđểsinhra tácphẩmhàohùngnhưtruyệnGenji (Genji

monogatari)sauđó.NhưngtheonhữngngườinghiêncứutruyệnUtsuhođãchỉtrích,truyệnnầyphầnđầulấytruyệnkỳlạcủamẹcon“Toshikage”(俊蔭)sốngtrongđộngcâylàmtrungtâm,phầnsaunóichuyện tranhdànhviệcnhượngnước,giữađócóchuyệncầuhônchungquanhquínữAtemiya(貴宮).Nhữngcấutứnầyliênkếtvớinhaumộtcáchmáymóc,thiếuchủđềrõrệt,khôngquántriệttrongtoànthể.Cólúccótưtưởngđặcdịphêphánmãnhliệtsinhhoạttiêuphícủaquítộc,cólúcquaymặtvềnhữngđềtàiđầytínhcáchxãhộivớinhiềukhíacạnh,chonênkhôngthểphủđịnhtínhcáchchilydiệtliệt(rờirạctannát)củatácphẩmnầy.NgaytruyệnGenji,cấutứtoànthểcủatruyệncũngrấtyếu,chotacảmgiácnhưđâylàdây

chuyềnnốiliềnnhữngtruyệnngắn.NhưngtruyệnGenjiđãkhôngcóthấtbại lớntrongviệcdiễntảtấmhìnhthâugọncủacuộcđời,vớinhữngbốirốiloâuvềtìnháivàdụcvọngqua2đờingười,HikariGenjivàđờicon,cùngvớinhữngquanhệphứctạpcủahằngchụctraigáichungquanhnhânvậtchính.TruyệnGenjiđãthànhcôngtuyệtdiệutrongthínghiệmtrườngbiên,màtruyệnUtsuhokhôngthànhcôngđược.Vănnghệvềtruyệnđãđiđếnchỗtốicao.ĐiểmvĩđạicủatruyệnGenjikhôngtìmrađượcởtrongcấutứtrườngbiên,màchỉcóthểđượctìmraởchỗđãphânbiệtđượcnhữngcátínhcủanhiềunhânvậttrongtruyệnmộtcáchchínhxác,vàđãdiễntảđượctâmlýbốirốiloâutronglòngngườihếtsứcsâuxa.TruyệnGenjiđãpháthuyđượcsứcmiêutả,khôngkémgìvớitiểuthuyếthiệnđại.Nhữngtruyệncótrước,vớicáivỏcủachuyệnkể trongdângian,chỉ tả lạihànhđộngbềngoàirấtgiốngnhaucủanhiềunhânvậtthiếucátính.TruyệnGenjiđúnglàđãcónhữngđặcsắckhácvớinhữngtruyệncótrước.TiềnđềnàođãlàmchotruyệnGenjicóthểnhảyvọtđượcnhưvậy.Tiềnđềnầycóđượcnhờnhữngtiềnlệkhác,trệchvớihệthốngtruyện,sinhratừtruyềnkhẩudângian.Tiềnlệđólànhậtký,đặcbiệtnhấtlàvănnghệnhậtkýcủaphụnữ.Nhậtký,lúcbanđầuchỉlànhữngkỷlụccôngcộngdocơquanchínhphủbiênchép.Từlúc

quítộcquênchínhtrị,chỉbiếtlấynghilễ,yếntiệclàmviệcchính,cánhânquítộcđãthườngdùngnhậtkýđểghilạinhữngtiềnlệ,quitắctrongnghilễđểtruyềnlạiđờisau.TấtcảđượcviếtbằngHánvăn,vàcótínhcáchvănphòng.NhưngtừkhiKinotsurayuki(紀貫之)dùngkanaviết“Tosanonikki”(土佐日記)(nhậtkýdulịchvùngTosanaylàtỉnhKouchi(高知)(Caotri),đảoShikoku),mộtloạivănnghệmới,“nhậtký”đượckhaithácra.Phụnữđãchúývàođiểmđóvàđãviếtrađượcnhữngtácphẩmưutú,tỉdụnhư“Kagerouno

nikki”(蜻蛉日記)domẹcủaFujiwaraMichitsunaviết.TácgiảcủaKagerounonikkilàvợcủaquanbạchFujiwaraKaneie(藤原兼家).Bàlàcongái

củamộtquanmớiđổiđếnđịaphương,mộtquítộccấpthấp,nhưngchồngbàlàmộtquítộctốicao.Chồngcóvợlớnriêng,lạiháosắc,chonênbàđãhếtsứckhổsởkhichồngkhôngđếnthămmình.Vậnmệnhmàphụnữphảichịutrongchếđộhônnhânthămvợ,cùngvớisựđộclậpvềtinhthầnmàphụnữgiữđượcnhờchếđộnóitrên,chồngchấtlênnhaumộtcáchbikịch.Phụnữđãtựmìnhtruycứumộtcáchsâuxanhữngxoayđộngtâmlýtếnhịtrênbikịchđó,vàvănnghệnhậtkýtráctuyệtđượcsángtạora.TácgiảcủatruyệnGenji,MurasakiShikibu(紫式部)[59]khibịgoáchồng,thànhngườihầu

tronghậucung,đãviết“MurasakiShikibunikki”(nhậtkýcủaMurasakiShikibu)tuykhôngnổitiếngbằngKagerounikki,nhưngđãchỉtríchmộtcáchbénnhọnnhữngkhổnãotrongtiềmthứccủamộtphụnữtríthứcởhậucung.CólẻMurasakiShikibuđãhọcđượckỹthuậtmiêutảtâmlýbềtrongcủaconngười,mộtkỹthuậtđãthànhcôngtrongKagerounikkivàđãmàigiũađượctínhtảthựccủatruyệnGenji.TruyệnGenji, tuy cóđoạn lấy truyền thuyết truyềnkhẩu trongdângian cónguồngốc từ

những truyện có trước, nhưng không có khuynh hướng tìm kiếm những kỳ tưởng thần bí.Truyệnđãđượcviếtrabằngngòibúttảthựctinhtếđờisốngbìnhthườnghằngngàycủaquítộc.Nhữngngườiđọctruyện,quanhữngtưởngtượngđờisốngnamnữtrongcungđình,cólẽđãthấyhìnhbóngsinhhoạtcủamìnhtrongtruyện,vàbằngcáchđắmmìnhvàotruyện,đãđồnghóamìnhvớinhânvậttrongtruyện.Đờisau,tácphẩmđángchúýnầyđãđượcxemlàmộtcổđiểntốicaotrongvănhọcNhật,nhưngđươngthời,tácphẩmnầychỉđượcxemlàmộtloạinghệthuậthạngnhì,làtácphẩmgiảitrígiếtthìgiờchophụnữtrẻem.Tácphẩmđãdiễn

tảmộtcáchtrungthựchìnhảnhcủahiệnthực,khôngcóngăncáchrõrệtvớisinhhoạthiệnthựccủađộcgiả.Từđó,tácphẩmnầycósứcthuhúctâmhồnphụnữtrẻem,nhữngngườiđãchánchườngnhữngcâuchuyệnkểmiệngnóichuyệnhoangđườngkhôngthểcótrongthựctế.(Ởđiểmnầy,hòacakhôngcógìhấpdẫn,nhưnglànghệthuậthàngthứnhấtvìphảicókỹthuậtthìmớithưởngthứcđược,khácvớitruyệnlàmhấpdẫnphụnữtrẻem,khôngcầnphảicóđiềukiệngìcả).Vớibấtcứtàiliệulịchsửnào,chúngtacũngkhôngthểtáihiệnđờisốngcủaquítộcvươngtriều,nhưngnhờởđặctínhtảthựccủatruyệnnầy,chúngtacócảmtưởngthấyđượcđờisốngcủahọtrướcmắt.HơnnữatruyệnGenjikhôngphảichỉmiêutảhiệnthựcmộtcáchbìnhdiện.Nhânsinhluận,

nhữngphêphánvănminhcủatácgiảđãđượcghépvàomọinơitrongtruyệnhếtsứccôngphu,khônglàmhưhạitínhtảthựckháchquancủatruyện,dựavàokiếnthứctráctuyệtcủatácgiảvềhộihọa,âmnhạc,thơvăn,kỹthuậtsinhhoạtcùngvớiquanhệnamnữ.MộtsiêunhânnhưHikariGenji(光源氏),mộtquítộccóđầyđủđiềukiệnmàmọingườimongướcvềdungmạo,tàinăng,xuấtthân,cũngchỉ làmộttồntạihữuhạn,vôlựctrướcđịnhmệnhsiêuviệt.Triếtlýnghiêmtúcnầy,khôngbằngmộthìnhtháilộliễu,nhưngsẽđượchiểuraquacấutứtoàn thể của truyện. Sự diển tả tâm tình của FujiwaraMichinaga qua câu “Konoyowo ba,wagayotozoomoumochizukinokaketarukotomonashitoomoeba”.(この世をば我が世とぞ思ふ望月の欠けたることもなしと思へば)(Cõithếtrongtay,dầucónghĩ.Trăngtrònmuốngiữ,khuyếtdầnđi)phảnánhnhânsinhquancủatácgiả,cảmthấyquabảnnăngrằngquyềnuycaitrịcủaquítộcmộtngàynàođósẽbịđổvỡtrướcsựpháttriểncủalịchsử(HikariGenjilàmẫucủaMichinaga).Dẫusaođinữa,truyệnGenjikhôngphảilàmộttiểuthuyếttảthựcdàidặnchỉtảbềngoàiđờisốngtầmthườnghằngngày,màlàmộttácphẩmvănnghệbiểuhiệnmộtthếgiớiquanvĩđại,đưaranhữngphảntỉnhsâuxuốngtậnđáycủathếgiớilịchsửnầy.Truyện“Makuranosoushi”(枕草子)củaSeiShounagon(清少納言)[60]đôilúcđượcdùng

đểđốichiếuvớitínhcáchnầycủatruyệnGenji.TuyMakuranosoushikhôngthểnóilàcùnghàngvớitruyệnGenji,nhưngtrongcáchdiễntảhiệnthựcđãcómộtngọnbúttàitìnhđầycảmgiáctráctuyệtkhiếnngườiđọcchắclưỡi.TruyệnGenjiđượcviếtravàođầuthếkỷthứ11,lúcFujiwaraMichinagacóvinhhoatuyệt

đỉnh, lúcnầy là thời toàn thịnh của xãhội quí tộc. Sauđó thế lực củaquí tộcmàdònghọFujiwaralàtrungtâm,lầnlầnxuốngdốc.Thếgiớivănnghệcũngvậy,nănglượngvănnghệmàtruyệnGenjilàđỉnh,đãlầnlầnmấtsức.CongáicủaSugawaranoTakasue(菅原孝標)(xemchúthích)đãthổlộtrong“Sarashinano

nikki”(更級日記)(xemchúthích)rằngđãphậpphònglòngngựckhiđọctruyệnGenji.Truyện“HamamatsuChuunagon” (浜松中納言) “Yowanonezame” (夜半の寝覚)docôgáinói trênviếtcùngvớitruyện“Sagoromo”(狭衣)(tácgiảvôdanh)lànhữngtácphẩmưutúsautruyệnGenji, nhưngở trướcmắtmọi người, đây là những tác phẩmmôphỏng, không bằng đượctruyệnGenji.TừđóđếnthờiKamakura,tuycónhiềutácphẩmmôphỏngtruyệnGenji,nhưngkhôngcó

truyệnnàođượcngườiđờisauthíchđọclâudài.VănnghệtruyệnmàGenjimonogatarilàđỉnh,làsảnphẩmcủaxãhộiquítộc,nộidungđầy

nhữngđặc thùcủaxãhộinầy,nhưngnhờgiá trịnghệ thuậtphongphúcủanó,quaxãhộiphongkiếnchođếnxãhộicậnđạingàynay,đãđượccoitrọngnhưcổđiểncủadântộcNhật.Vănnghệnầykhôngnhữngđãđượcnhiềungườicủanhiềuthờiđạinhưvũsĩ,hoặcdânthànhphố, hoặc trí thứchiệnđại, thưởng thức,mà còn giữ vai trò làmầmmốngnghệ thuật củanhữngsángtácởlãnhvựckhác.Tiểuthuyết“Koushokuichidaiotoko”(好色一代男)(Đànôngmột đời háo sắc) của Nishitsuru (西鶴), “Nise Murasaki Inaka Genji” (偽紫田舎源氏)(Murasakigiảmạo,Genjiquêmùa)củaRyuuteiTanehiko(柳亭種彦), “Sasameyuki”(細雪)(Tuyếtnhuyển)củaTanizakiJunichirou(谷崎潤一郎)đãchothấyrõràngđiềuđó.NhưmỹthuậtPhậtgiáothờiluậtlệnhđãlànguồnnănglượngcủaphongtràophụchưngmỹ

thuậtcủanhữngngườitrongviệnmỹthuậtNhậtBảnthờiMinhTrị,vănhóathờinầyđãcósứctạonêntruyềnthốngvănhóadântộctronglịchsử,vượtquanhữnghạnchếvềgiaicấpvàthờiđại.Sauđâyxinđặcbiệtbànvề“tranhcuốn”(絵巻物)(emakimono),mộtloạitranhNhật(大

和絵)(Yamatoe)đượccoilàdisảnvănhóacủaxãhộiquítộc.

TranhcuốnphátđạtNhưđãnóitrước,ởNhật,tranhnguyênthủynhưbíchhọaởcổmộhoặcởnhữngđồngtrạch

thờiYayoiđãcósớm,nhưngsauđónhờhọcnhữngkỹthuậthộihọacủađạilục,ngườiNhậtđãdùngmựcvàmàuđểvẽtranhtrêngiấyhoặctrênlụa.LịchsửhộihọacủaNhậtBảntrướcnhấtbắtđầutừmỹthuậtPhậtgiáonhưđãnóiởchươngtrước.

TượngPhậtADiĐàởPhượngHoàngĐườngTranhphậtvẽPhậtvàBồtáccùngvớikhungcảnhchungquanhtheomộthìnhthứccốđịnh

đãcóởTrungQuốcvàẤnĐộnênvềmặtchủđề,ngườiNhậtkhócóđượcsángkiếncủamình.CùngvớimỹthuậtPhậtgiáo,tranhthếtụcvẽvuachúa,cungđiện,sơnthủycủaTrungQuốccũngđãđượctruyềnđến.HiệnnaycónhữngkỷlụcchothấyđãcónhữngtácphẩmtheokiểuvẽnầytrongtranhvẽtrênbìnhphongcủathiênhoàngShoumu,vàvàokhoảngthếkỷthứ9,nhữnghọasĩNhậtđãthườngvẽnhữngtranhloạinầyvìlúcđónhữnghọchỏihiểubiếtvềHánvănđượctôntrọng.VớichủđềkiểuTrungHoa,vớicáchvẽTrungHoathìkhôngcòncáchnàohơnlàmôphỏngtranhTrungHoa.Nhưngtừthếkỷthứ10,ngayvềmặtchủđề,tranhvẽđãbắtđầutảthựcnhữngphongcảnh

vàphongtụccủaNhật,nêncáchvẽcũnglầnlầncóphongcáchNhậtBản,vàYamatoe,nguồngốccủatranhNhậtBản,mộtlãnhvựcđộcđáo,đượctạora.Yamatoelúcbanđầuchỉlàmộttêngọi để phân biệt với tranh Đường, những tranh vẽ phong tục và phong cảnh Trung Quốc.YamatoelàtênđểchỉnhữngtranhcóchủđềNhậtBản,khôngphảiđểchỉnhữngđặcsắcvềcáchvẽ.RồisauđókhôngphảichỉnhữngtranhcóchủđềvềNhậtBảnkhông,màcảnhữngtranhphậtcũngdầndầncónhữngđặcsắccủaYamatoe.Tranhvẽtrêncánhcửa(扉絵)(Tobirae)củaphòngAdiđà(ngàynaygọilàphòngPhượng

hoàng) trong Byoudouin (平等院) (chùa Bình Đẳng) ở Uji (宇治) cất năm 1053 (Thiên hĩnguyênniên)vẽphậtAdiđàtừtrờixuốngđónnhữngtínđồniệmPhật.Đâylàtranhphậtgọilà“Raigouzu”(来迎図)(Lainghinhđồ),nhưnglạivẽmộtcáchtrungthựcphongcảnhNhậtBản,khiếnngườixemtưởngchừngnhưđâylàcảnhsơnthủyvùnggầnUji.ĐâyđúnglàmộttranhNhậtchữngchạc,vượtquacảnhữngphânbiệtnàolàtranhthếtục,nàolàtranhphật.HiệntượngNhậtBảnhóatrongmỹthuậttạohìnhđãxảyratrongmọilãnhvực.Vàothếkỷ

thứ10,nhữngtượngPhậtcódungmạohiềnlànhkiểuNhậtđượcđiêukhắcnhiềura,đạibiểulàtượngphậtAdiđà(hình18)do“Jouchou”(定朝)(ĐịnhTriều)làmra.YamatoecóthểgiảithíchrõrệtnhấthiệntượngNhậtBảnhóacủanghệthuậttrongthờiđạinầy.Điềunầysẽđượctrìnhbàyởđây.TranhYamatoecóquanhệsâuxavớinhữngđặcsắcvềcưtrúcủaquítộc,nhữngtranhnầy

phầnlớnlàtranhvẽtrênbìnhphonghoặctrênShouji(障子)(cửaphòng)[61](Shouji,ngàynaylàFusuma(襖)[62]vìthờiđóchưacóshoujilấyánhsáng).Nhàcửacủaquítộc lànhữngkiếntrúccódạngthứcriênggọi là“Sindenzukuri”(寝殿造)

(cungđiệnđểnghỉngơi).Phòngđượclótdáncóchiếutrảiđểngồi.Phòngrộngnhưngkhôngcóváchngăn.Bìnhphonghoặcmàn(sovớithờisau)đãđượcdùngrấtnhiềuđểngănphòngra,khicầnthiết.TrênbìnhphongvàShoujicónhiềuYamatoedonhữngthợvẽhạngnhấtthờinầy

vẽra,dođòihỏicủanhữngquítộcthờinầy,nhữngngườicósởthíchcaocảvềnghệthuật.Giốngnhưngàynaychúngtathườngđixemtriểnlãmđểthưởngthứcnhữngtranhnổitiếng,quítộcngàyxưahằngngàynằmởnhàxemtranh.Điềunầycóđượcnhờởsựdưdãvềtàisảncủagiaicấpcaitrịthờiđó.ĐồngthờiquítộcđãđọcnhữngtácphẩmnghệthuậtcaosiêunhưtruyệnGenjiđểgiảitrí.Hiệntượng“sinhhoạtgắnliềnvớinghệthuật”nầylàhiệntượngđángđượcchúý.Yamatoe được vẽ trên bình phong hoặc trên shouji nhiều nhất là loại tranh được gọi là

tsukinamie(月次絵)(tranhvẽphongcảnhvàcôngviệc12thángtrongnămlầnlượttừthánggiêngchođếnthángchạp)vàshikinoe(四季絵) (tranh4mùa).Những tranhnầy vẽnhữngcôngviệchằngnămnhưlễ“đuổinạn”(đờisauthànhlễ“rảiđậuđuổità”rakhỏinhà),hoặccảnhchơibôngvụ,hoặccảnhđixemhoatrongbốicảnhthiênnhiênnhưtuyết,trăng,hoặchoaanhđào,đểchỉsựthayđổithờitiếttrongbốnmùa.QuanhữngchủđềnầyYamatoecốgắngmiêutảnhữnggắnliềngiữathiênnhiênvớisinhhoạtconngười.CấutứhộihọanầylàmộtcấutứđộcđáocủaNhật,khôngthấycótrongtranhTrungHoavớinhữngđềtàivềnhânvật,hoađiểu,sơnthủy.Điềunầykhôngphảichỉcóởmỹthuậttạohình.TỉdụnhưtrongtruyệnGenji,sinhhoạtcủa

ngườigiữvaichínhgắnliềnvớicảnhvật4mùanhưphongtốmùathu(野分)(nowaki),yếntiệcdướihoa,nhữnglayđộngtâmlýcủanhânvậttrongtruyệnquanhữngmiêutảkhéoléovềnhânvậtvàthiênnhiên,đãhòahợpmộtcáchtuyệtdiệuvớithiênnhiênchungquanh.Cóthểnóilàchínhtsukinamielàtranhđãđềramộtcáchtrungthựcnhấtsựdunghòasinh

hoạtcủaconngườivớithiênnhiên,mộtđầuđềchungtrongnhiềulãnhvựcnghệthuậtcủaNhậtBản.Ngàynaytsukinamietrênbìnhphong,shoujithờiHeiankhôngcònnữanênkhôngthểđưarađượcnhữngtỉdụdisảnmộtcáchcụthể.NhưngtừnhiềuvănkiệnvàtừnhữngtácphẩmởthờiđạiKamakuranhư“JingojiSensuiByoubu”(神護寺山水屏風)(bìnhphongtranhsơnthủychùaThầnHộ),nộidungcủayamatoecóthểtưởngtượngđượcgiốngnhưnộidungđãnóiởtrên.Yamatoethờinầycònlạingàynaytoànlàtranhtrongtruyệntranhcuốn(絵巻物)(emaki

mono).Sách,vănkiệnthờicổthườnglàgiấycuốn,nêntruyệntranhcuốnkhôngcógìlạ.Emakimonođãlợidụngbềdàicủagiấycuốnđểvẽtranhdiễntảliêntụctìnhcảnhsốngđộng,mộthìnhtháihộihọacóhiệuquảgiốngnhưchớpbóngngàynay,tuyđãcónhữnggợiýtừtranhTrungQuốc,nhưngcóthểnóiđâylàmộtsángtácđộcđáocủangườiNhậtthờinầy.YamatoethờinầysovớitranhNhậtthờisau,khôngcótínhcáchhộihọađộclậpdùngđể

truycứuvẽđẹpriêngbiệtcủatạohình.Yamatoechỉlàmộtcấutạotrongnghệthuậttổnghợp.Yamatoeđãkếthợpvớitácphẩmvănnghệ,đểcùngbổtúcchonhaunhữngchỗkhôngthể

diễntảđượcmộtmình.Trongtsukinamietrênbìnhphongvàtrênshouji,cóhìnhgiấymàu(giấymàuhìnhvuôngđểviếthòaca)viếthòacacócùngtựavớitranh,nhằmdiễntảtínhtrữtìnhcủahòacatừ2mặtvănnghệvàhộihọa.Ởtrườnghợptruyệntranhcuốn,yamatoeđãliênkếtvớitruyệnkểđểdiễntảtínhtảthậtcủatruyệnbằngvănnghệvàhộihọa.Đólàlýdođểgiảithíchtạisaotruyệntranhcuốnhầuhếtđềulàtranhkểchuyện.

TranhcuốnGenjiMonogatariTruyệnviếtbằngvăntự,đượcsắpđặtgiaohỗvớitranhvẽtrêngiấycuốnthìsẽthànhtruyện

tranhcuốn.NhưtruyệnGeniji,mộttácphẩmđặtsinhmệnhnghệthuậttrênsựmiêutảtìnhcảnhởtừngmàn,thìchỉcầncótranhbiểuhiệnnhữngtìnhcảnhđộclậpcủatừngmàn,làđủđểlàmratruyệntranhcuốn.TruyệntranhcuốnGenjicònlạingàynaylàtácphẩmưutúnhấtcóhìnhtháinầy(hình19).Truyệntranhcuốnthờinầythườngvẽvềđờisốnghoalệcủaquítộcbằngnhữngmàusắc

đậmđà, bên trong có thơviết kiểu chữ thảođẹpđẽ.Truyện tranh cuốn trên, cùngvới tập“Honganjihonsanjuurokuninshuu”(本願寺本三十六人集)(tập36ngườicủachùaHongan)(hình20)lànghệthuậttổnghợpcủahộihọa,vănnghệ,thưđạocộngvớivẻđẹpcủagiấycôngnghệ,lànhữngdisảnđủđểkỷniệmvĩnhviễnsởthíchmỹthuậtcaocảcủaquítộcvươngtriều.

Tập36ngườicủachùaHonganNhưngnếuchỉsắpnhữngmặttranhđộclậpthànhhàngvớinhauthìkhôngthểnàopháthuy

hoàntoànđượctínhcáchđộcđáocủatruyệntranhcuống.Rồimộtthínghiệmtìmcáchdiễntảcâuchuyệnxảyrabằngnhữngtranhnốiliềntheochiềungang,liêntụcthayđổitheothứtựthờigianmàkhôngcầnphảimượnlờigiải thích,đãthànhcông.Đây làsựhoànthànhmộthìnhtháiđộcđáochỉcótrongtranhcuốn.

TranhcuốnShingizanEngiTrongnhữngtácphẩmcònlạingàynay,tranhcuốn“ShingizanEngi”(信貴山縁起)(Tínquí

sơnduyênkhởi)(hình21),“BanDainagon”(伴大納言)(hình22)(Đạinạpngôn“Bạn”)(đạinạpngôn:quandướiTháichínhđạithần)lànhữngkiệttáctốicao.TranhShingizanEngidiễntảsứchuyềnbícủacáichénbay,nângôngtrưởnggiảYonekura(米倉)lên,bayđếnShingizan(信貴)(núiTínquí),quamộtđámngườichạylộnxộn.TranhBanDainagondiễntảcảnhquầnchúngvàquannhânhoảnghốtkêugàoở2bêncửa“Outen”(応天)(Ứngthiên)(cửa chínhphíanamnộicungkinhthànhHeian)đangbốccháy.Haitranhnầyđượccoilàđãdiễntảđượcmộtcơnăngđộcđáocómộtkhônghai,vượtquabảnchấtcủamỹthuậtdiễntảkhônggiannhưhộihọa.

TranhcuốnBanDainagonNhữngtácphẩmnầy,xứngđángvớimụcđíchcủanó,đãvẽđốitượngvớilằnnétmạnhmẽ,

hiệnthực,đốichiếuđượcvới tranhcuốnGenji,mộttácphẩmcósắctháihàohoađầyývị.Nhữngtácphẩmnầyvớihìnhthứcnhưtrên,khôngnhữngchỉvẽđượcnhữngphongtụckiểucáchcủaquítộc,màcònvẽđượcnhữngsinhhoạtsốngđộngcủadânchúng.Điểmnầychothấy tranhcuốnvừa lànghệ thuậtquí tộc,vừabaohàmnhữngyếu tốdânchúngmộtcáchphongphú.Nhữngtácphẩmnầyđãchothấymộtxuthếrộngrãitronglịchsửvănhóaởthờimạtkỳcủaxãhộiquítộcvàothếkỷ11và12.Nhưđãnóitrước,chếđộcaitrịcủaquítộc,trongđóquítộctuylàchủnhưngkhôngcómặtở

trangviên,từbanđầuđãkhôngcósứcănsâuvàonôngthôn.Ngượclạithếlựccủacácdanh

chủ,vũsĩởđịaphươngtănglên,vàáplựccủathếlựcđịaphươngnầy,tươngđốimạnhradầndần.Ởtriềuđình,chếđộ“việnchính”,trongđóthượnghoàngnắmthựcquyền,đãthaythếchếđộ

chínhtrịnhiếpchính,quanbạch.QuyềnlựctrongtriềuđìnhđãtừtaydòngFujiwara,họngoạicủathiênhoàng,chuyểnquatayhoàngthất.Việnchính,trênthựcchấtđãđặtcơsởtrênnhómcậnthầnlàmquanlạiđịaphương,nhữngngườitíchlũyđượcnhiềutàisảnởđịaphương.Ưuthếcủađịaphươngđượcphảnánhtrongchínhtrịtrungương.ViệnchínhđãdựavàobinhlựccủacácvũsĩdòngMinamoto(源)(Nguyên),Taira(平)(Bình)v.v…Đâylàmộtkhuynhhướngmới,khácvớithờiđạichínhtrịnhiếpquancủadòngFujiwara.Tìnhtrạngnầyđãảnhhưởngngayđếnthếgiớivănhóa.Vănhóacủathờiviệnchínhkhónói

làvănhóaquí tộcvì cónhiềuyếu tốquầnchúng.Trong thếgiớivănnghệ,nhữngsáng táctruyệnkểđãnghẹnđường.Mộtsốtácphẩmkểchuyệnlịchsửnhư“Eigamonogatari”(栄華物語)(truyệnVinhhoa),“Ookagami”(大鏡)(Gươngto)đãđượcviếtra,mặtkhácnhữngtruyệndiễntảđờisốngthôtụckhôngtrangsứccủaquầnchúngnhư“Konjakumonogatarishuu”(今昔物語)(tậptruyệnkểchuyệnxưanay)đãbắtđầuxuấthiện.Trongthếgiớidiễnnghệ,ngoàinhữngnhạcĐường,nhạcCaoLytừđạilụctruyềnđếntriều

đìnhtừthếkỷthứ8,đượcdùngtrongnhữngnghithức,nhữngnhạccamúahoặclàmtròlưuhànhtrongdângiannhư“sarugaku”(猿楽)(nhạcmúarối),hoặcnhạckhuyếnkhíchlaođộngkhicấylúanhư“dengaku”(田楽)(nhạcruộng),đãdầndầnđượcdiễntrongyếntiệccủaquítộc.Nhữngbàihát“Imayou”(今様)(chuyệnngàynay)củathợmúabúpbê,hoặccủadunữ,nhữngngười có thânphận thấphèn, đãđi vào trong thế giới quí tộc, vàđượcquí tộc yêuchuộngđếnnỗipháphoàngHậuShirakawa(後白河)đãchothuthậpnhữngbàihát“Imayou”biênratập“Ryoujinhishou”(梁塵秘抄).Đâylàxuthếchínhcủavănhóathờiviệnchính.Vănhóaquítộctuyhếtsứcđiêuluyệnnhưngvớinhữngcảmgiácvănhóagiớihạntrongmột

thếgiớinhỏhẹpcótínhcáchtiêuphítrụylạc.Khivănhóanầycónhữngtắcnghẹntrầmtrọngkhông thểkhắcphụcđược, tựnhiênnó sẽ tìmđườngkhởi tửhồi sinhbằng cáchđemvàonhữngyếutốmớimàgiớiquítộckhôngcó,đólàvănhóađạichúng,tuythôtụcnhưngcósứcsốngtràntrề,khỏemạnh.Trong“Konjakumonogatarishuu”cóchuyệnnhưsau.MộtquậntrưởngxứOe(近江)(Cận

Giang) (xem chú thích) cất điện Phật, cho tấu nhạc ruộng khi cúng.Một tăng đượcmời từHiezan(TỉDuệsơn)lấylàmlạlùngvàđãchếgiễurằng“Ôngquậnnầynghĩnhạcruộnglànhạcđấyà?”.Chuyệnnầychothấycósựđốilậpgiữacảmgiáccủaquầnchúngvớicảmgiáccủaquítộcvềnhạc.Tuyvậyvàonăm1096(Eichounguyênniên)nhạcruộngđãlưuhànhởKyouto,từnhữngngườidânthànhphốđếnquítộccaocấp,tấtcảmọingườiđềuđộinónládùngtrongnhạcruộng,vàvớihìnhtháikhácthườngđómọingườiđãđirongkhắpđườngphốKyouto.Vănhóacủathườngdânđãcôngnhiênthâmnhậpmọinơivàđãtiếnhànhvớimộtkhíthếmạnhmẽ khôngngăn chậnđược. “SingizanEngi emaki” và “BanDainagon emaki” đúng lànhữngsảnvậtcủamộtkhuynhhướnglớncótínhcáchvănhóasửnầy.

ĐiểuThúHíHọaTrởlạichuyệntrước,truyệntranhcuốncủathờiđạinầycó“Choujuugiga”(鳥獣戯画)(Điểu

Thú hí họa) (hình23) được truyền là do Toba Soujou Kakuyuu (鳥羽僧正覚猷) vẽ. TrongnhữngtácphẩmđượccoinhưtácphẩmthờiHeikei(平家)(dòngTaira),tứcmạtkỳcủathờiquí tộc, có “Kokawadera Engi emaki” (粉河寺縁起) (Phấn hà tự duyên khởi), “Rokudouemaki”(六道)(Lụcđạo)”.Rokudouemakigồmcónhữngquyểncótênlà“Gakinosoushi”(餓

鬼草子)(sáchQuỉđói),“Jigokunosoushi”(地獄草子)(sáchĐịangục),và“Yamainosoushi”(病草子)(sáchBịnhtật).Rokudouemaki là tácphẩmlạ thường,đãvẽnhữngtìnhcảnhtànkhốcxấuxacủađóikém,địangục,bịnhtậtmàkhôngcóchútgìdodự,khiếnngườixemcảmthấychánchườngthếgiớihiệnthực.VàothờiđạiKamakura,tranhcuốnlưuhànhnhiềuhơn,nhiềutácphẩmđãđượcsinhravàothờinầy.Khicầnsẽnóiởchươngtới.

Vănhóaquítộcbànhtrướngrađịaphươngvàhảingoại

TượngPhậttheocáchNataboriNhưđãnóiởtrên,vănhóaquítộcđãđạtđượcmộttiêuchuẩncaovềchất.Đồngthời,một

hiệntượngkhôngthểbỏquađượclàvănhóaquítộcsaukhiđượchoànthànhởtrungươngđãlầnlầnbànhtrướngrađịaphương.Sựtruyềnbávănhóatrungươngrađịaphươngkhôngphảilàmộthiệntượngmớibắtđầu

xảyraởthờinầy.Vàothếkỷthứ8,“Kokubunji”(Quốcphântự)(Quốcphântự:tênchínhthứclà“Kimquangminhtứthiênvươnghộquốcchitự”,dolịnhcủathiênhoàngShoumu,chùađượclậpraởmỗixứtrongnước,đểtrấnhộxứsở)đượclậpraởmỗixứtrongnước,hàotộcđịaphươngcũngđãcấtchùaxâytượng.NhưngKokubunji làsựnghiệpcủachínhphủluậtlệnhtrungươngđưarachỉthịlậpchùaởđịaphương.Đókhôngphảilàýđồtựphátcủadânđịaphương.Chùavàtượngphậtcủahàomục, ítnhấtngàynaychưatìmrađược,khôngcónhữngtác

phẩmnganghàngvớiToudaijihoặcKoufukuji.Từthếkỷthứ9quathếkỷthứ10,vănhóaPhậtgiáođãlầnlầnthấmnhuầnvàođịaphươngmộtcáchđángchúý.ỞxứphíaĐông,mộtcáchthứckhắctượngphậtmớiđộcđáocủavùngKantou(関東)(vùnglâncậnToukyou)xuấthiện.Cáchthứcnầyđượcgọilà“natabori”(鉈彫),(hình24)đólàcáchthứcmàdấudaokhắclồilõmcònlạirấtrõrệtởtrêntượng,hợpvớitínhhoangdạicủadânmiềnĐông.TươngPhậtvớidạngthứcnầy,dướimắtcủangườiđôthành,chỉlànhữngtácphẩmchưađượchoànthành.Sựxuấthiệncủamộtvănhóađộcđáođịaphươngnầycầnđượccoitrọng,tuyởmộtkhíadiệnnàođóphảicôngnhậncósựchênhlệchgiữavănhóađôthànhvớiđịaphương.Mặtkhác,từthếkỷ11trởđi,cùngvớisựlớnmạnhvềkinhtếvàquânsựcủahàomụcđịa

phương,vănhóađịaphươngđãđạtđượcmộttiêuchuẩnkhôngthuakémvănhóatrungương.MộttỉdụđiểnhìnhlànhữngtựviệnởHiraizumi(tỉnhIwate(岩手)ngàynay)căncứcủagiòngFujiwaravùngMutsu(陸奥)(vùngđôngbắcNhật).Ởđây“ChuusonjiKonjikidou”(中尊寺金色堂)(phòngvàngcủachùaTrungTôn)(chùaTrungTônkhôngcòn,hiệnnaychỉcònlạiphòngvàngvàkhochứakinhđiển),và“Muryoukouin”(無量光院)(Vôlượngquangviện)(chùa cóvườnhoabắtchướcUjibyoudouin(宇治平等院)(Bìnhđẵngviện)ởthànhphốUjivùngKyouto),đãcùngcómộtgiàlamđẹpđẽ,làmộtkỳquancóuyphongởvùngbiêncươngđôngbắc.SovớiHiraizumi,tuynhỏvềquimô,nhữnggianphòngAmiđà(phòngcótượngAmiđànhư

lai) của chùaShiramizu (白水) (Bạch thủyAmiđà: chùa củapháiChânNgônở thànhphốIwaki(岩城)tỉnhFukushima(福島)ngàynay),hoặccủaKouzouji(高蔵寺)(chùaCaotạngởvùng đông bắc Nhật), hoặc của Bungo no kuni Fukidera (豊後国富貴寺) (chùa Phú Quí ởBungo,bâygiờlàtỉnhOita(大分),Kyuu-shuu),cònlạingàynayởcácvùngđôngtây,lànhữngdiphẩmcủamỹthuậtPhậtgiáodithựctừnhữngkiểumẫulưuhànhtrongxãhộiquítộc.Vàolúccuốithờiđại,thựclựccủađịaphươngđãtrưởngthànhđếnchỗcóthểhấpthụvàđồnghóađượcvănhóaquítộcởtrungương,vàđãlàtiênphongchosựđồnghóavănhóaquítộccủavũsĩởnhữngxứmiềnĐông.Cùngvớiviệcthấmnhuầnvănhóaquítộcvàođịaphương,cómộtviệccầnghilạilàvănhóa

NhậtBảnđãthoátrakhỏinhữngcáchthứcdunhậptrựctiếptừvănhóađạilục,độclậpđược

vớitínhcáchNhậtBản,vàđãđếnchỗduxuấtsangđạilục.Vàokhoảnggiữa thếkỷ11, tácgiảsách“Hoàngđình loạiuyển”,ôngHồng thiếuNguđời

Tống,nhìnquạttaycủaNhật,bánởchùaTướngQuốc,đãphêbìnhtranhsơnthủytrênmặtquạtnhưsau:“ýnghĩsâuxa,bútthếtinhdiệu,họasĩ tiếngtămcủaTrungQuốcchắccũngkhôngbằng”,nhưnggiácao,muakhôngđượcnênlúcnàocũngtiếc.YamatoeđãđượcduxuấtsangTrungQuốc,khôngnhữngđãđượcmuabánvớigiácao,màcònđượcđánhgiácaovềmặtnghệthuật.SựthậtnầykhôngphảilàchuyệntựhãnhdiệncủangườiNhật,màđólàchuyệndotayngườiTrungQuốcviếtra.NgườiNhậtđãtựgiácđượcđịavịchậmtiếncủaquốcgiamìnhtronglịchsửthếgiới,nhưđã

gọiTrungQuốclàĐạiĐườngquốc,đãcấpbáchhọchỏitrongmộtthờigiandàivănhóatiềntiếncủaTrungQuốcvàsaucùngđãcómộttựtínmạnhmẽvềsựđộcđáocủavănhóamình.Năm926tăngKanken(寛健)(KhoanKiện)khiđiTrungQuốcđãmangtheo2quyểnhành

thưvàthảothưcủa“OnonoToufuu”(小野道風),năm988tăngChounen(ChuNhiên)đãcốngnạphoàngđếnhàTốngbàibútcủaFujiwaraSari(藤原佐理),trìnhbàykỹthuật“Thưđạo”củaNhậtBản,khiếnhoàngđếkhenrằng“NhữngngườigiỏichữởTrungQuốccũngítcókẻviếtđượcbằngchữnầy”.Tập“Oujouyoushuu”(往生要集)(Vãngsinhyếutập)củaGensin(源信)(NguyênTín)đượcgởiđếnchùa“ThiênĐàiQuốcThanh” thờiTốngđã làmtăngtụcTrungQuốcquítrọngbắtchước.DĩnhiênđốivớiTrungquốc,nhữngngườitựnhậnmìnhlàTrungHoa,điềutrênkhôngcó

mộtảnhhưởnglớnkhiếnngườiTrungQuốchọchỏivănhoáNhậtBảnđểpháttriểnvănhóaTrungQuốctheomộtđườnghướngmới.NhưngđiềutrênlàmộtsựthậtđángđểýtronglịchsửvănhóaNhậtBản.

SinhhoạtvănhóaởnôngthônvàđôthànhVănhóaquítộcnhưđãnóiởphầntrênđãcómộttiếnbộcaovềchất.Nhưngvănhóaquítộc

chóilọiởmộtchiềuhướngthiênlệchtrongmộtmôitrườngsinhsốngnhỏhẹp,nêntoànthểkhôngnhấtthiếtđãcómộttínhcáchlànhmạnh.Nhữngcảmgiácnghệthuậtvềvẻđẹpđãđếnchỗtinhtếdịthường,mặtkhác,sựhiểubiếtvềtựnhiênvàxãhộithấpkémđếnđộxấuhổ.Mặcdầuvănhóaquítộccaocảnhưngmứcsốngcủadânchúngrấtthấpkémvàsựchiacáchgiữavănhóaquítộcvàvănhóadânchúngrấtlớn.Độcgiảtruyện“Konjakumonogatarishuu”độtnhiênbiếtđượctìnhtrạngsinhsốngthôbạo

củadânchúng,khácvớiđờisốngthanhcaonhànnhãcủaquítộctrongtruyệnGenji,chắcđãkinhngạckhôngngờrằngđâylàđờisốngcủanhữngngườicùnglàngườiNhậttrongcùngmộtthờiđại.Nhưngđólàbảnchấtcủaxãhộiquítộc.Nhưngsựchiacáchnầy,tỉdụnhưđôthànhvớithônquê,trênvớidưới,quanhữnggiaolưu

vănhóagiữagiaicấp,địavực,lầnlầnmấtđiquaquátrìnhpháttriểndosựhướngđạotừphíavănhóađạichúng,đạibiểuchomộtthếlựcmớilầnlầntừdướilên.Đólàmộtđộngtáccănbảncủalịchsửvănhóatrongthờikỳtrưởngthànhcủaxãhộiphongkiếnsauđó.Độngtácnầycóthểđượcthấyrõràngởbiếnchuyểnvănhóatrongđờisốnghằngngàyquanhữnghìnhthứcyphục.Phụcsứccủaquítộc,nhữngngườikhôngcóviệclàmngoàiyếntiệc,nghilễ,mắtnhìnđẹp

nhưngphảinói làbất tiện, thiếunăng xuất tronghoạtđộng.Nhìn lễphục củaquí tộcnhư“sokutai”(束帯)hoặc“ikan”(衣冠)(lễphụccủanamquítộc),“karaginu”(唐衣)hoặc“mo”(裳)(lễphụccủanữquítộc)thườnggọilà“juunihitoe”(十二単)(mườihaimảnh),sẽthấyrõ.Yphụcgiảnlượccủanamgiớinhư“noushi”(直衣),“kariginu”(狩衣)rộngrãidễchịuhơn.Quanchứcthấp,thườngdâncaocảmặc“suikan”(水干),cóvạttrướcvàvạtsaungắnnhétvôquần,haitayáodễtháo,quanhthânáocóchỉthô,toluồnngang,thắthìnhchữcúcđểdễtháora,tiệnlợihơn“kariginu”khilaođộng.

Thườngdân,nhữngngườicóthânphậnthấphơn,khôngmặc“marueri”(盤領)(áocổtròn)kiểutrungquốc,màmặc“hitatare”(直垂),một loạiyphụcđơngiảnkéovạtáođấplênnhau.Đólànhữngtrangphụcthựcdụng,tiệnlợikhilaođộng(hình25).Nhưngđếnthờiđạichínhtrịvũsĩ,vũsĩtrởnêngiaicấpcaitrị,họmặc

quầnáohitataresửarakiểusuikan.Hitatare,yphụclaođộngcủathườngdân,đãcôngnhiêntrởthànhyphụchằngngàycủagiớicaitrị,vàsuikanđãđượcdùngnhưlễphục.YphụcthườngdâncủathờiđạitrướcđãchiếmvịtríchủyếutrongvănhóasinhhoạthằngngàycủangườiNhật.Tuyđâychỉlàmộttỉdụ,nhưngtrongthựctếsựpháttriểncủalịchsửlànhưthếđó.Vănhóaquầnchúngtừdướilầnlầnđẩymạnhlên,vàlàmđổvỡđịavịtốicaocủavănhóaquítộc,mộtvănhóachỉcòncóbềngoài,đểtiếnlêntạoramộtnềnvănhóamới.

CHƯƠNG5VĂNHÓATHỜIXÃHỘIPHONGKIẾNBÀNHTRƯỚNG

SựnổidậythìnhlìnhcủavũsĩvàýnghĩalịchsửcủaviệcnầyLịchsửtiếntriểnrõrệtnhấtkhicósựthayđổiquyềnlựcchínhtrị.Sứcmạnhlàmlịchsửtiến

triểntrướchếtđượctíchlũyởgiaitầngthấpnhấttrongxãhội,sứcmạnhnầylầnlầnlêngiaitầngtrênvàsaucùngđiđếnchỗlàmthayđổiquyềnlựcchínhtrị.Vàđộngcơthúcđẩylịchsửtiếntriểnlúcnàocũnglàcầnlaosinhsản,vàđiềunầyđãtrởthànhthườngthứcngàynay.Nhưđãnóiởphầntrước,khôngphảidòngFujiwarahaynhữngquítộckhácđãlàmxãhội

luậtlệnhbiếnchấtđểtrởthànhxãhộiquítộc,màchínhsựchốngđốitiêucựccủagiớinôngdânđãgâyrađiềunầy.Nôngdânđãtrốnruộngkhẩuphần,gâyrasựđổvỡcủachếđộphạnđiềnvàlàmpháttriểnchếđộtrangviên.Sauđó,chínhsựtrưởngthànhcủanôngdânđãkhiếnnôngdânđứnglênlàmtrangviênđổvỡ,vàtừđó,quốcgiathờicổbịdiệtvongvàxãhộiphongkiếnđượctạora.Sựnổidậythìnhlìnhcủavũsĩkhôngnhấtthiếtlàkếtquảcủaquátrìnhtranhdànhquyềnlực

giữavũsĩvàquítộctrongnộibộcủagiaicấpcaitrị.Nhưđãnóiởphầntrước,vũsĩlàmộtthếlựcmớixuấthiệntừthànhphầnhàonông,tầnglớpdanhsĩởnôngthôn.Sưnổidậythìnhlìnhcủavũsĩcómộtýnghĩalớnlaolàtiếnhànhcáchmạngtrongquyềnlựccaitrị,màgiaicấpcaitrịcủaquốcgiađờixưađãgiữhầunhưlàliêntụctừthờiđạiYayoi,naysắpbịthayđổibằngmộtthếlựctừdướilên,mộtthếlựcđãđượcbồidưỡngtrongđạichúngnhândân.Giaicấpthịtính,quítộcthờiluậtlệnh,quítộcthờichínhtrịnhiếpquan,tấtcảđãgiữđịavị

caitrịcủamìnhtrongcơcấuquốcgiadướichếđộthiênhoàng,ngượclạivũsĩ,nhữngđịachủởđịaphương,cóchânđứngtrênmộtcơsởhiệnthựclàkinhdoanhnôngnghiệp.Vũsĩđãđượcsinhravớisứmệnhphảilớnlêntrongnộibộcủacơcấuchếđộthiênhoàng,nênđãphảilấymộthìnhthứctuânthủgiaicấpcaitrị,tỉdụnhưhoặcđượcbổnhiệmlàmquan“Tsuibushi”(追捕使)(Truybổsứ)hoặc“Oryoushi”(押領使)(Áplãnhsứ),hoặclàmngườinhàcủadòngFujiwara.ĐôilúcvũsĩđãcầnphảiđểdòngquítộcnhưTaira(Bình)hoặcMinamoto(Nguyên)đứngtrênlàmTouryou(棟梁)(Đốnglương:đầulãnh),nhưngthựclựccủavũsĩkhôngphảilàdosựquanhệvớithượngtầng,màđiềuthứnhấtlàdosựkếthợpvớiđấtđai,kếđếnlàdomộtkhếướcchủtùng(chủtớ)vớinhữngngườiởgiaitầngxãhộithấphơn.Nhờlấymộtsứcmạnhtừdướilàmnguyênđộnglực,vũsĩđãđổingượcđượcđịavịcaitrịtrongquốcgiathờixưa,vàđãthànhcôngtrongviệctạoramộtxãhộimới,đólàxãhộiphongkiếnmới.Vũsĩđãđứngtiênphongtrongviệctiếnhànhcáchmạngbằngphươngphápănmòntừnội

bộthểchếtrangviên,nhưngđãkhôngthểphávỡquốcgiathờixưatrongmộtlầnđược.Vũsĩđãphảithỏahiệpvớiquítộcnhiềulần,vàxãhộiđãcầnmộtthờigiandàihằngmấytrămnămmớihoàntoànthayđổiđượcsangtổchứcphongkiến.Giòng Taira đã thành công trong việc lấy chính quyền ở Kyouto sau khi bình định loạn

Hougen(保元)[63](Bảonguyên)vàloạnHeiji(平治)[64](Bìnhtrị).NhưnggiòngTairachỉgiữđượcnhữngchứcvụtrọngyếutrongcơcấuchínhtrịquítộc,chớchưamởrađượcmộtthểchếchínhtrịvũgiamới,thaythếchochếđộchínhtrịquítộc.NgaynhưMinamotoYoritomo(源頼朝),ngườidiệtdòngTaira, lậpMạcphủởKamakura, cũng chỉ tạo rađượcmột tổ chức cóquyềnlựcđộclậpđểkhốngchếvũsĩvàlãnhđịacủahọ,chớkhôngphảiđểcướpđoạtquyềnnăngcủachínhphủKyouto.Việcbắtđầuchếđộchínhtrịvũgiaởđâychỉcónghĩalàsựbắtđầucủamộtcáchcaitrịhaiphía,mộtcủavũgiavàmộtcủacônggia(quítộccủaquốcgiathờixưavàconcháucủahọ).Sauđó,vàonăm1221,qualoạnJoukyuu(承久)[65](ThừaCửu),mạcphủcóưuthếtuyệtđối.

Việcănmònquyềnlựccaitrịtrởthànhnhanhhơn.MạcphủđãđặtShuugo(守護)(Thủhộ),Jitou(地頭)(Địađầu)thaythếchoquốctưvàchủtrangviên,nhữngquanchứccaitrịthờixưa.Việcdichuyểncaitrịtừhaiphíasangcaitrịmộtphíacủavũsĩđãđiđếnchỗkhôngngănchậnđược.NhưngthờimạcphủKamakuracũngkhôngvượtkhỏigiaiđoạncótínhcáchquáđộnầy.

Vănhóasửđãphảnánhđúngtìnhthếxãhộinóitrên.Sựtăngtrưởngcủathếlựcvũsĩdosựtrưởngthànhcủaquầnchúngđẩylênkhiếnthếgiớivănhóalầnlượtsinhranhữngvănhóamới cónhữngyếu tốdân chúngphongphú, không thể thấy trong xãhội quí tộc.NhưngởKyouto,quyềnuyvănhóacủaquítộcthờixưavàđịavịchínhtrịcủahọvẫnđượcduytrì.Mặcdầuđãlấyđượcquyềnlực,nhưngvũsĩchưacóđượcmộtvănhóađộcđáocủachínhmìnhđểcóthểđươngđầuvớivănhóaquítộc,nênvũsĩvẫnphảiquìchântrướcvănhóaquítộcvàhọchỏivănhóađó.Vàđểtươngứngvớithếlựcchínhtrị,ngaytrênmặtvănhóa,tranhchấpđãxảyragiữavănhóacổtruyềnthốngvớivănhóamới.Vănhóamớilầnlầntrởthànhưuthếtrongkhivănhóacũlầnlầnsuyvong.Cóthểnóiđâylàmộtchiềuhướngcănbảncủathờiđạinầy.Chươngnầysẽkhảosáttườngtậnsựpháttriểncủanềnvănhóamới,cốgắnglàmrõbước

đầutiênđãđượcbướcranhưthếnàotrongsựkhaitriểntừthờiđạivănhóaquítộcsangvănhóadânchúng.

BảntínhcủavũsĩvàtínhchấtvănnghệcủahọXãhộicổđạilàxãhộiđãtrựctiếpcaitrịthânthểnhândânquaquyềnlựctậptrungcủaquốc

gia,coinhândânlànôlệvàđãbốclộtsứclaođộngđó.Đốilạixãhộiphongkiếncóthểnóirằngđâylàxãhộiđãtrưngthusảnvậtcủanhândânđịnhcưvớiđấtđai,quasựtrunggiancủaquyềnlựccaitrịđấtđaiphântánởkhắpnơi.Caitrịđấtđaiđãlàtrungtâmcủacáchcaitrịphongkiến.Tổchứcnhânsựmànhữngngười

caitrịtrongchếđộphongkiếnlậprađểcủngcốviệccaitrịđấtđailàsựkếthợp“chủtùng”(chủtớ).Điềunầycónghĩalàvũsĩđãlậpliênhệchủtùngvớibộhạ,cấp“Goon”(御恩)(ơn)chobộbạbằngcáchcôngnhậnquyềnlợicủabộhạvớiđấtđai,chobộhạđấtđaimớivàbảohộ quyền lợi đó. Đối với chủ quân, bộ hạ phải “houkou” (奉公) (phụng sự người trên) và“chuukin”(忠勤)(trungcần)(đemhếtsứcralàmviệc)vềmặtquânsự,kinhtế,trongthờibìnhcũngnhưlúcchiếntranh.Quasựkếthợpnầy,kinhtếvàquânsựcủavũsĩđãtrởthànhhếtsứcmạnhmẽ.SựkếthợpchủtùngnầylàsựliênhợpliêntầngtừhạtầngvũsĩđếnTouryou(ngườiđứngđầu,lãnhđạo)củavũgia.Sựquanhệchủtùngnầyđượctruyềntừchađếncon,vàkếthợpđóngàycàngđượccủngcố.Liênhệchủtùngđãtạoramộtquanhệnhânsựmớimàcônggiaquítộckhôngcó.Sựthắnglợicủavũsĩđốivớiquítộccóđượclànhờởuylựcpháthuytừquanhệnhânsựmớinầy.Vũsĩkhiđãrachiếntrường,chủtùngcùngnhaugiannan,đôilúccùngvậnmệnhsinhtửvới

nhau,chonênsựkếthợpchủtùngngàycàngmạnhra.Sựkếthợpnhânsựtrongnhữngtranhdànhsốngchết,cótínhchấtnghiêmtúcvượtquanhữngquanhệlợihại,mộttìnhcảnhtinhthầnmàquítộchoàntoànkhôngbiếtđược.Đươngnhiênsựliênhệchủtùngnầychỉđểbảotrìvàkhuếchtrươngnhữnglợiíchtươnghỗ

trongxãhội,khôngbaogồmmộtýthứcxãhộirộngrãihơn.Ởđiểmnầy,cóchỗthụtlùisovớiquítộcthờiluậtlệnh,nhữngngườicótựgiácvềnghĩavụnhìnrộngchínhtrịtoànthểquốcgia.Mộtđiềunữakhôngthểphủđịnhđượclàdùđểthỏamãndụcvọngvềquyềnlựccủamình,quítộctrongchínhtrịnhiếpquanđãdùngnhiềumưumẹothâmhiểm,nhưngđãkhônggiếthạingườikhác,mộtmặtvũsĩđãcógươngmặtphiđạo,bìnhthảntronghànhvigiếtngườimộtcáchtànkhốc.Chonênkhôngthểbìnhphẩmluânlývũsĩcaocảđược,nhưngcầnghirằngvũsĩđãđemlạimộtlinhhoạttrẻtrung,thiếutrongxãhộiquítộctrụylạc.Tiếng“vũsĩ”cóýnghĩavàcótínhcáchkhácnhautrongnhiềugiaiđoạn,baogồmnhữngvũ

sĩtừthờiKamakura,nhữngngườicócơsởkinhdoanhnôngnghiệp,đếnnhữngvũsĩthờiEdo,nhữngngườitiêuthụởthànhthị.Vìvậyđạođứccủavũsĩcũngkhácnhautheothờiđại.Chữ“vũsĩđạo”đượcdùngrộngrãingàynaylàchữđượctạoravàothờiEdo.NhữnghọcgiảluânlýthờiMinhTrịđãmỹhoá“vũsĩđạo”,tuyêntruyềnởÂuMỹ,coiđónhưlàmộtđạođứcphổbiến.Vũsĩđạo làmộtquanniệmtưtưởngthờiEdo, thựcthểđạođứccủavũsĩ trongthờiphongkiếnbànhtrướng,khôngthểtưởngtượngrađượcquanhữngtínhchấtcótrongchữ“vũsĩđạo”.Mộtcáchtổngquát,trongliênhợpchủtùng,quanhệsongphươnggiữachủtùngkhôngbình

đẳng,nghĩavụ“bổngcông”củangườidướiđốivới“chủquân”đitrước“ơncố”củachủquânđốivớikẻdướitay.KếthợpchủtùnglúcsơkỳđúngnhưýcủachữIchizokuroudou(一族郎等)(Ichizoku:mộtgiònghọ,roudou:kẻdưới)chỉnhữngngườicùngdònghọ,quanhệcộngđồngthântộcgiữachủquânvàngườidướitayphầnnhiềuđượctiếptụclâudài,khácvớixãhộiphongkiếnởÂuchâu,cóquanhệchủtùngtheokhếướcsongphươngcổđiển.Nóinhưvậynhưngsựquanhệchủtùngnầytrêncănbảnkhácvớiquanhệđơnphươngcótínhcáchnôlệgiữachínhphủluậtlệnhvớinhândân.Tuyvậy,nghĩavụchủtùnglànghĩavụsongphươnglấy“ơncố”và“bổngcông”làmtiềnđề,khôngnhấtthiếtngườidướicónghĩavụ“trungcần”đơnphươngvôđiềukiện.NhưthờiEdo,quyềnlựccủachủquântrởthànhhếtsứcmạnhmẽ,chonênhầuhếtvũsĩđã

bịcắtrờikhỏiđấtđai,vàđãbiếnrathànhnhữngngườilãnhlương,hưởng“Chigyoumai”(知行米)(Trihànhmễ:lươngtrảbằnggạolấytừlãnhđịa)nênsựđộclậpcủakẻdướigầnđếnsốkhông.Nhưngởxãhộiphongkiếnthờibànhtrướng,quyềnlựctrungươngcònyếu,vũsĩcó

đấtđai,kinhdoanhnôngnghiệp,nênđốivớichủquân,tínhđộclậpcủahọcóvẻmạnhmẽ.Ngoạitrừnhữngvũsĩthấpnhất,khôngcóđấtđai,nhữngvũsĩtrungbìnhtrởlên,đốivớichủquânkhôngnhấtthiếtphải“bổngcông”mộtcáchđơnphươngkiểunôlệ.Nhữngngười nầyở chiến trườngđã dũng cảm chiếnđấu, và đã khôngquênđòi hỏi “ơn

thưởng”đốivới“quâncông”(chữNhậtlàquântrung)củahọ.Nhữngbảng“quâncông”đượcviếtrađểyêucầu“ơnthưởng”đãđượctìmthấyrấtnhiều,đãhùngbiệnrằngđạođứccủavũsĩkhôngphảilà“đạođứccủahiếnthân”mộtcáchvôđiềukiện.Quanhệchatruyềnconnốiđãlàmộtsứcmạnhduytrìsựkếthợpchủtùng,nhưngkhitìnhthếthayđổi,nhiềuvũsĩđãlyphảnnhà chủ cũ. Hatakeyama Shigetada (畠山重忠), được mọi người coi là trung thần củaYoritomo (dòngMinamoto), ôngnầy banđầuđã là gia thần của dòngTaira, đi chinhphạtYoritomo.Đốivớivũsĩ,điềumàhọquantâmnhấtlàbảohộgiatộc,làmchoconcháuphồnvinh,lòng

trungnghĩađốivớichủquânchỉlàmộtthủđoạnmàthôi.Họđểchủquânlênđầuchỉvìlợiíchcủabảnthânvàgiatộc.Cùnglàgiathầndướimộtchủquânhọkhôngcótìnhcảmliênđớitươnghỗvớinhau.Khirachiếntrường,họkhôngthểhànhđộngtheokiểuđoànthể,ngượclạihọchỉlotìmchỗhởcủangườicùngbên,tranhnhautrậnnhất.Đươngnhiênngoàichuyệnlolậpcôngdanhchocánhânmình,họkhôngcóđủđộlượngtronglòngđểnhìnlạingườikhác.Đạođứcchủtùngcótínhcáchnhưvậyvìsựkếthợpchủtùnglàmộtkếtquảtấtnhiênsinhra

từquanhệxãhộiđãđượckếtthànhrảirácởtừngđịavựcriêngbiệt,saukhisựthốngnhấtcótínhcáchhìnhthứccủaxãhộithờicổbịphântán.Dođó,đạođứcnầyđãgặpmộtgiớihạnlịchsửlớnlao.Mặtkhác,lậplạimộtlầnnữalàởthờicổđạingườiNhậtchỉbiếtlệthuộcvôđiềukiệnđốivớingườitrên,chonêntuyquanhệkhếướcchủtùngkhôngđượchoàntoàn,nhưngởđâyngườiNhậtlầnđầutiênđãcóđượcmộtnguyênlýđạođứcbaogồmquanhệsongphương.PhảinóiđâylàmộtsựtrưởngthànhđángđểývềmặttinhthầncủangườiNhật.Từnhữngyếutốluânlýmớinầy,mộtpháivănnghệmớiđãđượcsinhra,đạibiểulàtruyệnquânký(truyệnchiếntranh)như“Heikeimonogatari”(平家物語)màvềmặthìnhthứccũngkhôngcóởthờivănnghệquítộc.ĐãcónhữngtruyệnnhưShoumonki(将門記)(Tướngmônký)lấychuyệnđánhnhaucủavũ

sĩlàmchủđề,viếtkiểukỷlụcvềquátrìnhcủaloạnTengyou(天慶)(ThiênKhánh)(xemchúthích) vào thế kỷ thứ 10. Truyện Mutsuwaki (陸奥話記) (Lục ốc thoại ký) nói về loạnZenkunen(前九年)[66] vào thếkỷ11.Cả trongKonshakumonogatarishuu (Tập truyện xưanay)đãcónhữngchuyệnđánhnhauhoặcnhữngchuyệnvũdũngthờiHeian,nhưngvềmặtvăn nghệ sử những chuyện nầy đã chưa đi đến chỗ tạo ra đượcmột phái riêng. Đến thờiKamakura,thờibắtđầucủachínhtrịvũsĩ,lầnđầutiêntruyệnquânkýtạoramộtpháiriêng,vàtừpháinầy,mộttácphẩmtốicaođạibiểuchothờiđạinầyđãđượcsinhra.Nhữngtruyệnquânkýxuấthiệnvàokhoảngtừthếkỷ13đếnđầuthếkỷ14,cóthểkểralà“Joukyuuki”(承久記)(loạnJoukyuu),“Hougenmonogatari”(保元物語)(loạnHougen),“Heijimonogatari”(平治物語)(loạnHeiji),“Heikeimonogatari”(平家物語)(truyệndòngTaira).Baquyểntrướccócốtcách tươngđốiđơn thuần,phân lượng lại ít, đối lại, quyểnHeikeimonogatariđảpháthuyđượctínhcáchđộcđáocủatruyệnquânkývềmọimặt.TruyệnHeikeimonogatari đã được ra đời lúc nào, điều nầy có nhiều học thuyết. Đây là

truyệndogiáosĩBiwa(琵琶)(Tìbà)vừađàntìbàvừakể,nênởđiểmđó,đâylàmộtvănnghệtruyềnkhẩu,khácvớivănnghệquítộc,làvănnghệdocánhânsángtáctrênbàngiấy,dùngmắtđểđọcvăntự.Truyệntrongvănnghệquítộc,quanhiềulầnchépđichéplạivàhiệuchínhđãsinhrasách

khác,tỉdụtrongsáchchépGenjimonogatari,sáchsaobìaxanh(sáchchophụnữ)vớisáchsaoKawachi(sáchdochaconKawachi(河内),thờiKamakurasơkỳhiệuchính)đãcósựkhácbiệttrongbảnvăn,nhưngsựkhácbiệtnầychỉcóởlờivănnhỏnhặt,khôngđếnnỗisaibiệtmộtchươnghoặcmộtđoạn.Đốilại,nhữngtruyệnHeikeimonogatari,tùytheonhữngchuyệnnốigiữacóhoặckhông,đãtrởthànhkháchẳnnhau.Vềphânlượngcũngđãcómộtsựcáchbiệtxa,bảnsaoHeikeimonogatarilưuhànhnhấtcó12quyển,truyệnGenpeijousuiki(源平盛衰記)(NguyênBìnhthịnhsuyký)có48quyển,chonêncóthểcoiđâynhưlàmộttruyệnkhác.Giáo

sĩTìbàtronglúckểchuyện,đãthểtheolờiyêucầucủangườinghe,đãthayđổithứtự,thayđổicảđoạntruyện.Chuyệnthayđổilậpđilậplạinhiềulầnnênđãsinhranhiềubảnkhácnhau.Vìvậycóthểnghĩrằngtrongnhữngtruyệnnầy,vaitròcánhâncủamộttácgiảnàođókhôngnhấtthiếttolớn,ngượclạiquanhiềunăm,truyệnđãtrưởngthànhthểtheosởthíchcủangườinghe.Vớinghĩatrênphảinóirằngđâylàtácphẩmcótínhcáchcổđiểndântộc,hoặccótínhcách

đạichúng,nhữngtínhcáchkhôngcótrongnhữngtruyệnthànhhìnhthờiHeian,vớinộidungcógiớihạntronggiớiquítộc.Trongchínhtrị,vũsĩđãnắmvaitròlịchsửchủyếu,vàquatruyệnquânký,vũsĩlầnđầutiên

đãtrởthànhvaichínhtrongcáctácphẩmvănnghệ.QuyểnđầucủaHeikeimonogataribắtđầubằngcâuvănnổitiếng“TiếngchuôngchùaKìviêntinhxá…”(chùaKìViêntinhxáởtrungphầnẤnĐộcấtrachophậtThíchCathuyếtgiáo)vàkếtthúcbằngquyển“Kanjounomaki”(灌頂巻)(quyểnQuánĐỉnh),truyệnnóivềKenreiMon-inRokudou(建礼門院六道)(KiệnLễMônViệnLụcđạo:thứnữcủaTairaKiyomori(平清盛),hoànghậucủathiênhoàngKousou(高創)(CaoSáng),mẹcủathiênhoàngAntoku(安徳)(AnĐức),năm1185trongtrận“DannoUra”(壇ノ浦) (bờbiểnở thị trấnShimonoseki (下関) tỉnhYamaguchi (山口)ngàynay)đã cùng thiênhoàngAntokugieomìnhxuốngbiển,nhưngđượcngườicủadòngMinamotocứu,sauđócắttócđitu),cả2quyểnđềulàbảnchépcủa“Ouseiyoushuu”(往生要集)(VãngSinhyếutập), lấynghệthuậtcủapháiTịnhđộ(mộtpháicủaPhậtgiáo)làmcốtcán.NhưngởnhữngbảnbanđầucủaHeikeimonogatariquyển“Kanjounomaki”chưađượctáchriêngđộclậpra,chonêncốtcáncủanghệthuậtPhậtgiáokhôngcóởlúcbanđầu.Quantâmlớnnhấtcủatruyệnlàvẽrahìnhdángđứngđắncủavũsĩ,nhữngđươngsựtrongthờiđạimới.KhôngphảichỉtruyệnHeikeimonogatarimàcảnhữngtruyệnnhưHougen(BảoNguyên),

Heiji(BìnhTrị)đềuđemhếtsứcvẽlạibộmặtcủavũsĩtrongchiếntrường,khôngcótruyệnnàovẽbộmặtcủavũsĩvớitínhcáchkinhdoanhnôngnghiệp.Ởđiểmnầy,khácvớitranhcuốnObusumaSaburou(男衾三郎)(tranhvẽđờisốnghằngngàyvàchuyệntìnháicủavũsĩxứMusashi(武蔵),phíaĐông),mộttácphẩmthờiNamBắctriềutảlạiđờisốnghằngngàycủavũsĩ,nhưngngượclạinhờvậytruyệnđãbiểuhiệnmộtcáchsốngđộnghìnhdángvũsĩradángvũsĩchớkhôngphảichỉlàmộthàonông.Đặcbiệtlàđạođứccủavũsĩ,cóvũdũngkhôngsợchết,cótrungtiếtđốivớichủquân,cóơnáiđốivớingườidưới,cólòngnghĩđếnconcháuv.v…đãđượcvẽrahếtsứcthiếtthực,vàđộtnhiênmộtmặtkhác,mặttheođuổilợiíchvàcôngdanhcũngđượcvẽramộtcáchlộliễu.Cáchthứchànhđộngthựctếsốngthựccủavũsĩđãđượchiểumộtcáchđúngđắn.Điểmnầykháchẳnvớinhữngđiềuchỉdạycủa“vũsĩđạo”,đãđượcmỹhóamộtcáchngụythiện,đượctrangđiểmbằnggiáodưỡngNhogiáothờiEdo.Trong truyện Heikei monogatari, việc Taira Shigemori (平重盛) dùng bạo lực đối với

“gyouretsu”(行列)(độingũ)[67]củaFujiwaraMotofusa(藤原基房)đãbịkểnhưhànhđộngcủangườichaKiyomori.ShigemoriđãđượctriệtđểcoinhưlàngườitốtvàKiyomoriđượctriệtđểcoilàngườixấu.Mặcdầutrongvănnghệcóchuyệnđổingượcnhưvậy,nhưngtrêncănbản,truyệnHeikeimonogatariđãnắmvữngđượcsựthậtvàđãtảthậtthấutriệt.Đólàcáihay,cáihấpdẫncủatruyệnnầy.TruyệnGenjimonogatariđãhạnđịnhtrongviệcmiêutảđờisốngriêngtưhằngngàycủaquí

tộc.Trongcấutứtoànthểcủatruyệncóchỗámthịbảnchấtbikịchcủaconngười,nhưngtrongphầnchitiếtđãkhôngcóchỗdiễntảtrựctiếpnhữngtrôinổibikịch,ngượclạiđãmiêutảtỉmỉnhữngbiếnđộngcủatìnhcảmnhỏnhặttronglòng.Kháclạinhưđãnóiởphầntrước,nhữngtruyệnquânkýđãlấynhữnghoạtđộngcôngcộngởtrậnchiếnlàmđốitượng,đãgạtbỏnhữngsinhhoạthằngngàycủavũsĩ.Chỗnàotrongtruyệncũngcóbikịch,toànthểcủatruyệnđãđượccấuthànhbằngnhữngconđườngdẩnđếnsựdiệtvongcủacảdònghọTaira,chonênđãpháthuyđượchiệuquảmànkịchởtoànthểvàởtừngphần,mộtđặctínhcótínhcáchđạichúngcùngvớimộtcáinhìnrộnghơnkhôngthấytrongvănnghệquítộc.Nhờđótruyệnquânký đã được nhiều người ở nhiều giai tầng thích đọc, và cho đến ngày nay truyện Heikeimonogatariđã cónhiềuđọcgiảhơn truyệnGenjimonogatari cũng lànhờởđặc tínhnghệthuậtcủatruyệnnầy.

SautruyệnHeikeimonogataricóTaiheiki(太平記)(TháiBìnhký)cólẽđãđượchoànthànhvàohậubánthếkỷ14lấychủđềchiếntranhtừloạnGenkou(元弘)(NguyênQuảng)[68]đếnNamBắctriều.TruyệnHeikeimonogataricómộtđềtàithốngnhấtvềmặthìnhthứcvớitriếtlýlà“thịnhgiả

tấtsuy”,vềmặtthựctếnóivềsựdiệtvongcuadòngTaira.ĐốilạiTaiheikiđãmiêutảbìnhdiệnnhữngchiến loạntheothứtựthờigian, tuynhiềuchỗcónhiềuchuyệnhayho,nhưngtoànthểkhôngcónhữngcảmđộngsâuxanhưtruyệnHeikeimonogatari.Nhưngnhưsẽnóiởphầnsau,truyện“Taiheiki”lấychiếnloạnthờiNamBắctriềulàmđối

tượng,chiếnloạnnầyđãgâyramộtsựthayđổicănbảntronggiaitầngxãhộidosựtiêudiệtnhữngchếđộsốngsótcủaquốcgiathờicổ.Ởmọichỗ,truyệnđãghilạinhữnghànhđộngchỉdựavàothựclựccủathổhào,vũsĩ,chỉvìlợihạicủabảnthân,củagiatộc,đãkhôngdodựchàđạpnhữngquyềnuycổthời.Nguyênlýhànhđộngthôbạocủavũsĩ,trongHeikeimonogatarivẫncònđượcmỹhóa,nhưngởđâynhữnghànhđộngnầyđãbịbộclộtrầntruồng.Taiheikithiếutháiđộmỹhóasựkiệnbằngcảmthương,ngượclại,đãtriệtđểvớisựthậtlịchsửhơncảtruyệnHeikeimonogatari.Dùsao,Taiheikilàtruyệnquânkýsaucùngtrongsốtruyệncóthểđượccoinhưlàtácphẩm

nghệthuậtđểthưởngthức,sauđótừtruyệnMeitokuki(明徳記)(MinhĐứcký)cóchủđềvềchiếnloạnthờiMuromachi(室町)[69]trởđi,hầunhưkhôngcótruyệnnàocóhấpdẫnvềmặtvănnghệ.Thayvàođónhữngtácphẩmcóchủđềvềvậnmệnhcánhâncủanhữngvũnhânđặcbiệtnhư“Gikeiki”(義経記)(truyệnYoshitsune),“Sogamonogatari”(蘇我物語)(truyệnSoga)đãđượcviếtnhiềura.Nhưngnhữngtruyệnnầycótínhcáchgiảitríhơnlàtruyệnquânký.Lịchsửcủatruyệnquânkýđãkhéplạiởđây.TiềnthâncủatruyệnquânkýlànhữngcâuchuyệnđánhnhauhiệnratừthờiHeian.Song

songvớinhữngchuyệnnầy,nhữngtranhcuốnlấyđềtàivềchiếntranhđãđượcvẽrarấtsớm.Trongnhữngtácphẩmhiệncòn,cóMoukoshuuraiemaki(蒙古襲来絵巻)(tranhcuốnMôngcổđánhúp)vẽvàothếkỷ13(hình26),trướcsauđócóHeijimonogatariemaki(平治物語絵巻)(tranhcuốntruyệnBìnhTrị),đâylànhữngtranhcuốntừsauthờiKamakura.

TranhMôngCổđánhúpKỹthuật tranhcuốn lúcnầycũngởthờikỳthoáihóa,nênnhữngtácphẩmtrênchỉđứng

hàngthứnhì.ChỉcóđiềuđángchúýlàtácphẩmMoukoShuuraiđãđượcsángtácradoyêucầucủavũsĩTakesakiSuenaga(竹崎季長)(vĩsĩởvùngHi-go(肥後)naylàKumamoto(熊本)đãđánhthắngthủyquânMôngCổ)chothợvẽcảnhthamchiếncủachínhmìnhchốngMôngCổtrongthờiBun-ei(文永)(VănVĩnh),Kouan(弘安)(QuảngAn)đểcúngnộpthầndònghọ.

PhậtgiáomớiSựnổidậycủathếlựcquầnchúngđứngđầulàvũsĩđãtạoramộtlãnhvựcmớimàxãhộiquí

tộckhôngtạorađược.Giốngnhưvậy,tronglãnhvựctôngiáo,tínngưỡngđạichúngcótínhchấtkhácbiệtvớiPhậtgiáoquítộc,đãđượcsinhra.Nhưđãnóiởchươngtrước,quítộcđãcótựgiácrằngvinhhoahiệnthếkhôngphảilàvinh

hoatuyệtđốinênđãlầnlầnđitìmcứuđộchođờisau.Đểđápứngyêucầuđó,giáonghĩacủaTịnhđộgiáođượcđềxướngra,thuyếtvề“cựclạcvãngsinh”(saukhichếtsẽđượcsinhraởcựclạctịnhthổ)vàvàonăm985,Ouseiyoushuu(往生要集)(Vãngsinhyếutập)củaGenshin(源信)(NguyênTín)đãrađời.CáchdạyniệmphậttrongOuseiyoushuulàcấtnhữngphòngAmiđàđẹpđẽ,trongđóquí

tộcsaysưahuyềnhoặcvớicựclạcvãngsinh.Nhữngdạybảonầychỉcóthểápdụngđượcđốivớiquítộc,nhưngkhôngcótínhchấttrởthànhcứuđộđốivớidânchúng.Kẻlosinhkếhằngngàynhưdânchúngcầnnhữngdạybảođơngiảnhơnvànhữngbảođảmcứuthếminhbạchhơn.Trongdângian,tínngưỡngcủanhữngngườituhànhcấpthấp,sốngphágiới,nửatăngnửatục,lớntiếngđọckinhPháphoa,siêngnăngniệmphậttốingày,nhữngngườiđượcgọilàhijiri(聖)(thánh)hoặcshami(thầychùatrẻ),lạilànhữngtínngưỡnggầngũivớidânchúng.TừthờiHeian,đềxướngtuhànhgiảndịcủaNichiren(日蓮)(NhậtLiên)vàHounen(法然)

(PhápNhiên)đãtạoramộtbốicảnhchogiáolýmớitrongđạoPhậtdângian.Từthờiviệnchính,nguycơcủaxãhộiquítộcngàycàngtrởnênsâusắc.Trongkinhđiển

Phậtgiáocóthuyếtmạtphápchorằng2000nămsaukhiThíchcamấtsẽcóthời“mạtpháp”ởđóVươngpháp,Phậtphápbịdiệtvong.Đốivớiquítộcđólànhữngviệcsắpxảyratrướcmắt,điềunầyđãkhiếnchotâmlýbấtancủaquítộctrởthànhmãnhliệthơn.TrongchiếnloạnthờiHougen(保元)(BảoNguyên),Heiji(平治)(BìnhTrị),Chishou(治承)(TrịThừa),Kyoutođãlàchỗcủabinhmã,trậttựxãhộitannátrõrệtra,điềunầyđãkhiếnchomọigiaitầngtrêndướitrongxãhộiyêucầunhữngcứuđộđểthoátquanguycơnầy.Đểđápứngvớiyêucầuxãhộinầy,ngườiđưaratiếngnóiđầutiênchoPhậtgiáomới,làtăng

Hounen(PhápNhiên).HounenthuyếtcáchchuyêntuniệmPhật,dạyrằngởthờimạtpháp,khôngcócáchcứuđộ

nàokhác,chỉcầnniệmtênAmidabutsu(Adiđàphật)thìsẽđượcvãngsinh.VàHounenđãlậpramộttônpháimớigọilàJoudoshuu(浄土宗)(TịnhThổtôn).ĐươngnhiênHounenđãtìmcáchcứuđộmọingườibằnghànhviniệmphật.CầnphảinóirằngcâycờcủaPhậtgiáođạichúngđãđượcgiơcaobằngcáchthuyếtgiáorằng,Phậtđãchỉcáchtuhành,rằngniệmphậtbằngmiệngthìaicũngcóthểvãngsinh,bấtkỳngườiđólàkẻthấphènnguxuẩn,khôngcódưdãđểhọcvấn,hoặcnhữngloạingườibầncùngkhốnkhổkhôngcótiềnbạcđểxâydựngchùachiền,lậptượng.ĐólàhiệntượngmớihoàntoànkhôngcótrongPhậtgiáoquítộc.DướiphápmôncủaHounenngoàihoàngtộc,quítộc,từnhữngvũsĩnhưKumagaiNaozane(熊谷直実),UtsunomiyaYoritsuna(宇都宮頼綱),đếnnhữngngườithấphèntrongxãhộinhưtênđạotặcTakanonoShirou(交野四郎),hoặcdunữrướckháchởphòng,mọingườiởmọigiaicấptrongxãhộitụtập,cũnglàvìcáchdạychuyêntu,niệmphậtđãphủđịnhnhữngkhácbiệtgiaicấp,vàđólàcáchcứuđộbìnhđẳngvạndân.Shinran(親鸞) (ThânLãm), tăngxuất thântừphápmônHounen,đãvàonôngthônvùng

Kantou(関東),tiếpxúcvớinôngdânvàvũsĩhạcấpsốngởnôngthôn,kếtnốisâuxavớiđạichúnghơncảHounen,nhờđóđã làmchogiáonghĩacủaJoudoshuuthấmnhuầntrongdângian.GiáonghĩavàtínngưỡngđộcđáocủaShinranđãđượcviếttrongsách“Gyougyoushinshou”

(教行信証)(Giáohànhtínchứng)vàtrongngữlục“Tannishou”(歎異抄)(Thándịsao),sáchchínhcủaông.Shinranchorằngconngườitừbảnchấtlà“ácnhân”cóđầynhữngtộiáckhôngthểkhắcphụcđược,vànguyệnvọngcủaPhậtlàcứuđộnhữngácnhânnầy.ChonênvãngsinhcóđượcnhờtinởPhật“Kongou”(金剛)(KimCương),tuyệtđốinhờsứcmạnhcủangườikhác,hoàntoànhủybỏsứclựccủamình.TheoShinran,niệmphậtkhôngphảilàcáchtuhànhtheoýmìnhmàlàdoPhậtbancho.ĐiềuđóđãkhiếngiáonghĩacủaJoudoshuutrởthànhsâuxahơn,

đigầnđếnchỗquétsạchđượctínhcáchbùaphépcủaniệmphậtcònsótlạitrongcáchniệmphậtcủaHounen.PháttriểncủaPhậtgiáotừHounenđếnShinrancónghĩarằng,trongkhoảngthờigianlâu,

PhậtgiáoNhậtBảnđãđìnhtrệởtínngưỡnghiệnthế,cótínhcáchbùaphép,lầnđầutiênđãđượcnângcaođếnchỗcứutếvềmặttinhthần.Từtrướcđếnnay,Phậthọcchỉlàmộtmônhọccótínhcáchquanniệmtrênbàngiấycủacácnhàtănghiếuhọc,táchrờivớitínngưỡngsốngthựctrongxãhội,naycóđượcsinhmệnhhiệnthựcvớicơsởcólýluậntínngưỡngmới.NóingượclạitừtrướcđếnnayPhậtgiáoNhậtBảnđãbỏnhữnglýluậncănbảncủaPhậtgiáo,đểtrởthànhmộttínngưỡnghiệnthựccótínhcáchbùaphépgiốngnhưtôngiáodântộc,hoặcđểtrởthànhgiáohọctrongnộibộcủagiáođoànbắtchướcgiáohọcđạilục,naymớitrởlạiđượclậptrườngnguyênlaicủaPhậtgiáo,vàđãtrởthànhtínngưỡngcótínhcáchNhậtBản,đểtrảlờinhữngyêucầutôngiáohiệnthựccủangườiNhật.Điềutrọngyếulàsau700nămtừkhiPhậtgiáotruyềnđếnNhật,lầnđầutiênmộttưtưởngngoạilainhưPhậtgiáođãtrởthànhtưtưởngcủangườiNhật.Phậtgiáonhưmọingườiđãbiết,làtôngiáodotháitửTấtĐạt(ThíchCa)sánglập,đâylà

mộttôngiáocótínhcáchthếgiới,nhằmcứuđộtoànnhânloại,vượtquacảquyềnlựcquốcgia.Từtrướcđếnnay,PhậtgiáocủaNhậtlàtôngiáođểtrấnhộquốcgia,làtôngiáolấyquítộclàmchủ,khôngcótínhcáchvượtquaquốcgia.HounenvàShinranđãcắtđứttấtcảnhữngràngbuộcvớiquyềnlựcquốcgiavàchuyêntâmtrongviệccứutếlinhhồndânchúng.Ýnghĩaquantrọngnhấttronglịchsửcủa“Tịnhđộtôn”làđãbắtđầutựgiácrằng,giữtựdotínngưỡngđộclậpvớiquyềnlựcquốcgialàđiềuquantrọngnhấtcủatôngiáo.NhữngngườinầyđãphêphánsựthôngđồngcủagiáođoànPhậtgiáocũvớiquyềnlựcquốcgiavàđiềuđóđãlànguyênnhânphảichịuđànápnhiềulần.Nhưnghọkhôngkhuấtphụctrướcđànáp,ngượclạiShinranđãraýphảnđốiviệctriềuđìnhđànápchuyêntuniệmphật.Cầnghilạimộtsựthậtnổibậtlàviệcchủtrươngtựdotínngưỡngđốivớiquyềnlựcquốcgianầy.Việcđề xướng chuyên tuniệmphật đã gây ra chấnđộngmãnh liệt trong giới Phật giáo.

Ngoàimặt,giớiPhậtgiáocũphêphánviệc tuniệmnầy,nhưngtrongnộibộđã lần lượtcónhững ngườimongmuốn loại bỏ Phật giáo cũ bằng cách học hỏi giấu diếm hình thái tínngưỡnggiảndịnầy.Tỉ dụ như tăng Kouben (高弁) (Cao Biền) của tôn phái Hoa nghiêm, người đã viết sách

Saijarin(Tồitàluận)đểcôngkíchHounen,đãphátminhraSanjisanpourei(三時三宝礼)(tamthờitambáolễ)thuyếtrằngchỉcầnniệmNamusanpougoshou(南無三宝後生)(nammôtambảo hậu sinh) tasukesasetamae (hãy cứu độ) thì sẽ được thành Phật. Tăng Joukei (貞慶)(TrinhKhánh)củatônpháiPháptướng,ngườiviếtbảnthượngtấuđòiđànápHounencũngđãthuyếtduytâmniệmphật.NhưngngườithúcđẩyviệcbiếnhóaPhậtgiáocũramớimộtcáchdứtkhoátnhấtlàtăngNichiren(NhậtLiên)củatônpháiPháphoa(cũnggọilàNichirenshuu(NhậtLiêntôn)).NichirenđãthuyếtrằngởthờimạtphápkhôngcócáchcứuđộnàongoàikinhPháphoa,và

chỉcầnniệmNamumyouhourengekyou(Nammôdiệuphápliênhoakinh)cùngvớilờicầuthìsẽ được thành Phật. Namumyou hourengekyou rõ ràng là những tiếng sinh ra từNamuamidabutsu(Nammôadiđaphật).TônpháiNichirencónhiềuyếutốcủaPhậtgiáocũ,vẫncònlốinghĩdùngđạođểtrấnhộquốcgiavàchínhNichirenđãthúcmạcphủKamakuratheotínngưỡngcủatônpháiPháphoa,nếukhôngthìquốcgiasẽbịdiệtvong.NhưngđiểmcầnđểýlàtônpháiPháphoachủtrươngđặttôngiáotrênchínhtrị,đemquyềnlựcquốcgiacốnghiếnchotínngưỡngPháphoa,khácvớiPhậtgiáocũcótháiđộlệthuộccốnghiếnchoquyềnlựcquốcgia.TheoNichiren,cảtriềuđìnhvàmạcphủđềulàthầnhạcủaPhật,ởdướiPhật,vàNichirenđãnóidứtkhoátrằngnếuNhậtBảnkhôngcómộttínngưỡngđúngđắn,thìquốcgiasẽdiệtvong.Nichirenđãkhôngkhuấttrướcnhữngđànápcủaquyềnlực.Điểmnầygiốngvớinhữngngườiđềxướngchuyêntuniệmphật.ĐềxướngchuyêntuniệmphậtcủaHounenđãgâyranhiềuphongtràotưtưởngmớitrong

giớiPhậtgiáo.KhácvớinhữngchuyểnbiếntronggiớiPhậtgiáoquốcnội,mộttônpháimới“Thiềntôn”từđạilụcbắtđầutruyềnđến.

NhậtBảnvànhàTống rốt cuộcđãkhông lậpđượcbanggiao, nhưngnhờnhững cố gắngkhuếchđạimậudịchgiữaNhậtvàTốngcủaTairaKiyomori, thươngnhânvà tăng lữđi lạinhiều,mộtsốtănglữcủaNhậtđãđiTốnghọc“thiền”vàtrởvềNhật.Năm1191(Kenkyuu:Kiệncữunămthứ2)Eisai(栄西)(VĩnhTây)đãvềnướctruyềnlạiRinzaishuu(臨済宗)(LâmTềtôn).TônpháinầysauđótrởthànhchủlưutrongthiềntônNhậtBản,nhưngEsaicómộtvàichỗmangtínhcáchtănglữ“Mậtgiáo”nênkhónóiôngtahoàntoànlàmộtthiềntăng.Năm1227(Antei:Antrinhnguyênniên)Dougen(道元)(ĐạoNguyên)vềnướcmởSoutoushuu(曹洞宗)(TàoĐộngtôn)chorằngphảibỏdứttấtcảmọiviệcthếgian,chuyêntâmngồithiền,thìmớigiácngộđược.ỞđâytinhthầnchínhthốngcủathiềntônđãđượcđemsangNhật.Tôn phong nghiêm khắc của Dougen, ở một khía cạnh nào đó có cùng ý nghĩa với

Nichirensou,tônpháichủtrươngngoàiPháphoakinhkhôngcóconđườngnàokhácđểthànhPhật,Joudosoucũngvậy,đãthuyếtrằngchỉcầnchuyêntumộthàngchữniệmphậttrongkinh,khôngcầnđọcnhữnghàngchữkhác.Vảlại,nhữngchỉdạycủaDougenmặcdầuđậmđàsắcthái của tư tưởng di thực, thực hànhmột cách trung thực thiền đạo củaTrung quốc, sáchShoupougenzou(正法眼蔵)(Chínhphápnhảntạng)củaDougenđãđượcviếtbằngquốcvăn,mộtviệckhông thấy trongsáchgiáo lýPhậtgiáo.Nhữngsuynghĩbiệnbạch triếthọc trừutượngđượcdiễnđạtbằngquốcvăn,ngườiNhậtđãtưbiệntriếthọcquanhữngsuytưđộclậpcủamình.Hounen,Shinran,Nichirencũngđãviếtnhiềusáchbằngquốcngữ.PhậtgiáomớithờiKamakurađãNhậtBảnhóanhữngdiễnđạttưtưởng.Dougen đã nghiêm khắc xa tránh những kết hợp dễ dãi với quyền lực quốc gia nên

Soutoushuuđãkhôngpháttriểnrộnglớnđược.NhưngthiềnRinzaiđãđượccảquítộcvàvũsĩhoan nghênh. Tướng quân Houjou Tokiyori (北条時頼) (thời Kamakura) đãmời tăng nhàTống Rankei Douryuu (蘭渓道隆) (Lan Khê Đạo Long) lập ra Kenchouji (建長寺) (KiệnTrường tự), tướngquânTokimune (時宗)mời tăngnhàNguyênMugakuSogen (無学祖元)(VôHọctổnguyên)lậpraEngakuji(延覚寺)(ViênGiáctự)ởKamakura.SốngườinhàcủamạcphủKamakuratheohọcvềthiền,tănglên.

TượngKimCươnglựcsĩchùaToudai

TượngVôTrướcchùaKoufukePhậtgiáomớithờiKamakuratôntrọngtínngưỡngvềmặttinhthần,coinhẹnhữnghànhvi

bềngoàinhưxâychùa,lậptượngnênkhôngcóảnhhưởnglớnđếnmỹthuậttạohình.DẫuvậythờinầycũngđãsinhrađượctranhcuốnlấytruyềnkýcủaIppen(一遍)(NhấtBiên),giáotổcủapháiJishuu(時宗)(Thờitôn),mộtpháitrongTịnhđộtôn,làmchủđề,cùngvớinhữngbứctranhthiềntănggọilàChinsou(頂相)(ĐỉnhTướng).Phậtgiáomớiđãlàmchotínngưỡngtrởthànhsâuxahơn,vìđãxuấtpháttừchỗtìmcách

khắcphụcmộtcáchtíchcựcmâuthuẫntuyệtđốicótrongcănbảnvềsựtồntạicủaconngườiquacáinhìnhếtsứcnghiêmkhắcvềhiệnthực.Tháiđộnhìnhiệnthựclõa lồđóđãhiệnratrongthếgiớimỹthuậttạohình.Vềhộihọa,tranhNisee(似絵),vẽhìnhngườibằngcáchtảthựccátínhcủangườiđó,đãđượcsinhra.TrongđiêukhắccóKongouRikishizou(金剛力士

像)(KimCươnglựcsĩtượng)(hình27)ởcửanamchùaToudai,cùngvớitượngMujaku(無著)(VôTrước)(hình28)vàSeshin (世親) (ThếThân)ởKoufukuji (興福寺) (HưngPhúc tự) lànhữngtácphẩmcótínhcáchtảthực.NhữngtácphẩmnầyđềulàtácphẩmcủaUnkei(運慶)(VậnKhánh),khắcgân,xươngnổicộmcủaKimCươnglựcsĩ,phảnánhýkhícũavũsĩ,mộtthếlựccaitrịmới.TượngMujakuvàSeshinlànhữngtảthựctuyệtđĩnhtronglãnhvựctượnghồnnhiên.NhữngkiệttácởToudaijivàKoufukujinầyphầnnhiềuđãđượctạorađểchếlạinhữngđiêukhắcthờiTenpyou,nhưngtheocáchthứcKamakura,trongsựnghiệp“phụchưngNamđô”,đãbịcháytrongchiếnloạnGenpei(cuộcchiếngiữadòngMinamotovàdòngTaira).Điểmđángchúýlàởđâycónhữngtrộnlộngiữanhữngyêucầucủathờiđạivàviệckếthừatruyềnthống.TăngChougen(重源)(TrọngNguyên)ngườigiữnhiệmvụphụchưngToudaiji(Đôngđạitự)

đã du nhập dạng thức “thiên vực” từ Trung Quốc sang Nhật để tạo ra cửa lớn phía namToudaiji,đâylàmộtcáchthứccócáchlấprápgiảndị,thíchhợpvớinhữngkiếntrúctolớn,nhưngvìkhôngđượctruyềnbárộngrãinêndầndầnbiếnmất.Đối lại,cáchthứckiếntrúcnhữngtựviệnpháiThiềntôn,gọi làKarayou(唐様)(cáchthứcĐường)đãđượcphát triểnrộngrãiởNhậtcùngvớisựphát triểncủapháinầy.(cáchthức“thiêndực”hay“cáchthứcĐường”đềulànhữngcáchthứckiếntrúccủaTrungQuốc,khôngphải làtiếngđểphânbiệtcáchthứcẤnĐộhoặcTrungQuốc).Khôngmàusắc,khôngtrangtrí,phòngđấtkhôngsàncây,đólàđặcsắccủacáchthứcĐường.ĐiệnxálợicủaEnkakuji(延覚寺)(Viêngiáctự)làditíchtruyềnlạihìnhdángcủacáchthứcĐườngthờiKamakura(hình29).

ĐiệnXáLợiởchùaEnkaku

NhữngtrứtáclýluậnxuấthiệnNhưNakaeChoumin(中江兆民)(xemchúthích)đãnóitừtrướcrằng“NướcNhậttatừxưa

đếnnay,khôngcómộttriếthọc”.Câunóinầycóđúngkhônglàmộtchuyệnriêng,cóđiềulàkhôngthểphủđịnhđượcrằngsovớitàinăngtráctuyệtvềmỹthuậtvànghệthuật,ngườiNhậtđãkhôngcónhữngsuytưlýluậntươngứng.ỞđiểmnầyPhậtgiáomớithờiKamakuralàdisảntinhthầncógiátrịrấtcaođượckểtrongsốnhữngsángchếtốicaotronglịchsửtưtưởngcủanhânloại,khôngkémgìvớitưtưởngtriếthọccủaTâyphươnghoặcTrungQuốc.PhảicoiđâylànhữngthànhtíchlýluậnhiếmcótrongvănhóacủangườiNhật,mộtvănhóakhôngcósởtrườngtrongnhữngsuytưtrừutượng.Nhưngcầnphảibiếtrằngđâykhôngphải làmộthiện tượngđộtnhiênbiếnhóachỉ thấy trongPhậtgiáomới, lúcnầy trong lịch sửvănhóaNhật,nhữngdọdẫmvềsuytưlýluậnđãhiệnraởmọimặt.Điềuthứnhấtlàcaluận.Từthờiđạitrướcđãcónhữngbàigiốngnhưlàlýluậnvềkỹthuậtvà

bảnchấtcủanhữngbàica,đượcviếtranhiều,tỉdụnhưKoraifuutaishou(古来風体抄)(Cổlaiphongthểsao)củaFujiwaraShunsei(藤原竣成),Maigetsushou(毎月抄)(Mỗinguyệtsao),Eikataikai(詠歌大概)(Vịnhcađạikhái)củaFujiwaraTeika(藤原定家)v.v…Tuycónghivấnlà,vềnghệthuậtluậncólẽnhữngsáchnầychẳngcógiátrịbaonhiêu,nhưngởbêntrong,mộtkháiniệmvềYuugen(幽玄)(Yêuhuyền),mộtnguyênlýmỹthuậtđộcđáocủaNhậtBảnđãđượctạora.Caluậnđãlàmtrònđượcvaitròlịchsửcủamình.Điềuthứnhìlàsửluận.Từthờixưa,tấtcảnhữngsáchsửchỉchuyênkýthuậtsựthậtlịchsử.

ChỉtrongsáchTaikyou(大鏡)(Đạigương)cóđôichútýthứcphêphán.Đếnđâylầnđầutiêncónhữngsáchlýluậndựatrênlậptrườngtưtưởng,phêphánlịchsử.Năm1220(Shoukyuunămthứ2), Jien(慈円) (TừViên)đãviết rasáchGukanshou(愚管抄) (NguQuảnsao) tìmcáchgiảithíchtínhcáchlịchsửvềsựxuấthiệntấtnhiêncủathểchếchínhtrịvũgia,bằngcáchdùngsuyluậncủagiáohọcPhậtgiáo.Năm1339(Engennămthứ4)KitabatakeChikafusa(北畠親房)đãviếtsáchJinnoushoutouki(神皇正統記)(Thầnhoàngchínhthốngký)tìmcáchchứngminhthiênhoàngNamtriềulàthiênhoàngchínhthống.Ởđiểmnầy,kẻviếtsửđãtiếnđượcmộtbước,ngoàiviệcviếtlịchsửbằngcáchxếphàngnhữngsựkiệnlịchsử,raviệcviếtsửcókhuynhhướngtriếtlý.Trong2sáchnầy,sửthựcđãđượcviếttheochủtrươngchínhtrịcủatácgiả,tuykhôngnhấtthiếtđãcómộtbốicảnhtưtưởngsâuxa.Nhưngviệclýluậnhóalịchsửởthờiđạinầylàviệcvượtxuthế.Điềuthứ3làluậnlýhóatôngiáodântộc.Nhưđãnóiởphầntrước,tôngiáodântộckhông

cógiáonghĩacũngkhôngcókinhđiểnmàchỉlànhữngnghilễcótínhcáchbùaphép.Nhưngvàokhoảngcuốithếkỷ13nhữngthầnquanởIsegekuu(伊勢外宮)(Ythếngoạicung)(cungngoàicủađìnhIse)đãviếtkinhđiểngiảgọilàShintougobusho(神道五部書)(Thầnđạongũbộthư)vàlậpraIseshintou(伊勢神道)(Ythếthầnđạo)vàđâylàlầnđầutiêntôngiáodântộccógiáonghĩavàkinhđiển.Vàothếkỷ15,nhữngthầnquanởđìnhYoshida(吉田)(Kyouto)lậpraYuiitsushintou(唯一神道)(Duynhấtthầnđạo)dẫnđếnviệcsinhraJukashintou(儒家神道)(Nhogiathầnđạo)củanhữnghọcgiảNhogiáothờiEdo.Giáonghĩathầnđạoloạinầykhôngcóliênquangìđếntínngưỡngthầnđạohiệnthựccủadânchúng,đâychỉlànhữngtráođổiquanniệmđểnângcaoquyềnuycủachứctướcthầnquan.Giáonghĩaởđâyđãgượnggạobàyrachovậtkhôngcógiáonghĩa,nênnộidungchỉlànhữnglấpváhoangđườnggomgốptừgiáonghĩacủaPhậtgiáo,ĐạogiáocộngvớinhữngchuyệntruyềnkhẩutừNhậtBảnthưkỷ,vàCổsựký.Dẫurằngđâychỉlàsuytưởngvẩnvơtìmcáchtạoragiáonghĩachotôngiáodântộc,nhưngnóđãchochúngtathấykhôngkhícủathờiđạinầy,mộtkhôngkhíkhôngthoảmãnvớinhữngkýthuậtchỉnóisựthật.Điềuthứ4lànhữngtùybútvănnghệcósuytưtriếthọc,vàđâychínhlànhữngtàisảnvăn

hóaưu tú.Houjouki (方丈記) (Phương trượngký)doKamonoChoumei (鴨長明) viết vàonăm1212 (Kenrỵakunăm thứ2) vàTsurezuregusa (徒然草) (ĐồNhiênThảo) doYoshidaKenkou(吉田兼好)viếtvàokhoảng1330(Gentokunămthứ2)lànhữngtùybútđó.Tùybútlàmộtbiếnhìnhcủavănnghệnhậtkýthờiđạitrước,theocáchthứccủaMakurano

soushi(tùybútthờiHeiandoSeishounagonviết).Makuranosoushiđãkhôngvượtquađượcviệckýthuậtnhữngấntượngcótínhcáchcảmgiác.Ngượclại2sáchnóitrêntừđầuđếncuối

đầynhữngsuytưvềnhânsinhvàthếgiới,biểuhiệnrõrệttínhcáchcủathờiđạinầy.Nhìnhiệnthựcbiđátthiênbiếnđịaditrongthờikỳxãhộiquítộcđổvỡ,Houjoukiđãcómộttháiđộtiêucực,tìmmộtanđịnhtronglòngbằngcáchlẩntrốntrongmáinhàtranhnúiHino(日野)(NhậtDã).NgượclạiTsurezuregusađãcómộttháiđộtíchcựckhẳngđịnhnhữngmâuthuẫncủanhânsinh,thếgiới,khôngnhữngchỉtìmanđịnhvàvẻđẹpmớitrongđó,màthêmmộtbướclàkhôngtừchốiủnghộsựtíchlũytàisảnkinhtế.Sựkhácbiệtnầylàdấutíchtrưởngthànhmạnhmẽcủagiaicấpmới,giaicấpphongkiếnmớithànhhình,trongsuốtthờigiangần120năm.Cảhai,tuysuynghĩkhôngđượctriệtđểlắm,nhưngkhôngphảilàlýluậnmượntừchỗkhácnhưgiáonghĩathầnđạo,màlàmộtdiễnđạtthếgiớiquan,nhânsinhquantừnhữngphảntỉnhvềđờisốnghiệnthựccủaNhậtBản.ĐiềunầychothấysựtrưởngthànhcủasứcsuytưcủangườiNhật,vớimộtýnghĩakhácvớiPhậtgiáomới.SaucùnglàsựtruyềnbáChuTửhọc,mộttriếthọcNhogiáomớithờiTống.Từsauthờiđại

luậtlệnh,mặcdầuNhogiáođượccoilàmộtmônhọccôngcộngcủagiaicấpcaitrị,nhưngđóchỉlàngànhhọcgiảithíchvăntự,mộtcáchhọckiểugiảithíchcủaTrungQuốcthờiĐường,Hán,nênkhôngđượcưathích lắm.Ngược lạinhữngsáchcổđiểnvềvănnghệnhư“Sửký”,“Văntuyển”đượcđọcrộngrãihơn.ThờiTống,ởTrungquốcnhữnglýluậntriếtlýchịuảnhhưởngcủađạoPhậtđượcpháttriển,

vàtrởthànhlớnlaotrong“ChuTửhọc”.Thếkỷ14ChuTửhọcđượctruyềnsangNhật.Ởthiền“Lâmtề”,thiềnlưuhànhthờinầy,chủtrươngNho,Phật,Đạohợpnhấtđượcxướngra,vàChuTửhọcđãđượccácthiềntăngnghiêncứutrướcnhất,coiđâylàmộtphầncủavănhóathiềntôn.Thờinầy,ChuTửhọckhôngthấmsâurộngrãivàoxãhộivàđãkhôngđiđượcđếnchỗđưaramộtlýluậnđạođứcmớiđếnngườiNhật.Thờisau,khixãhộiphongkiếnbướcsangthờikỳhoànthành,ChuTửhọcđãlàcănnguyênxâycấtmộtđịavịthốngtrịchođạođứcNhogiáo.

TruyềnthốngcủavănhóaquítộcSaukhimạcphủKamakurađược thành lập, vũ sĩ đã lấyđượcđịa vị cai trị trong xãhội,

nhưngquyềnlựccủatriềuđìnhởKyoutovẫntiếptục,vàtruyềnthốngvănhóacủaquítộckhôngbịmất.TỉdụnhữngcanhânnhưFujiwaraSadaie(藤原定家),trongnhữngchiếnloạntừthờiChishou(TrịThừa)đãquaylưngvớinhữngviệckhôngquanhệđếnmình,đặtmìnhtrongthếgiới“hòaca”,mặckệnhữnghỗnloạnhiệnthực,sángtạoracáiđẹphuyềnhoặc,trongđóquêntấtcảnhữngbấtan,khổnão.KamonoChoumei(canhânthờiKamakuratiềnkỳ)nhìnnhữngxaođộnghiệnthực,nhưnglạiẩnmìnhtrongnúiđểtìmsựantâm.HounenvàShinranđãcónhữngdũngkhíkhônglùibước,dấnthânvàonhữngkhổnãocủanhânsinhđểtìmcứuđộvớimộtchânlýtưởngchừngnhưlàđốingượcvớichânlýđãcó.Khácvới2cáchnghĩtrên,nhómSadaievừasốngtrongbụiđờiđôthị,vừabámvàonhữngquyềnuyxuốngdốcdầndầncủaquí tộc,đã tìmhuyết lộ trongmột thếgiớiquanniệmcủa thơca, tạo ramộtvẽđẹpuhuyềnsâuxatrongsuốt,đạibiểubằngtậpthơca“Shinkokonwakashuu”(Tâncổkimhòacatập).Miêutảvềtựnhiêncủa“Shinkokon”khôngphảilànhữngtảthựcvềvẽđẹptựnhiêncủahiện

thực,màlàmộtsảnvậtcủaquanniệmkhôngcóthựcthể,đượctạoramộtcáchnhântạobằngcáchdùngnhữngtưtưởnghãohuyềnbóngbẩycủangônngữ.Ởđâytinhthầntựphụđầyưusầucủagiaicấpxếchiềukhôngthểquênđượcvinhhoacủaquákhứđãđượcdiễntảrõrệt.NhữngbàithơcatheocáchShinkokonhếtsứctinhdiệuvềmặtkỹthuật,hơnhẳnnhữngbàicatheocách“Cổkim”,nhữngbàicachạytheonhữngkỹthuậtcótínhcáchnửachừng,chưahoànhảo,ShinkokonđãlàmộtđỉnhcaotronglịchsửthơcaNhậtBảnvớimộtýnghĩakhácvớitập“Manyou”.Nhưng,vớimộtgiaicấplầnlầnsuythoái,vănhóakhómàtiếnlêntrênconđườngpháttriển

lànhmạnh.SauShinkokon,hòacalầnlầnmấtđisứcsángtạo,nhữngbítruyềnkhôngcónộidungđược tôn trọng, hòa ca đãđặtmình trongnhững tranhdành tônphái khó coi, lộ tẩynhữngbịnhtìnhcủathờimạtkỳ.Liênca,mộtbiếnthểcủahòacavàmộtpháitrongliêncagọilà“Haikai”(俳諧)(loạithơ

châmbiếm,đùacợt) đã lần lần chiếmđượcđịavị chủ lưu tronggiới âmvăn.Mặcdầuvậy,truyềnthốngcủahòacađãkhôngbịmấthẳn,vàvàocuốithờiEdo,nhữngtácgiảnhưRyoukan(良寛)(LươngKhoan),OukumaMakotomichi(大熊言道)đãchorađờinhữngbàicatươitrẻ,vàvàothờiMinhTrị,nhờpháiMyoujou(明星),vàpháiAraragi(アララギ)hòacađãđượcphụchồitronggiớivănnghệ.Điềunầytốthayxấukhôngthànhvấnđề,điềuđángđểýlàtrongvănhóaNhậtBản,truyềnthốngcórễrấtsâu.Vềchínhtrị,đặcbiệtvềquânsự,dùgiaicấpvũsĩđãápđảođượcquítộccônggia,nhưngđã

phảiquìphụctrướcvănhóaquítộc.DòngFujiwaraởMutsu(陸奥)(đôngbắcNhậtBản)đãđưavănhóaởKyoutođếnHiraizumi(平泉)vàđãxâycấtChuusonji(中尊寺)(TrungTôntự)vàMuryoukouin (無量光院) (Vô Lượng Quang viện). Mạc phủ Kamakura cũng vậy, nhữngtướngquânsauYoritomovànhữngngườicầmquyềnđãmờinhữngthinhân,họasĩ,phậtsĩ(ngườiđúchoặcđiêukhắctượngphật)từKyoutođến,rasứcdunhậpnhữngvănhóaquítộcđếnxứmiềnĐông.MộttỉdụnhưMinamotonoSanetomođượcFujiwaranoTeikatặngchotậpManyou,vànhờđóđãtrởthànhthinhânkiểuManyou(Vạndiệp).MạcphủKamakuramộtmặttôntrọngnềnếpsinhhoạtđặcbiệtcủavũsĩ,củngcốđạođứcđộcđáocủavũsĩ,nỗlựctrongviệcthúcđẩysựtrưởngthànhcủatrậttựphongkiến,mặtkhácđãhếtsứcnhiệttâmtrongviệchấpthụvănhóaquítộc.NhữngngườicótácphẩmđăngtrongChokusenwakashuu(Tuyểntậpthơcacủathiênhoàng)riêngdòngHoujou(北条),dònghọgiữthựcquyềntrongchếđộmạcphủKamakura,ítnhấtcũngcótrên50người.Đólàchứngcớchothấyvũsĩđãhếtsứchâmmộvănhóaquítộc.HoujouSanetokiđãlậpvănkhốởKanesawaxứMusashi(vùngKantoungàynay),rasứcthu

thập những cổ điển, và đã truyền lại cho Kanazawa Shoumyouji (金沢称名寺) (KimTrạchXứngDanhtự)ngàynay.SáchsaochépcổđiểnvớiấnchứngKanabunko(Vănkhốkana)vẫncònlạivànhờnhữngnỗlựcđó,vũgiađãthaythếđượcquítộccônggia,lúcbấygiờđangtrênđườngdiệtvong,giữđịavịđảmđươngviệcbảotồnvănhóacổđiển.Đâylàmộttỉdụthựctế

chothấyvănhóatuykhôngthểtránhkhỏinhữngtínhcáchcủagiaicấpđảmnhiệm,đãcóthểđượcnốitruyềnđếnmộtgiaicấpkhác.

ThểchếtrangviênbịgiảitánvàthếlựcxưacũdiệtvongShugo(Thủhộ)vàJitou(Địađầu)đãlầnlầnănmònchínhtrịcônggiacùngvớitrangviên,

đàođổdầnđịavịcủaquítộc,nhữngngườicònmuốngiữchỗbámởKyouto.LoạnJoukyuu(ThừaCữu)dothượnghoàngGotoba(後鳥羽)gâyrabằngquânsựđểtìmcáchhồiphụcthếlựccủaphíaKyoutođãbịthấtbại.ThiênhoàngGodaigo(後醍醐)mộtlầnnữađãlậpkếhoạchgâyloạnvàđãdiệtđượcMạcphủKamakura,vàchínhtrị“TrunghưngKiếnVũ”đãđượcthihànhvàonăm1334(Kenmu(KiếnVũ)nguyênniên).Nhưngtrênthựctếviệcphụchồichínhtrị cônggiađãkhông thànhcôngvìđãkhôngchậnđứngđược sự trưởng thànhcủaxãhộiphongkiếnđangdiễnhànhmộtcáchbấtkhảnghịch.VũsĩđãlyphảnchínhphủTrunghưng,làmđổvỡchínhtrịcôngvũnhấtthống(cônggiavàvũsĩlàmột).VàothờichiếnloạnNamBắctriều[70],nhữngthếlựcởđịaphươngđãlợidụnghỗnloạn,cùngnhaubànhtrướngthếlựccủamình.Cơcấuxãhộixưacũđãbắtđầuđổvỡmộtcáchhoàntoàn.Sựbiếnchuyểntừxãhộixưacũsangxãhộiphongkiếnđãlàkếtquảcủasựtiếnbộkhông

ngừngcủasứcsảnxuấttrongđáysâulịchsử,kéodàitừthếkỷ13đếnthếkỷ15.Cùngvớisựtiếnbộcủakỹthuậtcanhnôngnhưđãlàmphổcậpnhữngnôngcụbằngsắt,dùngngựabòđểcàyđất,dùngrọquaynướcđểdẫnnướcvàoruộng,đãlàmchothuhoạchtănglên,làmchoruộngsảnxuấtđược2mùa,sinhhoạtcủanôngdântươngđốitốtra,vàđểtraođổihànghóavớinhau,hoạtđộngbuônbánđãlàmthươngmãicủathươngnhânđếnchỗđángchúý.Kinhtếhànghóađãmởnhữngchợđịnhkỳởmọinơi,làmđổvỡbứctườngtựcungtựcấpcótínhcáchbếtỏacủanềnkinhtếtrangviên,vàkhukinhtếđãtrởnênrộngrãibaogồmnhiềukhuvực.ViệcdunhậptiềnđúccủaTống,Nguyên,Minhquamậudịchđãxúctiếnviệcmởrộngnềnkinhtếhànghóa.Cùngvớiđàtiếntriểncủalịchsử,thếlựccủadânchúngngàycàngmạnhra,vàviệcthaycũ

đổimớigiữacácthếlực,đượcbiếtvớitiếng“Gekokujou”(下克上)(hạkhắcthượng)đãđượcdiễnrađạiquymô.Thếlựccủavũsĩđãtrởthànhhếtsứcmạnhmẽkhiđánhbại“TrunghưngKiếnVũ”.MạcphủdòngAshikaga(足利)đãhếtsứckhônkhéolợidụngbấtmãncủavũsĩ,phávỡchínhtrịcôngvũnhấtthống,nhưngcũngkhôngthể lậpramộtchínhquyềntrungươngmạnhmẽđược.Đốivớiquítộccônggia,địavịcủamạcphủcóưuthếhếtsứclớnlao,nhưngmạcphủMuromachi(室町)(mạcphủdòngAshikaga)cũngchỉlàdònglãnhđạochínhquyềnliênhợp,nhữngvũtướngcódanhđãbiếnrathànhShugodaimyou(守護大名)(ThủhộĐạidanh:lãnhchúađịaphương)caitrịnhữngvũsĩởđịaphương.MạcphủđãphảiđemhếtsứccủamìnhđểtrấnápnhữngphảnloạnliêntiếpdoShugodaimyougâyra.SauloạnOunin(応仁)[71](ỨngNhân)bắtđầutừnăm1467(Ouninnguyênniên),cảquốc

giabướcvàothờichiếnquốc,uylịnhcủamạcphủmấtđi.Cáclãnhchúađãlấykhuvựckinhtếrộngrãicủamìnhlàmbànđạp,lậpraxãhộiphongkiến,trựctiếpnắmgiữnhândânvàđấtđai,quétsạchhoàntoànnhữngtàntíchcủathểchếtrangviên,tạoraxứcủalãnhchúacóchínhtrịxãhộiđộclập.Điềukhôngthểquênđượclàphầnlớnnhữnglãnhchúathờichiếnquốc,nhữnglãnhchúaphongkiến,đãlànhữngngườixuấtthântừthổhào,quanhiềunămloạnlạc,họđãđánhđổnhữngShugodaimyoucũcủanhữnggiathếcótừthờicổ,đểtrởthànhmộtgiaicấpcaitrịmới.Vềmặtthểchế,nhữngtàngtíchcủacủaxãhộicũxưabịquétsạch,vềnhânsựcũngđãcósựthayđổitrêndướihếtsứcrộngrãi,sựđốilậpnhịnguyên(cônggiavàvũgia)cuốicùngdosứcmạnhtừdướilên,đãđếnlúcbiếnthànhnhấtnguyênđưađếnviệchoànthànhtrậttựphongkiến.Sựtiếnhànhcủaviệcthaycũđổimớikhôngnhất thiếtchỉdomộtsốnhỏ luồn lộntrong

hàngngũgiaicấpcaitrịđểngóclên,trongbốicảnhcủanó,cósựtrưởngthànhxãhộikhôngthểcoithườngđượccủanhândânđạichúng.Nhữngnôngdânbịphântánratừngmyou(名)(danh)trongtrangviên,đãlấylàngxã,nhữngxómtựnhiênởtừngkhuvực,làmtrungtâmđểđoànkết.DânlàngđãtuyểnOtona(長)(trưởng),Toshiyori(年寄)(ngườilớntuổi) làmđạibiểu, lậpranhữngquyướctựtrịgọi là Jigeokite(地下掟)(Địahạđịnh),Gookime(郷置目)(Hương trìmục), tìmcáchđiềuhành thôn chínhmột cách tự trị.Dân chúngkhông chỉđốikhángmộtcáchtiêucựcđốivớinhữngchịuđựngnặngnệtừtrênbắtbuộc,màđãđềkhángmộtcáchtíchcựcquahànhviDoikki(土一揆)(hànhvibiểutìnhphảnloạn),nhữnghànhvi

nầycóhiệuquảxúctiếnsựsuyvongcủagiaicấpcaitrị,nayđươngtrênconđườngtannát.Giaicấpcaitrịmớiđãquétsạchnhữngdichếcủaxãhộicũxưa,lậprađượcnhữngxứcủa

lãnhchúa,cũnglànhờcósựtrưởngthànhcủadânchúngnângđỡ.Khitrậttựphongkiếnhoànthành,giaicấpcaitrịmớiđãdùngcườngquyềnđốichọivớidânchúngvàdânchúngđãmộtlầnnữabịnôthuộcgắtgao.Nhưngsựtiếntriểntừxãhộicũxưasangxãhộiphongkiếnchỉcóthểxảyrađượclànhờởsựtrưởngthànhcótínhcáchlịchsửcủađạichúngnhândân.Sựthậtnầyđãchothấyrõrệtđườnglốipháttriểncănbảncủalịchsử.Sựhoànthànhcủaxãhộiphongkiến,đánhdấusựchấmdứtdichếhônnhânthămvợ,một

chếđộnguyênthủycònsótlạilâudàitrongsinhhoạtgiađình.Quátrìnhthayđổihônnhântừ“thămvợ”đến“làmdâu”chưađượcgiảiđáprõràngcụthể

nênkhôngthểtrìnhbàytườngtậnđược,ítnhấtởgiađìnhvũsĩviệcvợsốngchungvớichồngởnhàchồngtươngđốixảyrarấtsớm,điềunầycónghĩalàđãcóhônnhân“làmdâu”từlúcnầy.Banđầu,dùlàởtronggiađìnhvũsĩđinữa,phụnữvẫnđượctiếptụcthừakếtàisản,cóquyềnnhậnnhữngphânphốivềlãnhđịa,cótrườnghợpđượcbổlàmJitou(Địađầu).Nhưngvìkhôngthểbuộcphụnữgiữnhiệmvụởchiếntrườngnênviệcphânphốilãnhđịachophụnữsinhrabấtlợi.Cùnglúcđóchếđộthừakếphânphốiđangđượcđổisangchếđộthừakếđơnđộc,chỉcómộtnamtửđượcđộcquyềnthừakếlãnhđịa,đãlàmchophụnữhoàntoànrơivàotrạngtháimấttấtcảquyềnlợi.Ởđâymộtquanhệbấtbìnhđẳng,trọngnamkhinhnữđãcóđiềukiệnnẩynởratronglịchsử.Vợcủavũsĩởchungvớichồngtheohônnhân“làmdâu”,bắtđầucótựgiáclàngườinộitrợ

giữgìnnhàchồng,vớiquanniệmtrinhthụccứngcỏi.Đólàtiếnbộkhôngthấytrongphụnữquítộc.Đồngthờiđâycũnglàsựbắtđầucủamộtquanhệđơnphương,bắtphụnữgiữtrinhtiếtmộtchiều.Trongmộtthờigiankhádàiphụnữđãcómộtđịavịcaotrongxãhội,bâygiờđịavịđóbịmấtđi.Mộtcáchtổngquát,xãhộiphongkiến,đánglẽrađâylàmộtthắnglợicủagiai cấp hạ tầng, nhưng nhân dân đã bị giai cấp cai trị bốc lột theo cách thức phong kiếnnghiêmkhắc.Pháttriểnlịchsửđãsinhramộtmâuthuẫnmới.

Vănhóa“hạkhắcthượng”Sựtiếnhành“hạkhắcthượng”đãgâyraviệcthaycũđổimớitrongthếlựcxãhội.Vềmặt

vănhóa,sựđổvỡcủavănhóaquítộcvàsựthăngtiếncủavănhóadânchúngđãđiđếnchỗquyếtđịnh.Vănhóaquítộcđượctôntrọnglàcổđiển,đóngvaitròcungcấptàiliệuchosựsángtạovănhóamới,nhưngvănhóaquítộctựnóđãkhôngkhaitriểntrongnộibộđượcnữa.Nhữngsángtácmôphỏngcổtíchkiểuvươngtriều,lấy“Genjimonogatari”làmgương,đãdừnglại,nhữngkhaitriểnmớicủa“hòaca”,nhữngbiêntậptuyểnthơcủathiênhoàngcũngchấmdứt,nhữngtruyềnthụcổkim,nhữngbítruyềnvônghĩachỉcònsótlạiđôichúttrongtruyềnthống “ca đạo”. Kỹ thuật của Yamatoe bị thoái hóa nhiều, và đã chấm dứt ở tay vẽ TosaMitsunobu(土佐光信),nhườngđịavịchủlưucủatranhNhậtBảnchopháiKanou(狩野)vàtranhSuiboku(水墨)(mựcnước).Tượngphậtcũngkhôngcónhữngđiêukhắcnàođángđểý(tuynhiênđiềunầydoảnhhưởnghóatụccủađạoPhậtrấtnhiều).Nhữnghệvănhóaquítộccótừxưađãmấtđisứcsống,theocùngvớiđịavịđangtrênđàxuốngdốctrongxãhộicủaquítộc.Điềunầychothấy,tươngứngvớinhữngthayđổitrongthếlựcxãhội,vănhóacũngđãcó

nhữngthaycũđổimớiđạiquimô.“Renga”(連歌)(Liênca)bắtnguồntừchỗchiahòacarachohaingườiđọcvớihìnhthức

vấnđáp,từxưađãcóvàđượccoinhưlàmộtbiếnhìnhcủahòaca,nhưngtừkhoảngthếkỷ14,rengalanrộngratronghàngngũvũsĩđịaphương,thầnquan,vàtănglữ.Rengalưuhànhtronggiớiquítộcđượcgọilà“Doujourenga”(堂上連歌)(ĐườngThượngliênca),đốilạirengalưuhànhtrongdângianđượcgọilà“Jigerenga”(地下連歌)(ĐịaHạliênca).Jigerenga,quanhữngnghiêncứucổđiểnxưa,đãđemđượcnhữngcảmgiácvềvẻđẹphếtsứcđiêuluyệncủavănnghệ quí tộc vào, nhờ đó renga đã tiến triển được đến hàng nghệ thuật, và đến thế kỷ 15“Sougi”(宗祇)(canhânthờinầy)đãđưarengađếnlãnhvựchoànthành.Tập“ShinsenTsukubashuu”(新選兎玖波集)(TânsoạnThỏcửubatập)đượcbiêntậpvào

năm1495,đủđểchobiếtrengaởthờikỳhoànthành.Rengavàothờinầyđãthừakếvàpháttriển quan niệm u huyền trong “Shinkokon shuu” (新古今集) tạo ramột vẻ đẹp nhân tạohuyềnhoặc,vàđã thànhcông trongviệc tạoramột lãnhvựcnghệ thuậtđộcđáo, trongđónhữngngườithamgiahộihợpđãđốiứngvớinhaumộtcáchtinhtếđểlàmranhữngbàicamiêutảnhữnghìnhdángcủanhânsinh,nhữngcảnhtựnhiênvớimộtcáchnhìnkháchquan,thấutriệt,quétsạchchủnghĩacảmthươngmàhòacakhônglàmđược.Từquanđiểmnghệthuậthiệnđại,coitrọngsángtáccánhânmộtcáchcựcđộ,hìnhtháinóitrênrấtkhóhiểu,chonêncóthểnóiđâylàmộtsảnvậtvănhóapháthuyđặctínhcủathờiđạinầy.HơnnữaSougiđãkinhnghiệmrộngrãinhiềunơitrongnướcđitừ“ĐôngquốcđếnKyuushuu”,điềunầycónghĩarằngrengađãđượcnhiềungườitrongtoànquốcủnghộ,sángtácvàhưởngthụ.Việctrưởngthànhvềmặtnghệthuậtcủarengaphảiđượccoilàmộthiệntượngnóilênsựtăngtrưởngcủanghệthuậtnhângianmàvũsĩlàtrungtâm.Điềunầycũngcóthểnóiđượcđốivới“Sarugakunou”(猿楽能)(nhạcmúarối).Sarugakulà

những nhảymúa hề hài hoặc những biểu diễn tài tình chomọi người xem, phân biệt với“gagaku”(雅楽)(Nhãnhạc),tiếngdùngđểchỉloạiâmnhạccavũđượctruyềntừđạilụcqua,diễn tấuở cungđình, hoặc là nhữngnhạc củađại lụcđãđượcNhậtBảnhóa (thật ranhạctruyềntừđại lụcquaphầnlớnkhôngphảilàNhãnhạccủađạilụcmàlànhạccủadângian,nhưngởNhậtđâylànhạccủaquítộcnênđượcgọilàNhãnhạcđểphânbiệtvớinhạccủadângian).“Sarugaku”donhữngngườidânthấphèn,gọilà“SarugakuHoushi”(猿楽法師)(Thầyphápsarugaku)diễnratronglúclàmlễtôngiáo,tỉdụnhưcúngtếởchùahoặctếlễởđình.Camúadângiannầy,vàothếkỷthư13đãbắtđầucónhữngcấutứdiễnkịchvàđãpháttriểnrathànhSarugaku“nou”(能).Vàothếkỷ14,thờitướngquânAshikagaYoshimitsu(足利義満),2diễnviênchaconKanAmi(観阿弥vàZeAmi(世阿弥)đãđưa“Nou”(能)(xemchúthích)lênhàngnghệthuật.KanAmivàZeAmivừalàdiễnviênvừalànhạcsĩ,tácgiảcủanhữngcakhúc,bảnkịchvàđã

đểlạinhiềucôngtích.ZeAmilàmộtthiêntàivềmặtnầy,ôngđãviết“Fuushikaden”(風姿花伝)(Phongtưhoatruyền)luậnvềdiễnNouvớimộtkiếnthứcđộcđáo.Nhữngngườinầyđã

đượcgiaicấpcaitrịyêuchuộng,họđãhòa“Dengakunou”(田楽能)(nhạcnouruộng)vàovớidiễnnghệdângian,Sarugakunou,vàđãthànhcôngtrongviệcnângcaoNoulênthànhvănhóadântộc,đượcmọigiaicấp,từdângianđếngiaicấpcaitrịthưởngthức.Sarugakunou(ngàynayđượcgọilàNougaku)cótínhcáchvănhóađạichúng,vàdiễnkhúc

“Okina(Ông)”(翁),mộtdiễnkhúcchiếmmộtđịavịđặcbiệt,đãchứngminhđiềuđó.Okinađượcsinhratừbùaphépcủanghilễcanhnôngchúcmừnglúctrúngmùa,vàmặtnạNougiốngvớimặtquỉdùngtrongnhữngcúngtếbùaphéptrongdângian.VảlạiởthờiKanAmi,Noucótínhcáchđạichúngrấtphongphú.Tácphẩm“Jinenkoji”(自然居士)(TựNhiêncưsĩ)doKanAmisángtácvàthườngdiễn,đãlấynhânvậtcóthật,quenthuộcvớidânchúnglàmmẫu.DiễnkhúcNoucónhiềukhúclấyđềtàitừcổđiển,nhưngtrongđócũngcónhiềukhúclấyđềtàitừchuyệnthếgianđươngthời,tỉdụnhưkhúc“Sumidakawa(隅田川)(sôngSumida)”đãnóilênnỗiđaukhổcủabàmẹbịnhữngtaybuônbánngười,cướpcon.NhưngđếnthờiZeAmi,nhữngtácphẩmlấyđềtàitừcổđiểnnhiềura.Nhữngtácphẩmnầy

ngoàiđặcsắcphóngkhoángkiểuKanAmi,lạicóthêmtínhcáchđiêuluyện,màidũavớiphongcáchtrangnhã.TỉdụnhưNou“Izutsu(井筒)(TỉnhĐồng)”đãbiểuhiệnđượctấmlòngcủamộtphụnữnhớthươngngườitìnhtrongquancảnhtĩnhmịchcủamộtngôichùacũ,hoặcNou“Kin-ta(砧)(Châm)”đãviếtramộtbàithơbikịchcủamộtngườivợchếttrongđauthươngtráchmócviệcchồngbiệtlyvớimình,hoặcNou“KiyoTsune(清経)(ThanhKinh)”đãvẽranỗikhổảicủamộttướngbạitrậntựsát,phảnbộilờihứarằngsẽtrởvềvớivợ.Nhữngdiễnkhúc“Nou”màngàynayđượccoilàkiệttác,đãđượcsinhratừđó.Đólànhữnghưkhúcđượcđẹpđẽ,điểnhìnhchovậnmệnhvàthươngoáncủaconngười,vàđâylàmộtnghệthuậtđượcthànhlậptrêntổnghợpcủanghệthuậttriềuđìnhcùngvớinhânsinhquanthờitrungthế.NhạcNoungàynaylànhạcnghithứccủavũgiathờiEdo,códạngthứccứngnhắc.Những

diễntấu“Nou”thờiMuromachinhanhhơnbâygiờnhiều.Điềunầyđượcsuyratừthờigianbiểudiễncủa“Nou”.ChonênkhôngthểbànluậnSarugakunouvàothếkỷ14,15quanhạcNounàyđược.NhạcNoucóhiệuquảdiễnkịchưutúnhờđộngtácvàmộtsânkhấuđượctượngtrưnghóacựcđộ,tỉdụđưataymặtđếngầngòmásẽchokhángiảmộtấntượngmạnhmẽhơnlàkhócratiếng,hoặcchỉcầngậtmặttrêndướimộtchút(hànhđộngnầyđượcgọila“terasu”và“kumorasu”)cũngđủđểdiễntảnhữngbiếnđổicủatìnhcảmtếnhị.NhạcNouđãtrưởngthànhtrongtìnhtrạngvănhóacóchiềuhướng“hạkhắcthượng”vàothếkỷ14,15.Sựthậtnầyđãdạychotabiếtđiềukiệnđểmộtvănhóaưutúđượcsinhnở(hình30).

MặtnạNou

Noungàynay

Kyougen (狂言) (Cuồng ngôn), những diễn khúc giữa nhữngmàn sarugaku nou, có lẽ lànhữngsảnphẩmxuấtpháttừyếutốbắtchướcsarugakuthờixưa.Sarugakunoucóchủđềcổđiển, lấynhữngbàica lấprápbằngnhữnglờivăncổđiểnđẹpđẽlàmbảnkịch,nênhếtsứctrangnhã,ngượclạikyougenđãđượcdiễnbằngtiếngnóiđươngthời,bộclộkhôngmộtchútdodựmặttráicủasinhhoạtcủagiaicấpcaitrị,nhưtănglữvàvũsĩ.Sarugakunoucóyếutốâmnhạccavũphongphúhơnyếutốdiễnkịch,ngượclạikyougenđãtriệtđểtheophươnghướngdiễnkịch.Đâylàmộtnghệthuậtcótínhcáchdânchúnghơncảnhữngnghệthuậtcótừtrướcđếnnay,ởđiểmnóđãđượccấuthànhtừnhữngkịchvuigâyranụcườitừlòngtòmòcủathườngdân,vàđãlấyđềtàitừmọisinhhoạtcủaquầnchúng.Chỉcóđiềulànhữngchâmbiếm,phơibàynầy thiếuchiềusâu, cấu tứđềugiốngnhau, thiếusángkiến,nênphải côngnhậnrằngkyougenthiếuchiềusâutrongmặtnghệthuật.Togizoushi(伽草子)(tậptruyện),nhữngtruyệnngắnthờiMuromachicũnggiốngnhưvậy.

Nhữngtruyệnhoàicổmấtđi,Gunkimono(軍記物)(truyệnquânký)cũngkhôngcònsốngsót.Togizoushiđãthànhchủlưutronggiớitảnvănthờinầy.Togizoushiđãcónhữngcấutứ,lờivănhếtsứcgiốngnhau,nênvềmặtnghệthuậtphảinóiđâylàmộtvănnghệấutrĩ,hếtsứcmộcmạc,vàbịxemnhưlàđồchơicủađànbàtrẻníttrongthờiđạitới.Togizoushimangtínhcáchlàmộtvănnghệđạichúngởđiểmlàđãnóiđếnnhữngchuyệntruyềnmiệngtrongdângianhoặcđã lấyvậnmệnhcủathườngdâncóthânphậnthấphèntrongxãhội làmchủđề.TậpBunshou zoushi (文正草子) đã cho kẻ làm muối ở xứ Hitachi (常陸) đóng vai chính, tậpSarugenjisoushi(猿源氏草子)lấykẻbáncámòihạtiệnlàmvaichínhv.v…CầnđểýởđâylàTogizoushiđãghilạinhiềuchuyệntruyềnkhẩutrongdângian,nhữngchuyệnđãbịbỏrơitừnhữngthầnthoạikểracóhệthốngtrong“Cổsựký”và“NhậtBảnthưkỷ”cómụcđíchchínhđánghóachếđộthiênhoàng.VănnghệtiểuthuyếtcủaNhậtBảnphátkhởivớitínhcáchlàmộtnghệthuậtcổđiểncủaquítộc,quagiaiđoạntrunggiantruyệnngắnnhưđãnóiởtrênvàsauđóđượchồisinhvớitínhcáchlàvănchươngcủangườithànhphốthờiEdo.Ngoàira,thờiđạinầycũngđãsinhrađượcmộtvănhóađộcđáogọilà“Chanoyu”(茶の湯)

(nướctrà)[72],mộtvănhóakhôngthuộcbấtcứlãnhvựcnghệthuậtthôngthườngnào.Ởđâykhuynhhướngvănhóa“hạkhắcthượng”cũngđượcquántriệt.Tràđược“Eisai”(栄西)đemtừTốngqua,coiđónhưlàmộtthứthuốcuống,sauđólầnlầntràđãtrởthànhnướcuốngthưởngthức,vàvàothờiNamBắctriều,hộiuốngtràđãđượcbàyratrongnhữnghộiđánhcáhàohoagiữacáctướngvõ.Đầuthếkỷthứ16,ởKyoutođãcónhữngtiệc“chanoyu”gọilà“suki”(数奇)lặnglẽthưởngthứctràtrongnhữngphòngnhỏkhoảng4chiếurưỡi(khoảng7.3mvuông),imlìmdướibóngcâytrongthànhphố.Nhữngtiệctrànầycótínhchấtkháchẳnvớinhữnghộiuốngtràhàohoatrướcđó.Đólànhữngtiệctrànốiliềnvớicáchthức“wabicha”(わび茶)(tràbuồn)sauđó,vàcólẽđâylàcáchthứcphátkhởitừmộtnguồngốccábiệtnàođó.Nguồngốccủanhữngloại“chanoyu”nầykhôngđượcminhbạchvìthiếusửliệu.Từnhữngtiệctràđạmbạccủaquầnchúng,cáchthứcuốngtràlầnlầntrởnênđiêuluyệnravàtrởthànhnhữngtiệc“suki”kháchẳnvớinhữnghộiuốngtràhàohoacủagiaicấpcaitrị.Giaicấpthượnglưurồicũngmởnhữngtiệctrànhưtrên.Tacũngcóthểthấyđượcởđâyquátrìnhthăngtiếncủavănhóatừdướilên.Vănhóaởthờiđạinầykhôngnhữngđãlàmtăngsốngườilàmvănhóaởmọigiaitầngmà

cònbànhtrướngranhiềukhuvựctrongtoànquốc.Vũsĩđãlậpranhữngthếlựcmạnhmẽởmọinơi,nhấtlàsaukhicónhững“lãnhđịacủalãnhchúa”,thànhthịquanhlãnhchúacótiếngtămđãtrởthànhtrungtâmvănhóaởđịaphương.QuítộcởtrungươngbịsụpđổchonênKyoutokhôngnhấtthiếtlàtrungtâmvănhóanữa.Trongnhữngtàisảnvănhóatậptrungởđịaphươngcùngvớinhữngsángtạomớitrongvănhóa,đãcónhiềuchỗđángđượcnhìn.Uesugi Norizane (上杉憲実) đã mở ra trường “Ashikaga” ở “Shimotsuke” (下野) (tỉnh

Tochigingàynay).Nhiềuvũsĩđãđếnđâyhọchỏinghiêncứuvềbinhthư.Nhữngmônhọcliênquannhờđóđượcphátđạt.Ở“Yamaguchi”(山口)vùng“Chuugoku”(中国)códòng“Oouchi”(大内)phúcường,thuthậpnhiềusáchsaocổ.ChínhOouchiđãxuấtbảnđiểntíchvềNhogiáovàPhậtgiáo.Vànhữnghọasĩcaosiêunhư“Sesshuu”(雪舟)[73],“Sesson”(雪村)[74]đãtiếptụcsángtácởđịaphương.Tuyđâychỉlànhữngtỉdụnhỏnhưngcũngđủnóilênkhuynhhướngcủathờiđó.TừtrướcđếnnayvănhóasửđãlấysânkhấuchungquanhKyouto,nhưngtừđây

đãcókhảnănglấysânkhấuvàkhaitriểnkhắpnơitrênđấtNhật.

VănhóamớiphátđạttừviệcthếtụchóacủatôngiáoTinhthầntôngiáocaotràothờiKamakurađãsinhranhiềutônpháimớitronggiớiPhật

giáo.Từcuốithếkỷ14sangđầuthếkỷ15,nhữnggiáođoànPhậtgiáomớiđãdựatheonhữngbiếnđộngthờithếmởrộngảnhhưởng,đâmrễsâutrongquầnchúng.Giữathếkỷ15“Nisshin”(NhậtThân)đãtruyềnbárộngrãi“Nichirenshuu”(NhậtLiêntôn)tronggiaitầngthươnggiaởthànhthị,“Rennyo”(LiênNhư)đãtruyềnbá“Joudoshinshuu”(Tịnhthổchântôn)tronggiớinông dân ở địa phương. Đặc biệt là thế lực của giáo đoàn “Honganji” (Bản nguyện tự” do“Rennyo”(LiênNhư)dẩnđầuđãđứnglênyêucầu,phảnđốiởmọinơi,vàđãtrưởngthànhđếnchỗcóthểđedọađịavịcaitrịcủavũsĩ.NếuchianhữngchùachiềntheotônpháiriêngbiệtvàonhữngnămđầuthờiShouwa(昭和)(thếkỷ20),thờimànhữngthếlựctôngiáotiềncậnđại còn tồn tại, ta có phái “Shinshuu” (Chân Tôn) đứng đầu với 19 ngàn giáo dân, phái“Soutou”(TáoĐộng)đứngnhìvới14ngàn,phái“Shingonshuu”(ChânNgôntôn)có12ngàn,phái“Joudo”(Tịnhthổ)có8ngàn,phái“Rinzai”(LâmTề)có6ngàn,phái“Nichiren”(NhậtLiên)có4ngàn9trăm,phái“Tendai”(ThiênĐài)có4ngàn5trăm.NhữngtônpháiPhậtgiáomớichiếmđasốchobiếtsựpháttriểnmạnhmẽcủanhữnggiáođoànPhậtgiáomớithờinầy.Phậtgiáocũlàtínngưỡngcủagiớiquítộc,đãsốngnhờvàotrangviênlãnhđịadogiớiquítộcbancho.Đốilại,Phậtgiáomớiđãthànhcôngtrongviệclấylòngquầnchúngmộtcáchtrựctiếp,vàđãkhéoléolợidụngsựthăngtrưởngđịavịcủaquầnchúngđểpháttriển.Nhưng sựphát triển của các giáo đoàn khôngnhất thiết đưađến sự trưởng thành về tư

tưởngtinhthầncủaPhậtgiáo.Ngượclạiđểkhuếchđạithếlực,giáođoànđãphảithỏahiệpvớinhữnghiệnthựccủaxãhội,làmphaimờtônphongnghiêmkhắcdogiáotổđưara.MộtchứngcớrõrệtlàcósựpháttriểncủagiáođoànnhưngkhôngcópháttriểnvềtưtưởngPhậtgiáotừsauthếkỷ15.TừthờinầyPhậtgiáođãmấtđiđịavịchủđộngtronggiớitưtưởngNhậtBản.MỹthuậtPhậtgiáocũngbịxuốngdốccólẽvìlúcnầynhữngcôngđứcngoàimặtnhưcấtchùatạoPhậtđãkhôngđượccoitrọngnữa.Vảlạitinhthầntôngiáonhiệtliệtcủathờicổđãbịmấtvànănglượngđểsinhranhữngmỹthuậtcaosiêubịkhôhéo.Phậtgiáosauđótuyvẫngiữđượcmộtđịavịđángkểtrongxãhộitrongmộtthờigiandài,

nhưngkhôngthểdấuđượckhuynhhướngtụchóacủanó.Nộidungcủavănhóathiềntônchotabiếtđiềuđó.RinzaizenđãđượctướngquânAshikagavàgiaicấpcaitrịbảohộrộngrãi,“ngũsơnthiềntăng”,mộtchếđộdoGiman(義満)bắtchướcchếđộđờiTốnglậpra,đãlàcốvấnchínhtrịcủaMạcphủMuromachi,coimậudịch,ngoạigiao,chínhtrịv.v…vàđãgiữvaitròchỉđạotronglãnhvựchọcvấn,nghệthuật.Mặcdầuvănhóathiềntônđãcómộttỉtrọngrấtlớntronggiớivănhóathếkỷ14và15,nhưngđãkhôngsửdụngđượctrongviệclàmchotinhthầntôngiáotrởnênsâuxa.Việclưuhànhvănhóathiềntôn,châmbiếmthay,đãlàmộtbướcđầuthựchiệnviệcbiếnchuyểnvănhóatôngiáođếnvănhóathếtục.Việctuhànhhằngngàycủathiềntănglàtìmcáchtáihiệnđúngnhữngquiluậttrongchùa

thiềntôncủaTrungQuốctừcáchđiđứngănuống.NhữngthiềntăngđiđilạilạiTrungQuốcthờiMinhđãhếtsứcnhiệttâmtrongviệchọchỏivănhóathờiMinh,nhờđónhữngthiềntăng“ngủsơn”đãdínhlíusâuxađượcvớigiaicấpcaitrị.ViệcđóđươngnhiênđãđưaramộtkếtquảlàđãlàmchosởthíchvănhóathiềntônkiểuTrungQuốctrànngậptrongxãhộithượnglưu.Trongthờiđạivănhóaquítộcxưabịmấtquyềnuy,giaicấpvũsĩ,nhữngquítộcmớiyêuchuộngvănhóathiềntônhơnvănhóađạichúngđanglên,tuyvănhóathiềntôncótínhcáchngoạilaicaonhưngđãxứngđánglàmộtvănhóamớitrangđiểmchođịavịcaocảcủahọ.Mặtkhác,vănhóathờiMuromachiđãcókhuynhhướngdânchúnghóahếtsứcmạnhmẽ,trongtìnhtrạngnầy,việcmộtvănhóacótínhcáchquítộcnhưvănhóathiềntônđượctôntrọng,cólẽvìlýdolịchsửđó.Nóiđếnvănhóathiềntôn,trướcnhấtcầnphảinóiđếnvănhọc“ngũsơn”.Cóthểnóiđóchỉ

làmộttròchơivềtrí,sinhratừtâmlýmuốnbàytỏtâmtìnhcủanhữngthiềntăngxacáchsinhhoạthiệnthựccủangườiNhậtthờiđó.TacóthểthấyđượctâmtìnhđộcđáotrongvănhọcthiềntôncủaNhậtBảnquathơcủaIkkyuu(一休)[75],nhữngbàithơvừacốýmiêutảtìnhdụcmộtcáchlộliễu,vừakếthợpđượcvănnghệvàtôngiáomộtcáchhồnnhiên.Nhưngviệcdùngkỹthuậtcủavănhọcngônngữđểduhíchínhnóđãtrậtđườngthiềntôn,chonênviệcphồn

thịnhcủavănhọcngũsơncũngchỉlàmộtđolườngliênquanđếnviệcthếtụchóacủavănhóathiềntôn.Nhưngnhưđãnóitrước,mộtphósảnphẩmcủathiềntăngtrongviệcnghiêncứuhọcnghệTrungQuốc,làviệcnghiêncứu“ChuTửhọc”vàtrongthờiđạinầyđãcómộtvàitrứtácđượcsinhravàđólàmộtyếutốquantrọngcủatiềnđềlịchsửchosựphồnvinhcủa“Nhohọc”trongthờiđạisắpđến.Kếđến,vănhóathiềntônđãcómộtảnhhưởngtolớntronggiớimỹthuậttạohình.Sựlưu

hành“tranhmựcnước”đãcómộtquanhệsâuxavớithiềntôn.Tranhmựcnướccóđặcđiểmlàcócấuđồ(cấutạohìnhvẽ)vớinhữngnétvẽtrừutượng,diễntảđốitượngtừmộtkhíacạnhtinhthầnbằngmộtmàumực,thếchỗchoYamatoe,tranhcóđặcđiểmtrongmàusắcvàcáchthưởngthức.TranhmựcnướcđãđoạntuyệtvớilịchsửhộihọaNhậtBảnthờiquákhứ,vàđãtạoramộttruyềnthốngmới.

TranhSơnThủyThuĐôngcủaSesshuu

TranhPhongĐàocủaSessonTranhmựcnướclàmộtyếutốcủavănhóathiềntônvìnhữnghọasĩhoạtđộnggiữathếkỷ

14,thờikỳđầucủatranhmựcnước,nhưMokuan(黙庵)hoặcKaso(可翁)đềulàthiềntăng.Đềtàicủatranhphầnnhiềulấytừtôngiáo,nhưtranhPhậtBồĐề,tranhNgũtổ,Lụctổ.VàothờiMuromachi,ngaynhư Josetsu (如拙) (NhưChuyết),Shuubun(ChuVăn) (周文),nhữngngườiđãgiữmộtvịtrịhếtsứcquantrongtrongviệcpháttriểntranhmựcnước,tuycảhaiđềuxuấtthântừthiềnlâm,đãcónhữngbứctranhđểthưởngthứcnghệthuật,phailạtýnghĩatôngiáo.TrongtrườnghợpYamatoe,hòacavàtranhbìnhphongliênkếtvớinhaumộtcáchmậtthiết.Trongtranhmựcnước,nhữngquansátkháchquanvềthiênnhiêntrongvănhọcngũsơn,đãliênkếtvớihộihọaquahìnhthứctranhtreothơhọa,rồilầnlầnpháttriểnđếntranhsơnthủytheocáchTốngNguyên.TranhmựcnướcđãđoạntuyệtvớihộihọaNhậtBản,vàvìxuấtpháttừviệchọchỏikỹthuậtcủatranhTrungQuốc,chonêntừkỹthuậtđếnđềtài,cấuđồphầnnhiềukhôngthoátkhỏilãnhvựcmôphỏng,nênkhôngthểtìmrađượcnhữngsángtạođộcđáocủangườiNhậtởđây.Nhưng sau đó, Sesshuu, đã từMinh về nước vào năm 1469 (nămBunmei nguyên niên).

TrongnhữngtácphẩmcủaSesshuucónhữngtranhmựcnướckiệttác,đâylànhữngsángtácđánghãnhdiệncủangườiNhật.Sesshuu,cũnggiốngnhưcáchọasĩkháccủaNhật,đãcốgắnghọchỏitranhHạKhuê(họasĩTrungQuốc),nhưngchỉkhácởchỗlàSesshuuđãkhôngnhữngthànhcôngtrongviệcdiễntảsựhùngvĩcủathiênnhiên,màlạicònsángtácratranhmựcnướckhôngcótínhcáchmôphỏngtranhTrungQuốc,tranhmựcnướccócontimđúnglàcontimcủangườiNhật.Sesshuulàmđượcnhưvậyvìôngtađãlẩntránhnhómhọasĩhóatụcởtrungương,sốngẩndậtởvùngBungo(豊後)(PhongHậu,tỉnhOita(大分)ngàynay),Suou(周防)(ChuPhòng,vùngphíađôngtỉnhYamaguchi(山口)ngàynay)v.v…vừagiaothiệprộngrãivớimọigiaitầng,vừasángtác.Yamatoevìquálấyviệcthưởngthứcvănnghệlàmtrọngn

nênđãthiếutínhđộclậpvềmặtmỹthuậttạohình.SesshuulầnđầutiêntronglịchsửhộihọaNhậtBảnđã tạo rađượcmột cáiđẹp tạohìnhđộcđáo, cấu tạobằngnhữngbiểuhiệnkhônggianthuầnquathịgiác.VớinhữngtácphẩmđạibiểunhưShuutousansuizu(秋冬山水図)(tranhSơnThủyThuĐông)(hình31),SansuiNagamaki(山水長巻)(tranhcuốndàiSơnThủy),SesshuuxứngđánglàhọasĩcócátínhđầutiênởNhậtBản.MộthọasĩkháctênlàSesson,sốngởđôngbắcNhật,mùađôngtuyếtđóngđầysâuđếnđộ

nghẹt thở, đã diễn tả một cách sắc bén uy lực mãnh liệt của thiên nhiên qua bức tranhFuutouzu (風とう図) (tranh Phong Đào) (hình 32). Tuy Sesson không thể sánh được vớiSesshuutrongcấutạotolớncủatranh,nhưngđãlàmộthọasĩđãbướcmộtbướctolớnvữngchắctrongviệcNhậtBảnhóatranhmựcnước.Tranhmựcnướctuyphátxuấttừthiềntôn,nhưngởmộtlúcnàođóđãrờibỏýnghĩatôn

giáocủamình,đểtrựctiếpcangợithiênnhiênvàtừđótranhmựcnướcđãđưaramộtvẻđẹptạohìnhmới.VẻđẹpnầyđãđượcpháiKanouđiềuhòavớichủnghĩamàusắccủaYamatoe,tổnghợpkỹthuậtcủaHánvàNhật,tạorađiểmxuấtphátcủatranhNhậtBảnsaunầy.Cáchdiễnđạtcủatranhmựcnướcnhắmvàochỗloạibỏnhữngđốitượngkhôngcótínhcách

cănbản,chỉdiễntảnhữngđốitượngcănbảnmộtcáchtượngtrưngquanhữnghìnhtượngđơnthuần.Mộtcáchthức“vườnthưởngngoạn”độcđáocùngchiềuhướngnầy,vàokhoảngthếkỷ15,đãlàmộtthínghiệmtạohìnhtrongthiênnhiêntrongthờinầy.Nhữngquítộcthờicổ,đãđàohồlậpđảoởvườnnhàtrongcungđiện,hoặcđãđàohồ,đểđá

trướcngôiAdiđàđểthưởngngoạnvẻđẹpcủavườnhoa.SởthíchnầyđượctruyềnđếnthờiMuromachi. Vườn thưởng ngoạn do tướng quân Ashikaga Yoshimitsu lập ra trong chùaKinkaku(金閣)(KimCác),mộtbiệttrangởKitayama(北山)(BắcSơn),đãcócấutứcùnghệthốngvớivườnthưởngngoạncủanhữngchùatịnhthổthờixưa

SânlótđáởchùaRyouan

VườnthưởngngoạnởDaitoukujidaisen-inNhưngởnhữngchùathiềntôntừgiữathờiMuromachi,nhữngphongcảnhtựnhiênrộnglớn

đãđượcdiễntảmộtcáchtượngtrưngquaphươngphápápvàomộtkhônggiannhỏhẹp,đểtạoramộtdạngthứcvườnthưởngngoạnmới.Sân lótđáchùaRyouan(竜安寺)(LongAn)(hình33)đãdiễntả“biểnlớn”bằngcáchđể15hònđálớnnhỏtrêncáttrắng,ngoàirakhôngcóthêmgìcả.HoặclàvườnthưởngngoạnởDaitokujidaisen-in(大徳寺大仙院)(hình34)đã

sắpxếpnhữnghònđáđểtạoramộtphongcảnhphứctạpsuốinướcchảyratừnúisâu.Đâylànhữngkiệttác.TuycáchdiễnđạtnầycóliênquanvớitriếtlýcủaPhậtgiáo,mộttriếtlýtìmsinhmệnhcủatoànvũtrụtrongmộthạtbụinhỏ,nhưngởđâyvănhóacủathiềntônđãbỏmấttínhcáchtôngiáo,đểtrởthànhđiêuluyệnvềmặtthuầnnghệthuật.

NhàcấtcóthưviệnMộthiệntượnggiốngnhưtrênđãhiệnratrongnhữngkiếntrúcnhàở,cóquanhệmậtthiết

sâuxavớiđờisốnghằngngày,hơnnhữngvườnthưởngngoạn.Nhữngxâycấtcănbảnkiểuzashiki(座敷)[76]trongnhàởcủaNhậtBảnnhưtoko(床)(sàn),tana(棚)(kệ),shoin(書院)(phòngsách)nhưngàyhômnay,đãkhôngcótrongnhàởcủavũsĩthờiKamakura,vàcũngkhôngcótrong“tẩmđiện”củaquítộcthờixưamàđólànhữngđặcsắccủakiếntrúc“nhàởcóthưviện”vàocuối thờiMuromachi.Nguồngốccủacáchkiếntrúcnầyphátsinhra từcáchthứccấtphòngđọcsáchcủacáctănglữtrongchùachiền.Ngàynay,mộttừngữrấtquenthuộcđểchỉchỗđểgiàydéplênnhànhưgenkan(玄関)(cửađểđếnhuyền,nơikínđáothanhtỉnh),đâylàchữđượcsinhratừtiếngchuyênmôncủathiềntôn.Điềunầyđủđểchothấyảnhhưởngtolớncủathiềntônđốivớikiếntrúc.Kiếntrúcchùachiềncóthưviệnđãđượcđemvàotrongcáchkiếntrúcnhàởthôngthường(hình35).Đây làhìnhthứcthếtụchóacủavănhóatôngiáo.Cáchthứcnhàcấtcóthưviệnđượcxáclậpvàtừđóđãcónhiềuhìnhtháivănhóamớiđược

sinhra,mànếukhôngcócáchthứcnhàcấtcóthưviệnthìkhôngthểhiểuđược.Từtrướcđếngiờnếunóiđếnhộihọađểthưởngthức,ngoạitrừtranhphậtđểlễbái,phầnđôngchỉcótranhcuốntrảitrênbàn,hoặctranhShouji,bìnhphong.Nhờsựphátsinhkiếntrúcnhàsàn,ngườisốngtrongnhàcóthểtreotranhkakejiku(掛軸)(tranhhìnhchữnhựtdàiđểtreotrêntường)đểthưởngthức.NhờđókakejikuđãtrởthànhmộthìnhtháiquantrọngtrongtranhNhậtBản.HìnhtháinầyđơngiảnhơntranhcuốnhoặctranhShouji,bìnhphong,cókhảnăngphổcậprộngrãitrongđạichúng.“Hoađạo”đượcsinhranếubỏquanhệvớikiểunhàcấtcóthưviệnthìkhôngthểnàohiểu

được.Nhờcótoko(sàn),ngườithườngdânmớibắtđầuđặtbìnhbôngởzashiki,cấmbôngđểthưởng thức.Cấmbông trongbìnhbắtnguồn từnghi lễ cúngPhật.Trongnhàquí tộc thờiHeiancũngcónhiềutrườnghợpđặtbìnhbôngtrongnhàvàcấmbôngtrongbình,nhưngvàothờiMuromachi, cóngười giỏi chuyênmônhiện ra, và “rikka” (立花) (lậphoa) (cắmhoa)(hình36)đượccoinhưmộttàinghệ.Rikkakhôngthểthiếuđượctrongviệctrangtríchỗngồitrongphòngđọcsách.Nhìntừđạicuộc,tasẽthấyviệccắmhoađểcúngPhật,trongmộtthờigiannàođóđãbịquênđiýnghĩatôngiáocủanó,vànóđãbiếnthànhmộtphươngtiệnchoviệcnghệthuậthóađờisốnghằngngày.Cóthểnóiđâycũnglàmộthiệntượngthếtụchóacủatôngiáo.

RikkapháiIkebou

ĐờisốnghằngngàytrongthờiđạiMuromachiNếubảothếkỷthứ7,thứ8làthếkỷdunhậpvănhóaTùy,Đường,thìthếkỷ13đếnthếkỷ15

làthờiđạidunhậpvănhóaTống,Nguyên,Minh.Ởthờikỳthếkỷthứ7,thứ8khimàquyềnlựctolớntậptrungvàomộtthiểusốnhữngngườiởgiaicấpcaitrị,sựdunhậpvănhóađạilụcngoàimặtcóvẻhàohoanhưngảnhhưởngcủanócómộtphạmvirấthẹp.Ngượclạitừthếkỷthứ13đếnthếkỷ15khimàđịavịcủadânchúngđãđượclêncao,văn

hóangoạilaituyngoàimặtkhônghàonhoángnhưngđãcómộtảnhhưởngrộnglớnđếnđờisốngthựcchấtcủangườiNhật.TỉdụởNhậttừthếkỷthứ8,chínhphủluậtlệnhđãđúchóatệWadoukaichin(和同開珎)

(HòaĐồngKhaiTrân)vàlấyquyềnlựccưỡngchếlưuhành,nhưngvìkinhtếlưuthôngchưađượcphátđạtđếnchỗcầnhóatệ,nênrốtcuộckinhtếhóatệđãbịbãibỏ.NhưngtừthờikỳKamakura,kinhtếlưuthônghếtsứctiếnbộ,việccầncóhóatệtrởnênthiếtthực.TiềnTống,tiềnNguyên,tiềnMinhđãđượcdunhậprộnglớnvànhờởhóatệngoạilainầy,kinhtếNhậtđãđiđượcvàothờiđạikinhtếhóatệ.Vănhóangoạilaikhôngcònlànhữngvậtliệutiêuphíxaxỉcủagiaicấpcaitrịnữa.ThờiKamakura,KatouKagemasa(加藤景正)đãđượcpháisangTốnghọckỹthuậtchếđồ

sứ, đem về nước, nhờ đó setomono yaki (瀬戸物焼き) (đồ sứ) được bắt đầu và lần lầnsetomonoyakiđượcdùngtrongđờisốnghằngngàycủadânchúng.TrướcđâyởNhậtchỉcónhữngyphụcdệtbằngchỉgaihoặcchỉrócứngnhắc,vànhữngyphụcxaxỉnhưlụa,nhưngđếnthờinầy,vảiđãđượcdunhậptừMinhvàTriềuTiênsang,vàđếnhậukỳthờiMuromachi,bôngvảiđãđượctrồngtrọtởvùngMikawa(三河)(TamHà,vùngphíađôngtỉnhAichi(愛知)ngàynay)vàxungquanh,vàđãmởđườngchovảivóc,mộthànghóakhôngthểthiếuđượctrongđờisốnghằngngàycủadânchúng.ĐiềucầnghiđâylàhiệntượngvănhóangoạilaiđãđưađếnmộttiếnbộtrongđờisốnghằngngàycủangườiNhật.Đếnthờiđạinầy,vănhóađạilụccũngđãbắtđầuhiệnramộtcáchrộngrãitrongsinhhoạt

thựcphẩmcủangườiNhật.Trongthứcăn,dầuđượcdùngnhiềuhơn.Trà,đườngcũngtrởnênthườngra.Đậuhủvàbánhbaođượclàmra.TấtcảnhữngthứcănnầyđãđượcdithựctừcáchănuốngcủaTrungQuốcvàothờiđạinầy.(NhưngbánhbaođậungọtlàmộtphátminhcủaNhật,ởTrungQuốcchỉcóbánhbaothịt).

TẬP3CHƯƠNG6

VĂNHÓAXÃHỘITHỜIPHONGKIẾNVỮNGMẠNHMỹthuậtcủavũtướngvàhàothươngTừviệcthànhlậplãnhđịa(lãnhthổdocáclãnhchúatrựctiếpcaitrị),trậttựphongkiếnđã

đượctạoramộtcáchtựnhiêntrongtừngkhuvực.BaanhhùngOdaNobunaga(織田信長),ToyotomiHideyoshi (豊臣秀吉),vàTokugawa Ieyasu (徳川家康) chếđộhóa trật tựphongkiếnnầy,vàthànhlậpchínhquyềnthốngnhấttrênnhữnglãnhchúaphântánkhắpnơitrongtoànquốc.ĐặcbiệtlàHideyoshi,ôngđãchothihànhmộtchínhsáchgọilàTaikoukenchi(太閤検地)(Tháicápkiểmđịa)[77]đểquétsạchtàntíchcủachếđộtrangviên,xáclậpchếđộđiềnđịatheothểchếphongkiến.Năm1591(Tenshou“ThiênChính”năm19),ôngđãnghiêmkhắcphânchiadântheolílịchxãhộithành3thânphậnlàvũsĩ,đinhnhân(ngườithànhphố)vàbáchtính(nôngdân),vàcấmmọingườikhôngđượcthayđổithânphậnnầy.Hideyoshiđãchotịchthuđaokiếm,cấmnôngdângiữvũkhí,đểchấmdứtviệcthaycũđổimớido“hạkhắcthượng”gâyra,lấytrậttựgiaicấpsĩ,nông,công,thươnglàmcơsở,đểxáclậpchếđộphongkiếndovũsĩcaitrị.Trongthờiđại3anhhùngnầy,khôngkhítựdophóngtúngcủathờiđạitrướcvẫncòntồntại.Vềmặtquốctế,việcgiaodịchvớicácnướctrênthếgiớiđượctriểnkhailinhđộng,khíthếtíchcựcxoayxởcôngviệcvẫncònmạnhmẽ,nêntrongthếgiớivănhóa,thờinầycónhữngđặcsắchàohoakhôngthểthấyđượctrongthờiđạisaukhibếquantỏacảng.Nếuchiathờiđạitheosởtạicủachínhquyền,tacóthểgọithờiOdavàToyotomicuốithếkỷ

16 là thời Azuchi Momoyama (安土桃山)[78] và thời Tokugawa từ thế kỷ 17 là thời Edo.Nhưngvềmặtvănhóasử,từcuốithếkỷ16chođếnnhữngnămKan-ei(QuảngVĩnh)giữathếkỷ17,khoảngthờigiandài80nămnầycóthểgọichunglàthờiMomoyama.Nhữngngườicầmquyềntrướcthờikỳbếquantỏacảng,đãbãibỏnhữngđặcquyềncủa“za”

(座)(tọa:nhữngnhómthương,côngnghiệpđộcquyềnchếtạo,buônbánsảnphẩm),chotựdogiaodịchtrongnước,khuyếnkhíchmậudịchvớingoạiquốc,chếhóatệOoban(大判)(tiềnlớn),Koban(小判)(tiềnnhỏ),xúctiếnpháttriểnkinhtếphânphối.Nhữnghàothươngmậudịch với ngoại quốc ở Sakai (境) (thị trấn gần Oosaka), Hakata (博多) (thành phố ở bắcKyuushuu)đãcộngtácvớichínhsáchnầy.Ởthờiđạinầy,vănhóathànhthịchưađượcpháttriểnđầyđủđểcóthểđượcđịnhnghĩamộtcáchminhbạch.NhữngtaychủyếutrongvănhóaMomoyamalànhữngvũtướngcaitrịmới,kếđólànhữnghàothươnghợptácvớivũsĩ.Vớitinhthầnhàophóng,hoạtbátkhôngchịubịràngbuộcbởinhữngquitắc,vănhóathờiđạinầycósứcmạnhtolớnkhácvớivănhóaquítộcthờixưa,mộtvănhóacótínhcáchcaonhãnhưngyếuđuối,vàcũngkhácvớivănhóathànhthịthờiEdo,kíchthướcnhỏlạisuyđồi.Vớiýnghĩađó,kiếntrúcthànhquáchđãpháthuyđượcnhữngđặctrưngcủavănhóathời

Momoyama.Lúcvũsĩmớixuấthiện,họcònởrảiráctrongnôngthôn,nênthànhquáchcủahọcònthôsơ,phíatrướccónhàgáccao,chungquanhnhàđàomươngcạn.Họlấychiếnthuậtlậpthànhtrìtrênnúihiểmtrởđểcóthểchiếnđấutrườngkỳ.Nhưngkhilãnhchúadànhđượclãnhđịariêngchomình,họđãchocấtthànhquáchtronglãnhđịacủamìnhởnơibằngphẳng,cógiaothôngtiệnlợi,vàchungquanhđóchotậptrungkẻdướivớinhàbuôn,lậprathànhthị.Quymôcủathànhquáchtrởnênlớnra,mươngvừarộnglạisâu,quanhthànhđấpđácao,nhàgáccấtcaohơn,cửathànhlàmvữngchắc,ởtrungtâmcónhàchính(本丸)(honmaru).LạicòncấtthêmTenshukaku(天守閣)từ3đến5tầng(Tenshukaku:nhàgáccaotầngđểtừđócóthểnhìnxa,canhchừngbấttrắc)đểdươngcaouythếquânchủphongkiếncủamình.Trongnhữngkiếntrúctựviệntừtrướcđếnnay,đãcónhữngkiếntrúccaotầngnhưthápbà,

cửachùatheodạngthứcđạilục,nhưngmộtkiếntrúccaotầngkhôngcóliênquanđếntôngiáonhưTenshukaku,hoàntoàndosángchếcủangườiNhật,làmộthiệntượngkhôngcótừtrướcđếngiờ.Quítộcthờixưađãtựmìnhcấtchùachiềncóthápcaovừađểcúngbái,vừađểhãnhdiệnvớitưcáchlãnhđạocủamình,vừagiácngộquyềnthếbébỏngcủamìnhtrướcthếgiớivô

hạn.Ngượclạinhữngvũtướngởthờiphongkiếnvữngmạnhnầy,nhữngngườiđãđốtchùaHieizan,chùaNegoro(根来) (chùaở thônNegoro,mộtphầncủaxã Iwade, tỉnhWakayamangàynay),đãcómộtnỗivuivôcùngtolớnkhicấtnhữngTenshukakucao,đểnêuuythếcủamìnhrabốnphương.Điềunầychotathấysựthụtlùicủatinhthầntôngiáoxảyratừthờiđạitrướcđãđếnchỗ

quyếtđịnh,đúngvàolúcnhữngkiếntrúcthànhquáchtrởthànhchủlưuthaythếchokiếntrúctựviện.NhữngkiếntrúcthànhquáchcóquimôtolớncủathờinầylàthànhAzuchi(安土)củaNobunaga, thành Oosaka (大阪), thành Fushimi (伏見) của Hideyoshi (vùng đất có thànhFushimi sau đó được gọi là Momoyama. Tên thời đại Momoyama có nguồn gốc từ đây,MomoyamakhôngphảilàtênmộtđịaphươngcótrướckhiHideyoshiđượcsinhra).CókỷlụcchothấythànhAzuchi,cóTenshukakucao7tầng.Ngàynaynhữngditíchthànhquáchsơkỳcònlạirấtít.ThànhNagoyacótiếngtâmlớnđãbịcháymấttrongchiếntranhthếgiớithứ2.Maymắnthay,thànhHakuro(白鷺)ởHimeji(姫路)(hình37),mộtkiệttácthànhquáchvẫncònsótlại.

TenshukakucủathànhHarukoTrongthànhquách,dinhcủacáctướngvõđãđượccấthàohoatheodạngthứcnhàcấtcóthư

viện,ở cửaphòngvàvách trongnhàcóvẽ tranhxanhvàngđẹpđẽ.PháiKanou (狩野)vớinhữngnéttranhmạnhbạo,vớimàusắctránglệcócáchvẽhếtsứcxứngđángvớinhữngyêucầunầy.KanouEitoku(狩野永徳),KanouSanraku(狩野山楽) lànhữnghọasĩđạibiểucủathờiđạinầy.HasegawaTouhaku(長谷川等伯),theocáchvẽcủaSesshuucũngcónhữngtácphẩmcócùngkhuynhhướngtrên.Bướcvàothờiđạinầy,pháiKanounhưđãđượcnêulênởchươngtrước,đãcốgắngtổnghợp

chủnghĩamàusắccủatranhYamatoecùngvớichủnghĩacấuthànhcủatranhmựcnước,đãpháthuycáchvẽhoạtbáttươisángđầysứcsống,thoátkhỏicáchthứcgiữachừngmấthồn.Nhưtranhcâycối(Hinoki)(hình38)củaEitoku,Eitokuđãvẽcâycốicóthânhìnhmạnhmẽtrongbìnhphongtolớnvớimàusắcđậmđà.TranhtrênváchởChishakuincóhoahagi(萩)(xatrụcthảo)vàhoamồnggànởrộđẹpđẽquanhcâyphong(kaede)(楓).Đâylànhữngtácphẩmtốicaocủathờiđạinầy.Nỗlựcmôtảvẻđẹpcủabônghoa,thảomộcbằngmộtcảmgiáctươitrẻmới, làsựtìmrađượcmộthươngvịmới,khôngcótrongYamatoecũngnhưtrongtranhmựcnước,nhữngtranhhầunhưchuyênvẽphongtụchoặcsơnthủy.TranhpháiKanoucónhữngcấuđồtolớntừtrướcđếnnaykhôngcótrongtranhNhậtBảnluônluôncóđặcsắcphongnhã,tếnhị.Hộihọathờiđạinầycómộtđịavịđộcđáotronglịchsửnghệthuật.PháiKanounhờđóđãđượcchínhquyềnmạcphủTokugawabảohộvàcáchọasĩcủaphái

nầyđượccoinhưlàhọasĩcủatướngquân.Rồicùngvớisựcốđịnhhóatrậttựphongkiến,tranhđượcbảohộnầylầnlầnmấtđivẻhàophóngquảngđạicủathờiMomoyama,sauđóchỉlập đi lập lại những cách thức cũ kỹ thối nát không có gì thú vị.Họa sĩ đại biểu cuối thờiMomoyama,đãkhông làhọasĩcủatướngquân,mà làTawarayaSoudatsu(俵屋宗達),mộthọasĩđộtnhiênxuấthiệnnhưsaochổitrongnhữngnămKan-ei.

TranhcâycốiởbìnhphongSoudatsugiaoduvớiquítộcKyoutonhưKarasumaMitsuhiro(烏丸光宏)(quítộc,họcgiả

thivănthờiEdosơkỳ),nhậnkíchthíchtừnghệthuậtquítộcxưa,vàđãhọcđượcmứccaosiêutrongnghệthuậtcôngnghệlỗilạcHon-amiKouetsu(本阿弥光悦),đãxuấtsắcthểhiệnvẻđẹpcổđiểntránglệcủatranhYamatoetheocảmgiáccủathờiđạimới.HọasĩnầyđãđểlạimộtsốtácphẩmtráctuyệtnhưtranhbìnhphongGenji(hình39),vàmộtsốtácphẩmkhác.Tuyđềtàicủatácphẩmphầnnhiềulấytừtranhcuốnhoặctruyệnxưa,nhưngcáchthểhiệnđãtriệtđểtheochủnghĩatrangsứccủathờiđạimớikhôngcótrongnghệthuậtxưa.KhôngrõSoudatsusinhratừgiớinào,nhưngcóhọcthuyếtchorằngtừmộthàothươngtênKawarayanghềdệtvảitheocáchthứcnhàĐường.Nếuthậtvậy,đâylàmộtchứngcớmạnhmẽgiảithíchcảmgiáctạohìnhcótínhcáchtrangsứccủahọasĩnầy.TranhcủaSoudatsukhôngcótínhvõtướng,ngượclạicótínhquítộc,khácvớitranhcủapháiKanou,nhưngởđiểmhàohoa,rõrệtthừakếtinhthầnhùngtrángcủathờiMomoyama.Làmộthọasĩcócátínhtươitrẻ,cùngvớiSesshuu,tuyđốichọivềcáchvẽ,xứngđánglà2cựtinhtronglịchsửhộihọaNhậtBản.ThờiMomoyamanhưđãnóiởtrên,vừahãnhdiệnđượcđólàthờiđạihàotráng,mặtkhác

lạicókhuynhhướngmâuthuẫntìmthútrongyênlặng,uốngrượutiêubuồn.Vũtướngvàhàothươngđãtậptrunghếttinhlựccủamìnhvàonhữnghoạtđộngthếtục,mặtkháclạimuốntìmmộthoàncảnhkháccótínhphảnđộng.Touhaku(等伯)ngườivẽtranhtrêncửaphòngcủaviệnChishaku(知積院),cóbảnlãnhtrongtranhmựcnước,đãvẽtranhrừngtùngởkinhđôtrongsươngmưa(hình40),mộtkiệttácđơnsơđạmbạcchothấyrõđiềunóiởtrên.

TranhGenjiMonogataricủaSodatrsu

TranhrừngtùngởTohokuVũtướngvàhàothươngởthờiđạinầy,trongnhữngcuộcđàmđạovềchínhtrịvàthương

mại,thườngmởrahộitrà,nghetiếngnướcláchtáchtronglò,ởphòngtràriêngbiệtyêntĩnh,sayđắmtrongtínhcáchphonglưucủachéntrà.NgườitrongthànhphốSakai(thànhphốởphủOosaka)tênSenRikyuu(千利休)đượcHideyoshibảotrợ,đãtổchứchóanghilễuốngtrà,lậpra“Tràđạo”đượccũngnhờbốicảnhcónhucầuxãhộinhưtrên.Hideyoshiđãcấtraphòngtràbọcvàng,đúngnhưsởthíchcủa“ngườinghèogặpthế”.Tuynhiên,thưởngthức“wabicha(tràtiêukhiển)”(わび茶)trongnhữngphòngtràgọilàyamazato(山里)(thônnúi)cáchbiệtvớithếtục,cấttrongvùngcâycốilặnglẽcócảmgiácnhưởthônnúi,đượcthíchhơn.Đấylà

mộtkhuônmặtkhácbiệtcủavănhóathờiMomoyama.Sarugaku,tranhpháiKanou,cả2,trongthờiđạiEdođãtrởthànhcứngnhắc,theocáchthức

cũkỹkhôngcósinhkhínhưthờitrước.Tràđạocũngvậy,đãbịhìnhthứchóaởthờiEdodướichếđộgia truyềnđộcquyền.Vì thếngàynay tràđạochỉđượccoi làmộtphươngtiện tiêukhiểnthờigiờcủagiaicấpnhànnhã.ÍtnhấtthờiMomoyama,nướctràkhôngcótínhchấtđó.Nhữngvănkiệntruyềnlạinộidungcủanướctràphầnnhiềudonhữngdònggiatruyềnđộcquyềnviếtlạinênkhótinđược.Việcphụcnguyênrõrệtlạicáchthứcuốngtràthờisơkỳthậtkhó,nhưngnhữngkiếntrúcnhàtrà,vườntràcònlại,vẫncòngiữđượchìnhdángngàyxưa.

PhòngtràcủaRikyuu

KatsuraRikyuuTỉdụnhưMyoukian(妙嬉庵)(Diệuhỉam),nhàchờlộptranh(hình41),kiểuRikyuuthích,ở

Yamazaki(山崎)cóhìnhdángbềngoàinhưmộtnhàtranhcủanônggia,bêntrongcóphòngtràkhoảng2chiếu(khoảng3,3m²)cóvẻthôsơchậthẹp,nhưngtrầnnhàcócấutạophứctạp,cùngvớinhữngsấpxếptếnhịquanhphòng.Cấutạolậpthểkhéoléonầykhiếnngườiđến,cảmthấyrộngrãinhưkhôngcóbờbếntrongthếgiớinhỏbé2chiếunầy.Đúngđâylàmộtkiếntrúcđángchúý,vìởđótacóthểthấyđượcsángkiếncôngphuxuấtsắcmàtừtrướcđếnnaykhôngcó.Trongnhữngkiến trúc “thànhFushimi” (伏見)hoặc “Jurakuno tei” (dinh thự tráng lệdo

ToyotomiHideyoshichocấtraởKyouto)đượccoinhưlàditíchcủathờiMomoyama,tacóthểthấyđượcsởthíchnhữngvậtlộnglẫycủanhữngngườithờinầy.Nhữngkiếntrúclưuhànhthờinầycónhiềuđiêukhắctrangsứcchomặtngoàivàmặttrong,cùngvớinhữngtranhvẽhoalệởcửaphònghoặcởbìnhphonglàmvuimắtngườixem.Vàcuốicùngmộtkiếntrúcđầytrangsứcnhư“NikkouToushougu”(日光東照宮),mộtkiếntrúcquênvẻđẹpcânbằngtrongcấuđồ,đãđượchoànthànhvàothờiTokugawaIemitsu(徳川家光).Mặtkhác,phòngtrànhưđãnóiởtrêncũngđượctạoratrongthờiđạinầy.Đâylànhữngkiếntrúcđặtsinhmệnhtrêncấutrúcthuầntúykiếntrúcvàtrêntínhthựcdụng“đểuốngtrà”.Tínhcách2mặtcủathờiđạinầylàkếtquảcủamộtcânbằngkiệntoàn,ngănchậnđượctrụylạctoàndiệntrongkiếntrúcNhậtBản.

VườnhoaởShugakuinRikyuuHơncảphòngtrà,mộtkiếntrúcloạibỏtấtcảnhữngyếutốtrangsức,đểpháthuytốiđacơ

năngvà cấu tạo lựchọcmỹ thuật củanơi sinhsống theocách thứcxâycất thưviện,đó làKatsurarikyuu(桂離宮)(tênmộtbiệtthựcủahoàngthất)(hình42).Kiếntrúcnầyđượccấtrahếtsứccôngphutrongvườnhoathưởngngoạn,làmộttàisảnvăn

hóa độc đáo của Nhật Bản đáng hãnh diện với thế giới. Đây là kiến trúc do thân vươngToshihito(智仁)vàToshitada(智忠)choxâytừnhữngnăm“Genwa”đến“Kan-ei”(đầuthếkỷ17).Vẻđẹpcủavănhóaquítộcthờixưađãđượcsửdụnghếtsứcphongphúởđây.ĐiểmnầygiốngvớitìnhtrạngcủatranhSoudatsu.Thêmvàođó,sơntrang“ShuugakuinRikyuu”(修学院離宮) (hình43) do thiên hoàng “Go Suibi” (後水備) cho cất ra, để nhìn những núi vùng“Rakuhoku”(洛北)(LạcBắc)(vùngphíabắcKyouto),đãlàmộtvườnthưởngngoạncóquancảnhhùngvĩ,hiếmcóởđấtNhậtnhỏhẹpnầy.ĐâycólẽlànhữngcôngtíchcuốicùngmàconcháucủaquítộcthờixưađãcốnghiếnđượcchocôngtácsángtạovănhóaNhậtBản,bằngcách tiết ra những tinh túy truyền thống của văn hóa thời xưa. Nhưng những điều nầy từKatsurarikyuuđếnSoudatsu,nhữngdạngthứctráctuyệtđóchỉcótrongmộtđời,vàđãkhôngphảilàmộtkhởiđiểmchomộtpháttriểncaohơn.TínhcáchquítộcxưacũđãthiếutínhthíchứngđểđượcpháttriểnrathànhvănhóathờiEdo.

Nhữngtiếpxúcđầutiênvớivănhóatâyphương

TrangbìnhphongvẽthuyềnBồĐàoNhaVănhóaMomoyamanhưđãnóiởphầntrêncóđặcsắclàđãsinhradạngthứcNhậtBảntheo

nhữngyêucầutrongsinhhoạtcủangườiNhật.VănhóanầyđãthoátrakhỏinhữngdạngthứcTrungQuốc,dunhậptừTống,Nguyên,vàMinh.CómộtđiềukhôngthểbỏquađượclàsongsongvớitìnhthếnầyđãcónhữngdunhậpvănhóaÂuchâu,nhữngnơimàtừtrướcđếnnayNhậtđãhoàntoànkhôngcógiaothiệp.ThếlựchướngđôngcủaÂuchâu,chủyếulàBồĐàoNha,cuốicùngvàonăm1543,đãgâyraviệctàuBồĐàoNhatrôidạtđếnTanegashima(種子島) (đảoởphíaNamNhậtBản), và vàonăm1549 (nămTenmon (ThiênVăn thứ18), nhàtruyềngiáoFranciscoZavielđãbướclênđấtNhật.ĐâylàcuộctiếpxúcđầutiêngiữaNhậtvớiTâyphương.Từđókhoảng100năm,chođếnlúcbếquantỏacảng,ngườiBồĐàoNha(thờiđógọilàngườiNanban(ngườimanrợtừphươngNam))quamậudịchvàtruyềnđạo,đãtruyềnbásangNhậtnhữngvănhóavậtchấtcủaTâyphươngtrongđócósúng,cùngvớivănhóatinhthầncủađạoThiênChúa(thờiđóđượcgọilàKirishitan)(hình44).RồisauđótàuTâyBanNha,tàuHòaLan,AnhlầnlượcđếnmởgiaothôngvớiNhật.LúcnầylàlúcHideyoshiđưabinhsangTriềuTiên,lậpkếhoạchchinhphụcđảoLuxoncủaPhilipine,đưatàuShuin(朱印)(chuấn)[79]mậudịchvớivùngbiểnphíanam.Trongvòngmộtthếkỷ,NhậtBảnđãcómộtkhôngkhíphóngkhoángcótínhcáchquốctếchưacóbaogiờ.QuanhữnggiaothươngvớingườiÂuchâu,ngườiNhậtđượcbiếtrằngngoàiĐường(Trung

Quốc)vàThiênVực(ẤnĐộ)cómộtthếgiớivănminhgọilàTâyphương,vàtừđóngườiNhậtmớibắtđầuđưamắtratoànthếgiới.Nobunaga,Hideyoshi,IeyasuđãnhìnđịacầugiấycùngvớibảnđồthếgiớivàbiếtđượcvịtrícủaNhậttrênthếgiới.SauthờiđạinầythếgiớiquancủangườiNhậtđãthayđổihẳnởđiểmnầy.NhiềuyếutốcótínhcáchTâyphươngmộtngàynàođóđãxenvàođờisốnghằngngàycủa

ngườiNhật.NhữngdanhtừnhưBoushi(nón),Zubon(quần),kappa(tơi),Shindai (giường),Isu(ghế),Gankyou(kínhmắt),Tokei(đồnghồ),Tabako(thuốclá)tuysauđócómộtsốđãbiếnmấttrongthờiEdo,đãbámchặtvàođờisốngcủangườiNhật.NgàynaytrongtiếngNhậtcónhữngchữnhưSarasa(vảimàu),Pan(bánhmì),Rasha(nỉ),Birodo(nhung)lànhữngchữcónguồngốctừtiếngBồĐàoNha,nhữngtiếngcònsótlạitừthờiđạidunhậpvănhóaNamman.Vềmặttinhthầncũngvậy,ngườiNhậtđãđượcdạychonhiềuđiềumớilạmàtừtrướcđến

naychưabiết.ĐạoKirishitanđãthuyếtgiáotínngưỡngđếnthượngđếduynhất,tuyệtđốiđãlàmngườiNhậtkinhdị,vìngườiNhậttinởđạocónhiềuthầnhoặcchỉbiếtđạocáigìcũnglàthần (Hanshinkyou (汎神教) (phàm Thần đạo)). Cùng với việc đó người Nhật cũng đượcthuyếtvềđạođứcmộtchồngmộtvợ,điềunầyđãgâyraxúcđộngtolớn.NgàyxưaPhậtgiáođãđếntừTrungQuốc,nhưngPhậtgiáođãđếnNhậtdonhữngyêucầucótínhchủthểcủagiaicấpcaitrị,khôngcóquanhệgìvớigiáođoànởTrungQuốc,chonênđạonầyđãđượctiếpthutừtrênđếndưới.Kháclại,KirishitanđãdonhữngnhàtruyềngiáocủagiáođoànThiênChúaởÂuchâu,tíchcựctừngoàiđemvào.Nhữngngườinầyđãtruyềnđạotrựctiếpđếndânchúng,vàtrongmộtkhoảngthờigianngắnđãcóđượcmộtsốtínđồđôngđúc.Nhữngtínđồnầy,đểgiữđúngnghithứccủatôngiáo,đãcótậpquándùngtuầnlễvàdươnglịch.Cùngvớihoạtđộngtruyềngiáo,giáodụcđạoThiênChúađãđượcthựcthiởtrườnghọchoặcởnơitunghiệp.ChữLatinđãđượcdùngđểdịchsáchThiênChúa,vàNhậtBảncổđiểncùngvớitựđiểntiếngNhậtđãđượcxuấtbảnra(bảnKirishitan)(hình45).Tranhsơndầu,tranhbảnđồngđượcgiớithiệuđến,kịchtôngiáovànhạcTâyphươngđượctrìnhdiễntrongnhữngbuổihọpcủatínđồ.Tuy

phạmvinầykhôngtolớnnhưngcũngđủchotathấytrongmộtgócnhỏởnướcNhậtthờinầy,xãhộiNhậtBảnđãtiếpxúcnhiềumặtvớivănhóaTâyphương.

TừđiểntiếngNhậtKirisitanNhưngvănhóatinhthầncủaKirishitanđãkhôngđượctiếpthugiốngnhưnhữngphẩmvật

thựcdụngnhư súngống,đồnghồ, kínhmắt.Thànhcông trong truyềnđạoKirishitanphầnnhiềudoởviệctuyêntruyềndùngnướcthánhtrịbịnh,hoặcđeothậptựgiánhưbùaphùhộởchiếntrường.KirishitanđãthànhcôngtrongviệcthayđổicấutạotinhthầncủangườiNhậtlàmộtnghivấn.Mặcdầuvậy,dướicặpmắtcủagiớicaitrị,kếthợptinhthầngiữatínđồchungquanhnhàtruyềngiáolàmộtđiềunguyhiểmđốivớitrậttựphongkiếnvừađượcxáclập.Vớimục đích đề kháng tín đồ Phật giáo, Nobunaga đã công nhận Kirishitan, nhưng từ sauHideyoshi,việccấmđạođãtrởthànhquốcsách,vàvớilýdođónăm1639(nămKan-ei16)tướngquânIemitsucấmtàuBồĐàoNha,vàphátlệnhbếquantỏacảng.Kirishitanđãbịđànápmãnhliệt,nhiềutínđồđãtuẫnđạo.Vềmặttínngưỡng,khácvớithờikỳlấythựclợiđểbànhtrướngtruyềngiáo,thờikỳnầyviệctruyềngiáođãbịtắtnghẹn,vìnhữnghìnhphạttànkhốcđốivớitínđồ.KếtquảcủađiềunầykhôngnhữngđãlàmKirishitandiệtvong,màvănhóaNammancóquanhệvớiKirishitan cũnghầunhưbịbiếnmất.Trongđời sống củangườiNhật,ngoàithuốclá,kínhmắt,nhữngvậtđãcógốcrễ,vănhóaNammanđãbịquétsạchrakhỏivănhóaNhật,vànhữnggiaothiệphàohoavớivănhóatâyphươngchỉlàmộtgiấcmộngtrongmộtđêmngủ.GiaothiệpvớivănhóaTâyphươngtuychỉcótrongmộtthờigianngắn,cũngđủđểtầmmắt

củangườiNhậtrộngra,đólàmộtthuhoạchlớnlaonhấtcủathờiđạinầy.Năm1585(Tenshounămthứ13)Oomura(大村),Arima(有馬),Ootomo(大友),3lãnhchúaởKyuushuuđãđượcpháisangÂuchâu,nhữngngườinầyđãmangtặnggiáohoàngRomatranhbìnhphongcủapháiKanouvẽphongcảnhnúiAzuchi.Tuykhôngcódấuvết rằng tranhnầycóảnhhưởngtrongmỹ thuật Tây phương, nhưngnó cho thấy việc giao thiệp văn hóa giữaNhật vàTâyphươngkhôngnhấtthiếtchỉcómộtchiều.CóthểnóiđâylàmộtngoạitiếnvănhóatrướckhitranhUkiyoe(浮世絵)củaNhậtgâyảnhhưởngđếnpháiấntượngvàohậukỳthếkỷ19.

Sựcốđịnhcủatrậttựphongkiến,đạođứcNhogiáoápđảogiớitưtưởngCấutạocănbảncủaxãhộiphongkiếnmặcdầuđãđượcthiếtlập,nhưngcáclãnhchúa(大

名)(Daimyou)từthờichiếnquốcvẫncòncóthựclựcchưathểcoithườngđược.Xãhộichưađượccốđịnh,khôngkhí tíchcựccó tínhcách thờiđạicủa thờiMomoyama,đếnđời tướngquânthứ3,TokugawaIemitsu,đãbắtđầucóbiếnchứng.Mạcphủvớitưcáchchínhphủtrungương, có quyền thế không lay độngđược. Các lãnh chúa, đồng liêu của họTokuguwangàytrước,giờđâyđãtrởthànhthầnhạ,phụctùngmạcphủ.Khíphách“hạkhắcthượng”khôngcòndấuvết.Trậttựcănbảncủaxãhộiđượccủngcốkhôngthểlunglayđược,đạidiệnbằngviệcphânchia4giaicấp“sĩnôngcôngthương”.Trậttựgiaicấpnầyđãvẽramộtranhgiớikhôngthểvượtquagiữagiaicấpcaitrị“vũsĩ”với

giaicấpbịcai trị “hyakushou”(百姓) (nôngdân)và“chounin”(町人) (ngườiđô thành làmcôngthương)đểbảođảmthuhoạchcủavũsĩquaniêncống,thuếhiệnvậtcóthuếsuấtcaođánhlênnôngdân,nhữngngườitrựctiếpsảnxuất.Dướihyakushouvàchounincó2giaicấphạtiệngọilàEta(uếđa)vàHinin(非人)(phinhân).Quanhệtrêndướinầykhôngnhữngchỉcógiữacácgiaicấp,màtấtcảmọiliênhệconngườiđềucótrậttựtrêndưới,tônti.Tronggiaicấpvũsĩđươngnhiêncóquanhệchủtùng,ở thườngdâncóhonkei(本家)(nhàchính) vàbekkei(別家)(nhàchia),ởthươnggiacóchủvàngườilàmthuê,ởnôngthôncóđịachủvàtáđiền,ởthànhthịcóchủnhàvàngườimướntiệmv.v…bấtcứđâucũngcótrêndưới,tônti,thậmchítronggiađìnhgiữachacon,chồngvợ,anhemđềucóphânbiệt.TừthờiMuromachiđịavịcủaphụnữlầnlầnbịtụtlùi,đếnthờiEdo,sựtụtlùiđạtđếnmức

cựcđoanquanguyêntắchônnhân“làmdâu”.Vềcấutạocănbảncủaxãhội,thờiđạinầyđượccoilàxãhộiphongkiếncổđiển,nhưngvềquanhệgiađình,nênsosánhvớichếđộnôlệcổđiểncủaHylạpvàLamãthìđúnghơn.Trườnghợpcủanôngdânvàthươngnhânhạtầng,hơikhácvìvợchồngconcáiđềuphảicùnglàmviệcthìmớisốngđược.Ởnhữnggiađìnhmàgiatrưởngcómộttàisảncốđịnhnhưvũsĩcóbổnglộc,thươngnhâncótiệm,nôngdâncóđất,giatrưởngcóquyềnuy thừakếduynhất,quyềnuynầycó tínhcách tuyệtđối, cưỡngchếmọingườitronggiađìnhlệthuộcvào.Ngườivợ tronghônnhân làmdâu,khikếthônsẽđếnnhàchồngvới thânphậnđáng tội

nghiệp.Vợkhôngcómộtquyềnlợinàođốivớitàisảncủanhàchồng.Dâukhôngphảilàvợcủangườichồngmà làdâucủanhàchồng,khôngthểtránhkhỏiáp lựccủachachồnghoặcmẹchồng,nhữngđạibiểuquyềnuynhàchồng.Nhữngphóngtúngvềtìnhdụccủachồngđượcxãhộithừanhận,đôikhiđượckhuyếnkhích,mặckhácvợcónhiệmvụgiữtrinhthụcvớichồng,tộigianthôngcủavợbịcoi làtrọngtội,đángchết.Kếtquảcủaviệccôngnhận“mộtchồngnhiềuvợ”đãtạoramộtthânphậnlà“thiếp”ngoàivợchính.Thiếpcũngnhưvợchínhđềucónhiệmvụtrinhthụcvớichồng,nhưngkhácvớiviệcnhiềuvợthờixưa,thiếpbịkhinhmiệtvàcóthânphậnhạtiệnnhưkẻởđợ.Đólàcáchthứccủaxãhộiphongkiếnnhằmduytrìquanhệcănbảngiữavũsĩvànôngdân,

đểvũsĩcóthểthuhoạchtừnôngdânmộtcáchtrườngcửuquaquanhệphụctùngvôđiềukiệncủangườidướiđốivớingườitrên.Trậttựtrêndưới,tôntinầyđãđượctổchứchóaởmọitầnglớptrongxãhội.Quanhệchủtùngtronggiaicấpvũsĩ,sosánhvớithờivũsĩcóchânđứngởnôngthôn,khôngcóthayđổicănbảntrênquanhệgiữa“ơn”củachủquânvới“bổngcông”(trảơn)củagiathần.Nhưngsứcquảnlýcủachủquânđãtrởnênhếtsứcmạnhmẽvìđạiđasốvũsĩngoài lãnhchúara,sốngởthànhthị,họđãbiếnthànhnhữngngườitiêuphícó lươngbổngbằnglúagạo,dođóhọđãmấtđithựclựcđốikhángvớichủquân.Nhưsẽnóiởphầnsau,dotíchlũydưdãcủadânđôthànhvàsựthiếuthốntàichínhcủavũ

sĩ,trênthựcchấtquanhệtôntigiữavũsĩvàthườngdângiảmđi.Tìnhcảmgiađìnhđượcbảotrìdướiquanhệthânhòa,vượtquaquanhệquyềnlực.Trậttựtrêndưới,tônticủathờiđạinầykhôngnhấtthiếtđãchiphốimọiviệctrongsinhhoạtconngười.Nhưngcấutạocănbảncủaxãhộiphongkiếnrốtcuộcđãgiớihạnhoạtđộngcủaconngườitrongmộtkhunghẹp.TưtưởngđểchínhđánghóaquanhệxãhộinầylàNhogiáo,nhấtlàđạođứccủapháiChuTử,đã

chiếmmộtđịavịtolớntronggiớitưtưởngcủathờiđạinầy.Giớicầnlaodânchúngvừamớilậpđượctổchứchươngthôn,chưakịpbắtđầuhướngsang

việcnângcaođịavịxãhội,thìđãbịgiaicấpcaitrịmớiđóngđinhdướimộtchếđộquảnlýmãnhliệt,nênrốtcuộcchỉbiếttiếptụctinvàoThầnPhậtnhưtừxưađếnnay.Nhữnglãnhchúathờichiếnquốc,nhữngngườitừdướileolêngiaicấpcaitrị,màtrênđỉnhlà3anhhùng,đãlànhữngngườikhôngtinvàoquyềnuycủaThầnPhật,cũngkhôngcólòngtôntrọngđạođứctrêngiấycủaNhogiáo.TokugawaIeyasumờiFujiwaraSeika(藤原惺窩),họcgiảpháiChuTử,dùngHayashiRazan(林羅山)củapháiđó,chothiềntăngSuuden(崇伝),vàtăngTenkai(天海) đạo thiên đài làm cố vấn, chỉ vì theo tập quán của những người cai trị có từ thờiMuromachi,vàtừđóđãdùngnhữnghọcgiảngũsơn[80],chớkhôngphảivìtinởThiềntônhoặcNhogiáo.Trậttựphongkiếnđãđượccốđịnh.Cùngvớinhữngđòihỏivềhọcvấntrongxãhộiđanglên

cao,NhogiáonhấtlàhọcpháiChuTửđãđượcýthứclàmộthọcthuyếthữuhiệutrongviệcduytrìxãhộiphongkiếnvềmặtluânlý.Từthờitướngquânthứ5,Tsunayoshi(綱吉),chínhsáchvăntrịđượcápdụng,bỏcáchchínhtrịvũđoánnhưtừtrướcđếnnay.Từđómạcphủđãtích cựckhuyếnkhíchNhohọc, choNobuatsu (信篤), cháu củaRazan (dòngHayashi), làmtổngtrưởngđạihọc,dờitưthụccủaôngtasangShouheizaka(昌平坂),vùngYujima(湯島),Toukyouđểđàotạohọcsinh.NhưngđiềunầychỉlàmộtbảohộđặcbiệtchodòngHayashi.TrườngShouheizakatrởthànhhọcphủcủagiớiquanlạisaukhiMatsudairaSadanobu(定信)[81]ralịnhcấmhọcnhữnghọcthuyếtkhácvớiChuTửhọcvàonăm1790(Kanseinămthứ2).TừđóChuTửhọcđượccôngnhậnlàhọcthuyếtduynhấtcủagiớiquanlạimạcphủ.ChuTửhọc,đạibiểuchoNhohọc,đãđượccoilàtriếthọcchínhthốngtrongxãhộiphongkiến.LýluậncủaChuTửhọcđặttrênnguyênlývôbiệnchứng(hìnhnhithượng)lấyđốilậphai

chiều(nhịnguyên)củathiênđịa,âmdươnglàmcănbảnchotrậttựtrêndưới,tôntitrongxãhộiconngười.Lýluậnnầy,đốivớigiớicaitrịthờiphongkiếnlàtưtưởnghếtsứctiệnnghi.HayashiRazancôngkíchKirishitanvớilýdolàKirishitanbảorằngtráiđấttròn,vànếutráiđấttrònlàmgìcóquanhệtrêndướigiữathiênđịa.Trườnghợpcóhaingười,nếukhôngcótôntigiữahọ,thìhọsẽnắmbiếunhauvàtrậttựkhôngthểduytrìđược.Quânthần,phụtử,phuphụtấtcảđềuphảitheotrậttựtrêndưới,tôntivàngườidướivângtheongườitrênthìthiênhạmớiđượctháibình.ChuTửhọcđãcómộtnộidungđápứngđượcnhữngyêucầuchínhtrịcủagiớicaitrịphongkiến.Vănkiệnvềđạođứctrongsinhhoạthằngngày,điểnhìnhlàquyểnYamatozokukun(大和俗

訓) (Đạihòa tụchuấn) củaKaibaraEkiken (貝原益軒) vànhững sách thông tục giáohuấnkhác.Nhữngsáchnầyđãdạyrằngkhôngcótộibấttrungnàohơnlàphêphánquânchủ,ngoàinhữngngườiởđịavịđặcbiệtkhôngaicóquyềnphêphánchínhtrịquốcgia.Lạicóchỗdạyrằnghếtlònghiếuthảovớichamẹ,nânggiúphuynhtrưởnglàcănbảncủađạođứcconngười.Đặcbiệtđángchúýnhấtlàgiáohuấnliênquanđếnphụnữ.Ởphụnữcó7điềugọilà“thấtkhứ”,nếuphụnữphạm1trong7điềunầy,bịlyhôncũng

khôngoántráchđược.Khôngcon,hoặcbịnhtậtlànhữngđiềungoàiýmuốn,phụnữđượcgiáohuấnlậpđilậplạirằngkhôngđượcghenghét,nhiềulời,phậnlàmdâuphảicoitrọngvànghelờichamẹchồnghơncảchamẹmình,dẫuchamẹchồngkhôngthươngyêumìnhchăngnữacũngkhôngđượchậnthù,coichồngnhưchủnhâncủamình,dẫuchồngcósailầm,cũngkhôngđượchậnthùghenghét.Nhữnggiáohuấnnầyđãgiảngdạyphụnữtùythuộc,nôlệvàogiađìnhchồng.SáchOnnaDaigaku(女大学)(NữĐạihọc)mộtsáchcótiếng,domộtngườinàođómượngiáohuấncủaEkikenviếtra,khôngnhữngchỉcótínhcáchgiáohuấnphụnữ,màđãđềrađạođứcphụnữ,tượngtrưnglậptrườnglệthuộccủaphụnữởmọigiaicấptrongxãhộiphongkiến.Tómlại,nhữnggiáohuấncủaEkikentrongđạođứchằngngày,khôngphảilàcáchsuynghĩ

đặcbiệtcủaChuTửhọchoặcmộthọcpháinàođó,màlàmộtquyphạmđạođứcchung,tổngquáttronggiáodục,họcvấnphongkiến,gồmchungNhohọcvàQuốchọc.Tưtưởngnầy,ítnhấtngoàimặtđãcôngnhiênchiphốigiớitưtưởngthờinầy,làđiểmkhácbiệtlớncủaxãhộiphongkiếnkhácvớixãhộicũxưa.

Nhưngtấtcảtưtưởngcủaxãhộiphongkiếnkhôngnhấtthiếtđượcthànhhìnhtheotiệnnghicủagiaicấpcaitrị.Ởxãhộiphongkiến,cómâuthuẫn,cópháttriển.Giớitưtưởngcũngvậy,khôngphảilúcnàocũngbịđìnhtrệ.Nhữngphảnkhángvớichủnghĩanghiêmtrang,phinhâncủaChuTử,trướcnhấtxảyratrongnộibộNhohọc.Họcpháiphụccổnổilên,tìmcáchquaylạinhữngdạybảocủaKhổngTử,MạnhTử,bỏđilýluậncótínhcáchtriếthọcPhậtgiáocủaChuTử.Trướchết, Yamaga Sokou (山鹿素行) đã viết Shougyou youroku (聖教要録) (Thánh giáo

yếulục)phủđịnhChuTửhọc,kếđếnItouJinsai(伊藤仁斎),xuấtthânởKyoutođãđềxướngtriếthọc“nhấtnguyênluận”(mộtchiều)thaythếchothuyết“lýkhínhịnguyên”củaChuTửhọc, và lập ra học phái Horikawa (堀川). Sau đó Ogyuu Sorai (荻生徂徠) đề xướngKobunjigaku (古文辞学) (Cổ văn tự học), lập ra học phái Ken-en, chống lại với học pháiHorikawa.3họcpháiphụccổnầytuycólýluậntriếthọckhácnhau,nhưngđãcùngtôntrọngsựthực

hơnnhữnglýluậnkhôngkhông.Sokouđãlậpra“Vũsĩđạohọc”dạynhữngđiềuvũsĩcầntudưỡngtrongxãhộitháibình.JinsaisốnghàohoatronggiớihàothươngKyouto,Sorailàmcốvấnchotướngquânđờithứ8,Yoshimune(吉宗),hợptácvớichínhsáchcủngcốtrậttựphongkiến.Nhữngngườinầytuycókhácnhautronglậptrườngxãhội,nhưnggiốngnhauởchỗcóchủtrươngtưtưởng,đãlàmầmmóngchocáchthứcsuynghĩhiệnđại.NhữngngườikhácnhưNakaeTouju(中江藤樹),họcgiảchuyểntừChuTửhọcsang“Dương

Minhhọc”hoặcKumazawaBanzan(熊沢蕃山),ngườicùngmôn,đãchủtrươngtínhđặcthùcủaphongthổNhậtBản,từđóluậnvềsựcầnthiếtcủamộtnềngiáodục,họcvấnđặcthùcủaNhật Bản. Và Tominaga Nakamoto (富永仲基) đã làmột học giả triệt để theo hướng củaBanzandạy.NakamotolàhọcgiảNhogiáo,họcởKaitokudou(懐徳堂)(ởOosaka)đãlớntiếngrằngNho

giáolàđạocủaTrungQuốcxưa,PhậtgiáolàđạocủaẤnĐộxưa,ThầngiáolàđạocủaNhậtxưa,khôngphảilàđạocủaNhậtngàynay.NhữnghọcgiảphụccổvàhọcgiảpháiDươngMinhtuyđãthoátrakhỏiuylựccủaChuTửhọcnhưngvẫnởtrongkhungkhổcủaNhogiáo,mộtmìnhNakamotođãcótựgiáccầnphảisángtạoramộttriếthọcmới,hợpvớihiệnthựclịchsử,bỏnhữngthànhkiếncũ.Tuychủtrươngnầykhôngcónộidungtíchcực,nhưngđãlàmộtlýluậndọnđườngchotưtưởngmới,phiNhogiáo.Thầnđạothờinầy,pháikếthợpvớiNhogiáogọilà“Nhogiathầnđạo”cóưuthế.Tuyvậy

vẫncóngườitừmộtlậptrườngđặcthù,phêphánkịchliệttưtưởngNhogiáo.MasuhoZankou(増穂残口),cókinhnghiệmtrongsinhhoạtdânchúngbìnhdân,đãchỉtrích

đạođứcNhogiáođặtnặng trênnghi lễhình thức,không tôn trọngnhân tình,điểnhình lànhữnghônnhânkhôngcóyêuđươngđãlàmchonhiềungườitrởnênbấthạnh,vàchủtrươnghônnhâncầnđặttrênyêuđương.Zankoucònchủtrươngrằngdẫubịgiếtvìtộigianthôngđinữa,cũngnênquántriệtvớitìnháichânthậtcủamình,vàchorằngtưtưởngnamtônnữtilàtưtưởngcủaTrungQuốc,trongThầnđạoNhậtBảnnamnữcólậptrườngbìnhđẳng.Nhưngtiếclàýthứcnầy,lấysinhhoạttậpquánthờixưalàmquyphạmđểphêphánđạođứcphongkiến,cónhiềuchỗgiốngnhauvớitưtưởngcủacáchọcgiảquốchọcphụccổThầnđạovềsau.Một thủđoạndùngđểcấmchếKirishitan làchếđộ“terauke”(寺請),bắt toàndânbốthí

chùachiền.KếtquảcủaviệcnầyđãchoPhậtgiáomộtđịavịnhưlàquốcgiáo.Bảohộchínhtrịnầyđãlàmtănglữtrụylạc,gâyrađìnhtrệtrongtưtưởng.ThờiEdo,Phậtgiáocóthếlựctolớntrongxãhội,nhưngtronggiớitưtưởngđãhoàntoànvôlực,biếnthànhmộttínngưỡngngudân.Vàothếkỷ17,tăngẨnNguyênngườiMinh,pháiThiềntônđếntruyềnOubakushu(黄檗宗)(Hoàngbíchtôn),ngoàirakhôngmộttônpháinàokhácđượclậpra.Cùngvớiviệcbiếntínngưỡngtrởnênthấphèn,mỹthuậtPhậtgiáohầunhưkhôngcómộttácphẩmnàocógiátrị.Duynhấtvàothờinầy,nhữngtượngphậtđầycátínhvớimộtsốlượngtolớnđãđượckhắcraởmọinơitrongnướcNhậtkhităngEnkuu(円空)đidulịchquađó,lànhữngtácphẩmsánglạngtronglịchsửmỹthuậtPhậtgiáoNhậtBản(hình46).ThịnhvượngcủaNhohọcđãhiệnravớihìnhtháilàlàmthayđổivịtrímàPhậtgiáođãgiữ

từtrướcđếnnay.Phậtgiáodạyvềhậuthếhoặcvềxuấtgia(trongthựctếcầunhữnglợiích

hiệnthế),ngượclạiNhogiáothuyếtvềđạođứcvàtriếtlýcủahiệnthế,thựcchấtcótínhchấtchủnghĩahiệnthực.Nhogiáođốivớikẻbịcaitrị,giảngviệcphụctùngvôđiềukiện,đồngthờiđốivớikẻcầmquyền,thuyếtnhữngđiềucầnphảigiữcủangườicaitrị.CùngvớiviệcthịnhvượngcủaNhohọc,họcmôn“kinhthếtếdân”,ngànhchínhtrịhọcvàkinhtếhọcngàynay,cũngtrởthànhphổthông.

HìnhtườngPhậtcủaEnkuuĐặcbiệtlàhọcpháiSoraicóquantâmmạnhmẽđếnchínhtrịvàđãsoạnranhiềusáchvề

chínhtrị,kinhtế.Quyển“Chínhđàm”củaSoraivàquyển“Kinhtếlục”củaDazaiShundai(太宰春台),mônhạcủaSorai,rấtnổitiếng.Nhữngngườinầykhôngthỏamãnđượcvớinhữngtriếtlýtrừutượng,đãluậnthẳngđếnnhữngvấnđềhiệnthựccủaxãhội.Mặcdầunhữngmâuthuẫncủaxãhộiphongkiếnđãbắtđầuxuấthiệnnhưngvìkhôngdựđoánđượcconđườngpháttriểncủalịchsửđểkhắcphụcmâuthuẫnđó,nênkinhtếchínhtrịluậncủathờiđạinầy,sovớinhữngsáchđồngloạiởthờihậukỳEdo,khônghiệnthựclắm.Soraiđãbảorằngđểlậplạitrậttựxãhộicầnphảinghĩđếnlợiíchcủavũsĩvànôngdântrướcnhất,dẫuthươnggiabịvỡtiệmcũngkhôngmàng.Đứngtrênlậptrườnglấyvũsĩlàmtrọngtâmđểcủngcốchếđộphongkiến,đươngnhiêncólờinóinhưtrên,nhưngvớicáchlàm,đưavũsĩvềnônglàđiềukhôngthựctế,ngượclạivớithờithế,chỉcótínhcáchkhôngkhông.GiốngnhưSorai,chínhtrịkinhtếluậnthờinầyđượclậpravớimụctiêuduytrìtrậttựphongkiến.Chủnghĩatrọngnôngcoitrọngnôngdânvànôngnghiệplànguyêntắcvìnôngnghiệplàsảnnghiệpcănbảncủaxãhộiphongkiến,chonêncầnphảigiữvữngsứcsảnxuấtnôngnghiệp,duytrìthuhoạch,bảohộđịavịcaitrịcủavũsĩ.Ởđâychủnghĩanầykhôngphảinhằmmụcđíchcoinôngdânlànhữngngườiđángtôntrọng,cầnphảicảitiếnsinhhoạt.Trênthứtự“tứdân”,nôngdânởtrênnhữngngườiđôthành,nhưngtrênthựctếhọphảichịuđựngnặngnềnhất.Cótụcngữ“nôngdânvàkhănvắt”,càngvắtthìnướccàngralàbiểungữcủanhữngngườithuthuế.Trongxãhộiphongkiếnmàchủnghĩatrọngnôngcóýnghĩanhưtrên,đờisốngcủanông

dânđãbịkềmchếởmứcđộthấpkémchỉvừađủđểduytrìsứcsảnxuấttrởlại.Nhữngngườicầmquyềnđãkhôngngừngcanthiệpvàođờisốnghằngngàycủanôngdân,nhưrahuấnthịkhôngđượcănmặcđồlụa,phảibỏvợnếuvợuốngtràv.v…Dẫukhôngbịngườicầmquyềncưỡngchếđinữa,vớinhữngbốclộttừtrên,đểsinhhoạtkhôngbịđổvỡtrongnềnkinhtếhànghóa,nôngdânphảichịumộtmứcsốngthấpkémtàntệ,trongkhiphảilàmviệcnhưsúcvật.ThờiEdovănhóathườngdânrấtthịnhvượng,nhưngđâychỉlàvănhóacủadânđôthành.Nhữngngườicầnlaođầutắtmặttốiởnôngthôn,khôngcómộtpháttriểnvănhóamớinàođángkể.Trongthờixãhộiphongkiếnbànhtrướng,vănhóakhôngtậptrungởthànhthị,vànănglượngthúcđẩylịchsửtiếnbộcóthểnóilàxuấtpháttừnôngthôn,nhưngđếnthờiEdokhoảngcáchgiữanôngthônvàthànhthịđãrộngra.

HọcvấnthịnhhànhvàgiáodụcphổcậpKhôngnhữngchỉNhohọc,họcvấnthờinầycũngrấtthịnhhành.Mộtlàsửhọc,sửhọclúc

nầycó2chươngtrìnhtusửđạiquimôtrongdòngHayashivàdòngTokugawaởMito(水戸).SựnghiệptusửcủadòngHayashibắtđầutừthờiRazan,đếnđờiconShunsai,310quyển

“Honchoutsuugan” (本朝通鑑) (Bản triều thônggiám)đượchoàn thành.Côngviệc tu sửởMitodolãnhchúaMitsukuni(光圀)lậpkếhoạch,dùngnhiềuquansứbiênsoạnvàđếnnăm1699(NguyênLụcnămthứ12),mộtphầncủabảnkỷ (本紀) (Hongi)và liệt truyện (列伝)(Retsuden)đãđượcchuẩnbịxong.Sauđósựnghiệpnầyvẫnđượctiếptục,đếnnăm1906(Minhtrị39)tập“DaiNihonshi”(大日本史)(ĐạiNhậtBảnsử)đượchoànthành,baogồm397quyển.Đâylàmộtsựnghiệpvănhóadàihạn,tolớnchưacótừtrướcđếnnay.SáchdohọcgiảNhohọcviếtnêncónhiềuluậnlýđặtcănbảntrêndanhphậnNhogiáo.Tuyvậytháiđộviếtsửdựavàođiềutrasửthật,rấtquántriệt.Ngoàiphầnthầnthoạikhôngcócăncứ,nhữngphầnkýthuậtcăncứvào tài liệu lịchsửđềuđượcchúký.Điềunầycho thấyrõrệtđãcó tinh thầnnghiêncứulịchsửvớitínhcáchkhoahọcvàothờinầy.AraiHakuseki (新井白石),bộhạ thihànhchínhsáchvăn trị của2 tướngquânđời thứ6,

Ienobu (家宣), vàđời thứ7, Ietsugu (家継), làmột sửgiađể lại nhiều thànhquả xuất sắc.TrongTokushiyoron(読史余論)(Đọcsửdưluận),HakusekilầnđầutiênđãchialịchsửNhậtranhiềuthờiđạimộtcáchhợplý.TácphẩmKoshitsuu(古史通)(Cổsửthông)tìmcáchgiảithíchhợplýnhữngchuyệnthầnthoại,bằngcáchcoinhữngchuyệnnầylànhữngtỉdụlịchsử,tácphẩmHankanfu(Phiênhànphổ)viếtvềsửcủacácphiên(lãnhđịacủacáclãnhchúa)lànhữngtácphẩmxuấtsắc.Sausửlànônghọc.Đểduytrìvàtăngcườngsứcsảnxuấtnôngnghiệp,ngoàinhữngnângđỡ

bằngchínhsách,cầncónhữngnghiêncứukỹthuậtcanhnônghợpkhoahọc.Quyển“Nougyouzensho”(農業全書)(Nôngnghiệptoànthư)củaMiyazakiYasusada(宮崎安貞)làmộtthànhquảcủanhữngnỗlựcvềhọcvấntheonhucầucủaxãhội.

GiáodụcsơđẳngTeragoyaMặtkhác,sựpháttriểncủatoánNhật(Hòatoán)làđiềuđặcbiệtđángchúý.Nghiêncứuvề

toánNhậtcủaSekiTakakazu(関孝和)(mấtvàonăm1708)đượccoinhưđạttớilãnhvựcvi,tíchphân.TrướckhiNewtonvàLeibniznghiêncứuvềsốhọccaođẳng,toánNhậtđãphátđạtmộtcáchdịthường.NhưngtoánởÂuchâuđãtiếnbộhợplýđểtrởthànhcơsởchokhoahọctựnhiênvàkỹthuậtứngdụng,trongkhitoánNhậtchỉlàtròduhíđểgiảinhữngđầuđềkhóhiểu,nênkhôngthểphátđạtthànhmộtmônhọccóhệthống.Điểmnầychothấy,vớisựthiếuthànhthụctinhthầnkhoahọchợplýcủaNhậtBản,toánNhậtcóvậnmệnhđángthươngvìđóchỉlàmộttiếnbộdịhìnhcôlậpcótínhcáchthợkhéotay(職人芸)(Shokuningei).Họcvấnthờinầythịnhhànhlàkếtquảcủanhữngyêucầuvềvănhóacaolêntronglúcthái

bình.Thờitrước,chỉcóchùachiềnlàcơsởgiáodụccótổchức,nênmuốngiáodụcconcáiphảigởiconcáivàochùa.Thờinầycóthầyởterakoya(寺子屋)(giáodụcsơđẳng)dạyđọcsách,viếtchữ(hình47).Nhờđó,giáodụcđượcphổbiếntrongdângian.ỞNhật,từtrướcđếnnaytuycómộtsốsáchvềPhậtđiểnhoặcmộtvàisáchkhácđãđược

xuấtbảnbằngấnloátởHeijoukyouhoặcở“ngũsơn”vùngKyoutonhưnghầuhếtsáchđượcsaobằngtayđểđọc.ĐếnthờiEdo,xuấtbảntrởthànhcôngviệcdoanh lợi,ởthànhphốcónhiềutiệmsáchđượcmởra,sáchấnloáttrởnênphổthông,giúpchoviệcphổcậptríthức.Mộtđiểmkhácvớinhữngthờiđạitrướclàvănnghệthườngdânđãđượcsảnxuấtđểbuônbán.Tuynhữngngườitronggiớicaitrịthờiphongkiếnkhôngmuốntríthứccủadânchúng

đượckhaithác,nhưngtiếnbộcủanhântríđãđiđếnchỗkhôngchậnlạiđượcnữa.

SựpháttriểnnghệthuậtcủangườithànhphốKhuynhhướngpháttriểnkinhtếhànghóacùngvớiđịavịxãhộilêncaocủangườithành

phốđãlàcănnguyênlịchsửđưađếnviệckhaitháctríthứcrộngrãitronggiớithườngdân.Duytrìsảnxuấtnôngnghiệpđểtừđócótrưngthutốiđatừnôngdânlàđiềukiệntrọngyếuđểxãhộiphongkiếnsinhtồn.Pháttriểnkinhtếhànghóangượclạilàmộthiệntượngcóhạicóthểphátancơcấucănbảnnầycủaxãhội.Thếnhưngtiếntriểnkinhtếhànghóađãlậpranhữngvùngkinhtếrộngrãi,làmxãhộiphongkiếnvữngchắc.Khitháibìnhđến,mâuthuẫncótừxưanầytrởthànhtrầmtrọng.Nôngdânvàvũsĩ,nhữngngườisốngdựavàovậtsinhsảncủa ruộng đất, trở nên nghèo khốn. Thương nhân, những người có tư bản thương nghiệp,tươngđốimạnhra.Trongtoànthể,địavịxãhộicủadânthànhphốnầylầnlầnđượclêncao.Nhânkhẩutậptrungvàothànhphố.Thờitrước,Kyoutocókhoảng100ngàndân,Sakaicó30

ngàn,Kamakuracó10ngàn.Vàokhoảnggiữathờinầy,Edocó500ngàndân,Oosakacó300ngàn.Dođónhữngyêucầucủadânthànhphốđãđượcphảnánhrõrệttronggiớivănhóa.Vănhóacủadânthànhphốphồnvinh.Ngaytronglãnhvựchọcvấn,mộtlãnhvựcphảnánhnhữngyêu cầu củavũ sĩ, đã cónhữnghọcgiảưu tú xuất thân từdân thànhphốnhư ItouNinzai,TominagaNakamotonhưđãviếtởphầntrước.Tronggiớinghệthuật,dướisựbảohộcủavũsĩ,SarugakunouvàtranhhộihọapháiKanoutiếptụcgiữnhữngdạngthứccũkỹ,mấtsứcsốngnghệthuật.Mặtkhác,phíavũsĩ,họđãbịkiềmchếbởinhữnghìnhthứclễnghĩa,luậtphápcủaNhogiáovàcủavũsĩđạonênhọđãkhôngbiểuhiệnđượcnhữngchântìnhmặt trongcủamình.Từtrướcđếnnay,thườngdânkhôngbaogiờnắmđượcquyềnchủđạotronggiớivănhóa,

đếnđây,lầnđầutiênhọcómộtđịavịchủđạotoàndiệntronggiớivănhóa.Vănhóathườngdân,nóiđúnghơnnghệthuật,vănhóacủangườithànhphốtoànthịnh.NóiđếnnghệthuậtcủadânthànhphốthờiGenroku(元禄)[82],đầutiênphảikểhaikai(俳

諧)(thơđùa,thơchâmbiếm).Vàonăm1681(Tenwanguyênniên)ẩnsĩMatsuoBashou(松雄芭蕉),đãlậprapháihaikaichínhthốngmới,đưahaikaitừmộtliêncacótínhcáchhàihướcthànhmộtnghệthuậtsâuxa.HaikaicủaBashoupháthuyđặcsắcnhấtởđiểmdiễntảcảmgiácbuồnbã,lặnglẽcủathiênnhiênvớitinhthầnthoáttục,caonhãvớitâmtrạngtôngiáocủathờitrước.Haikaicónguồngốcởhòacanênđềtàithườngcómộthìnhthứcnhấtđịnh,giớihạntrongthiênnhiênvànhântình.NhưngBashou,đãlấyđềtàichonghệthuậtcủamìnhtừnhữngsựviệchằngngàyxungquanhvớicáinhìnấmáp.HaikaicủaBashouđúnglànghệthuậtđạichúngcủathờiđạinầy.Câuđầutronghaikailầnlầnđượcngâmđộclậpra,tạoramộthìnhthứcthơngắnvới17âm

đọc,hiếmtrênthếgiới.Hiệntượngquantrọngởđâylàhaikaiđãlàmộtnghệthuậtphổcập,khôngchỉmộtsốítthisĩ,màcảđạichúngrộngrãiaicũngcóthểngâmđược.Tuynhiênvìlàthơđạichúng,ngắngọndễngâmnênthơnầydễđiđếnchỗtrụylạcmấttínhcáchđiêuluyệnvềnghệthuật.NhưnghaikaicủaBashouđãgiữđượcmộtcânbằngthíchthúgiữatinhthầnnghệthuậtcùngtínhcáchđạichúnggiảndị,khaithácđượcmộttâmtrạngnghệthậtsâuxa.ThưhaiphảikểđếnnhữngtậptruyệnUkiyo(浮世)(Phùthế)[83].TruyệnUkiyobiếnhìnhtừ

nhữngtậptruyệnchữkana(katagana),cónguồngốctruyệncổtíchthờitrước.IharaSaikaku(井原西鶴),nhàthơhaikaiđãkhéoléodùngphươngphápcủahaikai,diễntảhìnhtháisinhhoạtcủadânthànhphố,quanhữngtảthựcbénnhọn.Cóthểxemđólàmộthìnhthứcđộcđáo,tạoramộtphongtràotrongvănnghệsử.TácphẩmcủaSaikakucótínhcáchhaikaimạnhmẽ,thờisơkỳcótruyệndài“KoushokuIchidaiotoko”(好色一代男)(Mộtđờiđànôngháosắc)và“KoushokuIchidaionna”(好色一代女)(Mộtđờiđànbàháosắc),tuyyếuvềmặtphânbốicấutứ,giốngnhưtruyệnmẫuGenjimonogatari,nhưngtrongtruyệncónhữngquansátbénnhọnvềthựctrạngdànhdụm,kiếmlời,khoáilạccủadânthànhphố.Thờivãnniêncótruyện“Sekenmunesanyou”(世間胸算用)(Chuyệntínhtoáncủathếgian)“SaikakuOkimiyage”(西鶴置土産)(QuàđểlạicủaSaikaku)đãnóilêntìnhtrạngkhốncùng,chạyăntừngngàycủamọingười.NhữngtácphẩmnầychotathấyđiểmcaocủavănnghệtảthựccủaNhậtBản.Thứ ba phải kể đến “Kịch búp bê Joururi” (人形浄瑠璃). Thời xưa trong dân gian đã có

những tròmúadùng búp bê. Búpbê đã được dùngnhưbùa chú trong nghi thức tôn giáo.Nhưnglầnlầnnhữngtròmúanầytrởthànhtrògiảitrí.Mặtkhác,thờichiếnquốcngườitađãdùngJoururi(浄瑠璃)[84]hòavớiShamisen(三味線)(đờnđượcchếbiếntừđờn“tamhuyền”nhậptừRyuukyuu(琉球)(Okinawa))gọilà“nhạcJoururi”đểkểtruyện.“kịchbúpbêJoururi”làmộthòahợpgiữadiễnnghệnhạcJoururivớimúabúpbê.

KịchtrườngKabukiThờiEdosơkỳ,ngườitathíchnhữngkịchbúpbêJoururicónhữngđộngtáchàohoadùng

bùaphép.Nhưngđếncuối thờiGenroku,TakemotoGidayuu(竹本義太夫)đã làmranhữngkhúcnhạcGidayuu,đồngthờiChikamatsuMonzaemon(近松門左衛門)đãsángtácnhiềukịchbúpbêJoururinổitiếngkiểuGidayuuvàđãđưanghệthuậtnầyđạtđếnmứccaothượng.Chikamatsuđãthểtheonhữngđòihỏicủathờiđại,dồnnhiềusứcvàonhữngkịchcóđộng

táchàohoa.NhưngngoàiraôngcònsángtácnhữngbảnkịchnhưSinjuutennoAmijima(心中天網島)(truyệnngườilàmgiấycùngchếtvớidunữKoharu)mộttuyệttáctảthựctìnhcảmtếnhịcủaconngười.Cậnđại,nhữngkịchnầyngượclạiđượcđánhgiácao.KịchbúpbêJoururicủaChikamatsukhôngphảilàbảnkịchđểđọc,đólàbảnkịchđểdiễnbằngbúpbê,nênnhữngvaitrongkịchkhôngtránhkhỏitínhcáchgiốngnhau,khácvớinhữngsángtáctựdoUkiyocủaSaikaku. Saikaku nhìn đời người với một thái độ khách quan không màng, ngược lạiChikamatsunhìnnhữngvaitrongkịchvớimộtcáinhìnđồngtìnhấmáp,đặcbiệt,bútcủaônghếtsứcđiêuluyệntrongnhữngbikịchdiễntảxungđộtgiữanghĩalývànhântình,vàđãthànhcôngtrongcáchdiễntảbuồnvuicủanhữngngườisốngtrongxãhộiphongkiến.Đặcsắccủakịchbúpbêlàcóthểdùngbúpbêđểdiễntảthấutriệtnhữngsángtạothuầntúynghệthuậtcủamình(khácvớidiễntảquadiễnviênconngười)đãtạorađượcmộtđiểmcaotrongnghệthuậtsửNhậtBản.

TranhmỹnhâncủaMoronobuThứtưphảikểđếnKabuki(歌舞伎)[85].Kabukicógốctừ“Okunikabuki”(阿国歌舞伎)doni

côtên“IzumonoOkuni”(出雲阿国)hợptácvới“NagoyasanSaburou”(名古屋山三郎)trìnhdiễn,lưuhànhởthờiIeyasu.Sơkỳ,kabukichỉlàtròmúađơnthuần,nhưngsauđólầnlầncócấutạocủakịchvàtrởthànhdiễnkịch.ĐếnthờiGenroku,cónhữngképhaynhư“IchikawaDanjuurou”(市川団十郎),SakataToujuurou”(坂田籐十郎)rađời,vànộidunglầnlầnlêncao.Kịchtrườngcũngvậy,lúcbanđầu,chỉlànhữngdànkịchngoàitrờibắtchướckiểudànkịchNou,kháchngồidướiđấtxemkịch.Sauđólầnlầnkabukiđượcdiễntrongnhữngdànkịchcómáinhà,cóhaitầngngồichokhángiả,cóđườngravàosânkhấu(gọilàđườnghoa)chodiễnviên,cótrangbịmànkịch(hình48).Sựxuấthiệncủanhữngtòanhàchocôngchúngnhưkịchtrườngkabuki,làviệcchưacótừ

trướcđếnnay,đã làmộtbiểu tượngnói lên sựphátđạtnhững thiếtbị vănhóađại chúngthườngdâncủaNhậttrongthờinầy.ThứnămphảikểđếnUkiyoe (浮世絵) (tranhthế tục).Ukiyoởđây cùngnghĩavớiukiyo

trongsáchUkiyocónghĩalàphongtụcdânchúnghiệnđại.UkiyoelàcáchvẽdoHishikawaMoronobu(菱川師宣)bắtđầuvàonăm1681(Tenwanguyênniên)(hình49).

Thời trước, ta có Yamatoe điêu luyện trong tranh phong tục. Phái Kanou cũng đã vẽ rấtnhiềutranhvềphongtụchiệnđại.Lầnlầncáchvẽnầyđãđượctruyềnratronggiớithợvẽdângianthànhphố.Nhiềutranhphongtụcđãđượcvẽratrongđócónhữngtranhnhư“Yunanokyoutai”(湯女の嬌態)(Uyếnrủcủadunữ).Vớitruyềnthốngnầy,Ukiyoethíchvẽtranhdunữ.

BìnhtràcủaNonomuraNinseiĐặcsắccủaukiyoelàcóthểinrahằngloạtvàbánvớigiárẻ,nhờvậydânchúngdễmua.Đây

làhiệntượngsongsongvớisựphổcậpcủasáchvănnghệấnloátukiyo.Ukiyoeđángđượcđánhgiá là nghệ thuậtdân chúng, khôngphải vì ukiyoe vẽmặt củadunữ, đàokép, lực sĩ,nhữngđềtàiquenthuộcđạichúng,màcònđángđánhgiáởhìnhtháiphânphốicủanó.Kỹthuậtdùngbảnđểintranhnầybanđầuchỉinđượctranhmộtmàu,sauđódùngmàuđõlàmmàuinchính,kếtiếp,màuvàngvàlụcđượcinthêmlêntranh,tranhnầyđượcgọilàShuzurie(朱摺絵)(tranhinchâu).

BìnhphongcủaOgataKourinSauhếtphảikểđếncôngnghệ.Đờisốngcủadânchúngđượcphátđạtnênmứctiêuthụtăng

lên.Nhờđónhiềusảnphẩmcôngnghệ,mỹthuậtđượcsảnxuấtvàđượcphânphốirộngrãitrongdângian (nóiđúnghơn là giai cấpgiàu cóở thànhphố) vàkhông cònbị độcquyềnchiếmhữubởigiai cấpcai trịnữa.Ở thờiđạichưacómáymócđểsảnxuất, chưacócôngxưởngcôngnghiệp, trongviệcsảnxuấtnhữngsảnphẩmnhưsơnmài,đồgốm,nhuộmdệtv.v…thờinầycũngcóđầyđủđiềukiệnsinhranhữngtácphẩmcógiátrịnghệthuậtcao,vìđãđượcchếbiếntỉmỉbởinhữngtaythợlànhnghề.TỉdụnhưsơnmàiphếtvàngcủaOgataKourin(緒方光琳)hoặcđồgốmcủaOgataKenzan(緒方乾山),củaNonomuraNinsei(野々

村仁清)(hình50)lànhữngmỹthuậtcôngnghệxuấtsắc.Kourinđãlàmộttácgiảnổitiếngvềtranhtrangsức,cóđịavịđộcđáotronglịchsửhộihọa,đãxúctiếncáchvẽcủaSoudatsuthànhtranhmẫu(hình51).Cáchnầycóđượcvìôngtalàmộtnhàcôngnghệmỹthuật.

ĐặcsắcvănhóacủadânthànhphốthờiGenrokuĐờisốngcủadânthànhphốđãphátđạtởmọimặt.TừthờMomoyama,thànhphốlớncó

nhiềutiệmbuônhaitầng.ĐếnthờiEdo,nhiềunhàkhováchđất(土蔵造)(dozouzukuri)(hình52)đượccấtravớimụcđíchtránhhỏahoạn.Phongcảnhcủanhữngcănnhàliêntụccóváchđất,máingóihiệnraởEdo.Thời Genroku phong tục trên dưới đều trở nên hoamỹ, trang phục hào hoa thànhmốt.

Phongtụccủadânthànhphố,nhìnmắtcóvẻxaxỉhàohoa,nhưngyphụckhôngnhấtthiếtđãphátđạtmộtcáchhợplý.Sinhhoạt“ngồitrênchiếu”thịnhhành,nhấtlàởđôthànhđôilúcngồitrênchiếusuốtngày,đãđưaramộthìnhtháigòbó,bấttiệntrongphụcsức.HìnhtháicănbảncủaáoNhật(hòaphục)ngàynaycósuso(裾)(chânáo)dàivàtamoto(袂)(tayáo)rộng,đượchoànthànhthờinầy,thiếutínhsảnxuất,phùhợpvớisinhhoạtcủadânthànhphố.Trangphụcnầykhôngthểnàophùhợpvớiđờisốngnôngthônnơilaođộngchântaytừsángđếntối.Nôngdân canh tác chođến cậnđại vẫn tiếp tụcmặc áo chânngắn, tayống chật, quầnbó,nhữngyphụccótínhsảnxuất.

KhonhàváchđấtcủanhàbuônTínhbấthợplýcủahòaphụccómộthìnhtháicựcđoantrongtrườnghợpphụnữ,cótayáo

thùngthình,lưngthắtto.Điềunầyliênquanđếnhiệntìnhnóitrướccộngvớiđịavịthấpkémcủaphụnữthờinầy.Phụnữkhôngcóvai tròsảnxuất,mất tựdohoạtđộngtựchủ,đãrớtxuốngđịavị chỉ làđối tượng tìnhdục củanamgiới.Phụnữ trong tầng lớpvũ sĩhoặcdânthượnglưuthànhthị,nhữngngườikhôngcầnsảnxuất,cũngđãphảicamnhậnnhữngtrangphụcthiếutựnhiênđểbàytõvẻthùymị(女らしさ)(onnarashisa)nhưbúpbêcủamình.Khôngthểbảo“hòaphục”ngàynaylàtrangphụctruyềnthốngcủaNhậtvìnhữngđặcsắccủahòaphụcngàynayđãđượcthànhhìnhtrongtìnhtrạngđặcbiệtcủaxãhộithờinầy.Nóimộtcáchtổngquátvănhóađôthànhvừacótínhcáchlànhmạnhdânchúngvừacótính

cáchhưởngthụkhoáilạc.Tinhthầntruycứutựdobìnhđẳng,phảnkhángđạođứcngụythiệnphinhâncủagiaicấpcaitrịđãđượcbàytỏmạnhmẽ,chothấyvănhóađôthànhđãgiữmộtvaitròlịchsửcótínhcáchtiếnbộ,tiềnphongtrongthờiđạimới,nhưngđồngthờichínhnhưSaikakungườiđãchonhânvậttrongtácphẩmmìnhchủtrươngtựdoluyếnáichốnglạiđạođứcchínhthốngcốgiữquanhệphuphụởtìnhtrạngtrêndướitônti,coitấtcảnhữngquanhệngoàiphuphụlàbấtnghĩa,cũngđãđểcholuyếnáitrongtruyệnkếtthúcởchỗkhẳngđịnhbảnnăngthỏamãnnhụcdục.Chữukiyotrongsáchhoặctrongtranhnhưđãnóiởphầntrướccónghĩalàphongtụchiện

đại,nhưngsựthậtlạicòncónghĩalàháosắc.Hơn30%tranhcủaMoronobu(師宣)đãvẽviệcgiaocấuvàtruyềnthốngđóvẫnđượcgiữtrongukiyoehậukỳ.TínhcáchphóngkhoángvềtìnhdụclàmộttruyềnthốngcủaNhậttừxưa,nhưngkhôngphảikhôngquanhệvớikhuynhhướngvănhóanêutrêncủadânthànhphốthờinầy.Tínngưỡngtôngiáocủangườithànhphốmấtđitínhcáchlosợviệchậuthế,chỉhướngvề

lợiích,cầunguyệnPhật,Thầnđểđượclàmănphồnthịnh.Điềunầybiểuhiệnnhânsinhquancótínhcáchhiệnsinhtổngquátcủathờiđại,nhưngđócũnglàvìhọđãthiếugiácngộđứngđắnvềbảnchấtcủađờingười.Tínhcáchvănhóathànhphốnầynóicùngvìnómọcrễtừđịavịlịchsửcủangườilàmvăn

hóa.Nóirằngđịavịxãhộicủangườithànhphốlêncao,nhưngđóchỉcóthểnóiđượctrongkhungcảnhxãhộiphongkiến.Ngườithànhphốthờinầysốngkýsinhvàothểchếphongkiến,lấygiaicấpvũsĩlàmkháchchínhcủamình,khácvớitưsảnÂuchâu,nhữngkẽđãđấutranh

vớiphongkiến,dẫnxãhộiđếnchủnghĩatưbảnhiệnđại.Khóhyvọngvănhóathànhphốcónhữngyếutốmớimẽ,ngoàiviệcdunghòanhữngméomócủavănhóaphongkiến.LờinóicủanhânvậttrongkịchbúpbêJoururi,chothấyngườithànhphốcótựgiáclàvũsĩ

và người thànhphốđềubìnhđẳng là conngười.Người thànhphố tuy hãnhdiện với “đạothànhphố”củamình,đặclýtưởngtrêndoanhlợi,sinhtiềnđốilậpvới“đạovũsĩ”,nhưnghọđãkhôngthểnghĩđượcđếnviệcthayđổikháchquantrậttựgiaicấphiệntại.Họbiếtrằngtuyhọcó thực lựcvềkinh tế,nhưngnếuvũ sĩdùngvũ lực,họkhông thểđươngđầuđược,Ngườithànhphốkhôngcóhoạtđộngsảnxuất,hoặcnhữnghoạtđộngtiếnbộnào,chỉđiđilạilạitrênđườngdànhtiềnvà tiêuphí.Đểpháthuysứcmạnhcủađồngtiền,họđãđivàohướngtìmkhoáilạcxaxỉkhônglànhmạnh.

CHƯƠNG7VĂNHÓATHỜIKỲPHONGKIẾNSUYSỤP

VănnghệthànhphốchínrụcvàtrậttựphongkiếnlunglayKinhtếhànghóapháttriểnkhiếnđộnghèokhổcủavũsĩvànôngdânngàycàngtrởnên

trầm trọng.Năm1716 (Kyouhounguyênniên)TokugawaYoshimune (徳川吉宗) tựu chứctướngquânthứ8,chothihànhKyouhounokaikaku(享保の改革)(cảicáchthờiHưởngBảo)nhằmmụcđíchđèémxuthếnầyđểlậplạitrậttựphongkiến.Dướithờitướngquânthứ10Ieharu(家治),từnăm1767TanumaOkitsugu(田沼意次)nắmthựcquyềnđãthôngđồngvớinhữngthươngnhânđượcđặthàng,đưarachínhsáchmới.Chínhsáchnầyngượclạicóchiềuhướngthíchứngvớisựpháttriểncủanềnkinhtếhànghóa.Quaviệcngầmthỏathuậnnầy,thươngnhâncóthểlàmđượcmọiviệcbằngsứcmạnhcủađồngtiền,việcnầylộrõmộtcáchcôngnhiên,nênbịphêphánvàTanumađãbịcáchchức.Năm1787(Tenmeinămthứ7),dướiđờitướngquânthứ11Ienari(家斉),MatsudairaSadanobu(松平定信)tựuchức“Lãotrung”(quannhiếpchínhdướitaytướngquân),vàvàonăm1789,ôngnầyđãchothihànhchínhsáchKanseinokaikaku(寛政の改革)(cảicáchthờiKhoanChính).Chínhsáchcótínhcáchphụccổnầynhằmchỉnhtềkỷcương,bổsungtàichính,khuyếnkhíchcầnkiệm,tránhxaxỉ,cứutếvũsĩ,ngănchậnhoangphếnôngthôn.Nhưngnăm1793(Kanseinămthứ5)Sadanobuvềhưu,Ienarilấylạithựcquyền,chínhsách

chỉnhtềđổvỡ,trêndướiđuanhauhưởnglạc.Thờivănhóachínrụcthườngđượcgọilàthời“VănHóaVănChính”[86]mởmàn.Trongtìnhthếđó,dướithờitướngquânthứ12Ieyoshi(家慶),MizunoTadakuni(水の忠邦)tựuchức“Lãotrung”,đãtìmcáchthihànhTenhonokaikaku(天保の改革)(cảicáchthờiThiênBảo).Đâylànỗlựccuốicùngcủamạcphủnhằmchấnhưngchếđộphongkiến,ngoàikhuyếnkhíchcầnkiệm,chỉnhtềphongtục,chỉnhlýtàichính,cònthihànhchínhsáchcótínhcáchtrungươngtậpquyềnnhưkiểmsoáttrựctiếpđấtđaitrongvòng10dặmxungquanhEdo,đặtthươngnhânmớiởnôngthôndướisựcaitrịtrựctiếpcủamạcphủv.v…Nhưngchínhsáchnầyđãbịphảnđốitừmọimặtvànăm1843(ThiênBảonăm14)Tadakunibịcáchchức,từđóEdomạcphủbướclênđườngsuyvong.Đểđốiứngvớinhữngmâuthuẫncàngngàycàngmạnhmẽnầy,chínhtrịđãthayđiđổilại

trong2chínhsáchhoặclàcanthiệpcótínhcáchphụccổđèépđạichúng,hoặclàbấtcanthiệpcótínhcáchhiệnthựctheochiềuđạichúng.Trongtrườnghợpchínhsáchphụccổđượcthihành,ngượclạiýđồcủangườicảicách,nềnkinhtếhànghóavẫntiếptụcphátđạt,vàtiếptụclàmchoxãhộiphongkiếnbiếnchất.Trongnhữngthờikỳcócảicáchphụccổ,luônluôncónhữngchínhsáchchỉnhtềphongtục,vànhữngquảnlýnghiêmkhắcđốivớivănhóathànhphố.Dướiápbứccủaquyềnlực,vănhóađãkhôngpháttriểntheohướnglànhmạnhđược.Ápbứcnầyđãkhôngngăncảnđượctínhcáchđồitrụy,chínrụccủavănhóathànhphố,ngoàimặtgiảvờtuântheoquyềnlực,thuậntheochínhsách,nhưngsaulưnglạitìmcáchthỏamãndụcvọnglénlútởnơikhác,vàđãđưađếnkếtquảcótínhcáchkhônglànhmạnh.Ngườithànhphốđãkhôngcóđủsứcvạchramộthướngđimớitronglịchsử.Sinhhoạtcủa

họchỉcóthểlàmchovănhóatiêuphítrongthờitháibìnhchínrục,khôngthểtrởthànhmộtđiềukiệnlịchsửđủđểtíchtrữnănglượngtạolậpramộtthờiđạimới.Tuyvậy,nhưsẽnóiởphầnsau, cũngcầnphảiđánhgiá caonhữngcải tiến trongvănhóa thànhphố,đãnângđỡnhữngvậnđộngcủagiớitưtưởng,giớihọcgiả,nhữngngườitìmcáchthoátlylýthuyếtphongkiến.NhưngkhisosánhvớithờiGenroku,đặcbiệtvềnghệthuật,nghệthuậtthànhphốcủathờiphongkiếnsuysụpmà“VănHóaVănChính”làchínhyếu,đãgiốngnhưnghệthuậtquítộcthờihậukỳHeian.Nghệthuậtnầytuytinhtuýđiêuluyệnvềchất,nhưngđóchỉlànhữngpháttriểncựchạntrongngõhẻm,khôngcóliênkếttrựctiếpvớiđạilộtiếnbộchínhyếumạnhmẽcủalịchsử.Dướiđâylànhữngkhảosátcụthểvềnhữnglãnhvựcnghệthuậtcủathờiđạinầy.Vềvănnghệ,sáchUkiyothịnhhànhnhấtthờiSaikaku,nayđãbiếnthànhnhữngtruyệnkhí

chấtloạihình(viếtvềđặctínhcảmtìnhcủamộtloạingườinàođó)rồisuytàndần.Sauđótiểuthuyếtđãphânhóavàlưuhànhthànhnhữngsáchnhưyomihon(読本)(sáchđọc),kusazoushi

(草双紙)(sáchcótranh),sharebon(洒落本)(sáchchơibờikiểucách,buồncười),kokkeibon(滑稽本)(truyệnkỳdị),ninjoubon(人情本)(truyệnnhântình)v.v…Yomihonthườnglànhữngtruyệndàilấyđềtàiởlịchsử.Nổitiếnglàtruyện“NansouSatomi

Hakkenden”(南総里美八犬伝)[87]củaTakizawaBagin(谷沢馬琴),ôngtađãmất28nămđểviếtsáchcó106quyểnnầy.Nhưngnhânvậttrongchuyệnđềucóđặctínhgiốngnhau,cộngvớiđạođứcphongkiến,khuyếnthiệntrừngácmộtcáchmáymócđãlàmchotruyệnmấttựnhiên,chỉcốtìnhthuhútđọcgiảởnhữngdiễnbiếnphứctạp,nênthiếuhấpdẫn.Ởđiểmđósáchkusazoushituyđãthoátrakhỏilãnhvựcsáchtranhđỏ,đen,xanh,vàngấutrĩ(sáchchophụnữvàtrẻem),nhưngcũngvẫncókhuynhhướnggiốngnhưtrên,nhấtlàởnhữngsáchtranhdàigoukan(sáchgồmnhiềuquyển).Kusazoushiđặtsinhmệnhởtranhvẽlàmhấpdẩnđọcgiả.Kusazoushihấpdẫnvìcótranh

bìavàtranhkèmbêntrongdonhữnghọasĩukiyonổitiếngvẽ.Đâylàmộtvănnghệcótínhđặcdị,giốngnhưtranhcuốnthờixưa(nếuchỉđọcbảnvăntrongkusazoushimàkhôngxemtranhthìkhôngthểhiểuchỗnàolàthíchthúđược)(hình54).Nhưngmẫutruyệnthườngcótínhcáchhoangđường,nhấtlàsaukhilấydiễnkịchkabukilàmtranhvẽ,kusazoushiđãmấtđitínhcáchvănnghệcủamình.

DiễnkịchbúpbêJoururiSosánhvớinhữngsáchnóitrên,sharebonviếttỉmỉnhữngđốithoạigiữakháchvàdunữ

trongkhimuabándâm,tuydễchán,nhưngnhờdiễntảthựctếsốngđộngnêncóvẻtựnhiên.Kokkeibon được sinh ra từ sharebon, đại biểu có truyện “Ukiyo furo” (浮世風呂) (chuyệnphòngtắm),“Ukiyotoko”(浮世床)(chuyệntiệmbớitóc)củaShikiteiSanba(式亭三馬)kểlạihếtsứcsốngđộng.Nhữngđốithoạicủagiàtrẻ,namnữởphòngtắmvàtiệmbớitóc,khiếntacóthểtưởngtượngđượckhungcảnhcủaxãhộithườngdânđươngthời.Cùnglàkokkeibon,truyện“Toukaidouchuuhizakurige”(東海道中膝栗毛)của JippenShaikku(十返舎一九)nổitiếng.SáchnầyvìcókhuynhhướnglàmtròcườinhiềunênthiếutínhcáchtảthựcnhưUkiyofuro,nhưngđủchotathấynhữngkhéoléotrongsinhhoạtcủadânthànhphốEdo.Ninjoubon (人情本) cũng là sách được sinh ra từ sharebon, đại biểu có “Shunshoku

Umegoyomi” (春色梅児誉美) (truyện luyến ái giữa một chàng đẹp trai với một kĩ nữ) củaTamenagaShunsui(為永春水).Cóthểnóitruyệnnầyđãthànhcôngtrongviệcdiễntảmộtkhíacạnhsinhhoạtchínrụccủangườithànhphố,đãdùngtranhkèm(挿絵)(sashie)diễntảmộtcáchsâuxabốicảnhvàtâmtìnhcủangườitrongchuyện,làmnổibậtnhữngtâmlýbốirốicủanamnữtrongthếgiớihoaliễu.Cóthểnóirằng,làvănnghệcủathời“VănHóaVănChính”,nhữngsáchnầycótínhnghệthuậtcaohơnnhữngyomihonvàkusazoushi.Nhưngtấtcảđềucókhuônkhổnhỏhẹp,thiếuđộsâuvềmặttưtưởng,thiếuphẩmcách,vừacótínhcáchđồitrụy,đủđểchotathấysựbếtắccủavănhóathànhphố.

Truyệndàigoran,shiranumonogatarigồmnhiếuchuyệnmaquái,giếtngườirùngrợnNgoài văn nghệ bằng văn tự, văn nghệ đại chúngmới, nghe bằng tai như koudan (講談)

(giảngđàm:kểchuyện), rakugo(落語) (lạcngữ: kể truyệncười)đượcdiễn raởdiễn tường“yose”(寄席)(kỳtịch:sânkhấuchokoudanvàrakugo),nơigiảitrímớicủaquầnchúng.Đặcbiệtlàrakugo,lấyđềtàitừnhữngchuyệnđángcườitrongsinhhoạthằngngàycủadânchúng,rakugolầnlầntrởthànhđiêuluyệnra,vàđãtrởthànhmộtnghệthuậtchođếnngàynayvẫncònđầyhấpdẫn.NghệthuậtbúpbêJoururi,thờiChikamatsuđượcdiễnbằngmộttaynghệsĩ,sauđótănglên

đến3người,nghệthuậttrìnhdiễntrởnêntỉmỉcôngphu,cấutứcủabàikịchtrởnênphứctạphơn, thú vị hơn (hình 53). Bài kịch “Sugawara denju tenarai kagami” (菅原伝授手習鏡)(truyệncủa3anhemMaiVương,TùngVương,ĐàoHoànđãkhốnkhổtrongviệcbảovệQuảnTúTài,concủaQuảnTrọng),“Yoshitsunesenponzakura”(義経千本桜)(truyệntìnháigiữadanhtướngYoshitsunevànàngShizuGozen),“Kanadehonchuushingura”(仮名手本忠臣蔵)(truyện47nghĩasĩthànhAkou(赤穂))lànhữngbàikịchviếtchungrấtnổitiếngcủaTakedaIzumo(竹田出雲)vàNamikiSousuke(並木宗輔).Tuynhữngbàikịchnầythiếutínhthốngnhấttrongtoànthể,nhưngnhữngmàntuyệtđỉnh,đãlàmkhángiảxúcđộngthươnghạichonhữngnghĩasĩphảichếtvìtìnhnghĩa,vừabiểuhiệnđượcnhữngphêpháncủadânchúngẩntrongkịch,đốivớiđạođứcvônhânđạothờiphongkiến,vừagiữđượctínhcáchxúcđộngcủanghệthuậtsânkhấu.BúpbêJoururilầnlầnsuyvi,nhườngchỗchonhữngpháimớinhưShinnaibushi(新内節)

(cáchthứcJoururi,cótínhcáchaioán,vừakhócvừakểchuyện),Tokiwazubushi(常磐津節)(cáchthứcJoururi,nửacanửakểchuyện),Kiyomotobushi(清元節)(cáchthứcJoururicóđệmShamisen), nối kết với kabuki hoặc thành trò diễn trong những tiệc trên phòng lót chiếu(zashiki).Bảnkịchkabukithờinầycũngcónhiềutiếnbộtrongmặtcấutứvàcuốithờimạcphủđãcó

nhữngtayviếtkịchxuấtsắctảđượcnhữnghiệnthựccủathờiđạinhưTsuruyaNanboku(鶴屋南北),KawatakeMokuami(河竹黙阿弥).Kabuki,mộtnghệthuậttruyềnthốngchođếnngàynayvẫncònđượcnhiềukháchưachuộng,đãhoànthànhđượccáchthứcvàothờinầy.Kabukilàmộtcavũkịchlấytàisắchấpdẫncủadiễnviênđểthuhútkhángiả,đếnsaucùngvẫngiữđượcnhữngđặctínhnầy.Từkếtquảđó,nhữngbảnkịchnầyvềnộidung,hìnhthứcnghệthuậtkhôngcóđượcnhữngtiếnbộđángkể,cótínhỷ lạivàođộthâukháchcủanhữngdiễnviênđóngvaichính.Giốngnhưtrườnghợpcủanhữngkịchmúarốithờihậukỳ,trongnhữngmànchitiếtcónhữngdiễnxuấtđẹpđẽhấpdẫnngườixem,nhưngtoànthểmànkịchítkhilàmchongườixemngậmngùi.Kabukibịcoinhưtròduhívàkịchtrườnglànhữngnơichơibờithiếulànhmạnh,diễnviênbịcoinhưlàkawarakojiki(河原乞食)(kẻănxinởbờsông),mộtthứdânhènmọn.Trongkhungcảnhđóđươngnhiênkhôngthểnàocóđượcmộtkhôngkhíđưanghệthuậtkabukilêncao.Đếncậnđạinhữngnghệthuậtthànhphốđượcđánhgiácao,nhưngcũnggiốngnhưnhững

truyệnkểthờixưa,đươngthời,đóchỉ lànhữngsảnvậtanủiphútchốc.Nhữngtácgiảvănnghệthỏamãnvớitêngọi“gesakusha”(戯作者)(tácgiảduhí),khôngthấyxấuhổkhichạytheoýthíchcủađọcgiả,thiếunhữngtìnhcảmnóngbỏngđứngđắntrongviệcmôtảnhânsinhnhưnhữngvănhàothờiGenrokuhoặcnhữngtácgiảcủanhữngtruyệnkểthờixưa.Nhữngtácgiảnầycómộttinhthầnhiệnthực,nhìnthẳngvàotìnhcảmsốngđộngcủaconngười,khẳngđịnhluyếnáivàtìnhdục,khôngbịcâuthúcbởinhữngđạođứcngụythiệnNhogiáo,nhưngđiềuđókhôngphảivìhọchọnlấyconđườngchốngđốivớiđạođứcchínhthốngphongkiến,màngượclạibềngoàihọtuântheođạođứcphongkiến,lấybảnđề“khuyếnthiệntrừngác”đểtránhđànáp.Kếtquảtừviệckhôngcónhữngtưtưởngcaoxa,lạithiếudũngkhíđấutranhvớihiệnthực,làđãđưađẩyvănhóađếnkhuynhhướngtrụylạc,đólàđiềukhôngtránhđược.Vìlẽđómàtrongyomihon,kusazoushi,kabukicónhữngcảnhgiếtngườitànnhẫn,nhữngâmmưuxấuxa,nhữngyêuquáirùngrợn,nhữngchuyệnchơibờitraigáilộliễulàmtêliệtcảmgiáccủangườixem(hình54).NgaynhưNanbokuvàMokuami,nhữngtácgiảưutútrongmôtảchuyệnđờithờinầy,cũngcónhữngmànkịchnhư“ToukaidouYotsuyakaidan”(東海道四谷怪談)nóivềnhữngmaquỉkỳquái,kịch“Benizarakakezara”(紅皿欠皿)cónhữngmàntratấndãman,

cho tahiểuđượcđặcsắcnghệ thuật trong thờisuyđồinầy.Nhưng trong thờinầycũngcónhữngbiểubiệnđầynănglượngcótínhcáchđốingượcvớiđạođứcơnthù,vớitrậttựcốđịnhcủaxãhội,nhưnhữngtranhkabukicủaEkin(絵金),ngườivùngTosa(土佐)đượcgiớithiệutrongnhữngnămgầnđây(hình55).

Tranhkabuki“TháiDương”củaEkin

UkiyoecủaHakubokuVềthơvăn,“haikai”đãtrởthànhphàmtục,chỉcómộtvàingườiđángchúýnhư“YosaBuson”

(与謝蕪村),dùngnhữngvăntừhoalệ,mỡramộtkhíacạnhmớichothơ,hoặcnhư“KobayashiIssa”(小林一茶),đãngâmnhữngvầnthơnóivềđờisống,tìnhcảmcủangườidânnôngthôn.Thơhàihước“ngũthấtngũ”phái“Senryuu”(川柳)trongthể“Maekuzuke”(前句付)[88],thờisơkỳlúcSenryuucònlàtayphêbình,cónhiềubàirấthaydiễntảhếtsứcbénnhọnnhữngtếnhịtrongđờisốnghằngngày.Cùngvớinhữngbàithơhàihước“ngũthấtngũthấtthất”(31chữ)“kyouka”(狂歌),quathơSenryuutacóthểthấytínhcáchhàihướccủadânkhôngmàngchứctướcthờitháibình.Nhưngvìthiếutháiđộđứngđắnđốivớicuộcsống,nênkhôngcóđượcnhữngbàithơphêphántáobạođốivớixãhộihoặcnhânsinh,cuốicùngchỉtranhnhau“chơichữ”hoặchàihước“thậttâm”ngườiđời.

UkiyoecủaToushuusaiSharakuChuyểnsangmỹthuậttạohình,kỹthuậtintranhUkiyoelầnlầntrởnêntinhvi,vàđãthành

côngtrongviệcintranhvớinhiềumàusắcsặcsỡ.Tranhmỹnhân,cóSuzukiHarunobu(鈴木春信), KitagawaUtamaro (北川歌麿), tranh đào kép có Toushuusai Sharaku (東洲斎写楽) nổitiếng.HarunobuvàUtamarovẽphụnữvớivẻđẹpcótínhcáchNhậtBảnđượcnhiềungườiưachuộng(hình56).Nhưngtiếcthaytấtcảphụnữnầyđềugiốngnhau,khôngcóvẻđẹpriêngbiệt,tượngtrưngchophụnữthờisuyđồi,thiếusứcsốngkhisosánhvớitranhmỹnhânthờiGenroku.TranhđàoképcủaSharaku(写楽)diễntảđượccátínhcủangườitrongtranhhếtsứcbénnhọn,chonênkhôngđượcngườiđươngthờihoannghênh,vàtrongmộtthờigianngắnđãphảituyệtbút(hình57).

Tranhukiyoevềphongcảnhđãđượckhaithácđểđảphánhữngbếtắcxảyratrongtranhmiêutảphong tục,nhânvật.Cuối thờimạcphủcó2 thiên tàivề tranhphongcảnh,một làKatsushikaHokusai(葛飾北斎)vớitranh“Fugakusanjuurokukei”(富岳三六景)(36cảnhnúiPhúSĩ),hailàAndouHiroshige(安藤広重)vớitranh“Toukaidougojuusantsugu”(東海道五十三次) (53 trạm dịch đườngĐôngHải) “Edomeisho hyakukei” (江戸名所百景) (100 thắngcảnhởEdo).KhácvớiHokusai,mộtngườisôinổimãnhliệt,Hiroshigecóngọnbútmềmmại,tuythiếutínhnghệthuậtvềchiềusâuvàphầnbénnhọn,nhưngôngđãdùngmưa,gió,tuyếtv.v…trongphongcảnhbốnmùađểdiễntảphongthổNhậtBảnvớimộttìnhcảmhếtsứcđậmđà(hình58).

UkiyoephongcảnhcủaAndouHiroshige

TranhcủaIkenoTaigatheocáchGiớiTửViênNgoài “tranh bản” ra, những phái như Maruyama (円山) (Maruyama Oukyou) hoặc phái

Shijou(四条)cónhữngtranhtảthực,chẳnghạnnhưvẽphongcảnhlâncậnKyoutođượcnhiềuhàothươnghoannghênh,nhưngvềmặtnghệthuậtcótínhcáchnửachừngnênkhôngcóchiđặcbiệt.NgoàiracòncónhữngtranhvớicáchvẽcủaGiớiTửViên(TrungHoa)hoặcnhữngcáchvẽhọctừMinhhoặcThanhhợpvớisởthíchcủagiớitríthức,đượctôntrọngvìkhácvớitranhcủanhữnghọasĩchuyênnghiệp.IkenoTaiga(池大雅)(hình59),YosaBuson,TanomuraChikuden(田能村竹田) lànhữngngười có tiếng.Tranhcủahọ có tính cách thơmộng, thoáttrần,vớimộthươngvịđặcbiệt.Nhưngkhôngthểphủđịnhnhữngkhíacạnhcótínhcáchhuyềnhoặc,caosiêucủanhữngtranhnầy.xxNóitổngquát,mỹthuậttạohìnhcủathờiđạinầyvềđộcao không ngang hàng được với Shinkizan engi hoặc với tranh của Sesshuu, tranh củaSoudatsu, như trong lãnh vực văn nghệ không có những tác phẩm so sánh được với GenjimonogatarihoặcvớitácphẩmcủaBashou,Saikaku,Chikamatsu.Nhưngởđâytronglãnhvựctạohìnhcómộtđiểmđángđượclưuýlàsựbắtđầugiaothiệp

vớimỹthuậtTâyphương.Ởthếkỷthứ16,thờivănhóaNamman,đãcónhữngdunhậptranhTâyphương,nhưngsauđóNhậtchỉsinhrađượcnhữngtranhsơndầubắtchướcvẽlạinhữngtácphẩmcủaTâyphương.ĐếnthờinầycónhữngtranhTâyphươngdongườiHoàlanđemđến,cùngvớisựlưuhànhcủaLanhọc,họasĩtranhTâyphươngnhưShibaKoukan(司馬江漢)đượcsinhra.NgaytronglãnhvựctranhtruyềnthốngNhậtBản,kỹthuậtcủatâyphươngnhưcáchthức“viễncận”vànhiềucáchthứckhácđãđượcdunhập,vàđãđượcphảnánhrấtnhiềutrongtranhukiyoe.NhữngtranhnhânvậtcủahọasĩWatanabeKazan(渡辺崋山)vớiphươngphápcủaTâyphươnglànhữngtranhtảthựcưutúmạnhbạo.TranhcủaHokusai,HiroshigecónhữngdấutíchdùngphươngphápcủatranhTâyphương.

GohđãmôphỏngtranhcủaHiroshigeNhưngđiềuquantrọngnhấtkhôngphảilàảnhhưởngcủatranhTâyphươngđốivớitranh

NhậtmàlàviệctranhNhật,nhữngtranhchịuảnhhưởngcủaTâyphương,vàocuốithờimạcphủđãđượcxuấtkhẩusangÂuchâuvàđãgâyramộtảnhhưởngsâuđậmđốivớitranhTâyphương.TranhTâyphươngtừchỗbịcâuthúcbởicáchtảthựccổđiển,biếnranhữngmàusắcrõràngsángsủatrongpháiấntượnghậukỳ,tuydonhiềuđiềukiệnlịchsử,nhưngnhữnghọasĩtrong phái ấn tượng đã bị kích thích từ cách dùng màu trong tranh bản của Hokusai vàHiroshigelàsựthậtminhbạch.TỉdụnhưtranhcủaManetlàmkinhhoàngnhữngngườithờiđó,đãkhôngdùngnhữngmàutrunggianmàchỉdùngnhữngsắcnguyên(đỏ,xanh,vàng)đểvẽ.CáchvẽnầytuyđượcpháttriểntừnhữngcảmgiácmàusắccủatranhTâyBanNha,nhưngchịuảnhhưởngtranhbảnukiyo,nhữngtranhđãgâyranhiềuquantâmtronggiớihọasĩởParistừkhoảngsau1855,tạocơhộithànhlậppháiấntượnghậukỳ.Đâylàcáchvẽrấtmớiphátxuấttừcáinhìntựdocủahọasĩvớinhữngmàusắcsángsủa,thoátranhữngảnhhưởngtảthựccổđiển.NhữngtácphẩmcủaMonetlạicàngrõrệthơn.HọasĩthiêntàiGohhếtsứcnhiệttâmtrongviệchọchỏitranhbảnukiyoe,đãđểlạinhữngtácphẩmđầycátính,dùngnhiềumàusắcmạnhmẽmãnhliệt.Ngàyxưa tranhYamatoeđượcxuấtkhẩusangTốngvàđãđượcđánhgiácao, tranhbình

phongAzuchiyama(安土山)củapháiKanouđãđượcgởitặnggiáohoàngLaMã,nhưngnhữngtranhnầy không gâyđượcmột ảnhhưởngnào trong giới hội họa củaTrungQuốchoặcÝ.TranhbảnukiyoeđãgâyđượcmộtảnhhưởngsâuđậmtronghộihọasửtâyphươnglàmộtviệcđángđểývìtừtrướcđếnnayNhậtBảnchỉthunhậnnhữngvănhóahảingoạimàđâylàlầnđầutiêncócơhộicốnghiếntrongcôngtrìnhpháttriểncủavănhóahảingoại(hình60).

SựnẩynởtinhthầnkhoahọcTrongthếgiớinghệthuậttruycứuhưởnglạctiêuphí,đãkhôngngheđượctiếngchânbước

mạnhmẽnhằmđếnmộtthờiđạimới,nhưngtronglãnhvựctưtưởngvàhọcvấnđãcónhữnghiệntượngtheohướngpháttriểncủalịchsử.Nhưđãnóiởtrongchươngtrước,Nhohọcđãthốngchếgiớitưtưởngvớitínhcáchlàgiáo

họcchínhthống,nhưngtừtrongnộibộcủaNhohọcđãcónhữngtưtưởngtìmmộtđườngđimớithíchhợpvớihiệnthựcNhậtBản,tựphủđịnhquyềnuycủaNhohọc.Đếnthờinầy,mộthìnhtháikhácvớiNhohọcđượcthànhhình,vàđãtạorahaihọcpháicótổchức.ĐiềunầyđãmởrộngphạmvicủaconmắtđếnchỗkhôngthểthấyđượcnếubịcâuthúcbởiNhohọc,vàcứcoi những giáo thuyết cổđiển củaTrungQuốc cóquyềnuy vô thượng.Hai họcphái đó là“Quốchọc”và“Lanhọc”.Quốchọcđượcsinhrakhi “Keichuu” (契沖) thờiGenroku tìmcáchnghiêncứuquốcngữ

trongcổđiểnNhậtBảntừnhữngsáchnhư“Manyoushuu”.Đếnđời“KadanoAzumamaro”(荷田春満),nghiêncứucổđiểnlàmrõđạocủathờicổ,đượcthêmvào,qua“KamonoMabuchi”(賀茂真淵)đến“MotooriNorinaga”(本居宣長)vềmặttưtưởngvàmặthọcvấn,quốchọcđãđạtđượcđếnlãnhvựcchữngchạc.ĐặcbiệtlàNorinaga,ôngtađãbỏrahơn30nămđểhoànthành “Kojikiden” (古事記伝) (truyện Cổ sự ký), sách chú thích “Cổ sự ký” vào năm 1798(KhoanChínhthứ10).SáchnầylàmộtnghiêncứutườngtậnthựcchứngcổđiểnNhậtBản,đếnngàynayvẫncómộtgiátrịrấtcaotronghọcvấn,mànhữngnhànghiêncứuvề“Cổsựký”cầncócạnhbênmình.HọcgiảmùHanawaHokiichi(塙保己一)đãsưutầmnhiềucổđiểnNhậtBản,đínhchính,biênsoạnra“Gunshoruijuu”(群書類従)gồm530quyển.SáchnầyvàsáchcủaNorinagalàthànhtíchvĩđạicủacáchọcgiảpháiquốchọc.Phươngphápcủapháiquốchọclàlàmrõ“đạoxưa”(古の道)(Inishienomichi)quanhững

hiểubiếtvănkiệncổđiểnNhậtBản,giốngnhưphươngpháp“Cổvăntừhọc”củapháiSorai(徂徠)làmrõgiáonghĩaKhổngMạnhquanhữngnghiêncứucổđiểnNhogiáo.PháiSorailấygiáothuyếtcủathánhnhânTrungQuốclàmquyềnuytuyệtđối,ngượclạipháiquốchọcxemđạolấyratừcổđiểnNhậtBảnlàtưtưởngvôthượng.Theonhữnghọcgiảquốchọc,việcđemhếttâmsứcnghiêncứucổđiểnlàđểtìmrađạocổthuầntúycủaNhậtBản,chưabịtưtưởngTrungQuốc,tưtưởngPhậtgiáotácđộng.

TranhkèmtrongsáchcủaSagaeMasumiVớihìnhthứclậtngượctưtưởngsùngbáiTrungQuốccủapháiSorai,quốchọđãchủtrương

chủnghĩalấyNhậtBảnlàmtrungtâm,nhưngđâycũngchỉlàmộttưtưởngchủtrươnghọcvấnđạođứctưbiện(đạođứcnghĩratrongđầuóc,khôngquakinhnghiệm)cócùngtínhchấtvớiNhogiáo,nênkhôngthểnóilàđãthoáthẳncáchsuynghĩcủaNhogiáo.ĐiểmtiếnbộcủapháiquốchọclàđãchủtrươngcầnthiếtnghiêncứucổđiểnNhậtBản,côngkíchnhữngnhàNhochỉănhọccổđiểnTrungquốc,màkhôngbiếtgìvềNhậtBản,nơimìnhsống.NhưngquốchọcđãkhôngnghiêncứulịchsửhiệnthựccủaNhậtBản,màlạigiớihạncáinhìnvàocổđiểnxưa.ĐâylàkếtquảcủaảnhhưởngNhohọc,mộthọcvấntrênbàngiấy.Quốchọcđãkhôngvượtquađượckhuônkhổcủagiáohọcphongkiến.Tuyvậyquốchọcđã

dạyphảitôntrọngchânlýhơnnhữngthuyếtgiáocủathầy,đãphátệhạinhớnhưconkétlờidạicủathầy.Quốchọccũngnêucaotinhthầnnghiêncứuthảoluận,chủtrươngsựthậtquantrọnghơnnhữnglýluậnđạođứcchỉcótrênvăntự.Đólàmộttháiđộtiếnbộchưacótừtrướcđếnnay.

NhấtlàMotooriNorinaga,ngườixuấtthântừnhàbuônvùngIseđãxembảnchấtcủatruyệnGenjimonogatarilàđểbiểuhiệnnhữngchuyệnđángthươngchớkhôngphảiđểnêulênnhữngchỉbảocủaPhậtgiáohayNhogiáovàđãlàmrõralýdotồntạicủatruyệnnầylàởtínhnghệthuậtđộcđáocủanóchứkhôngphảilànhữngthủđoạnchotôngiáovàđạođức.ÔngchorằngluyếnáilàmộtbiểuhiệnthiếtthựccủalòngngườivàtrongvănnghệcổcủaNhậtBảncóchủđềvềluyếnáirấtnhiều,vàđiềuđóhợpvớibảnchấtcủavănnghệ.ÔngcònchủtrươngrằngnhữngphêpháncholàháosắcchỉlànhữngngụythiệncủaNhogiáo.Đâylàcáchnghĩmớidámthẳngthắnphêphántưtưởngphongkiến.MộtkhuyếtđiểmlớncủanhữnghọcgiảpháiQuốchọclàkhôngvượtquakhỏikhungcổđiển,

khôngtrựctiếpnhìnnhữnghiệnthựcsốngđộng,chỉtìmcáchlàmramộtkhungtrờimớiquanghiêncứucổđiển.TrongpháiQuốchọccũngcóngườinhưSugaeMasumi(菅江真澄)đãđiđếnnôngthôn,ngưthônởTouhoku(vùngđôngbắc),vàShinshuu(信州)(vùnggầnbiểnNhậtBản), quan sát tường tận tập quán sinh hoạt của những người dân vô danh, viết ra“Kikoushuu”(紀行集)(Kỷhànhtập)tolớncótranhphụkèm(hình61).Nhưngtiếcthay,ngaynhưSugaeMasumi,ôngnầycũngkhôngrasứctìmhiểuđờisốnghiệnthựccủadânchúngthayđổitheochiềuhướnglịchsử,màchỉcốgắngtìmkiếmnhữngtậpquánsinhhoạtcũquanhữngtruyềnthuyếttrongdângian.ChủlưucủaQuốchọcđãtựghépmìnhtrongnhữngnghiêncứuvănkiệncổđiển,táchrời

hiệnthực,đôikhichínhmìnhphảnbộilạitínhcáchkháchquancủavănkiện,cókhirơivàochủnghĩathầnbí,thiếuhợplýtrênthếgiớiquan.NgượclạipháiLanhọc(hoặcDươnghọc)đãcótháiđộcótínhcáchkhoahọcrấtmạnhmẽ.Bếquantỏacảngđãngănchậnconmắtcủaquầnchúngtừnhữngbiếnchuyểntrênthếgiới,

nhưngđãkhôngngănchậnđượclòngáimộnhiệtliệtvànhiệtýhọchỏiđốivớivănhóaTâyphương.Arai Hakuseki (新井白石) quan tâm đến tình hình Tây phương từ trước, đã viết quyển

“Seiyoukibun”(西洋紀聞)(Tâyphươngkỹvăn)nóivềđịalýthếgiới,saukhitrahỏitìnhhìnhthếgiớitừmộtngườiÝtênSidottibịbắtvì tội tìmcáchvàoNhậtBản.Trongtìnhcảnhbếquantỏacảng,nhữngnỗlựcvànhiệttâmhọchỏivănhóaTâyphươngvẫnđượctiếptụcquacửangõduynhấtlà“mậudịchvớiHòaLan”ởNagasaki.ĐiduhọcởNagasakihoặcmỗinămmộtlầnkhinhânviênbuônbánHòaLanđếnchầumạcphủ,làcơhộihọchỏicủanhữngngườiáimộvănhóaTâyphương.Chonêntuychỉlàmộtnhânviênbuônbán,nhữngngườiHòaLannầyđãphảitrảlờinhữngcâuhỏivềnhiềungànhhọcvấn.Đểcủngcốxãhộiphongkiến,nhữngngườicaitrịcảmthấycầnphảilợidụngkỹthuậtvà

khoahọccậnđạicủaTâyphương.Tướngquânthứ8,Yoshimune,coitrọnghọcvấnthựctế,cóquantâmđếnlịchvàthiênvăncủaHòaLan,đãkhuyếnkhíchLanhọcnhằmmụcđíchthihànhchínhsáchchấnhưngsảnnghiệp.NhưngvìcấmđạoThiênChúa,nênđãcónhữngkhốngchếmạnhmẽtrongviệcđọcsáchTâyphương,chỉnhữngngườithôngdịchởNagasakimớibiếtđượcchútíttiếngHòaLan,nênviệchọchỏihọcvấnTâyphươngrấtkhókhăn.YsĩMaenoRyoutaku(前野良沢)vàSugitaGenpaku(杉田玄白), từnhữngthínghiệmgiải

phẫungườita,đãbiếtrằngnhữngsáchgiảiphẫucủaHòaLanhếtsứcchínhxác,vàkhôngthểtinđượcnhữngsáchyhọccủaNhậtBảntheokiểuTrungHoa.Từđóhọđemhếttâmhuyếthọchỏi,dịchsáchgiảiphẫucủaHòaLan,vàđãxuấtbảnđượcsách“Giải thểtânthư”vàonăm1774.TìnhtrạngnầyđượcGenpakuviếtrõtrong“Rangakukotohajime”(蘭学事始)(bắtđầuLanhọc).TừđóconđườnghọchỏihọcvấnTâyphươngquanguyênvănsáchHòaLanđượcmởra.

HarumaWageSauđóOotsukiGentaku(大槻玄沢)đãviếtrasáchnhậpmôn“RangakuKaitei”(蘭学階梯)

vàInamuraSanpaku(稲村三泊)xuấtbảntựđiểnLan-Nhật“HarumaWage”(ハルマ和解)tạoratiệnnghitolớnchonhữngngườinghiêncứuLanhọc(hình62).Hơnnữa,năm1823,YsĩngườiĐứctênSieboldđãđếnthươngquánHòaLanmởra“Narutakijuku”ởngoạiôNagasakiđểgiảnghọc thuậtcủaTâyphươngmộtcáchcóhệ thốngchonhữnghọcsinhđến từ toànquốc,vànhờđóđãnângcaotrìnhđộcủaLanhọc.Cuốithờimạcphủ,khôngnhữngchỉhọcởHòaLan,mànhữnghọctậpvềkỹnghệ,họcthuật

cậnđạicủanhữngnướcÂuchâucũngđã lanrộngra,vàLanhọcxứngđángvới tênmới là“Dươnghọc”.Đốivớinhữngngườitrongthếgiới“ânthù”,Dươnghọclàmônhọckỳdị,khôngthíchđược.NhưnghọkhôngthểphủđịnhgiátrịcủaDươnghọc,cácphiêntrấn(xứcủacáclãnhchúa)kểcảMạcPhủđãtranhnhauhọchỏiDươnghọc.HọcvấnÂuchâutruyềnđếnvớitínhcáchlàvănhóaNamman(manrimọirợởphương

Nam)chưamọcrễđượcthìđãbiếnmấtbằngsựcấmđoánđạoThiênChúa.TríthứcvàkhoahọccậnđạibắtđầuđượcchấpnhậnởNhậtBảnnhờởkếtquảthànhcôngtrongviệchọctậpDươnghọc.Nhưđãnóitườngtậnởnhữngphầntrước,mặcdầuNhậtBảncóđủtưcáchhãnhdiệnvìđãsinhrađượcnhữngtàisảnvănhóacaođộtronglãnhvựctôngiáovànghệthuật,nhưnghoàntoànkhôngsinhrađượcmộthệthốngtríthứcnàocótínhcáchhợplýxứngđángvớitiếngkhoahọc.NhưngvàothờiEdo,thếgiớiquancótínhcáchsiêuviệtcủatôngiáobắtđầumấtsức,vàtừ

kếtquảđónhữngquantâmvềhiệnthựcmạnhmẽra,ngaytrongchínhnhữngnhómhọcgiảthuộchệthốnghọcvấntruyềnthốngkiểuTrungQuốc,tinhthầntìmhiểuthựcchứngcũnglầnlần lên cao. Tỉ dụ như trước khi Ryoutaku giải phẫu thân thể con người, năm 1754 ôngYamawakiTouyou(山脇東洋)đãcắtmổ thân thểconngười,ghi lạivà trìnhbàykỷ lục thínghiệmtrongsách“Zoushi”(臓志)(Tạngchí).Nhữngđiềukiệnnghiêncứukhoahọcđãđiđếnchỗđượchoànchỉnh,ởđâyviệchọctậpDươnghọcxảyra,vàngườiNhậtbắtđầukhámpháracáchnhậnthứckhoahọcchomình.Ryoutaku,GenpakuhoặcSieboldđãmởđườngchoyhọcTâyphươngvớinhữngthựcchứng

sinhlýhọcdựavàothựcnghiệm,ShizukiTadao(志筑忠雄)nghiêncứuvậtlývàthiênvăn,viếtsách“RekishouShinsho”(暦象新書)giớithiệuthuyếtđịađộng,HiragaGennai(平賀源内)tìmcáchchếmáyphátđiệnvàđộkếấmlạnh,InouTadataka(伊能忠敬)đãđikhắpNhậtBản,đolườngđấtđaivẽrabảnđồNhậtBảnchínhxáctinhmật,tấtcảnhữngtỉdụthựcsựtrênlàkếtquảthựctếcủasựthànhcôngtrongviệchọctậpkhoahọccậnđạicủaTâyphương.Điềuđángchúýởđâylàtấtcảnhữngtỉdụthựcsựnầyđềuthuộcvàolãnhvựcứngdụngkỹ

thuậtcủakhoahọctựnhiên.Trongthờiđạigiáohọcphongkiếnchiphốinhântâmmộtcáchkiêncố,việchọctậptưtưởngxãhộihoặckhoahọcxãhộiÂuchâu,cócấutạokháchẳnvớixãhộiphongkiếnởđây,làđiềukhôngthểcóđược.Giaicấpcaitrị,tíchcựctrongviệcápdụngDươnghọc,chỉnhằmmụcđíchlợidụngtrongviệccủngcốcaitrịphongkiến.Nhữngyếutốcóthểgâyratìnhcảmhoàinghihoặcphêphántrậttựphongkiếnđềuđượcchúýbàitrừmộtcáchkỹlưỡng.Cuốithờimạcphủ,khimàvấnđềngoạigiaotrởnêntrọngđạiđưađếnchỗcầnbãibỏchínhsáchbếquantỏacảngthìmạcphủvàcácphiêntrấnlạicàngrasứchọchỏikỹthuậtcủaTâyphương,nhưngtấtcảđềubịgiớihạntrongkhoahọcquânsự,cầnthiếtchoviệclàmmạnhlựclượngquânsựcủamình.Năm1850tronglãnhđịacủalãnhchúaNabeshima(鍋島)(tỉnhShiganay)đãcólòphảnxạ

dùngđểđúcđạibác,sauđóởxứSatsuma(薩摩)(tỉnhKagoshimanay),lãnhchúaShimazuNariakira(島津斉彬)đãcholậplòtinhluyệnđểchếtạocơgiớiquânnhu.Saukhimởcảng,lãnhchúaxứnầyvớisựviệntrợcủaAnhQuốc,đãcholậpcôngxưởngchếtạomáydệt,vàmạcphủvớisựhiệplựccủaPhápđãmởxưởngđóngtàuởYokosuka(横須賀)(thịtrấnphíaNamYokohama).Nhữngđiềunầychothấynhữngtìnhtrạngđặcbiệttronglịchsửcầnthừanhậnkỹthuậtvàkhoahọccậnđại.Năm1857mạcphủchomởra“Banshoshirabesho”(蕃書調所)(sauđóđổitênlà(開成所)

Kaiseisho).ĐâylàcơquannghiêncứuchỉdạykhoahọcTâyphương,nguồngốccủatrườngđạihọcToukyoungàynay,vàtừđótrườngnầygiữmộtđịavịquantrọngtronglịchsửhọcvấncủaNhậtBản.Nhưngnghiêncứuvàgiảngdạyởđâytrựctiếphoặcgiántiếpđềucómụcđíchphụcvụchoquânsự.TuyđâychỉlàmộtkhíacạnhnhưngđiềunầyđủchothấyvaitròlịchsửcủaDươnghọctrongthờikỳnầylàđểcốnghiếnchoviệccủngcốchếđộphongkiến.NhưngkhôngthểbỏquamộtsựthậtlàquanhữnghọctậpDươnghọc,conmắtnhìnđốivới

thế giới của người Nhật đã đượcmở rộng nhiều. Kudou Heisuke (工藤平助) đã viết sách“Akaezofuusekkou”(赤蝦夷風説考)đềnghịmởmậudịchvớiNgavàTanumaOkitsugu(田沼意次)theoýđóđãchokhaithácvùngEzo(Hokkaidoungàynay).HondaToshiaki(本田利明)đãviếtquyển“Saiikimonogatari”(西域物語)(chuyệnTâyvực)chủtrươngphảilàmquốcgiagiàumạnhbằngcáchđóngthuyềnlớn,mởcảng,tíchcựcgiaothông,mậudịchvớicácnướcTâyphương.NhữnghiệntượngnầycóđượcnhờhọchỏiởTâyphươngvàtừđócóđượcmộtnhận thức thếgiới rộngrãi, thấyđượccáingumuộicủaviệcbếquan tỏacảng,đóngmìnhtrongmộtthếgiớinhỏhẹpNhậtBản.Nhưngkẻcaitrịchẳngcómộtnănglựcnàongoàiviệcnhắmmắtkéodàichínhsáchbếquan

tỏacảngchođếnkhibịliệtcườngápbức.HayashiShihei(林子平)đãviết“KaikokuHeidan”(海国兵談) (Chuyệnbinh línhquốcgiavùngbiển)dựđoánsựxâmnhậpcủacácnướcTâyphương.Vớisựcảnhcáonầyôngđãbịxửphạt(mổbụng)vìlàmloạnlòngngười,kẻcaitrịđãtìm cách ngăn chận con mắt của nhân dân mở ra thế giới bên ngoài. Những người nhưWatanabe Kazan (渡辺崋山), Takano Chouei (高野長英), những học giả Lan học đã lập ra“Shoushikai”(尚歯会)đểtraođổikiếnthức.Kazanviết“Shinkiron”(慎機論)(Thậncơluận),Choueiviết“Yumemonogatari”(夢物語)(chuyệnmơ)phêphánlệnhđánhđuổithuyềnngoạiquốc.Cảhaiđềubịmạcphủxửphạt(mổbụng)vàngườiđờigọisựkiệnnầylà“Banshanogoku”(蛮社の獄)(NgụcManxã).Nhữngmầmmốngtưtưởngmớicótínhcáchphêphánxãhộiphongkiếnđềubịnhổbỏđi.SauđóNishiAmane(西周)đãđiduhọcởHòaLanhọctriếthọcKant(ngườiĐức),Katou

Hiroyuki(加藤弘之)đãmêmẩnnhữngsáchkinhtế,chínhtrịtìmđượctừtrongtủsáchcủacáclãnhchúa,biếtđượccáihaycủachếđộnghiviện,FukuzawaYukichi(福沢諭吉)biếtđượcởTâyphươngmọingườiđềubìnhđẳng,khôngcótrậttựgiaicấpnhưởNhậtBảnvàcảmthấyhết sức uất ức. Người Nhật đãmởmắt ra trước những tư tưởng xã hội, và triết học Tâyphương,nhưngđâylàchuyệnngaytrướcMinhTrịduytân,vìvậycóthểnóirằngtronglãnhvựcnhânsinhquanvàhiệntượngxãhội,DươnghọcởthờiEdođãkhônggiúpíchđượcviệcmởrộngtinhthầncânđạitrongxãhộiNhật.

SựpháttriểnnhữngtưtưởngxãhộitiếnbộNhữnghọcgiảDươnghọcthờiEdođãkhôngtheođuổinhữngnghiêncứutronglãnhvựctư

tưởngxãhộivàtriếthọc,hànhđộngthựctiễntrênnguyênlývẫntiếptụcủnghộluânlýphongkiến,đóchỉvìhọphảiđápứngnhữngmongướccủagiaicấpcaitrị,tìmcáchlấyDươnghọcđểcủngcốchếđộphongkiến.LờicủaSakumaShouzan(佐久間象山)rằng“đạođứccủaĐôngdương,nghệcủaTâyphương”,điểnhìnhchomụcđíchcủaDươnghọc,lợidụngkỹthuậtcủakhoahọctựnhiênvàứngdụngtronglậptrườngtrọngluânlýphongkiến.Nhưngxuthếlịchsửtrongthờiđạixãhộiphongkiếnởtrongquátrìnhsuysụpcủanó,qua

kinhnghiệmcủanhữngngườiNhậtsống trong thờiđạiđó,đãkhông tránhđượcviệcnuôidưỡngnhữngphêphánđốivớichếđộmạcphủhoặcxãhộiphongkiến.ChonêndẫukhônghọcđượctưtưởngxãhộicậnđạicủaTâyphươngmộtcáchcótổchức,tựnócũngcóthểsinhrađượcnhữngtưtưởngtiếnbộ.GiaicấpcaitrịdướihiếnphápMinhTrịđãchủtrương“quanniệmquốcthể”(quanniệmthểchếquốcgiatrong“NhậtBảnthưkỷ”và“Cổsựký”)làtinhthầntruyềnthốngcốhữucủaNhậtBản,chotưtưởngxãhộivàtưtưởngchínhtrịhiệnđạilànhữngquanniệmlaingoạitônsùngTâyphươngcầnbàytrừ.Nhưngkhôngthểquênmộtsựthậtrằngnhữngýthứcxãhộicậnđạiđãđượcsinhratrongthờikỳxãhộiphongkiếnsụpđổ,quanhữngkinhnghiệmsinhsốnghiệnthựccủangườiNhật.DẫurằngnhữngtưtưởngtiếnbộthờiEdo,nhữngđứaconưutúcủaxãhộiphongkiếnvềmặtlýluậnđãrấtnonnớtbấtthường,khácvớichủnghĩaxãhộivàchủnghĩadânchủlấyxãhộicậnđạicổđiểncủaTâyphươnglàmbàothai.NhưngnhờđónhữngtưtưởngcậnđạicủaTâyphươngsauMinhTrịđượcmọcrễ.Khoảngnăm1752,tưtưởngcủaAndouShoueki(安藤昌益)viếttrong“ShizenShin-eidou”

(自然真営道)(hình63)hoặc“Toudoushinden”(統道真伝)làmộthệthốngtriếthọcđộcđáo,mộtđiểmcaotronghàngngũtưtưởngnầy.

Shizenshin-eidoucủaAndouShouekiAndouShouekichorằngmọingườiaicũngphảitựmìnhlàmlaođộngcanhtác,sảnxuấthoa

màuđểsinhsống,nhữngngườikhôngtựmìnhthamgialaođộngsảnxuất,màchỉlấyhoamùacủangườikhácănkhông, làbọntrộmcướp.Đâylàmộthệthốngtưtưởngtừtrướcđếnnaychưaaidámnghĩ.Từnguyênlýcănbảnnầy,ôngđãphêphánnghiêmkhắcmọihiệntượngxãhội,lịchsử.Theoôngngàyxưamọingườiđãtạoramộtthếgiớitựnhiên,tựmìnhcanhtácđểsinhsống,sauđóthánhnhânđượcsinhra,dạyđạođứcgiảtạo,tạorathếgiớiphápchính,đểchobọntrộmcướpnhưthiêntử,tướngquân,lãnhchúa,nhàbuônănhoamùacủangườikhác.Từđótộiphạm,chuyệnxấu,chiếntranhtrongthếgiansinhrachonênnếukhôngtrịdứtcănbảncủaviệctrộmcướpthìkhôngbaogiờnhữngchuyệnxấutrongđờimấtđược.Ôngchorằnglýtưởngcaocảnhấtlàbãibỏnhữngphânchiacaitrị,bịcaitrị,nhữngtrêndướisĩnôngcôngthương,tấtcảmọingườiđềubìnhđẳnglàmruộng,dệtvải,trởvềvớithếgiớitựnhiên,trongđómọingườiănmặcbằnglaođộngcủamình.Ôngđãkhôngnhữngvừaphêpháncấutạoxãhội,tổchứcchínhtrịtừgốcrễ,vừaphủđịnh

nhữngđốilậpgiaicấp,caitrịcủaquyềnlực,trậttựthânphậnphongkiếnmàcòncôngkíchkịchliệtchếđộgiatộcnamtônnữti,chorằngmộtnamlấynhiềunữlàđạocủacầmthú,mộtvợmộtchồngngàylàmviệc,đêmgiaohợpvớinhau,đểtáisinhsảnconngườicùngvớivậtchấtđểsống,dướimộtkếthợpbìnhđẳngkhôngcótrêndướinầy,mớichínhlàđạocủaconngười.Trongxãhộiphongkiến,vớiđiềukiệnlịchsửnhưthếnàođểcóđượcmộttưtưởngđộcđáo

dứtkhoát,phủđịnhchếđộphongkiếntừgốcrễnầyđượcsinhra.ĐươngnhiêntưtưởngcủaShouekitrongthờiEdocótínhchấtkhôngthểcôngbốcôngkhaiđược,nênítcóngườibiếtđến.ĐếnthờiMinhTrịmớiđượcpháthiệnra,vànhữngtruyềnthuyếtvềôngtacũngkhôngrõrànglắm.LàmộtysĩởHachinohe(八戸)(tỉnhAomori(青森)ngàynay),sauđóvềquêởAkita(秋田)

vàchếtởđó,ngoàiracũngcómộtvàimônđồcủaôngtacũngđượcbiếttên.LànhàtríthứcởTouhoku(ĐôngBắcNhật),vùngnôngthônhậutiếnnhất,có lẽôngđãnhìnquánhiềuthựctrạngnghèokhổcủanôngdân,nhữnglaođộngsảnxuấtđángkính,vìbịbốclộttồitệnênchỉcóthểcóđượcmộtđờisốngthấpkémnhất.Nghĩđếnnguyênnhâncủaviệcnầy,cuốicùngôngđãđiđếnnhữngmâuthuẫncănbảncủaxãhộivàtừđóôngđãthànhcôngtrongviệckhaitriểnnhữngnghĩngợicủamình.Tấtcảnhữngtưtưởngxưanay,nếukhôngủnghộviệcbốclộtvàcaitrịcủagiaicấp,thìcũngchỉimlìmcoiđólànhữngsựthựckhôngthểtránhkhỏi,lầnđầutiênShouekiđãđi thẳngđếnvấnđềcănbảnnầy, lậpramột triếthọcnói lênđúngđắn lậptrườngcủanhândâncầnlao.CóthểnóiShouekiđãchiếmđượcmộtvịtríhếtsứctolớntronglịchsửtưtưởngcủaNhậtBản.TưtưởngcủaShouekicótínhcáchquákhích,vượtxatiêuchuẩncủathờiđại,làmộtngọn

núicaocôđơnkhôngcóngườinốidõiđểpháttriển.LạinữaShouekiđãtiếnhànhnghĩngợicủamìnhvớibốicảnhnôngthônhậutiến,chonênchỉnghĩrađượcmộttrạngtháixãhộicótínhcáchnguyênthủy,coikinhtếtựcungtựcấplàlýtưởng,trongđókhôngcónhữngbốclộtcủagiaicấpvũsĩcũngnhưsựănmòncủagiớiláibuôn.Shouekikhôngthểnghĩramộttriểnvọnglịchsửcậnđạihóa,trongđósứcsảnxuấtđượcpháttriển.Triếthọcnầyđãkhôngphávỡđượcbứctườngvìkhôngnắmđượcđúngquátrìnhtiếnhànhcủalịchsửhiệnthực,chonênchỉcóthểlấymộtlýluậntheochủnghĩaphụccổ,nhằmđiđếnthếgiớitựnhiênthờixưa.Ởđiểmnầy,hệthốngtriếthọcvĩđạicủaShouekicũngkhôngthoátkhỏinhữngcâuthúcbởi

thường thức củaxãhộiphongkiến.Mặtkhác, tuykhông thểnói là tiếnbộ triệtđểnhư tưtưởngcủaShoueki,nhưngcũngđãcónhữngtưtưởnghiểurõchínhxácsựtiếntriểncủalịchsử,tìmcáchđảpháthườngthứccủalýthuyếtphongkiến.TrongthờiEdo,sứcsảnxuấtđãđượcpháttriểnởmọi lãnhvực,nhưngvới tìnhtrạngbế

quantỏacảngvàvớitrậttựthânphậnphongkiến,sựnhảyvọttrongsứcsảnxuấtkhôngthểcóđượcvìkhócóđượcmộtnhânsinhquantrongđómụctiêuhoạtđộngcủaconngười làkhuếchđạisứcsảnxuất.Đạođứcthôngdụngtrongdângianthôngthườngchủtrươngkiềmchếtiêuphívàtiếtkiệmlàmộtđứctínhquantrọng.Nhưngrồinhữnglốinghĩmớixemviệctíchcựckhaitháccủacải,tăngcườngsứcsảnxuấtxãhộilàsứmệnhtốicaocủaconngười,đãđượcđềra.HiragaGennai (平賀源内),một thiên tàivềkỹ thuậtkhoahọcvàvănnghệ,khôngcóchỗ

dùngđượctàimình,bịchếtđiênvàonăm1779,đãnóirằngngườitathấylôngcừu,chỉtìmcáchbánđểkiếmtiềnliềnnhưngôngđãnghĩkháclàlàmsaodùngnóđểđanrađượcáoởtrongnướcđểkhỏiphảidunhậpđồngoạiquốc,nỗlựcđemhếttrítuệcủamìnhtìmcáchphátminhranhữngdụngcụcóíchchoquốcgia.Rõrànglàmtăngtrưởngcủacảixãhộiđãlàniềmvuisốngcủaôngta.ĐếnKaihoSeiryou(海保青陵),hoạtđộngvàonhữngnăm“VănHóaVănChính”,lốisuynghĩ

trởthànhcóhệthốnghơn.Ôngchorằngviệccatụnghiếutửlàviệckhôngthểhiểuđượcvàvôýnghĩa,ngượclạiviệcbanthưởngchonhữngngườimuacâycỏkhôngcóởnướcmìnhđemvềtrồng,hoặcđóngthuyềnđểxuấtkhẩunhữngsảnvậttrongnướcranướcngoàiđểlàmgiàuquốcgia,cóíchhơn.Ôngchorằngvũsĩlấythựcphẩmănkhôngtừnôngdânnênđămrakhinhmiệtviệcbuônbán,nhưngđóchỉlàlốisuynghĩcũ,ngaynhưlãnhchúahằngnămcũngphảibángạotrưngthutừnôngdânđểlấytiềnchithumọiviệc.Nếukhôngbuônbánthìmộtngàycũngkhôngsốngđược,nênbâygiờkhôngphảilàlúckhinhmiệtbuônbán,khôngphảilàlúcchêcườibuônbán.Cườibuônbánmàđibuônbánhóaravũsĩđãtựcườigiễumình.Nhậnthứcnầyđúngvớihướngpháttriểnlịchsửkhôngthểtránhđượccủakinhtếtraođổivàkinhtếphânphối.GennaivàSeiryouđãđềrachínhsáchphúquốcvớichủnghĩatrọngthươngmàtrongđóvũ

sĩgiửvaitròchínhyếu,khôngphêphánbảnchấtcủaxãhộiphongkiến.ỞđiểmnầynhữngtưtưởngtrênkhôngcómộtquansátthôngsuốtsâuxanhưtưtưởngcủaShoueki,nhưngcómộttựgiácmạnhmẽvềpháttriểnlịchsử,vượtquachủnghĩatrọngnông,tưtưởngchínhthốngcủaxãhộiphongkiến,đưarahướngđicủaxãhộimới,đángđượcđánhgiácao.Chủnghĩatrọngnôngcổđiển,trênthựctếchỉlàmộtdanhtừđểmỹhóachínhsáchmạtsát

conngười,nhằmmụcđíchbắtnôngdânlàmviệccùngcực,đồngthờikhốngchếcảithiệnsinhhoạtcủanôngdân,thiếumộttháiđộtíchcựcgiúpđỡgâytiếnbộlàmphátđạtsứcsảnxuấtnôngnghiệp,đểnângcaođờisốngnôngdân.Đốilại,vàocuốithờimạcphủ,mộthọcgiảnônghọc,OokuraNagatsune(大蔵永常)đãnghiêncứutườngtậnkỹthuậttrồngtrọthoamùabuônbán,nhằmgiúpđởnôngdânkhổsởtrongnềnkinhtếhóatệ,khôngítthìnhiều,nângcaođờisốngcủamình.ThờiGenrokusáchđạibiểunônghọc“Nougyouzensho”(Nôngnghiệptoànthư)chínhyếunghiêncứukỹthuậtsinhsảnlúagạo,đốilạisách“Kouekikokusankou”(公益国参考)(Côngíchquốcsảnkhảo)củaNagatsuneđãnghiêncứucảđếnkỹthuậttrồngtrọtcâynguyênliệuchocôngnghiệptrongnhàcủanôngdân,cũngchínhvìlýdođãnóiởtrên.Đểlàmthứctỉnhnôngdânchỉquenvớiânthù,khôngtìmcáchhấpthụnhữngkỹthuậtmới,ôngđãnghiêncứuthựcchứngnôngcụ,làmgiảmnhữngnặngnềtronglaođộngthểxác,tíchcựctìmcáchtăngtrưởngsảnxuất.CáchsuynghĩcủaNagatsunetuythiếunhữngxemxétkỹlưỡngvềvị trí của nông dân trong xã hội phong kiến, nhưng so sánh với tư tưởng của NinomiyaSontoku(二宮尊徳),đãtheođúngconđườngpháttriểncủa lịchsửhơn.Ninomiyathiếtkếphụchưngnôngthôndựavàoântìnhcủagiaicấpcaitrị,đẩymạnhlaođộngthểxác,khẳngđịnhkỹthuậtnôngnghiệpthờibansơ.Gầncuốithờimạcphủkhíthếcủadưluậntônvươngvànhươngdi[89]càngtrởnênmạnh

mẽvànhữngtưtưởngnhưđãnóiởphầntrên,vớimộthìnhthứcnàođóđãđượcbaogồmtrongluậncứnầy.Nhữngtưtưởngnầyđươngnhiênkhôngbaogồmnhữnglốinghĩtìmcáchthayđổichếđộphongkiến từgốcrễ.Trong lý luận tônvươngcủahọcpháiMitochorằngkhôngcómâuthuẫntrongviệcvừatôntrọngthiênhoànglạivừatrungthànhvớimạcphủ.Nhưngtừtrướcđếnnayhoàngthấthoàntoànkhôngđượcngóngàn,độtnhiênlýdotồntạicủahoàngthấtbắtđầuđượcchủtrươngmạnhmẽ,điềunầyđốivớimạcphủkhôngphảilàchuyệntốt.Năm 1767, Takenouchi Shikibu (竹内式部) giảng luận lý tôn vương cho những công gia

(quanlạiởtriềuđình)ởKyoutođãbịmạcphủtráchmắngđuổiđi.Năm1767YamagataDaini(山形大弐),ngàythườnghaythanthởvềviệcsuyvicủahoàngtộc,đãbịghépántửhìnhvìđãnóivềchiếnthuậtđánhpháthànhEdovàthànhKoufu(甲府) trongmộtbàigiảngnghĩaởtrườngquânsựthànhEdo,tuycólẽđâylàkếtquảvìcoiquánặngsựkiệnđãqua.Thựctế,thờicuộcởlúccuốimạcphủcàngkhẩnbách,luậnlýtônvươngcàngđượclợidụngnhiềuhơn,vànó được coi như một chiến thuật trong phong trào lật đổ mạc phủ. Ngay như MotooriNorinagamộthọcgiảquốchọccũngphảicómộttháiđộbảothủtheothời.TrongnhữngmônđồcủaNorinaga,cóngườinhưBanNobutomo(伴信友)chỉnốitiếpviệcnghiêncứuhọcvấnbằngthựcchứngkiểuNorinaga,ngườikhácnhưHirataAtsutane(平田篤胤)quanhữngbàithuyếtgiáohếtsứcthựctiễn,đãlàmchokhíacạnhThầnđạophụccổcủapháiquốchọcđượcpháttriểnhơn,vàđãgâyraảnhhưởngrộngrãitronggiớihàonôngvàhươngsĩđịaphương.Năm1853hạmđộiPerry[90]đếnNhật,Nhậtphảimởcảngdướiáplựcquânsựcậnđạicủa

liệtcườngÂuMỹtrượngtrưngbằng“Kurobune”(黒舟)(thuyềncủaPerrymàuđen),vàphảibắtđầumậudịchvớiÂuMỹdướisứcmạnhsảnxuấtkhóchốngcủachủnghĩatưbản.Từđópháinhươngdiđãđượcsinhracólẽvìbịkíchthíchbởichủnghĩaquốcgiađơnthuầnthờinầy.NhữnggiaothiệpgiữaNhậtBảnvàngoạiquốc,ngoạitrừthờicổxưakhôngrõlắm,cólúc

quânMôngCổđến,có lúcHideyoshiđưabinhsangTriềuTiên,nhưngđó làngoại lệ, thôngthườngchỉlànhữnggiaothiệpvềvănhóa.Nhậtkhôngcókinhnghiệmvềquanhệchínhtrịtrênquốctế.Vìlẽđó,tháiđộthunhậnvănhóangoạilaimộtcáchquảngđạiđãtựnhiêntrởnênthôngthườngvàlốinghĩbàingoại,ngoạitrừlúccấmđạoThiênChúa,hầunhưlàkhôngcó.Nhưngvìsợ“Thuyềnđen”vàvìdomậudịchnênvậtgiálênthang,nhữnggiậnghétnầyđã

làmchongọnlửabàingoạicháybùnglênvàtronglòngngườiNhậtquanniệmquốcgia,nướcNhậtđốivớingoạiquốc,đãđượcsinhra.NhưnghiệnthựcquốcgiavàdântộcNhậtthờinầykhôngthốngnhất,đấtđaibịphânchiarathànhnhiềuxứvàmỗixứhầunhưđộclậpvớinhau,vàvềdântộc,họđãphânchianhautheotrậttựthânphậntrêndướihếtsứcnghiêmkhắc.Nhữngngườichủtrươngnhươngdi,đểtheophươnghướngđó,trongđầuóchọbắtđầuhiệnramộtmụctiêulàcầnbãibỏnhữngphânchiaphongkiếnđểthốngnhấtquốcgiadântộc.Khiphái tônvươngkếthợpvớinhau theohướngnầy,mộtnhận thứcquốcgia theo chủnghĩatuyệt đối, lấy thiên hoàng làm quân chủ để thống nhất dân tộc được thành hình. YoshidaShouin (吉田松陰) (bị hành hình vào năm 1858) và những người có tư tưởng tôn vươngnhươngdicuốithờimạcphủquanhiềukhúcchiết,rốtcuộcrồicũngbắtđầutìmcáchtheođuổiphươnghướngnầy.Vànhưthế,pháitônvươngnhươngdivớitínhcáchlàmộtnănglượngcảicáchmạnhmẽ,đã

pháthuyđượcvaitròcủamình,vàýnghĩalịchsửđóhếtsứcquantrọng.Nhưngnộidungcủatưtưởngnầykhôngnhấtthiếtđãđiđúngtheochiềuhướngtiếnbộcủalịchsử.Phongtràotônvươngnhươngdiđãđượctriểnkhaivàđượcủnghộbởinhữngvũsĩhạcấpkhihọbắtđầucảmthấybấtmãnvềnhữngchènéptrongtrậttựthânphận,chonênviệcđòihỏimộthìnhảnhcủamộtxãhộicậnđạikhôngméomótừnhữngngườinầycólẽlàmộtviệckhó.Nhữngchísĩthờicuốimạcphủđãquaylưnglạivớinănglượngquầnchúng,tìmcáchphục

hồiquyềnuycũxưacủathiênhoàng,chínhnóđãđingượcvớihướngđicủalịchsửvàlýluậnnhươngdi,tìmcáchngăntrởsựpháttriểncủaliệtcườngÂuMỹ,từbanđầuđãlàviệckhôngthểthựchiệnđượcvàđóchỉlàmộtlýluậntrốngkhông.Nănglượngcảicáchnầyvớimộtquanniệmngượcngạonhưtrên,ngượclại,tronghiệnthựcđãđóngmộtvaitròlịchsửhếtsứcquantrọng.MâuthuẫntừkếtquảnầyđãngầmcómộtvấnđềquantrọngnốiliềnvớivậnmệnhcủaNhậtBảnsauMinhTrịduytân.Nóitómlại,đểsinhramộtNhậtBảncậnđại,bụngmẹđãbắtđầuđaudữdội.Nhưngnếuchỉbảorằngtônvươngnhươngdilàmộtsứclãnhđạoduynhấttrongnhữngcải

cáchcuốithờimạcphủthìcólẽlàkhôngthíchđáng.Ngoàimặttuykhônghàohoanhưtônvươngnhươngdi,nhưngthờinầyđãcónhữngtràolưutưtưởngnối liềnvớigốcrễ lịchsửkhôngquênđược,đólàtựgiácvềchínhtrịcủanôngdân.Nhữngngườithànhphốđượcxemlànhữngphầntửphụthuộcnênnhờvậytươngđốiđược

sinhsốngtrongđiềukiệntốtđẹphơn,ngượclạinôngdânlàkẽtrựctiếpgánhvácnhữngmâuthuẫncủaxãhộiphongkiếnchonênnôngdânkhôngdễdàngâucatháibìnhvàcũngkhôngthểanthânđòiduytrìhiệntrạng.Kinhtếhànghóapháttriểnlàmchovũsĩtúngthiếura,vàlúagạobịtrưngthunhiềuhơn,đờisốngnôngdânhằngngàyđãkhổ,lạicàngbịkhổhơn.Khithiêntaiđịabiến(độngđất)thêmvào,nhữngảnhhưởngđótrởnênkhủngkhiếp.Nôngdânđãbịphântánratrongnhữngnôngthônnhỏhẹp,khôngcóđiềukiệnđểtạora

nhữngtổchứcgiaicấp,hằngngàylàmlaođộngvấtvả,vớimộtmứcsốngthấpkémchonênthiếucảtríthứclẫntựgiác,từđónhữngtưtưởngcảicáchđểđảphátìnhtrạngkhốnkhổcủamìnhđãkhôngnẩynởrađược.Đểchốnglạinhữngđènénápbứcnầynhiềulúchọphảiliềumạnggâyrabiểutìnhnôngdânhakushouikki(百姓一揆)(Báchtínhnhấtquỹ).Tuymụctiêucủanhữngcuộcbiểutìnhchỉnhằmđòigiảmbớttrưngthu,nhữnglànsốngbiểutìnhnầynhìntoànthểđãlàmộtđộnglựclớnthúcđẩyviệcgiảithểtrậttựphongkiến.Trongđó,têntuổicủanhữngngườibịhysinhvìđứngđầubiểutình(nhữngngườiđứngđầucáccuộcbiểutìnhnầythườngbịgiớicaitrịbắtphảimổbụngchết)tỉdụnhưSakuraSougorou(佐倉宗五郎)đượctruyềnmiệngtrongthếgiớinôngdânnhưgươngmẫunghĩadân.VàđếnthờikỳdaođộngcuốimạcphủnhữngcâutruyệnnầyđãđượcChoubokure(thầychùaănxinmúarốingoàiđường)cahát,hoặcđượcdiễntrongkabukivàđãlàmộtniềmanủilớnlaochođạichúng.Ngoàinhữngviệcbiểutìnhkịchliệtnầy,ởmọinơinôngdânđãgiámsátnhữngquanchức

thônxóm,đòicáchchứcnhữngngườibấtchính,côngchínhhóanhữngphítổnphụtrợ.Quanhữngđiềukhiển,cảicáchthônchínhgầngủihằngngày,lầnlầnnhữngtựgiácchínhtrịcaora.Nôngdânđãtìmranguyênnhânnghèokhổcủamìnhlàdoởnhữngănxàikhôngnềnếpcủavũsĩ,từđóđãnhiềulầnđòihỏinhữngngườicaitrịcảicáchchínhtrị.

Trongbốicảnhtựgiáccủanôngdân,trongnhữngcuộcbiểutìnhđãcóhiệntượngômảomộngcảicáchgốcrễtrậttựphongkiếnnhư“Yonaoshi”(世直し)(đỗiđời).VàđếnthờiMinhTrịcóphongtràotựdodânquyền,tuychỉmộtthời,nhưngđâylàphongtràocảicáchlấynôngthônlàmcơbản.Nôngthônkhôngcónhữngvănhóahàohoanhưthànhphố,nhưngchỉcónghĩakhôngcó

nhữngnghệthuậtcótínhcáchsuyđồitiêuphí.TinhthầnđấutranhtrongđiềukiệnkhốnkhổkhôncùnglàdisảncủaphongtràodânchủchủnghĩaduynhấttronglịchsửvănhóaNhật,mộttruyềnthốngquíbáucủaNhật.

VănhóalanrộngrakhuvựcvàxãhộiLãnhchúathờichiếnquốcđãtạoranhiềuxãhộichínhtrịmanhmẽởmọinơitrongnước,

nhờđó,vănhóachỉcóởvùnglâncậnKyoutođãlanratoànquốc.Hideyoshithốngnhấtquốcgia,Kyoutođượcphụchưng,tháibìnhđếnvànhữngvùngKansaivìcómộttruyềnthốngvănhóadàidặnnêngiữđượcđịavịưuthếkhóvượtqua.IeyasuđãmởmạcphủởEdo,nhưngvìvănhóaKamakuravànhữngnướcởphíađôngbịsuyvi,nênởKantou(Quanđông)khôngkhívănhóavẫncóvẻnghèonàn.LàmộtđôthịthươngnghiệpnênOosakađượcphồnvinh,vànhờđó,chođếngiữathờiEdo,Kansaiđãlàtrungtâmtriểnkhaivănhóa.Thờinầynếughisổchỗxuất thân của những người xuất sắc, có công trong văn hóa tỉ dụ như Soudatsu, Kouetsu,Bashou, Saikaku, Chikamatsu hoặc Ninzai, Nakamoto, Keichuu v.v… thì sẽ thấy họ đều lànhữngngườiởKansai(BashousauđóđãđổichỗởđếnEdo).NhưngtừgiữathờiEdovềsau,trungtâmvănhóađãchuyểnsangEdo.ĐànemcủaNinzaicó

SorailậpcăncứởEdo,mởramộthọcpháicổvănkhácđểcạnhtranhvớiNinzai.Năm1738,KamonoMabuchichuyểndi trúsangEdo,xướng“Quốchọc”từphươngđông,vàđó làmộthiệntượngtượngtrưngchoviệcthayđổitrungtâmnầy.Đếnthời“VănHóaVănChính”,nhữngnghệ thuật gia như Santou Kyouden (người viết sách kiểu cách), Bagin, Sanma, Juukyuu,RyuuteiTanehiko(ngườiviếtsách“Murasakigiảhiệu,ôngGenjinhàquê”nổitiếng),Shunsui,hoặcKareki,Hokusai,Hiroshige,hoặc làNanboku,Mokuamiđều lànhữngngườiEdo,kháchẵnvớithờiGenroku.Đến thời nầy, tiếng Edo, của địa phương Kantou đã giành được địa vị trung ương (tiêu

chuẩn)thaythếchotiếngđịaphươngKansai,tiếngtrungươngcóquyềnuytrongmộtthờigiandài.TrongHeikeimonogatari(truyệnnhàTaira)cóchỗhàihướctháiđộmộtcônggiaquítộcởKyoutokhinhmiệtKisoYoshinaka(木曾義仲)nóitiếngKantouquêmùa.Truyện“Ukiyofuro”(phòngtắmukiyo)nóichuyệncãilộncủa2ngườiđànbà,mộtngười

nói tiếngEdovàmộtngườinói tiếngKansai,ngườinói tiếngEdochorằngnhữngchữnhư“Ikubei”hoặc “kaerubei” trongvùngKantou là tiếngmới của “Ikubeshi”hoặc “kaerubeshi”dùngởKansai,chorằngmìnhthắngthếhơn.HaichuyệntrêntượngtrưngchomộtđiềuđángchúýlàKantou,vùngvănhóachậmtiến

trongmấytrămnăm,nayđãtrởnêntrungtâmvănhóa.

MộttrườngkyougakuTrungtâmvănhóađãchuyểnsangEdokhôngcónghĩalàvănhóađãchuyểntừKansaisang

Edo,vănhóađãkhôngbịgiớihạntrongmộtphạmvihẹptiềntiếnvùngKansai,màđãđượcbànhtrướngrakhắpmọinơitrongnước,vàtrongquátrìnhđó,Edo,mộtđôthịcódânsốđôngnhấtởNhật,lạilàtrungtâmcủachínhtrị,chonênvănhóaEdođượcthịnhvượng.Nhờ“Sankinkoutai”(参勤交代)[91]vànhữngtraođổithươngmạinêngiaothôngtrongnước

được phát đạt. Trao đổi văn hóa trong toàn quốc nhờ đó năng động hơn. Văn hóa đã đượctruyềnbárộngrãitoànquốcquadulịchcủathisĩ,cúngváiđìnhchùacủadânchúng,Edođãsinhranhiềunhàtríthứcvănhóa,nhưngnhữngnhàvănhóakhôngnhấtthiếttậptrungởEdo.Tỉdụmộtnhânvậtvĩđại, khôngcógiao tếvới thếgiới tư tưởngEdo,nhưAndouShoueki làngườiởnơixaxôi,HachinohevàAkita.MotooriNorinagađãmởcửaởMatsuzaka(松坂),vùngIse(伊勢)lậpQuốchọcdạyhọctròtừmọinơitrongnướcđếnhọc.NgoàiratriếtgiacótriếtlýđộcđáovềtựnhiênnhưMiuraBaien(三浦梅園)làngườiởBungoKizuki.HọasĩTashiromuraTakeda(田能村竹田)làngườiởlàngTekedavùngBungov.v…Mạcphủđãchomởtrườngdạy“quanhọc”ởShouheikou(昌平コウ)hoặcShinshochousho (シン書調所) v.v…Giốngnhư vậyởcáclãnhđịa,cótrườngcủalãnhđịamởraởphốngoạithành.Yonezawa(米沢)cóKoujoukan(興譲館),Mito(水戸)cóKoudoukan(弘道館),Nagoya(名古屋)cóMeirindou(明倫道),Satsuma

(薩摩)cóZoushikan(造士館),mỗitrườngcónhiềuhọcgiảđứngdạy,giúpchohọcvấnlanrộngrađịaphương.Trườngcủamạcphủvàcáclãnhđịalàcơquangiáodụcvũsĩ,cơquangiáodụcthườngdân

cũngbắtđầuphổcập.Cơquangiáodụccaođẳngnhư“Kyougaku”(郷学)(Hươnghọc)(hình64)phầnnhiềudonhữngnhânvậtcóchítrongdângianvớisựtrợgiúpcủalãnhchúa,lậpra.TỉdụmộtlãnhđịanhỏnhưIsezaki(伊勢崎)cũngđãcó24kyougaku,trongđóngôitrườngKyougidouvẫncòngiữđượchìnhdángđếnngàynay.

MátgặtSenbaTerakoya(寺小屋)(nhàchùanhỏ),cơquangiáodụcsơđẳngcórấtnhiều.Vàokhoảng1722,

ởEdođãcókhoảng800ngườidạyhọc,vàcóđiềutrachobiếtcuốithờiEdođãcókhoảng15ngàntrườngtưthục.Ởtoànquốcchỉcómộthailãnhđịađếnnayvẫnchưađượcxácnhậnlàcóterakoya.“Shingaku”(心学)(Tâmhọc)lấyviệcgiảngdạythôngtụclàmnộidungđểgiáohoáquầnchúngđượcIshidaBaigan(石田梅岩)đềxướng,TejimaToan(手島堵庵)v.v…phổcập,lanrộngratoànquốcquatrên30xứtừMutsu(陸奥)(tỉnhAomoringàynay)đếnChikugo(筑後)(tỉnhFukuokangàynay).Nhữngngườisốngởthànhthị,bêncôngviệcnhà,đươngnhiêncóthờigianđểtìmtòithường

thứcquahọcvấnvànghệthuậtvànhờđóvănhóađôthànhđãđạtđượcđếnchỗchínrục.Ởnôngthôndấutíchtiếnbộtrongsứcsảnxuấtđãcó,nhưngđóchỉlànhữngcảithiệnvềkỹ

thuậtnhằmhợplýhóacôngviệcsaugặthái,quanhữngphátminhmáygặtbằngsắt(senba:ngànrăng)(hình65)hoặcmáy xay (sengokudoshi). Công việc cấy lúahoặcnhổ cỏ, nhữngphươngphápnguyênthủyvẫnđượctiếptụcdùng.Laođộngsảnxuấtcủanôngdâncanhtácvẫnhếtsứcnặngnhọcvàdướinhữngbốclộtkhôngthacủagiớicaitrị,đờisốngcủanôngdânrấtnghèokhổ.Họkhôngcómộtchútdưdãnàođểcóthểnângcaođờisốngmìnhlênđượcvàvìvậynôngthônkhôngcóđủđiềukiệnđểtiếpnhậnmộtnềnvănhóacao.Sovớiđôthành,ởnôngthôntừchuyệncấygặt,lợpnhàvàngaynhưhônlễ,tangtếbấtcứ

trongchuyệngì,ýthứcliênđớicộngđồngcủathônxómhếtsứcmạnhmẽ,làmhoặcnghỉhoàntoànkhôngcótựdo,chonênmộtnềnvănhóacaođộnuôidưỡngbởinhữngtríchtrữthườngthứchoặcsángkiếncủacánhânkhôngthểmọcrễtrongnôngthônđược.Trongnhữngthônxómnhỏhẹp,nôngdânchỉlàmđilàmlạinhữnglaođộngcótínhcáchnguyênthủychonênnông dân không cómột cái nhìn rộng hoặc không có triển vọng trong đời sống là chuyệnkhôngngạcnhiên.

ÁomưacủanôngdânVaitròlịchsửlớnnhấtcủanôngdânkhôngphảisángtạoranhữngvănhóacótổchứccao

độnhưtưtưởng,nghệthuật,họcvấnmàvaitròcủahọlàsảnxuấtnôngnghiệp,mộtcơsởvậtchấtchotấtcảmọivănhóa.Vàtừnhữngphảnkhángsốngcònliênhệtrựctiếpđếnđờisống,mộttinhthầndânchủmộcmạcđãđượcbồidưỡngra.Nhưngcùnglàởnôngthôn,điềukiệnđểcóthểtrởthànhngườigánhvácvănhóađãkhác

nhautùytheogiaicấp.Giớihàonông,điềnchủdotíchlũy,đãtránhđượcnhữngtiêuhaodolaođộngthểxác,đãtrởnênnhữngngườigánhváccôngviệcvănhóatrongquátrìnhvănhóaphổ

cậptừtrungươngratoànquốc.PháiQuốchọcHiratađãtiếnđượcvàonôngthônđãlàmộtbằngchứngcụthểchothấysựthấmnhuầnvănhóatronggiớihàonông.Mộtnghiêncứuphân tíchgiai tầng trongmônđồcủaMotooriNorinagacho thấycó116

ngườithànhphố,114nôngdân,69thầyđình,68vũsĩ,23ysĩ,22phụnữ,và2khác.ĐâylàconsốchothấyrõQuốchọclàmộtmônhọccủamọigiớivàđiềuđángđểýlàsốngườithànhphốđãđứngđầu.Tưtưởng,họcthuậtcủaNorinagacótínhcáchbảothủ,tìnhcảmhợpvớitínhtìnhcủanhữngngườithànhphố.Việcnầyhoàn toànkháchẳnđối vớimônđồ củaHirataAtsutane, phần lớnhọ lànhững

ngườixuất thântừ thầyđìnhnhàquêvàđiềnchủ.Trongsốhọc tròcủaAtsutanecónhiềungườinhưMiyaoiSadao(宮負貞夫)ởShimofusa(下房)(vùngphíabắctỉnhChibangàynay)đãthuyếtvềnhiệmvụcủaquanchứchươngthôn,lýluậntườngtậnvềquiphạmsinhhoạtởnôngthôn,nghiêncứukỹthuậtnôngnghiệp.Hìnhtháinầyđượcgọilà“Quốchọcdângian”(草莽の国学)(Soumounokokugaku)vàđãlàmộtyếutốquantrọngtrongvănhóasửcuốithờimạcphủ.Nhưngsựphổcậpvănhóalanrộngramọigiaicấp,mọilãnhvựckhôngcónghĩalàđãđưa

đếnmộttiếnbộvềchấttrongvănhóa.NgaynhưTâmhọc,mộthọcthuậtphổthôngtoànquốc,hoặcQuốchọcdângian,mộthọcthuậtthấmnhuầntronggiớihàonôngcũngchỉlànhữngtưtưởngnhằmvậnđộngquầnchúngthuầnphụcchếđộcaitrị,nhằmmụcđíchđốiphóvớinhữngmâuthuẫnngàycàngtrởnênmạnhmẽtrongchếđộphongkiến.Ởđiểmnầykhisosánhvớinhữnghànhđộngtrựctiếpcủađạichúngbầnnôngsinhratừvùngchẳngcógìđánggọilàvănhóa,thìcólẽnhữnghànhđộngbảnnăngtheođúnghướngtiếnbộcủalịchsửnầylàquantrọnghơn.Sosánhvớithànhthị,nôngthôncóvănhóahậutiến,nhưngvănhóanầygắnliềnvớiđời

sốngnôngthôn,lạicòncótínhcáchlànhmạnhhơnvănhóađôthị.Nhữnghàngthủcôngnhưvảivóc,đồnhuộm,áolốp,nhữngvậtdụnghàngngàyhầuhếtđượcsảnxuấtởnôngthôn(hình66).Nhữngmónhàngnầykhisosánhvớinhữngsảnphẩmcaocấpởthànhphố,ởmộtkhíacạnhnàođó,nócómộtvẽđẹpriêngbiệtđầytình.[1]ThờiđạiđồgốmJoumon:thờiđạiđồđátừ10ngànnămđến4-5trămnămtrướcCN.Đồgốmthờinầytrênmặtdấudâyxiếthoặcdâylăn.[2](ThờiđạiYayoi),đồgốmYayoi:ĐồgốmđượctìmthấyởphốHongoYayoi,Toukyouvàonăm1884(MinhTrịnămthứ17).ĐồgốmđượcnungởthờiđạiYayoicómàuđỏnâu,đượcdùngđểnấunướng,tíchtrữvậtliệu,hoặcdùnglàmchénbát.[3]Kamekan:khạp(hũ)quantàiđểchônngườichết.[4]Shisekibo:mộcóđặtmộtkhốiđátoởbêntrên.Dướimộcóhầmđặtnhiềukhạpquantàivàmộbia.[5]Kofun:mộđấpcaongàyxưa.[6]Doutaku:chuôngđồngxanhthờiYayoi,caotừ20-130cm,trênmặtcónhiềuhìnhvẽnguyênthủy.[7]Kinai:vùngđấtbaogồmcácxứYamato,Yamashiro,Izumi,KawachivàSettsu,bâygiờlàvùngbaogồmcáctỉnhNara,Oosaka,HyougovàphủKyouto.[8]Yamato:têncũcủaNhật.YamatolàmộtxứởtỉnhNara,vàcũnglàtêncủamộtđịaphươnglâncậnthịtrấnTenri(tỉnhNara)ngàynay.Yamatođầutiênđượcviếtbằngchữ倭(Oải)âmNhật là“wa”,nhưngđếnthờithiênhoàngGenmei,nhàvuamuốnviếttênnướcbằng2chữHán,nênđãdùngchữ和(cũngđọclà“wa”),cộngvớichữđại(大)ởphíatrướclàmthànhĐạihòa(大和)nhưngđọclàYamatovàcónghĩalànướclớncủangườiwa(倭).[9]Sueki:bìnhđồgốm.Dodunhậpkỹthuậttừđạilục,NhậtBảnđãchếđượcnhữngbìnhđồgốmnầybằngcáchdùngnhữngbànquaylàmranhữngbìnhđồgốmbằngđấtséttốt,nungtronglòlửa.Nhữngbìnhnầythườngcómàuxanhtối,đượcdùngđểlàmkhạp,hoặcchénbát,bìnhcúnglễ…[10]AmenoWakahiko:ngườitrongchuyệnthầnthoạiNhậtBản,concủaThiêntânquốcbảothần,khigiánglâmxuốngxứIzumo(vùngphíađôngtỉnhShimanengàynay)đãkhôngchịu

phụcmệnhThiên tôn, nênbị trách vấn.Ông ta đã giết người trách vấn vàbị thầnTakamiMusubinokamidùngtênbắnchết.[11]Izanagi:thầnNamtrongthầnthoạiNhậtBản,đãcùngvớithầnNữIzanamitạoranướcNhật.ThầnIzanagitạosơnhảithảomộc,thầnIzanamisinhralửa.[12]Yomi:Xứđểcholinhhồnngườichếtở.[13] AmaterasuOomikami: (Thái dương thầnnữ) thần tổ củahoàng thất, con gái của thầnIzanagi.Thầnnầyđượccoinhưlàthầnmặttrời,đượcthờởđìnhIse(ởtỉnhMiegầnKyouto).ThầnnầycùngvớihoàngthấtlàtrungtâmtônkínhcủangườiNhật.[14]Thờitrungthế(NhậtBản):từcuốithờiHeianđếncuốithờiMuromachi(khoảngtừcuốithếkỷ12đếnđầuthếkỷ17).[15] Thời Kamakura: thờimạc phủKamakura. Tổng cộng dài khoảng 150 năm, tính từ khiMinamotoYoritomomởmạcphủởKamakura(mộtthịtrấnởđôngnamtỉnhKanagawangàynay)vàonăm1185chođếnlúcHoujouTakadokibịdiệtvàonăm1333.[16]ĐìnhMiwa:ngôiđìnhởtrênnúiMiwa,cao467mởthịtrấnSakurai,tỉnhNara.[17]ĐìnhYudonosan:đìnhởtỉnhYamagata,vùngĐôngBắcNhậtBản.[18]Manyoushuu (tậpManyou): tập thơxưanhấtởNhật cònđếnngàynay.Tậpnầy có20quyểngồmkhoảng4500bàithơbắtđầutừnhữngbàithơcủahoànghậuthiênhoàngJintoku,đếnnhữngbàithơthờithiênhoàngJunjin,kéodàikhoảng350năm.Thơcóđủloạitừtrườngca,đoảnca,liêncav.v…cónhiềubàithơcảmđộng,cátínhphongphú.[19]MotooriNorinaga(1730-1801):mộttrong4họcgiảphái“Quốchọc”cótiếngthờitrungkỳEdo,đãđểra30nămđểhoànthành“Cổsựkýtruyện”(phái“Quốchọc”có4họcgiảnổitiếnglàKadanoAzumamaro,KashigeMabuchi,MotooriNorinaga,HirataÁtutane).[20]Oomononushinokami:thầntếcủađìnhOomiwa,tỉnhNara.Thầnnầylàconrắn,vàsẽnhậpvàomộtphụnữkhiđượctế.[21]ĐìnhTaga:đìnhởxãTagatỉnhShigagầnKyouto.Thầncủađìnhnầylàthầntrườngthọ.[22]Shimekazari:vậtcóbuộcdâythừng(ngườiNhậttinlàdâythừngđuổiđượctà)trangtríởcổnghoặcởbànthờThần,PhậttrongngàycúnglễhoặcngàyTết.[23]Kagamimochi:bánhmochi (bánh ít trầnkhôngnhưn) trònhơidẹpđểcúngThần,PhậtngàyTết.[24]Kadomatsu:câytùngtrangtríởcửavàongàyTết.NgườiNhậttinrằngthầntuổitrẻsẽnhậpvàocâytùngtrongngàyTết.[25]Higan:nghĩađenlàbênkiabờsông,ởđâychỉthếgiớicủagiácngộ.Lộiquabiểnsinhtử,đếnchungcuộclàthếgiớigiácngộ(NiếtBàn).[26]Obon:sinhhoạttôngiáokhoảngtừ13đến15tháng7âmlịch(vàokhoảnggiữatháng8dươnglịch).Trongthờigian“Obon”,mọingườiđiquétmộvàđếnchùacúngtổtiên.Ngoàilinh hồn tổ tiên, người ta còn cúng những ngườimớimất, những người chết cô đơn, cầunguyệnlinhhồnhọđượctiêudiêunơimiềncựclạc.[27]Taikanokaishin:mùahènăm645(Taikanguyênniên)NakamotoOoenomikocùngvớiNakatomiKamataridiệtdòngSoga,đưaramộtcảicáchlớntronglịchsửchínhtrịthờicổmàsử gia gọi là “Taika no kaishin”. Cải cách nầy nhằm thực hiệnmột chế độ trungương tậpquyền,mộtquốcgialuậtlệnhtheokiểuTrungQuốc.[28]Izanami:trongthầnthọaiNhậtBản,thầnnữIzanamiđãcùngvớithầnnamIzanagitạoranướcNhật.[29]Genjimonogatari:truyệndàithờiHeiantrungkỳ.ĐâylàtruyệncổđiểntốicaocủaNhậtBản(cóvịtrítrongvănhọcnhưtruyệnKiềuởVN).Truyệncó54hồi,kểchuyệnthếgianởcungđìnhbằngmộtngòibútđiêuluyện,tuyệtdiệu.[30]ThờiEdo:EdolàtêncũcủaToukyou.ThờiEdolàthờiđạibắtđầulúcTokugawaIeyasumởmạcphủởEdo(1603)vàchấmdứtkhiTokugawaYoshinobunhườngquyềncaitrịlạichothiênhoàngMinhTrịnàonăm1867.[31]YamatoTakerunoMikoto:anhhùngtrongtruyềnthuyếtthờicổ.ÔngđãnhậnmệnhcủathiênhoàngđichinhphạtvùngKumaso(Kyuushuungàynay),vừaxongthìlạiđượclệnhsang

chinhphạtvùngEmishiởphíaĐông,trênđườngvềbịbệnhvàmấtởNobono,tỉnhIsengàynay.[32]Doguu:tượngngườihoặcđộngvậtbằngđấtnungvàothờiJoumonởNhật.Doguuthườnglàtượngphụnữcóhìnhtráitimhoặchìnhchimcú,dùngchobùaphép.[33]Takatsukakofun:cổmộcóổcao,đadạngvớinhiềukiểucáchkhácnhaunhưtrướcvuôngsautròn,trướcvuôngsauvuôngv.v…[34]Haniwa:đồđấtnungđểxungquanhhoặcởtrênmộ.Haniwacó2loại,haniwaốngtrònvàhaniwahìnhtượng.Ốngtròndùnglàmhàngràochomộ,hìnhtượngcótượngngười,dụngcụ,nhàcửav.v…[35]Kofunlỗngang:Cổmộcónhiềulỗngangcóthểtángđượcnhiềungười.[36]Isejinguu:đìnhởthịtrấnIse,tỉnhMie.Đìnhcónộicungvàngoạicungđộclập.NộicungthờAmaterasuOomikami,thầncủahoàngtộc.NgoạicungthờToyoukedaijin,thầncủathựcphẩm,cháucủathầnIzanagi.[37]IzumoTaisha:đìnhởxãTaishaquậnHikawa,tỉnhShimane,thờnhiềuthầntrongđócóOokuninushinomikoto(Đạiquốcchủthần).ĐìnhnầycókiếntrúckiểuđìnhNhậtxưanhấtcònlạiđếnngàynay.[38]Miyake:khochứalúagạolấytừlãnhthổdođạivươngthờiYamatotrựctiếpcaitrị,từđóchữnầyđượcdùngđểchỉnhữnglãnhthổdođạivươngtrựctiếpcaitrị.[39]ShoutokuTaishi:ngườitronghoàngtộcthờicổđượckínhtrọngnhấtởNhậtBản,concủathiênhoàngYomei.ShoutokuTaishiđãgiữviệcquốcchínhtừcuốithếkỷthứ6đếnđầuthếkỷthứ7.[40]SoganoUmako:quyềnthầnthờiAsuka,tậnlựctrongviệcchấnhưngPhậtgiáo.[41]NakatominoKamatari:Nakatomilàdònghọcoiviệctếlễtrongcungđình.KamatarinhờcócôngdiệtSogaIrukađểlậpraquốcgialuậtlệnhnênđượcđổirahọFujiwaravàtừđódòngFujiwarađãtrởthànhquyềnthầntrongcungđình.[42] Jinshinnoran:năm671, thiênhoàngTenchimất, trưởng tử làOotomonốingôi thànhthiênhoàngKoubun.Năm672(NhâmThìn)hoàngđệlàOoamanổiloạn.Saumộtthángkịchchiến,thiênhoàngKoubuntựvận,OoamalênngôilấyhiệulàTenmuvàtừđóquốcgialuậtlệnhđượcxáclập.[43]Ryoumin:ngườidânlươngthiện,tiếngdùngđểphânbiệtvớitiệndân(giaicấpthấphèn).[44]Fujiwarakyou:kinhđôcủaNhậttừnăm694đếnnăm710.Kinhđônầynằmởgiữa3ngọnnúivùngYamato,tỉnhNarangàynay,nambắcrộng3,2km,đôngtâyrộng2,1km.Đườngsáthẳngbon,chiakinhthànhranhưbàncờ.[45]Heijoukyou:kinhđôcủaNhậttừnăm710đếnnăm784.KinhđônầyđượcxâycấtởtỉnhlỵNarangàynay,nambắcrộng4,8km,đôngtâyrộng4,3km.Cungđìnhnằmởtrungươngphíabắc,cửachínhởphíanam,từđócóđạilộgọilà“châutước”chạytừnamlênbắc.PhíatâycóHữuKinh,phíađôngcóTảKinh,mỗikinhcóđườngsáthẳngbonchiakinhthànhranhưbàncờ.[46]Kokubunji: năm743, thiênhoàng ra lệnh tất cả các xứnhỏ trongnước cất chùagọi làKokubunjiđểtrấnthủquốcgia.ToudaijiởNarađượcgọilàSoukokubunji,đạidiệnchotoànthểKokubunjitrongnước.[47]Toudaiji:chùadothiênhoàngShoumuchocấtvàonăm745,hiệnởtỉnhlỵNara.ChùanầylàbảntựcủapháiHoaNghiêm,cótượngPhậtbằngđồngxanhtolớn.ĐiệnPhậtđãđượccấtlạivàothờitrungkỳEdovàđâylàđiệnPhậtbằnggỗlớnnhấtthếgiới.[48]Tenjukokushuuchou:lụathêuhìnhcõicựclạc.[49]ThờiđạiAsuka:thờikỳkhoảngcuốithếkỷthứ6đếngiữathếkỷthứ7.KinhđôthờinầyđượcđặtởvùngAsuka,mộtthunglũngnhỏtronglưuvựcsôngAsuka,phíanamthunglũngNara,tỉnhNarangàynay.ThờiAsukađượcdùngđểphânbiệtmộtthờikỳmỹthuậttronglịchsửmỹthuậtNhậtBản.[50]ThờiHakuhou:khoảnggiữathếkỷthứ7đếnđầuthếkỷthứ8,giữathờiAsukavàthờiTenpyou.ĐâylàtênđượcdùngđểphânbiệtmộtthờikỳmỹthuậttronglịchsửmỹthuậtNhật

Bản.[51]MạcphủTokugawa:têncủamạcphủđóngdinhởEdo(Toukyouungàynay)từnăm1603đếnnăm1867.[52]NikkouToshouguu:đìnhthờTokugawaIeyasu,khaitổcủamạcphủTokugawathờiEdo.ĐìnhnầyđượccấtởNikkou,tỉnhTochigi.[53]Gomotsu:vậtdụngcủathiênhoàng.[54]Heiankyou:năm794,thiênhoàngKanmuchodờikinhtừNagaokakyouraHeian(Kyoutongàynay)vàlậpraHeiankyou.Heiankyourộngnambắc4,9km,đôngtây4,2km,cóđường“Châutước”(naylàSenpondoori),cóhữukinh,tảkinh,cóđườngsáchiakinhthànhranhưbàncờ.[55]Kou:tậpđoàndodonhữngngườicùngđihànhhươngtổchức.[56]LoạnTengyou(còngọilàloạnJouheiTengyou):loạnxảyraởxứphíađông(vùnglâncậnToukyou).TairaMasakadothắngthếtrongviệctranhdànhquyềnlựctrongdònghọ,saukhichiếmquốcphủHitachi(vùngđôngbắctỉnhIbaraki)vàonăm939(Tengyounămthứ2)đãcôngnhiênramặtchốngđốitriềuđình,nhưngsauđóbịFujiwaranoHidesatodẹp.Cùnglúcđó,ởphíatây,FujiwaraSumitomođượctriềuđìnhpháiđidẹphảitặc,đãdẫnhảitặcchốnglạitriềuđìnhnhưngbịđánhbạivàmất.Hailoạnnầyđãlàmchoquốcgialuậtlệnhđổvỡ.[57]ĐạoOn-you:đạođoánđiềukiếthungtheothiênvăn, lịch,phươnghướngv.v…dựavàothuyếtâmdương,ngũhànhcủaTrungQuốc.[58]ĐạoSukuyou:đạoxemsao,bóiđiềukiếthungdựatrênkinh“TúcDiệu”cónguồngốctừẤnĐộ.[59]MurasakiShikibu:concủaFujiwaraTamedoki,vợcủaFujiwaraNobutaka.Bàđã thànhngườihầutrongcungsaukhiNobutakamất.BàlàtácgiảcủatruyệnGenjimonogatari,cổđiểntốicaocủaNhậtBản(nganghàngvớitruyệnKiềucủaVN).[60]SeiShounagon:vợcủaFujiwaraKiyohara(thờiHeiantrungkỳ),mộtnữlưutinhthôngHòaHán(NhậtvàTrungHoa),đượcxếphàngcùngvớiMurasakiShikibu(tácgiảcủaGenjimonogatari).Bà làngườihầu củahoànghậuSadako (chính cung của thiênhoàng Ichijou).(Shounagonlàmộtchứctrongcung).[61]Shouji:cửađểngănphòng,hoặccửaởlớpbêntrongcủacửasổ,trongkhungcửacónhữngcâyngangdọctạoranhữnghìnhchữnhậtnhỏ.Shoujithườngđượcdángiấymỏng(thườnglàgiấycôngnghệkiểuxưa)đểlấyánhsáng.Ngàyxưashoujikhôngcócâyngangdọcmàchỉcókhungdángiấydầyhoặcvảiở2bêngiốngnhưcửaphòng(fusuma)đểnệmngàynay.[62]Fusuma:cánhcửacókhungcâycódángiấyhoặcvảiở2mặt,thườnglàcửacủaphòngđểnệm,mền,hoặclàcửađểngănphòng.[63] LoạnHougen: loạn tronghoàng thất vàonăm1156 (Hougennguyênniên).Mộtbên làthượnghoàngSutokuvànhiếpquanFujiwaraYorinagavàmộtbênkháclàthiênhoàngHậuShirakawavànhiếpquanFujiwaraTadamichi.PhíaHậuShirakawađãdùngquâncủacácvũsĩTairaKiyomori,MinamotoYoshitomovàđãđánhthắngphíathượnghoàngSutoku.Loạnnầyđãtạoracơhộiđểvũsĩthamgiavàochínhtrị.[64]LoạnHeiji:loạnxảyravàonăm1159(Heijinguyênniên).FujiwaraMichinoritranhdànhquyền lực với Fujiwara Nobuyori, Taira Kiyomori tranh thế lực vớiMinamoto Yoshitomo.Minamoto thua Taira vàNobuyori bị hành hình. Yoshitomo trốn và bị giết ởOwari (vùngNagoyangàynay).[65]LoạnJoukyuu:năm1221(Joukyuunămthứ3)thượnghoàngGotobatìmcáchdiệtmạcphủKamakuranhưngthấtbại,ngượclạiđãlàmchothếlựccủahoàngtộcsuyvivàthếlựccủavũsĩtrởnêncườngthịnh.[66]LoạnZenkunen:chaconMinamotoTomoyoshivàTomoiechinhphạtvàbìnhđịnhđượcchaconhàotộcAbeYoridokivàSadatouvàonăm1062.DòngMinamotođãthànhlậpđượcthếlựcởnhữngxứmiềnđôngcũnglànhờởviệcdẹploạnnầy.[67]Gyouretsu:mộtđámngườixếphàngđitheođộingũ,thứtự.[68]LoạnGenkou:thiênhoàngGodaigo(HậyĐềHồ)đãdùngbinhđánhmạcphủKamakura

vàonăm1331vớimụcđíchkhôiphụcchínhquyềncônggia,nhưngthấtbại,bịbắtvàbịđàyđiOki,mộtđảotrongtỉnhShimanengàynay.[69]ThờiMuromachi:thờimạcphủMuromachi.Muromachilàmộtconđườngnhỏgiữa2đạilộ“Đôngđộngviên”và“Tâyđộngviên”ởkinhđôHeian(Kyouto).DòngAshikagađãđặtmạcphủởđây.ThờiMuromachikéodàikhoảng180năm,từnăm1392đếnnăm1573.[70]NamBắctriều:thiênhoàngGodaigomuốnlấylạiquyềnlựctừmạcphủ,đãtậphọpvũsĩđánhmạcphủnhưngthấtbại,bịdày.SaunhờAshikagaTakaujigiúpvàlậtđổđượcmạcphủKamakura,nhưngrốtcuộcbịTakaujilyphản,lậpmạcphủmớiởMuromachi.PhíaTakaujilàphíaNamtriều,đượccoilàchínhthống.MạcphủKamakurađãtônnhiềuthiênhoàng,lậpraBắctriềuđểchốnglạiNamtriều,nhưngcuốicùngđãphảiđầuhàngNamtriều.[71]LoạnOunin:loạntừnăm1467(Ouninnguyênniên)đếnnăm1477.MạcphủMuromachivìkhôngđủsứckhốngchếcácShugoDaimyounêngiặcgiãnổi lênkhắpnơi.Rồivì trục trặctrongviệckếthừacủa2họHatakeyamavàShiba,cácDaimyoutranhdànhthếlựcvớinhaugâyđạiloạnvàonăm1467.[72]Chanoyu:nghệthuậtuốngtrà.Kháchvàchủcùngthưởngthứctrà(khuấytừtràbột)vàbánhtrongphòngtràcótrangtríđặcbiệt.[73]Sesshuu(1420-1506):HọasĩthờihậukỳMuromachi.ÔnglàthiềntăngởchùaShoukoku(TướngQuốc)họcvẽtừhọasĩShuubun.Năm1467ôngquaMinhhọccáchvẽtrangmựcnước.Năm1469ôngvềnướcsốngởShuhoyamaguchi.Ôngđãvẽnhiềutranhnổitiếng.[74]Sesson(1504-?):tăngthờihậukỳMuromachi,ngườixứHitachitỉnhIbarakingàynay.Ônglàhọasĩđịaphươngcónhiềutranhcócátínhmạnhmẽ.[75] Ikkyuu: tăngpháiLâmTề thời trungkỳMuromachi, trụ trìởchùaDaikoku,Kyouto, cónhiềubàithơhàihướchay,cótranhkhéoléo.Ôngđãchốnghủbạicủathiềntựvàđãđidulịchkhắpnơitrongnước.[76]Zashiki:phònglótchiếucónệmnhỏđểngồi.[77]Taikoukenchi:đolường,phâncấpruộngvườn.ToyotomiHideyoshiđãchođolường,phâncấpruộngvườnrathành4loại:thượng,trung,hạ,hạhạ,địnhsốlúacóthểthuđượctheođơnvị“goku”(khoảng180lít)vàlấyđólàmtiêuchuẩnphânchiađấtđaicholãnhchúa.[78]ThờiAzuchiMomoyama:AzuchiMomoyamalàmộtthịtrấnởtỉnhShiga,OdaNobunagađãchoxâythànhlàmcăncứcủamìnhởđóvàthờiđạiOdaNobunagavàToyotomiHideyoshinắmquyền(1573-1598)đượcgọilàthờiAzuchiMomoyama.[79] Thuyền shuin: thuyền có hình dạng giống như ấn chỉ (chu ấn: ấn của vũ tướng thờiMuromachi)đượccấpphépđimậudịchởhảingoại,đặcbiệtởmiềnTrungVNvàđảoLu-xôngcủaPhi-Líp-Pin.[80]Ngũsơn:mộtcáchthứcthiềntựbắcchướcchếđộngũsơncủanhàTống.Chínhphủđịnh5thiềntựtốicao,bổnhiệmchứcvụ“Trụtrì”,tậphọpnhữngcaotăngvàhọcgiảvàođó.[81]MatsudairaSadanobu:ngườigiữchức“Lão trung”(quannhiếpchính trực thuộc tướngquângiữnhiệmvụquảnlýcáclãnhchúa)thờihậukỳEdo.[82] Genroku:niênhiệu của thiênhoàngHigashiyama.ThờiGenrokudưới sự thống trị củatướngquânTokugawađờithứ5, làthờitháibình,chínhtrịanđịnh,họcvấn,vănhóathịnhhành,đờisốngvàvănhóadânthànhphốlêncao.[83]Ukiyo:tiếngtạoratừchữ憂き世(ukiyo:thếgiớiưusầu)và浮世(ukiyo:thếgiớinổi)đểchỉmộtthếgiớivôthuờng,lấysựsốnglàmkhổsở.Ởđâycónghĩalàchuyệntrầntục.[84]Joururi:thờiMuromachimạtkỳ,cóchuyệnkịchnóivề“côgáiJoururi”kểtheonhịpquạtgiấyvàđàntìbà,đượcnhiềungườiưathích.Sauđóchuyệnkịchkiểunầypháttriểnrathànhdiễnkịchmúarốibúpbêvớitiếngđànbadây(Shamisen).[85]Kabuki:diễnkịchnhảymúacủaNhậtBản,cóâmnhạc,cókhánđài.Chuyệnkịchthườngviếtvềlịchsử,truyềnthuyếthoặcchuyệnxãhội.[86]VănhóaVănchính:thờiđạigiữa2niênhiệuVănHóavàVănChính,đầuthếkỷthứ19,kỷcươnglỏnglẻo,phongtụcđồitrụy,dânEdođuanhauhưởnglạc.[87]NansouSatomiHakkenden:truyệnthiếunữFusehimeconcủavũtướngSatomiYoshimi

bịhồnchóYatsufusanhập,sinhra8khuyểntửcó8đứchạnhlànhân,nghĩa,lễ,trí,trung,tín,hiếuvàđễgiúpdòngSatomilậpsựnghiệp.Chủýcủatruyệnlà“khuyếnthiệntrừngác”.[88]Maekuzuke:loạithơ“ngũthấtngũ,thấtthất”,làm2câusaucùng“thấtthất”trước,sauđóthêm3câutrên“ngũthấtngũ”đẻlàmthànhmộtbàithơcóýnghĩa.[89]Tônvương,nhươngdi:tưtưởngchínhtrịphốihợpchủnghĩabàingoạiphongkiếncùngvớichủnghĩacoiquyềnuycủathiênhoànglàtuyệtđối.[90]Perry:(MathewCalbraithPerry)đôđốcHoaKỳđãdẫnhạmđội“ĐôngẤnĐộ”đếnNhật(cảngUraga)trìnhthưcủaTổngthốngHoaKỳđếnmạcphủNhật,đòimởcảngmậudịch.[91]Sankinkoutai:chếđộdomạcphủEdolậpra.CáclãnhchúaởmọixứđềuphảilậpdinhởEdovàcáchmộtnămmộtlầnphảiđếnđóđểchịuquyềnkhốngchếcủamạcphủ.SốngườicủamỗixứphảiđếnEdonhiềuhayíttùythuộcvàolượngđấtđaidomạcphủbancho.Vớichínhsáchnầy,lãnhchúaphảitốnnhiềuchiphíchodinhởEdonênrốtcuộckhôngthểtíchlủytàisản,lươngthựcđầyđủđểcóthểchốngđốimạcphủ.

Chiasẽebook:http://downloadsachmienphi.com/Thamgiacộngđồngchiasẽsách:Fanpage:https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộngđồngGoogle:http://bit.ly/downloadsach