Lucia AlbersAlbers Adrsíezcnuoorhistorische tuinen,parken enlandgoederen

Eenonderdeeluan derestauratie uandetuin uan Beeckes$n:hetEngelse pad(rechterdríetaek).

54fS'{+.t èA * A e { { t! c} *S { + + A I + { e*t{4r}{q&*QA"+A+ $4S+ +S++ + .I lt S {&A S+ +

j'L-mws"#disdffiru';itH*i}

+

,$c[

+4+4È***44*t++.t{+**,&

4

+q.s

*qËt à':*

§{WMaïffi'+l§ffi*ffi$tË'É"fr"ttffi-Sït}ËffiBë** ut,t ir_qp:,'{I .} Q .r

+ru+;t*d*Ëïffisa +*4 a4s { o*s +.t+ 4 { + + q

*{&e.nNOVEMBER 2OO1

Restalrratieprin cHOBW T- MEN HET RESTAUREREN VAN EEN TUIN, PARK oF. I-AND-GOED NIET IN REGET.S KAN VASTLEGGEN, KUNNEN ER TOCH AL-GEMENE PRINCIPES oP woRDEN ToEGEPAST. ToT DUSVER ZIJNDIE BIJ MIJN wETEN NALIwELIJKS GEFoRMULEERD. IN oII ARTI-I(EL \^/ORDT EEN POGING DAARTOE GEDAAN.

In ffiand bestaan meer danduizend histo-riscft tuinen, parken en landgoederen. Ook

begraafolaatsen die als historisch parkverdienen. Dat liJkt inmiddels lo-

maar een viJftien jaar geleden was dathelemaal geen varzelfsprekende zaak.

parken en landgoederen wcrdendikwijls zuiver als natuurgebied be-

of primair gebruikt voor bosbouw of re-creatie. Door onwetendheid raakten vele histo-rische belangrijke parken en landgoederen inverval, al werden ze beheerd. In dit arLikel wor-den restauratieprincipes besproken en de cri-teria die mede helpen om tussen de verschil-lende mogelijkheden te kiezen.

Sinds zo'n twintg Jaar leeft ir: Nederland hetdebat over de wijze waaÍop historische tuinenen parken kunnen worden gerestaureerd. Dewaagof z,e wel móeten worden gerestaureerd,

wordt steeds minder gesteld. Waarom gtngen

zeverloren?Watkost onderhoud? Is hetwel de

moeite waard ze te reconstrueren? Hoeveel be-

zoekers verwacht men voor de vernieuwde,oude tuin? Ziin er niet al veel meer van dezelf-

de stijl? Waarom is dít park zo uniek? Uniekzijn ze uiteindelijk allemaal.

Inmiddels zijn velen in de weer om tuinen teredden, te restaureren en zelfs te reconstru-eren. S5rmposia, tijdschriftartikelen, de notaBelvédère, op meerdere fronten is de ontwik-keling van een restauratieÍïlosofie voor histo-rische tuinen in volle gang. Naast een visieop beleid zijn ook voor bijvoorbeeld op-drachtgevers richtlijnen nodig om inzicht tegeven in de voornaamste principes die aaneen restauratieplan ten grondslas liggen.Een opdrachtgever die kennis van zakenheeft, betekent een belangrijke bijdrage aanhet slagen van een restauratieproject.

'Restaureren is volgens de 'dikke Van Dale','herstel, in de woegere staat brengen van ge-

bouwen, kunstwerken en dergeliJke'. Maar zo

eenvoudig als het beschreven staat in hetwoordenboek, is het niet. Elke periode heeftzijn speciÍieke opvattingen over restauratie enkoppelt daaraan uitgangspunten voor herstel.Behoud, restauratie, renovatie en reconstruc-tie zijn steeds onderdelen van het begrip res-

" tauratie. Maar de accenten zijn in de loop dertijden steeds anders gelegd. In dit artikel gaathet over ondererhoud en beheer én het hand-haven van historische elementen.

Restaureren is niet...Restaureren ls geen kwestie van denken aaneen statische toestand, maar het begeleidenvan eenvoortdurend proces, dat op een gege-

ven moment een grote impuls kriJgt door een

restauratie. In tuinen en parken speelt hetproces van groei, hoogtepunt en verval een

voortdurende rol. Het begeleiden van dat pro-ces, zodat er zoveel mogelijk mooie plekken in

42

Gr*ea-*à*-nuoroo,43

De bouu; uan

een park te vinden zijn, is werk dat aandacht,voorstellingsvermogen en zoÍg vereist.Restauratie is ook niet vast te ieggen in regels(elk park is anders), een recept voor restaura-tie is evenmin te geven. Toch kan men bij hetontwikkelen van restauratieplannen voor his-torisch parken, tuinen en begraaÍplaatsen weleen aantal restauratieprincipes hanteren.

Restaureren is meestal geen kwestie van temgrestaureren naar een verdwenen periode. De

discussie welke periode dat dan zou moetenzijn, is een huiskamerdiscussie. In het terreinliggen de historische gegevens die primair zeffvertellen hoe die behouden of gerestaureerd

dienen te worden.

Historische elementen kunnen alles zijn, watouder is dan vijftig jaar en dus volgens de Mo-numentenwet voor bescherming in aanmer-king kan komen. Een selectie van wat bewustof onbewust is ontstaan en kennis van het re-latieve belang van de onderdelen, is een ver-

eiste. Daawoor is historisch onderzoek nood-zakelijk, waarbij de verschillende elementen inhet terrein worden gekenmerkt naar hun pe-

riode van aanleg of verjonging. Wanneer jekijkt naar de paden, bomen, perken en ge-

bouwde elementen kun je je afi,ragen wanneer

ze zijn aangelegd of dat ze later z{n toegevoegd.

Moeilijk maar nutti§ is het te proberen kaartente maken van aanwezige en verdwenen ele-

menten per periode. Daarmee kun je je een

voorstelling proberen te maken van hoe de si-tuatie was en hoe die vervolgens weer is ver-

anderd (zie raam 1). Pas als men het terreinkent als zijn broekzak en van alle elementen de

reden en tijd van aanleg kent, weet men ookwat onwillekeurig in het ontwerp is geslopen,

of bomen werden aangevuld door de natuur ofbewust geplant, maar met hele andere uit-gangspunten dan die van de parkaanleg, zoals

bosbouw, facht of natuurbouw (zíeraam2).

'Nlet iedere tristorische tuin is eenRembrandt'Vervolgens kan men onderzoeken wat het rela-tieve belang is van de tuin die misschien gaat

worden gerestaureerd. Niet elke tuin was zo

spectaculair of uniek dat hij nu zeker geres-

taureerd moet worden. AÍhankelijk van het re-latieve belang ten opzichte van andere tuinen

r,,,iliii:i!1ï:!iil, ir)i 4,.

),lrrl.ft. !ii.r r,. .

§rrl:];. r,§§,§'$:i":i .

Schönbrunn. eenuoormalig lustslot in .

Wenen, begon ín §1695. Dit uan §

oorsprong barokke {paleis werd tijdens de,regeingsperiode uanMariaTheresiaínur o eg - clas s icís tís chestijtuottoorl. Bij derestcLuratie uctn hetpark werd ook deuolíère onder handengenomen.

Tlrssen de oude lindenwordenjonge bomengeplant: de gaten uorden geuuld.

Bomen uan uerschillende leefiljden ín hetlindenbosket.

De lindelaan ín let park uan Schönbrunn lrgt dwars opde hooJdas. De bomen zijn gesnoeid tot hagen.

i"r*:.S§e%'§iEBk;:;§-lÀ,,1§:*§§§:!§ffi f i§rrwEen haag uan uerschíllende bomen omzoomt lrct

Gra-en44 *ourr-*oroo,

líndenbo sket ín Schönbrunn.

§§**À§L

Raam IMeestal werd water slingerend gemaakt, waaral een rechte sloot ofgracht lag. Ook een slin-gerpad wordt dikwijls voor een deel over hetoude rechte pad gelegd. Elswout had verschil-lende rechte zandvaarten die slingerend wer-den gemaakt volgens de normen van de woe-ge Iandschapsstijl omstreeks 1780. Waar de

rechte vaarten verder van huis lagen, werdvolstaan met het verleggen van het pad dat erlangs loopt.Op de Aalshorst is nog zichtbaar hoe het'grand canal' in de as van het huis met watslingers tot een indertijd modern park werdomgetoverd.

De rechte zantduaarten uan Dkusoutuerden slingerend gemaald (raam 1).

in de Nederlandse tuinhistorie en ten opzichtevan die in het buitenland, kan het primaire,cultuurhistorische, doel van de tuin wordenvastgesteld. Is het park van belang voor be-houd en kenrris van de tuinhistorie? Iftijgt hethistorische park een museale functie, wordthet een stijltuin als een stijlkamer in een mu-seum (Beeckestijn) of mogen er allerlei eigen-

tijdse elementen aan worden toegevoegd?Heeft het landgoed van oudsher al gefunctio-neerd als recreatiepark (Rosendael Velp,

Frankendael Amsterdam) of is het slechts een

natuurgebied met geschiedenis?

RestauratieprincipesDe basis van'de restauratieprincipes waaropalle volgende stelregels zijn gebouwd is:1) zo min mogelijk ingijpen, wel onderhouden.De mooiste parken zijn de parken die even-wichtig zijn gegroeid, steeds onderhouden engeen tijd van ernstig verval hebben gekend ofdat verval alweer ver achter zich hebben lig-gen. Schönbrunn bij Wenen is daarvan een

voorbeeld. De oude bosketten van linden ende hoge hagen van vele boomsoorten door el-kaar, geven de indruk dat ze voortdurendzijn geknipt en de gaten zijn ingemld metnieuwe bomen die weer mee gesnoeid wor-den in de hagen. De continuïteit van de ge-

schiedenis is er tastbaar aanwezig, Thssende oude linden van de bosketten zijn jonge

bomen geplant, nu van diverse leeftijden. Dejonge bomen zoÍEer: ervoor dat de vorm ge-

handhaafd blUft. Dankzij de oude bomenblijft de gevoelswaarde in het park aanwezi§;tevens de holle bomen met vleermuizen, vo-gelnesten, insecten en paddestoelen. Alsvoortdurend wordt onderhouden, op kleineschaal gerestaureerd, wordt voorkomen dathele structuren verdwijnen en in één keermoeten worden vervangen.

Uit dit basisprincipe volgt onmiddellijk dat al-le aanwezige historische elementen blijven ge-

handhaafd. Dit houdt bijvoorbeeld in dat ou-de, minder vitale bomen, die beeldbepalendzijn, pas vervangen mogen worden door jongeexemplaren van de oorspronkelijke soort alsde oude dood of gevaarlijk zijn. Het zou mooiz!'n als het oorspronkelijke bomenbestand inde loop van vele jaren kan worden ve4'ongd,

zodat een gevarieerde leeftijdsopbouw ont-

Raam 2Voor de jacht \ilerd inlandgoederen dikwijls taxus geplant, waar fa-zanten en andere vogels graag in overnachten, Om vogels een rusti§eomgeving te bieden en om zelf minder zichtbaar te z{n, worden welschermen van wilgen langs hetwater §ezet. Oíeen rij u,,ilgen rarordt ineen weiland zo geplaatst dat de ruimte erachter orzichtbaar is, land-schappelijk geen fraai gezicht.

GraeruNovEMBER2oor 45

!!r-

É.

I

staat. Gevarieerde leeftijdsopbouw met relatiefveel oude bomen levert meer natuur, meer teontdekken en meerbeleving op. De oude boomvertegenwoordigt de historie, de aanwezigheidvan de eeu\À/en. De jonge bomen daarentegen

zo{gen voor de continuering van het histori-sche beeld. Die continuïteit is onderdeel vande lange geschiedenis die heeft gemaakt dateen plek ook historisch aanvoelt.

Spreken over gevoel als het gaat om restaure-ren, dat gebeurt zelden. Maar die gevoelswaar-

den die mensen gehecht doen zljn aan een ou-

de plek, dikwijls de rust die ervan uitgaat,staat in schril contrast tot alles overhoop ha-

len om maar een zo getrouw mogelijke restau-ratie, veeleer een reconstructi,e, te kunnen ma-ken.

2) Maar in het geval dat handhaven onmoge-lijk is komt men op restauratie, Wanneer be-

staande waardevolle elementen het terugbren-gen van andere elementen verhinderen, wordtdaar voorlopi§ vanafgezien. Een voorbeeld terverduidelijking. In park Frankendael in Am-sterdam zouden, als het historische park terigide zou worden hersteld, mooie oude bomen

die uit een latere tijd dateren moeten wordenverwijderd. Dit betekent dat het park beroofd

zou worden van een belangrijk deel van hetbomenbestand. Daarmee zou het terrein pas

voor de volgende generatie wandelaars weereen parkfunctie hebben.

Herstel van belangrijke structuren, of van de

hoofdstructuur, die verloren is gegaan is een

telkens weerkerende stelregel. Daar is ieder-

een het over eens. De details zouden dan vanmir:rder betekenis zijn. Ook wel worden die meteen moderne oplossing inger,rrld. Een voor-

beeld is Herrenhausen in Hannover. Daar ligtachter het paleis een grote oude tuin die mooiis. maar toch niet historisch aanvoelt, Water-

tuinen zijn er nieuw ingelegd en de fraaie rijenblokvormig gesnoeide linden zijn volgens mo-

derne ideeën geplant, mooi maar hier mis-plaatst, omdat een leek denkt dat ze het woe-ger ook zo deden. Vermenging van oude ennieuwe ontwerpideeën kan tot verwarring lei-

den wanneer niet duideliJk zíchtbaar is, watoud, wat nieuw is. Wat dat betreft kunnen we

een voorbeeld nemen aan enkele parken in de

Verenigde Staten. helaas net niet aan de tuinvan het Dumbarton Oaks Institute met de

grootste tuinhistorische biblotheek. De tuinwerd aangelegd tussen 1 92 1 en 1 94 I , een ver-

zameling van tuinen, gernspireerd op verschil-lende historische perioden. Deze tuin wordt

gerestaureerd en het onderhoud ervan is naarmode.ne maal.staven. Veel meer op historischebasis is het beheer van Monticello. het parkvan president Jefferson te Charlottesville,Virginia. Daar heeft men het ideaal om het be-

heer te tonen zoals dat omstreeks het eindevan de achttiende eeuw werd gwoerd. Alleen

de slaven hoeven niet terug te Ieren. maar de

uitleg wat hun werk was en hoe ze woonden.

blijft niet achterwege. Monticello had meer dan250 soorten groenten en kruiden, een collectie,waawan men de historische variëteiten trachtte achterhalen.

Ook in Zweden op het landgoed van Linnaeusheeft men een dergelijk ideaal. Dat landgoed

heb ik echter nooit ge en.. Mln waarderingvoor het Amerikaanse beheer van tuinenwordt niet alleen ingegeven door mijn voorkeurvoor historische tuinen. want de mooiste

moderne tuin die rk zag. is Innislree gardens

te Millbrook, New York State. Dit park is

omstreeks 1930 door de eigenaren Walter en

Marion Beck aangelesd, waarna het na 196O

door Iester Collins, Dean van de Harvard Uni-versity School of Iandscape architecture isvergroot tot het dubbele van de oorspronkelij-ke oppenilalrte,

Nu ik gepvens opzoekoverdit groteparkrondeen meer, leer ik pas dat deze door een be-

roemde architect werd ontworpen en onder-

houden en dat hij Innisfree als zijn belangrijk-ste werk beschouwde.Uitgangspunt is herstel vaÍr structuren die

verloren zijn gegaan,

Meestal is een herstelproject een combinatievan restauratie en reconstrucÍte, 7fr bijvoor-beeld op de Ruiterberg bij Doorn, waar hetwerk het midden houdt tussen restauratie enreconstructie.

3) Reconstruclie van de oude situatie is pas

eenverantwoorde oplossing. wanneer de voor-

afgaande principes onuitvoerbaar blijken. Re-

constructie mag ook. wanneer er vroeger een

interessante tuin lag, waar nu weinig meer vanzichtbaar is. Dit geldt voor de heraanleg, ofmisschien wel aarÍeg voor de eerste maal vaneen tweetal paden op Beeckestijn. Op Clingen-dael is de huidige voortuin met de tufumuuruit 1920 niet interessant genoeg om een re-constructie van de historische tuin uit om-

streeks 1690 te verhinderen.

4) Renovatie. Als heraanleg van de woege-re situatie niet mogelijk of zinvol meer is,omdat het teruggebrachte element geen

functie heeft of niet goed beheerd kan wor-

§sp§*NOVEMBER2OOl46

den, komt men tot renovatie. Waarden toe-voegen mag, waarden weghalen magslechts als daar zeer z\raaÍwegende rede-nen voor zijn.Het maken van een nieuw ontwerp is ookaan te bevelen wanneer een nieuwe aanlegof eigentijdse toevoeging gewenst is. In ge-

val van renovatie zal men dikwijls recon-structie hebben overwogen, maar terzijdegeschoven als ongewenst (niet functioneel,te duur, niet te onderhouden of niet uit-voerbaar).

De bovenstaande principes z!'n in volgorde sa-

mengevat:1. onderhouden en aanwezige historische ele-

menten handhaven;

minimaa-l ingrijpen, biiUjds restaureren,eerst restauratiemogelijkheden overwegen,

dan pas reconstrueren;reconstructie gaat voor vernieuwen metmoderne en/of nieuwe imrrlling (renova-

tie);

renovatie (nieuw ontwerp) alleen, indienzich geen andere oplossing voordoet.

2.

J.

4.

Een oudeansíchtkaart uan hetkasteel Rosendael.

Links onder:Eenluch{foto uanhetkasteel utt 1928.Lucia Albers aduiseerthet bloempatroonteherstellen alsonderhortrJ mogelljkis.

Rechts onder:h ziet het park uctnKasteel Rosendael ernuuít.

'-t **'

Raa,m 3In het park van kas-teel Rosendael liggenniet alleen de bedrie-gertjes en een ketting-brug in het water alsspelelementen, maarI]Toeger was er ookeen Zwitserse brugoveï een diepe kloof.Die kloof is er nog,maar het bijbehoren-de Zwitserse land-schap van naaldbo-men en kleineslingerpaadjes is et zo

goed als verdwenen. In het plan dat door Albers Adviezen is voorgesteld, zijn naaldbomen naast ander hout ge-

pland, zodat het wandelen oyer de paadjeo tn/eef .verrassingseffecten zal kriigen.

Qroenro.Ën íu* roo , 47

Criteria voor keuzesB{ restauratie zijn bovenstaande principesuitgangspunten op grond waarvan de uitein-delijke beslissing van de restauratie wordt ge-

nomen.1. De doelstelling van het te restaureren pro-

ject (cultuur, natuur of recreatie als pri-, maire doelen of een combinatie van dat al

met diverse accenten) is van gfote invloedop de restauratiemethode;

2. Daarnaast bepaalt de kwaliteit van de be-staande sifuatie en de

3. Functionaliteit van het geheel enlof de on-derdelen van de restauratie;

4. Ook de aanleg- en de beheerskosten speleneen gpote rol;

5. In de aftyegingen voor de restauratie zijnook de kwetsbaarheid van het geheel, de

mogelijkheid tot het uitoefenen van sociaalbeheer en het houden van toezicht van be-lang.

Er wordt dus gekozen voor het maken varl eenplan dat primair uitgaat van de vereisten en de

mogelijkheden van het historische park. Ver-volgens wordt getracht tegemoet te komen aande wensen en eisen van de gebruikers. De ge-

bruikers lijken soms tegenstrijdige wensen enbelangen te hebben, maar steeds kan men erbij restauratie naar streven de historische in-houd van het terrein voorop te stellen en de re-creatieve activiteiten aan te passen aan de

aaÍrwezige historische aspecten.

Aan de hand van lanen kunnen we de princi-pes nog een keer langs lopen.

Handhaven van historisctreelementenBestaande lanen moeten te allen tijden zoveel

mogelijk gehandhaafd blijven (zíe raarn 4).

RestauraÍieZnkanrhet ook een goede methode zijn om la-nen niet in een keer te vervangen maar in de-

Ien te vervangen wanneer oude bomen uitval-len. Voorbeelden van het tussen-planten vanjonge bomen in oude lanen z{n de eiken- en

beukenlanen aan de voorkant van Paleis HetLoo.

ReconshuctieHet opnieuw aanleggenvan een laan is voor de

hand liggend.Toch is het niet altijd mogelijk om volgens deze

principes te werk te gaan. Bij rijen laanbomenis het duidelijk dat die niet gedeeltelijk vervan-gen kunnen worden, zolang aanwezige oudebomen aan weersz{den dat onmogelijk maken.Renouatíe

Het planten van een laan die er woeger nietwas, omdat wij graag meer bomen willen de

schaal willen verkleinen of meer wandelmoge-lijkheden wensen.

ConclusleBij restauratie is het meestal verstandig zo

min mogelijk in te grijpen. Waardevolle ele-

menten verwijderen mag alleen met zeer goede

redenen. /

j'::

=1

I

======:==::=:: i:

:=:jj

':,:=

=.=

G'---G

Raam 4In Buren werd in 1630 een stelsel van lanen aangelegd op last van Frederik Hendrik.In een vijÍhoek liggen de "Nieuwe dreven van de Prins" om het oude kasteelterrein. Deze lanen die vermoedelijkvoor de jacht waren bedoeld, werden oorspronkelijk ingeplant met loolbomen, in de 19de eeuw vervangen doorwalnoten en appelbome\. Deze zijr:nu nog grotendeels aanwezig enworden'door de Gemeente Burenverzorgd en. veÍvangen. De oor-spronkelijke loofbomen spelen geenrol meer, omdat de wuchtbomenvoor de'beleving van de bevolkinginmiddels historisch zijn gewordenen zeerworden gewaardeerd. Ecolo-gisch gezien is het natuurliJk ookveel beter zo lang mogel{k de oudebomen te handhaven.

In Buren Ís de uljJhoek uatt lnnenuit 1630 nu d.eels ingeuuld dooreen woonu:ljk.

\,.arcr-enNO\,'EMBER 2OO148