18
Afl, i( ý+'t v -1c1 ? e-Arci-1 _- "c'. 'lvý 1/ 1'0/`ý't"- a- _, ,,

v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

  • Upload
    others

  • View
    0

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Afl, i( ý+'t v

-1c1 ?

e-Arci-1

_- "c'. 'lvý 1/ 1'0/`ý't"-

a- _, ,,

Page 2: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

LTe / le

v Gl ý: ýý /ýýýý, .ý

S'Sý

C-1; 9

z G) 60

wö S (D 0x :: 9

Der mittellateinische Militarius. '' (1908)

ýj ine weitverbreitete Legende des Mittelalters erzählte von den 1J Schicksalen des Vizedominus Theophilus von Adana in Zilizien und von seiner Errettung durch die Jungfrau Maria. Der treffliche Mann wird seiner Verdienste wegen zum Bischof gewählt, lehnt die Wahl aus Bescheidenheit ab, wird von dem neuen Bischof auf verleumderische Einflüsterungen hin seines Vizedominates entsetzt und durch dämo-

nischen Einfluß bewogen, mit Hilfe eines Juden einen Pakt mit dem Teufel einzugehen. In der Stille der Nacht findet er den höllischen Herrscher mit seinen Heerscharen im Zirkus der Stadt, schwört auf seinen Befehl Christus und Maria ab und wird tags darauf in sein Amt wiedereingesetzt. Da befallen ihn auf göttliche Gnadenwirkung heftige Gewissensbisse, die ihn zu harter Buße in die Kirche der Jungfrau treiben; zunächst will sie ihm nicht vergeben, weil er ihr

göttliches Kind verleugnet habe; dann aber, als er auf die lange Reihe begnadigter Todsünder und Christusleugner (u. a. S. Petrus) hinweist, verspricht sie ihm ihre Vermittlung und legt dem Reuigen, der am Altare entschlafen ist, den wiedergewonnenen Pakt auf die Brust. Folgt ein öffentliches Sündenbekenntnis, Verbrennung der Urkunde und ein seliger Tod des begnadeten Sünders. Diese Legende will ein persönlicher Bekannter des Helden, Ei utychianus, im 6. Jahr- hundert griechisch aufgezeichnet habenz); ein neapolitaniseherDiakon Paulus übersetzte sie in der zweiten Hälfte des 9. Jahrhunderts ins Lateinische 3) und eröffnete ihr damit den Weg in die abendländische Literatur. Sie ist unendlich oft abgeschrieben, umgearbeitet und

') Zuerst erschienen (unter der 'Überschrift `Aus Heidelberger Hand- schriften' 1) in den Neuen Heidelberger Jahrbüchern, Bd. 16, S. 24 ff. Wich- tige Besserungen verdanke ich Karl Strecker, Bruno Keil (t) und J. P. Postgate.

2) Die griechische Version in zwei stilistisch stark verschiedenen Fassungen bei Jubinal, o: uvres completes de Itutebeuf , 1. Aufl. U. (1839), p. 331 ff.

3) Von mir neu herausgegeben in meinem Abdruck des mittelniederdeutschen Dramas 'Theophilus' (Heidelberg, C. Winter 1908). Vgl. S. 240 f. dieses Bandes.

\, - LEºP %; G

/

y* ý''

\ý lý `ý ý.

"t Sý%

{

' Bi, s ,. _.., "

Page 3: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militaries. 192r)261

verkürzt worden; sie wurde lateinisch und in den Volkssprachen zu lyrischen, epischen und dramatischen Dichtungen verarbeitet, sie ging aus der Predigt in das Volksbewußtsein über und verband sich mit andern Paktierersagen und Marienlegenden.

Sie veränderte damit ihre Tendenz und wurde aus einem warnen- den Exempel der Bosheit des Teufels gegen die frömmsten Gottes- kinder und seiner schließlichen Ohnmacht zur Darstellung einer Kraftprobe zwischen Maria und dem Erzfeinde. Liefen doch gerade in der Spielmannsdichtung gar viele bedenkliche Erzeugnisse der

religiösen Poesie um, wonach Diebe und Mörder wegen ihrer oft nur obenhin betätigten Devotion gegen die seligste Jungfrau im letzten Augenblicke noch vor dem Henker gerettet oder nach dem Tode

auferweckt wurden, um ihre Sünden noch abzubüßen und dann zur Seligkeit einzugehen. Da war denn auch die Begnadigung eines ab- gewirtschafteten Lebemannes leicht zu bewerkstelligen, wenn er sich auch dem Teufel ergeben hatte; nur mußte er der Jungfrau selbst treu bleiben, die dann für ihn Fürbitte einlegte; eine Erzählung dieses oder ähnlichen Inhalts wurde unter dem sichtlichen Einfluß der allzu geistlichen, allzu ernsten und tragischen Theophiluslegende

zu dem Mirakel des Mi1itarius umgebildet, dessen Verwandt-

schaft mit dem älteren Stoffe schon der erste Herausgeber der lateinischen Fassung, F. J. Mone, im `Anzeiger für Kunde des deutschen Mittelalters' III 266 ff. feststellte 1).

Durchaus ungehörig aber ist die Verfasserangabe, die Mone (S. 273) hinzufügte: Goiefridus Thenensis; sie beruht auf der will- kürlichen Verallgemeinerung einer Verfassernotiz in der einzigen, ihm zu Gebote stehenden Hds., Cod. Sal. 8,29 b der Heidelberger IIniversitäts-Bibliothek.

Diese Papierhandschrift (bis auf wenige Einschübe von der Hand des Frankfurter Rektors Konrat Wortheim 1452 geschrieben) enthält in der Hauptsache plautinische Komödien, davor aber acht latei- nische Gedichte, die zum großen Teil inzwischen veröffentlicht sind:

1. Luparius, fol. 1-3. Zuletzt bei E. Voigt, Denkmäler der Tier- sage (1878), S. 58.

2. Brunellus s. Poenitentiarius lupi, fol. 3'-S ebenda S. 81. 3. Militarius, fol. 8"-12.

1) IN'aebgedruckt in Scheiblo's Kloster.

Page 4: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

262 Faustsage und Faustdichtung.

4. Rapularius, fol. 13-17. Anz. f. K. d. d. M. VII 561 ff. 5. Asinarius, fol. 18-23`, ebenda VIII 551 ff. 6. Punctus, fol. 23'-27. 7. Probra mulierum, fol. 28-32, ebenda V 199 ff. 8. Alexander Magnus, fol. 35-91.

Nur hinter dein 6. dieser Gedichte nennt sich ein Verfasser: Ex- plicit punctus deo gratias Gotfridi de Thenis; Mone übersetzt den Namen ins Niederländische: Godevaert van Thienen und weist den Dichter nach Brabant, wozu auch die Erwähnung von S. Truyden in V. 214 stimmen würde. Die betreffenden Zeilen des Gedichtes selbst, die Mone nach der ohnehin schon schlechten Handschrift sehr un- genau wiedergibt und falsch erklärt, lauten so:

214. Est fugitivo tuta nocivo villa Trudonis und 66 f.: Non cum Tenensi tua tu pecore tenens i,

Prodiga Tenenses fallfit male bursa tenens aes 1).

Das pecore ist sehr deutlich, doch unverständlich; daß der Ab- schreiber selbst mit seiner Vorlage nicht zustande kam, zeigen die hilflosen Ansätze der vorhergehenden, ganz gestrichenen Zeile:

Non cum Tenensi tua tua pi pc, tu pt.

Es wird `praterore' oder `persona' dagestanden haben. Der Sinn ist:

�Gehe mit keinem Thiener, wenn du dein Geld bei dir trägst, denn

ein voller Geldbeutel entgeht einem Thiener schwerlich. " Stellt sich aber nun der Verfasser des einen Gedichtes als

Thiener heraus, so ist doch damit für die andern noch gar nichts gesagt; Mones Hinweis auf die Beliebtheit der Tier- und Paktsagen in den Niederlanden ist nicht stichhaltig, und seine Behauptung:

�Die Form ist in allen diesen Gedichten gleichmäßig" muß geradezu

leichtfertig genannt werden. Der Punctus enthält, wie auch die Proben zeigen, meist gereimte,

leoninische Hexameter (Typus 1 12 nach W. Meyer, Ges. Abhandl. z. mlat. Rhythmik I 82 ff. ), die gelegentlich zu Paaren gebunden werden (II 4); daneben aber Hexameter mit Binnenreimen, die wieder als Endreimpaare gruppiert sein können (III A und B).

1) Mono las: Non cum Tenensi tua tu partiro tenens J etc. und deutete:

�Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. "

Page 5: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militarins. 263

Von dem allem nichts in den anderen Gedichten. Der Militarius ist ganz in leoninischen Hexametern (11 2) abgefaßt, die andern zu- meist in reimlosen Distichen! Dazu kommt, daß die Hälfte dieser Werke auch in andern Handschriften belegt ist, u. a. auch Militarius

und Asinarius zusammen in Clm 4413, aber ohne einen Hinweis auf Gottfried von Thienen und ohne den Punctus.

Damit ist die Verfasserfrage zunlichst in negativem Sinne er- ledigt; wir geben das Gedicht hier in einer eklektischen Gestalt nach dr ei Handschriften:

1. M= Clm 4413, früher St. Ulrich in Augsburg gehörig, jetzt München (4°, 14. Jahrh., Papier). Der Inhalt (Hahn usw., Catalogus codicum latinorum Bibl. reg. Monacensis Bd. 1b (1871), S. 162), meist Legenden und didaktische Literatur, stimmt z. T. deutlich mit dem von D überein.

2. S ist unsere obengenannte `Salemer-Handschrift' von 1452, teilweise beschrieben von Mone im Anz. für Kunde d. d. Mittelalters Bd. 3, S. 159 ff. 1).

3.1) = Handschrift 2780 (4°, Papier, 15. Jahrh. ) der Großh. Hofbibliothek zu Darmstadt, vol. I, fol. 29°-35°; dieHandschrift ist beschrieben von F. W. E. Roth, Romanische Forschungen Bd. 6 (1891), S. 291. Die abkürzungsreiche Schrift ist reichlich mit Ziffern sowie mit deutschen und lateinischen Glossen versehen.

Dein Urtext am nächsten scheint M zu stehen, das aber von Ver- derbnissen nicht rein geblieben ist und oft genug nach D und S gebessert werden kann; ich folge M, wo sein Text dein der andern Versionen mindestens gleichwertig erscheint. Alle nicht bloß gra- phische Änderungen sind im Apparat notiert, die Schreibung habe n ich vereinheitlicht.

1) Auf die 8 Gedichte folgen fol. 94r -141T lateinische Briefe, 142v ff. Plattes' Amphitrio, Asinaria, Aulularia, Captivi, 262' ff. Ovidius, de remedio amoris. Bei der Nachprüfung dieser Angaben hat, mich der Vorstand der Handschriftenabteilung der 1}Ieidelbergcr Bibliothek:, Herr Dr. Finke, freundlich gefördert.

Page 6: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

264 Faustsage und Faustdichtung.

Militaries.

Landis ut eximie tytulos augere Mariae

possim, Christe, peto, da formam carmine laeto. Miles erat clarus, multis pro tempore carus, flore juuentutis qui corporeaeque salutis

s exstitit elatus, rerum cumulisque beatus;

sed laus humans mundique superbia vana hunt nimis allexit per multaque devia vexit. rebus erat dives, quapropter erant sibi rives semper adhaerentes, sua serum diripientes.

io vixit et pro vote, nisus conamine toto, purpura fulgere mensas epulisque carere nunquam passus erat; sic semper vivere sperat; spes sua fallit eum, sequitur planctus jubileum. quid faciat? marca jam nulla remansit in area,

15 praedia venduntur, epulis velud ante fruuntur. his quoque finitis jam non valet hic fore mitis. ad sua quisque redit, jejunus ut histrio cedit, vestes vilescunt, bona cedunt et mala crescunt. jamjam torquetur, meditans quid et ende lucretur,

20 quo se divertat, quid agat, mens anxia certat, jam dolor hunt angit, jam demum perdita plangit, consilium petitur a multis net reperitur, divitiis plenus vixit, nunc exstat egenus. unde sedens tristis se verbis inficit istis:

25 �aut nece mutabor, auf res velud ante lucrabor. "

1 Laudes M. -Y formam da D. -s pro molto tempore S. -4 corporo- quo M; über den letzten Worten gL exatitit elates D. -s clausus M,

elatus mit gl. Superbus S; comm M; beanis M, probatus S, bcatus mit gl. Grat D, wo auch hinter elatus roter Interpunktionsstrich. -" gloria D. - 10 et fehlt S D, pro Toto mit gl. nach einem willen D; usus canamino M. - 11 Purpure M; decoro S; mensis M. -12 sod scraper M. -14 faciet S;

archa mit gl. kistum D; cum km M -1S epule D; Fiber praedia gL die rügen D. - 111 fehlt S. - 17 et histrio S; instrio (7 undeutlich); darüber gl. quisque D. - 19 Sie jam D; bene et S; meditatur et D. - 20 qui so M. - 21 iam duro prodia IL -u capitur S, queritur D; a fehlt M. - 23 fehlt D. - 21 sedet D. - 25 nece necabor M, ego mutabor S; velud fehlt M; lucralor U. --

Page 7: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militarius.

dicens ista fremens mox prosilit utpote demeus

et currendo pedes Judaei venit ad aedes, qui magus expleno plenus fraudisque veneno cxstitit; hunt tristis verbis miser appetit. istis:

so �flebilis est causa, pro qua mea mens fuit ausa quaerere solamen de to curaeque juvamen.

en ego sum factus miser ad nichilumque redactus, spernor et a cunctis quondam mihi foedere junctis.

ante fui laetus, nunc vivo pudore repletus, 35 nil nisi mors restat, mea nam me vita molestat.

die, age, quid faciam, quod dives ut antea fiam,

presto sum facere poteris quaecumque jubere. "

quern contemplatur Judaeus et haec sibi fatur:

�res est difficilis, quam quaeris, net puerilis, 40 net sensu vili capitur, sed mente virili,

to miserum dicis, to spretum fies ab amicis; quod tecum flemus, de claude tuaque dolemus.

si tarnen es tantae probitatis, ut asseris ante, horrida si qua vides, tibi non fore noxia fides, -

45 to praesentabo cuidam precibusque rogabo, ut to suscipiat et ut adjutor tibi fiat. hic to ditabit multis opibusque beabit, si to constantem sibi viderit et famulantem. " dixit ad haec miles: �non Bunt adeo mihi viles

50 corporeae vires; de quo dicis mihi si res tantas praebebit, faciam quaecunque jubebit, atque vir ejus ero". tune ille: �revertere Bero,

265

27 veniunt S, D [aus Mißverständnis des singul. pedes. ]. - =9 magnus M; fuerat plenusque D. - 29 inficit D, afficit S. - 00 nostra fuit S. - 31 eupio- que M, caseque D. - 33 über en gl ecce D; redactus: hinter t gestrichen a 31. - 33 cuctis M; fedora M. - 35 Nil mini nunc r. M; nam mca v. M, etino in. v. S; über nam gl. pro quod D. - 31 die mago M, die rege S; ut dives D; diues velud D. - 37 iudero M: - 39 contempnatur M; hic eibi mit gl. iudcus D. - 09 über quarr gl. esse, über nee gl. pro et non D. - 40 über nee gl. pro non D; rapitur S. - 11 dicis spretum M, diels to spretum flens S, spretum. falais D. -, 11 nos M quid S; clads S, über Claude gl. vnglick D. - ++ über qua gl. aliqua D; noxia credos S, sit nozia fides D. - 45 iuuabo D. -- 49 tibi aubveniat äL -17 hinter 48 S; opibus multisque D. - 49 Hie to M. - 40 fertur mill! S; über si gL pro file D. - Sl videbit S. - 52 über ills gI.

Page 8: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

266 Faustsage und Faustdichtung.

et disponemus caute, quaecumque volemus". vadit, obedit ei, sed cuni nox atra diei

Ls demit splendorem, redit annichilatque timorelll. Judaeum sequitur, properanter et ad nemus itur, quod locus horroris fuit immensique timoris.

�Tiic sedeas nibil et paveas", misero magus inquit, elicit et voces Sathan inuocando feroces.

uu mox quidam torvus vultu niger et quasi corvus astitit et verbis Judaeum pulsat acerbis:

�Cur sic infestas, me tempus ad omne lnolestas ? occupor innumeris causis; quid, dic mihi, quaeris ?"

�Me gravat ille labor", magus inquit, , jam tibi fabor:

w ecce vir iste probus; nobis parere duobus spondet constanter! quem suscipe non dubitanter, indiget hic rebus, nam multis ipse diebus divitiis plenus vixit, mine exstat egenus, ipse tuus vir erit. " qui dixit:

�Si bona quaerit, 70 infinita dabo multis opibusque beabo,

nam sum multarum possessor divitiarum; sed nunc accedat, nec eum turbatio laedat, tollam pondus ei de dorso pauperie. i. " post hos affatus venit miser ille vocatus.

75 qui dixit laete: �Probus es, ut audio de te, si sic venisti, quod nomen spernere Christi, ac abjurare vis omninoque negare, et lnihi constauter famulari vis et amanter, multo thesauro, multo ditaberis auro.

iudeus D. - sa chaute D. - 64 att mit r-Haken? D. - 56 properanter ad memoris irem M. (Mones Konjoctur �propcratur" ist, gegenüber den drei Handschriften, unhaltbar. ) - 67 Quas M, quo S; erroris D; über locus gl. nemus D; fuit doppelt D. - 58 et nunquam paueas M, et non paveas S, nichil et times D; magnus M. - 56 imitando S. - 60 quidem S; über toruus gi. krummer D; niger quasi M, D. M hat zweimal corwa. - 61 asotit M. - 63 in uariis oasis tiro die mihi quid uis M; quid me modo S. -a ixte M; quern tibi S. - 6S ecce illo probus M (vgl. v. 64). - 07 non multis S; illo diebus M. - 66 tuus Grit M; über qui gi. diabulus D. - 70 opibus multisquo D. - 7= über turbatio gl. ulla D. - 73 pauperei S. - 76 affatos M. - 76 oui S; velut S, es probus ut D. - 74 über quod gl. uie D (2). - 77 auf abiurare D; oinneque M. - 78 famulare M; ouanter mit gl. leto D. - 79 thesauro

Page 9: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische ililitarius. 267

so sic to ditabo, sic divitiis cumulabo, sic to replebo bonis, reverendus ut esse colonis incipias cunctis per circuitum tibi junctis. " dulcia per verba latuit sic anguis in herba.

nil lam cunctatus digit miser ille: �Paratus 83 sum tibi, si tanta mihi das, spondes mihi quanta. " -

�Ergo negas Christum? " - �Nego. " Daemon rursus ad istum:

�Teque virum mihi das? " - �Do quod melius milli fidas. " - �Si via ut fidam tibi, me fallunt quia quidam, rebus habundabis nimium, si sponte negabis

90 impius et mat-rem. " miser inquit: �Non faciam rem", clamitat et jurat, daemon jubet, illeque durat.

�Non faciam, " dicit, �si me dementia vicit,

quad sprevi natum, jam non augebo reatum; non abjurabo matrem nee earn reprobaba. `

9s daemon alt motus: �Meus es, stultissime totus, et modo deliras et me convertis in iras;

stultitiam linque, quoniam sic perdis utrumque. matrem cum nato, tibi consulo, sponte negato, to quia non curat. " hic constans denuo jurat:

100 �Tu mihi si mundi dares bona cuncta rotundi, non abjurarem matrem nee eam reprobarem. " - �Perdis utrobique", Sathan inquit, �fallor

inique,

verum multa bona tibi tradere multaque dons

ecce fui presto; meus es tarnen, hoe memor esto, los nine mendicus eris, nichilo me dante frueris. "

M. - 80 sic et M; multis opibus satiabo D. -- 81 sicque S, D; reuerendo esso colenns M, to quod reuerendus haberis S. - 83 praecipies S; sibi Al. - Da- hinter: Sic permulcebat miserum quem sic capiebat M. -- 81 cuetatus M; über cunctatus gl. gesumig (1) D; dicit D; ecce paratus S. - 68 neges S; daemon nego S; inquit ad IiL - 17 tibi do Iºi, sed tu molius D. - 88 fallunt

me D. - 81 abhundabis D; nimis S, D. - 10 miser haue (mit gl. ait) quiz non facianl rem D, in. hanc quod n. faciat r. S. - 91 demonibus illequo X. - 13 inquit D, Ili; uincit D. - 13 augendo S, D. - f8 nam abjurabo S, nuno a. D; nunquamque negabo S. - 11 über quoniam gl. pro quia D'; utrimquo D. - 18 negabo M. - 11 curant S; hinter curat Lücke, dann: titans, wo. nach am Rande ergänzt: miles D. - 300 mundi bona ferres S; bona si mundi mihi dares D. - 101 nunquamquo negarem S. - 1113 fallar S. - 103 vel- lem S; tibi fehlt M. -161 meus inquit memor M. - 105 volut auto S, nihil

Page 10: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

268 Faustsage und Faustdichtung.

post hunt conflictum miles contenmere dictum jam coepit Sathanae. pravum dicens et inane tune magus accessit, qui fraudem pectore gessit, vituperans multum, dicens nimis fore stultum,

110 si pro tali re vacuus sic wellet abire. quod si lucretur mundum, non posse fatetur hanc abjurare. quem sic magus angariare incipit: �o vilis tua vis virtusque virilis quo devenerunt? simul omnia deperierunt;

115 cur sic insanis? quid verbis credere vanis? perficiendo parum vis semper christicolarum, est quae vel quanta, per quam via perdere tanta? hic tibi quanta daret multis opibusque bearet! " his verbis diram motus vir dixit in iram:

120 �Cur, immunde cans, verbis impingere vanis audes optatam mundo nimiumque beatam, coeli rectricem sanctamque Dei genitricem ?" Taleque post dictum Judaeo tradidit ictum cum pugno fortem, quem pro meritis sibi sortenl

125 judicat acquari. mox incipiens lacrimari discedit tristis, causis turbatus in istis;

calcat in errore tenebras non absque timore; sed cum non nosset, quo gressus vertere posset, lucescente parum, cum sol cito spargere darum

no lumen sponderet, fessus nimis hicque sederet, ex improviso the contigit, ut sibi viso

a me d. D; fereris If. -106 afflictum S, fiber confl. gl. litern D. - 107 copit iam M, incepit D. - 108 gesit M, gessit D. - 106 Improperans multum D; improperansque multumque S; nimis dicens S. dicens sibi hoc D. - 110 hinter pro gestrichen: mor D; adire M. - 112 abnegaro M; magus fehlt M. Über bane gl. Mariam, fiber angariaro: zwingen D. - 116 perierunt M.

- 116 stellt in S nach 117; qualis scmpcr vis S, D. -117 quails of D. -- 118 dabit D; quantis S, tantis D; beabit D. - 120 fiber impingero schwer lesbare gl., vielleicht mcntiri D. - 121 mundi D. - 122 sanctam domini D; nach 122 schiebt S ein: Non abjurabo net earn velud hunt reprobabo. - 12; sungo M; fiber quern gL sortem D. - 125 iusserat S. - 126 discedens M;

verbis M, canis S; at istis S. - 'is non cum M; noscet M; gressus quo D, per- gore S. - 129 Lucesente M, Lucessente D; cum ism sol D; spergere S. 130 splenderet M, deberet S; lassus S, D; ille sederet mit gl. miles D. - 131 fiber improuiso gl. vnbesichlich D. - 132 apes foret S; libuitquo uidere

Page 11: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militarius.

235

140

145

150

155

quaedam spes fieret templo, multumque liberet, ut parvam coram foribus requiesceret horam.

sed fuit in villa vir quidam nobilis iIla, divitiis comtus domino servireque promptus, firmiter ac aeque faciens bona nocte dieque, cui fuit aequalis conjux meriti socialis. a dominoque-data fuit illis unica nata vultu formosa, virtute magis generosa. iste vir haut vane consuetus surgere mane solus eundo pedes templi properavit ad aedes, orandi causa; reseravit et hostia clausa, lumen et accendit, sua vota deoque rependit, perfectamque fidem retinens orabat ibidem. post. haec sanctorum venit miser inscius horum, non zelo fidel ductus sed spe requiei, venit ad incertum, sed templum. vidit apertum, vidit et ardere lumen libuitque videre quid foret introrsum; sed trahit culpa retrorsum. sicque stat et macret, quid agat, miser anxius haeret, confisus tandem subit aedem tristis eandem. hujus ut audivit sonitum miles prior, ivit intus ad obscura, solerti dic%; ie cura, quaerens quid facere vellet, libuitque videre has miros aetus: stans ergo miser stupefactus vidit praeclara quod imago stetit in ara; virgins eximiae species fuit lila Mariae, condita de ligno, depicta coloreque digno. quam vultu blando contemplans et lacrimando

269

It

if

M. - I31 quidam uir S, D; illo S. - 135 comitus 11i; dominoque seruire S. - 237 meriti coniux S; sodalis 3d. - I38 A domino data lii; ipsis S. - 14° iste haud M, hic vir non D. - 111 properabat S. - 149 incendit D. - 144 per- fectam fidem M; semper orabat S. - 14S Nato Dei"ueri to vello decet miscrere M; incius D. - 147 in incertum S, currit et incertum dum D. - 148 Sensiret (mit gl. dum) ot audiro D. -11Y quod ford D; trahit ipsum 8, sed trasit D. - Iao sed stetit S, sic stat D; miscranus M; amplius D; über beret gi. dubitat D. - 1s1 tantem sbit M; standem S. -- ut suus ut 31I; über ut gl. pro post- quam (1); üb or miles: priusquam (7) D. - IS6 post mires M, hino m. S; ergo- quo miser S; über dem Anfang gl. et libuit uidero D. - 158 stabat D; in- mago stabat in aura M. - 157 erat illa D. - 358 lingno 31f; pietaque colore

Page 12: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

270 Faustsage und Faustdichtung.

iaa quid faciat, nescit, et stare vel ire pavescit. fit lis orta gravis: timor illic, spes ibi suavis haec juvat, hic angit, haec allicit illeque plangit, haec ait: accede! clamat timor: impie, cede! vult timor, ut fugiat, ne desperatio fiat,

166' spes jubet ut mentem sanet et formet paenitentem. spes tandem vicit, de qua sacra lectio dicit, quod non confundat, dum fons lacrimabilis undat. sternitur ergo solo, se dicit juvamine solo nobilis atque piae mediatricisque Mariae

170 posse reformari Christo precibusque juvari; isteque verborum supplex fuit ordo suorum:

�Inclyta regina, via vitae, stella marina, flosque carens spina, tu debilium inedicina, tu spes lapsorum, tu summa salus miserorum,

176 en reus assisto, longe separatus ab isto, quem gremio sanctum portas, huic innovo planctum; plorans plorabo, nec me lacriinis satiabo, plorans semper ita, dum durabit mihi vita, ni mihi subvenias, et solamen mihi fias.

iso vae mihi, quid feci: pro quo mea lumina jeci!

vac mihi, vae misero, cecidi de tramite vero, et -*ia me mortis paradiai traxit ab hortis.

vae mihi damnato, cunctisque bonis vacuato! vae quia peccavi, dum Christum sponte negavi,

benigno D. - 161 spes quoque M. - 161 hoc quoque plangit 3f; über don

pronomina je zweimal gl. spes und timor D. - 162 hic ait 311, apes ait D. - 181 ut desperatio S; am Schluß ledat 3I, S; über ne gl. pro ut D. - 185 fehlt D; jubet hunt mentem S; banet et fauri 3f, lint et format S. Der Vers ist kaum herzustellen, da lindre, sedare, limare usw. nicht in das metrische Gefüge passen. B. Keil schlägt vor: sanet jirmelquc

paoenlem, oder: s. jar! prohibenlem. - 166 tandem apes D; über qua gl. spe D. - 167 quando S; iam fora D; iam lacrima cordis inundat S; über

undat gl. pudor (t) D. - 161 dölo D; se scitque S, se sic D. - 170 bear! S;

hinter 176 schiebt S ein: ut sib! factorum ueniam daret ipse suorum. - 172 f. über don drei tu gl. es D. - 171 hinter 176 3f; über en unleserliche gl. D; existo D. - 170 portans S, nulic innouv M. - 177 über no gl. pro neu D. -171 fehlt D; plorem M. - 176 ut solamen M. - 180 fehlt S. - 111 fehlt D. Die nächsten Verse stehen in D in dieser Reihenfolge: 183,184, 182,185,186. - 183 vacuabo 311, separato D. - 1811 ve mich! D; cum S. -

Page 13: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Alilitarius.

lös meque dedi Sathanae. timeo multum quod inane

clamem vel plorem, plorans vet inaniter orem. me mors dira ligat, perater metusque. fatigat.

quae mihi spes esse poterit nisi fil. ia Yesse,

clemens atque pia mediatrix virgo Maria?

190 sancta dei veri mater misero misereri nune mihi dignetur, per quam spec omnis habetur,

virgo regalia, miserorum apes specialis, justitiae norma, domino me quaeso reforma! "

post tantos gemitus fit contra velle sopitus, 195 infusus lacrimis, quas cordis traxit ab imis.

ista deo dante miles, qui venerat ante, tj

vidit et audivit et obhoc plus scire cupivit, quid foret et quare miser hic fleuisset amare; sed quia vir justus fuit et bonitate venustus,

200 visio mira satis cunctisque stupenda beatis: fit manifestata sibi de genetrice beata_. nam super altare vidit quod so variare coepit imago piae plena dulcore Mariae.

mater quippe dei, conformans se speciei 205 humanae, nato materno more locato,

visi viventes aunt in thronoque sedentes. mater per blandum vultum puerum venerandum amplexu cingit, ad se per oscula stringit, supplicis et more mellito protulit ore:

210 �Dulcis mi nate, grandem rem deprecor a te,

271

185 multumquo mane M, quia unne S. - 112 oreni uel M; et plorein D; et inaniter S, mulani (7) inaniter D (wo jetzt die Hand des 2. Schreibers einsetzt).

- 187 mors me S, D; dura S; barathri mors D, S; meque D, usque S. - 180 misereri in S aus miserere. - 121 salus omnis D. Dahinter: Et nie seruire eibi faciat siue facti (aus fracti) M. - 123 Virgoque M. - 193 nota M, forma S. - 121 tantus M, D; Tibor fit gl. miles D. - 12+ Infusis M, Effusis D. -197 adhuc S, ab hiis Tam D. - 118 quid foret quaro M; sie flesset S. - 199 hic fait M, probitate S, modestus M. - 200 Vidit mira M S; multuin stupenda M, cunctis D. - 201 Fitque 31; manifesta lesen alle Hss; sibi dei genitrice beata M, sibi de genitrice Maria S, mox dei genitrice beats D. Die Besserung des Verses rührt von K. Strecker her. - 203 pleno S. Alle Hss haben duleore vor pl. (Besserung von Strecker). - 205 humans 111, hiimano D. - 202 'Nisi gaudentes M. - =07 perplandum D; multum D. - 208 seque per S. - 209 Supplicat 3; Supplici more mollito D. - 210 o dulcis nate,

Page 14: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

272 Faustsage und Faustdichtung.

istius ut miseri, rex sancte, velis misereri, inclamat quia me plorans et opem petit a me. " irascens ergo dominus verso sibi tergo noluit audire; quia causas istius use

>>a noscens fit tristis, verbis blanditur et istis:

�Quid modo, mi domine, cur mecum sic peregrine nunc agis, et diram cur sic convertis in Tram.? hic quia peccavit scio; to dominumque negavit; tu tarnen es melior, tua semper gratia major

ego cunetis delictis mundi. " Puer his ita dictis

se circuinflexit et cam sic fando-respexit:

�Cur mea turbans mater, et quare gravaris ? huic nihil est mecum commune, nihil mihi secum, hie flammis atri datus est de jure barathri,

226 hic se damnavit, cum me sine jure negavit. " Alex pia fit maesta, fit et haec sibi fama molesta, et quia pulsandum fore saepius atque rogandum ex scriptura novit, ac eum rursus prece movit: �Nate dei veri, to volle decet misereri;

23o si tibi peccavit, non me tarnen ipse negavit. hic so devotum mihi praebens none mihi totum se commendavit et puro corde rogavit, ut eibi subveniam et ut adjutrix sibi fiam. agne dei vere, peceatoris miserere. "

235 Voce puer clara mox intulit: �0 mea cara

linque preces, mater! est promptus ei locus ater sulphuris et picis, qui jure meis inimicis semper debetur, ubi mors sine fine tenetur. non meruit veniam vel ut clemens sibi fiam. "

rem grandem S, D. - 211 parcendo uelis S, D. - 212 quia fehlt M. - 215 et' verbis blanditur istis M, verbis turbatur in D. - 211 Et modo D; quid mecum sit S. - 21T agis doppelt M; ad iram M, S; me sic uertis D. - 218 cite S; et dominumquo D. - 1111 semper tua S, D. - 220 mundi f ehlt M; modo. D. - 222 cur modo D; et mater et quia M; über quare gl. sio D. - 223 nach 224 S, D; llufo flammas atri sibf do S. - 221 über pia gl. Maria D. - 221 sed quia S; statt 226 f. in D. Sed genitrix dire verbis huno cepit adire D. - 228 sie scriptura M, ex scripto S; huno rursus cum prece S. - 221 dei uiui S. - 230 me fehlt M. - 231 devotem prebens et nune tibi S, d. michi prebuit et michi D. - 233 mediatrix sibi et S. - sx ueri M, D; peccatori M; niisereri D. - 231 Pone

preces D, S; quia promptus D. - 238 fine paretur tenetur S. - 231 deine ruft

Page 15: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militaries.

240

245

250

255

280

265

mater marcescit nee eum rogitare quiescit,

surgit et a thron, caelesti praedita dono, sternitur ante pedes pueri, cui caelica sedes semper apud natum manet imperiumque beatum, voce precars humili sic: �0 carissime fill, dulce meum lumen, prostrata tuum rogo numen. istius ut miseri parcendo velis misereri. " Mox surgit natus, matris pietate placatus ejus et absque mora sibi dulciter imprimit ora, atque levat digne, consolaturque benigne dicens: �0 mitis mater, nihil ammodo" litis hic erit, ecce, datus tihi sic cunctusque reatus: ` Verbo clementi loquitur mox virgo jacenti:

�En tua peccata propter me sunt relevata! nunc animo laeto sis, ne faciasque caveto tale quid ulterius, ne contingat tibi pejus. " Hoc ita completo, mater vultu pia laeto gratificat nato, gremio locat huncque beato, in throno sedit, humana forma recedit, et mox fit pura ligni ývelud ante figura. et vigilans actus stars post hos viz stupefactus, an haec sint sana cogitans an somnia vana, commendansque satis se reginae pietatis vertit se, dire flens atque volebat abire. quod cernens alius, qui facti conscius hujus

exstitit, accessit ac illud velle repressit inque bonum mutat; pavidum sic ipse salutat:

�Opto bonum mane, juvenis, tu die mihi sane,

273

ueniam D; quod clemena S, D. - 210 sic cum S, rogare M, D; paueseit D. - : 44 uoces precantes D. - =1S tuum numen M, S, meuni quoque n. D (rogo ist Konj. llfone's). - 416 at miseri D; miseri, rex sancte, uclis S, D; miscrero losen alleHss. Anderung von Strecker. _U7 nimia pietato S. - 249 appli- cat ora S, dulcius aperuit D. -'31 Conspico namque datus S; sit cunetus S. - Danach: Sit tibi laratus, propter to sitquo beatus M. - 'S' loquitur tuuc D.

'- 2? 3 En tibi D. - u6 uultu mater pio D. - ua et throno S, D. -: ea Evigilans M; actus posthos vir stat S, D. - 361 We an aint 8, hino amt D, aunt M; tractans S. - P61 regimine S. -- =µ quem cernens D. - 263 Extistit D; esstitis Df; aut illud uelle represset M. - 266 domum pauidum sic ergo duxerat ipsum S. -

Petach, Gehalt und Form. Bd. I. 1$

Page 16: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

274 Faustsage und Faustdichtung.

quiß sis auf quare flevisti prorsus amare? quae causa fletus? es namque dolore repletus.

1170 die mihi, quid pateris, solamine forte frueris. " - �Quid vobis dicam? Fleo vitam, dixit, iniquam, sum vir pauper ego, plenus quoque crimine dego; ut mihi parcatis, rogo vos, et abire sinatis. " - �Ibis", ait �mecum", senior, �quia non foret aequum,

275 ut sic jejunus transires, nam tibi munus quoddam servavi quod ego vehementer amavi. "

�Non me praudere libet, inquit, sed mage flere, nam mihi cor target, nimium quia me dolor urget. " AIox consolatur hunt hospes et haec sibi fatur:

280 �Jam non tristeris, juvenis nee iam lacrimeris, sunt tibi commissa domino miserante remissa per mediatricem sanctamque Dei genitricem. hanc ego prostratam vidi dominumque precatam, ut delictorum veniam daret ipse tuorum.

285 sisque rei certus, deus est tibi nempc misertus. " Sermo quis exprimeret vel dinumerare valeret, quas grates solvit, quotiens animoque revolvit facts stupenda Dei? tune sumen; arme fidei sternitur ante piae speciem clamando Mariae:

sso �Salve flos florum, lux, vita, salus miserorum, semita justorum, mediatrix alma reorum! quae barathri fusca penetrans virtute corusca

268 sis et D; undo fleuisti prorsus abunde S. - 269 hinter causa gestrichen: est At; S hat: quis tuus fletus eat, doch scheint vor tuus ein durch- strichenes tanta zu stehen. Mone schlägt vor: quis tuns eat fletus hic; nempc dolore D. - 270 quid queris D. - 271 quid uelim D. - 272 sum quia D;

et plemis crimine M. - 272 sed mihi S, D; über abire gl. me D. - 274 sis alt hie mecum D. - 276 et ego S; ego fehlt M. - 277 branderet M; über mago gl. me D. - 278 et mihi S; nimium et me dolor M, quoniam nimium dolor S, quod me nimius dolor D. - 279 hunt consolatur hospes simul D. - 280 tris- taris und lacrimaris 31; iuuenis bone nee S, D. - 281 Bunt tua M. - 282 per sanctam dei 31. - 283 dominumque rogatam S, von Mone stillschweigend berichtigt. - 284 ut tibi factorum S, D; suorum 3L - 286 aisque cuiM, sis satis hiis D; dominus 3i, S; nach tibi gestrichen: e3. - 288 sermo quid D. - 287 grates quas D; ammo quotiensque D. - 288 consumens armaque spei D; summons Vif. - 289 specie D; uultumque S. - 282 barathro fuscas 31;

penetrans S; coruseas 31; in D lautet der Vera: corporaque fuses nitent

Page 17: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

Der mittellateinische Militarius. 275

me rapis cx poena, Sathanae resolvis habena; laude quidem digna tibi tradere, virgo benigna,

sss non valeo tantas grates, teneor tibi quantas;

sed licet indignus tantum tibi solvere pignus to tarnen ut valeo pro tanta laude tropheo, quod me salvasti dominoque reconciliasti. " Tune surgit laetus luctu prioreque quietus

soo cui collaetatur hospes multumque precatur, ut seeuni comedat nee jejunando recedat; paret is absque mors (prandendi nam fuit horn) et ilium sequitur properanter et ad domus itur. suscipitur digne pro more domusque benigne.

aos mensae ponuntur epulis largeque feruntur; hospes locari jubet omnes ac epulari, fitque dies festa domino non credo molesta. hospes ut ista gerit, quis et unde sit, hospita quacrit, cui sic gratanter et sic famuaetur ovanter;

310 singula quae gesta fuerant ill manifesta hunt et merito sibi clam referente marito venit et in mentem, si posset habere faventeni

conjugis affectum, quoll promisit fore rectum; uirtute uenusta. - 293 nie prius S; rapis a M; sathene M; Satane quia soluis S, Sataneque resoluis D. - 1" laudem M; tibi reddere S, tibi psallere D. - 295 non tenor ... vales tibi S; teneor grates tibi D. - 299 aim D; tanien D;

sibi soluero S. - 297 triumpho D, beo (Mona verbessert: brabco) S. - 299 que me D, S; sauluasti D; domino me conciliasti D. - 299 hie surgit S; lucta prioro D, replestus M. - Der Versausgang ist hart. K. Strecker

schlug die Lesung vor: lueluque priore quietus. J. P. Postgate, dein' ich diesen Vorschlag vorlegte, bemerkte dazu: �It seems to me not unlikely that the text is right against the correction suggested, though this improves the metre considered from a classical standpoint. For the author has a trick of postponing - que to the 5th foot of the hexameter, e. g. 135, 158 and I think he was capable of scanning quietus with suppressing of the i. " (1912). - 300 quern sic affatur M; qui colletatur D. - 391 conunedat M. - 3° paret absque 31, paret et absque S; paret hie a. D; unser Text nach Streckers Vorschlag prandendi turn S, p. quod jam f. M. - 303 f. fehlen in D. - 30" domus et intus itur M. - 303 largeque feuuntur 111, S. - 3°{ letari S, D. - 309 ut fehlt M; ut sedit D; sit et hospita M. - 019 in M hinter 305; qui 31, D; famulantur hi; famuletur sic et D. - 310 cunctaque quo S, cuncta eibi gesta D. - 311 et occulte eibi clam referendo marite M. - 312 possit 3; fatentem S. - 013 coniungis M. - 314 eins epulare M. - 315 quo

is *

Page 18: v Afl, i( ý+'t - MGH-Bibliothek˚Theilo mit keinem Thiener, nicht einmal das Töpfchen auf dem i, denn große Beutel machen die Thiener zäh und geizig. " Der mittellateinische Militarins

276

316

320

325

330

Faustsage und Faustdichtung.

solvere pro qua re se dicit ei copulare velle suam natam, quam refert esse paratam, omne suum velle complere; sed essit puelle mens quoque scrutanda; justum fei-t: illico blanda

voce pater natam petit invenitque paratam. quid dicam plural fit ibi copulatio pura constans et justa junguntur lege vetusta, traduntur plura sibi multa domestica jura. jam vivunt laeti, multa bonitate repleti, consilioque pari nunquam cessant famulari.

mater caelestis reginaque sedula maestis est consolatrix, mediatrix, auxiliatrix; -bane quoque nos miseri rogitemus, ut ipsa tueri

nos velit a Sathanae laqueis, et surgere mane nos peccatorum faciat torpore pejorum. omnes laudantes dicamus et hanc venerantes:

�Laus tibi, virgo pia, clemens dulcisque Maria,

cum patre sit nato laus spirituique beato".

se iubet esse S, quae se dicit esse M, S; probatam M. - 318 esset M, D. - 317 iustum foret S; planda Iii; menaque scrutando... plando D. - 318 puer M;

natam uocat D. - 319 fit et ibi copula M. - 31° uenusta D. - 321 so in S; die Urform wird sich nicht leicht herstellen lassen, wie denn die Überlieferung des Schlusses überhaupt zu wünschen übrigläßt. M

[nach durchstrichenem Anfang: �plum"]: traditur et plum domestica iura; D: Huie tune ad plum donatque domestica iura. - 022 Et uiuunt M.

- 324 matri D; celeste (? ) M; regiique D, celestis quo seder sedula S;

moste M. - 325 cons., reparatrix S, D. - 324 fohlt S. - 327 laqueia consurgero D.

- 328 fehlt S; faciat corporeque M, farect de aorto D. - 329 dicantes dicamus M, dicentes Taudes et cam D. - 330 fehlt D. - 331 pio sit M.

Nach 331 in D noch ein Schlußvers: Dicite fiat amen, dieite semper amen.

Schlußformeln: Explicit de beata virgin Maria M; Explicit liber dietus Militarius traetans de beata virgin Maria et duobus militibus S; Explicit

militarius deo gratias D.