59
BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀ 平 定 安 南 戰 圖 Nguyeãn Duy Chính

BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

  • Upload
    others

  • View
    5

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

BBIgraveIgraveNNHH NtildeNtildeOgraveOgraveNNHH

AANN NNAAMM CCHHIIEEAacuteAacuteNN NtildeNtildeOOAgraveAgrave

平 定 安 南 戰 圖

NNgguuyyeeatildeatildenn DDuuyy CChhiacuteiacutennhh

2

LOcircOslashI MOcircUcirc NtildeAAgraveU

Logravech soumlucirc khoacircng thieaacuteu nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi laoslashm neacircn moaumlt soumliuml nghieaumlp laatildey loumloslashng nhocircoslash phuugravec aaacutem cuucirca toaring tieacircn ntildeearing laiumli Troumlocircoslashng hocirciumlp ntildeougrave iacutet nhieagraveu ntildeuugraveng cho vua Caoslashn Long moaumlt trong ba trieagraveu ntildeaiumli thogravenh trograve nhaaacutet ntildeaagraveu ntildeocircoslashi Thanh Vua Caoslashn Long (Cao Toacircng) cuotildeng laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng vograve hoaoslashng ntildeeaacute trograve vigrave laacircu nhaaacutet trong logravech soumlucirc Trung Hoa Khi leacircn ngoacirci oacircng thoumloslasha houmlocircucircng moaumlt quoaacutec khoaacute sung tuugravec moaumlt ntildeaaacutet noumlocircugravec toumlocircng ntildeoaacutei thanh bigravenh truoslash phuugrave neacircn cougrave thearing nougravei laoslash ntildeoumlocirciumlc ldquoveugraven tay augraveo soacirc ntildeoaacutet nhaoslash taugraveng giaaacuteyrdquo OAcircng xaacircy nhoumlotildeng laacircu ntildeaoslashi traugraveng leauml vaoslash chuucirc ntildeoaumlng nhieagraveu cuoaumlc ldquochinh phaiumltrdquo caugravec noumlocircugravec chung quanh Trong ntildeocircoslashi oacircng oacircng ntildei ldquokinh lyugraverdquo hocircn 150 laagraven kearing caucirc ntildei saecircn ocircucirc mieagraven baeacutec ntildei thaecircm laecircng taaringagravem tieacircn voumlocircng ocircucirc mieagraven ntildeoacircng vaoslash tuaagraven du phoumlocircng nam Tuy cuotildeng thoumliumlc hieaumln ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute coacircng trigravenh vaecircn hoaugrave ntildeaugraveng kearing nhoumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech cuucirca oacircng ngoumlocircoslashi khen cuotildeng nhieagraveu maoslash ngoumlocircoslashi cheacirc cuotildeng laeacutem

Khi veagrave giaoslash vua Caoslashn Long ntildeaeumlt cho migravenh caugravei bieaumlt hieaumlu Thaaumlp Toaoslashn Laotildeo Nhaacircn Danh hieaumlu ntildeougrave mang nhieagraveu yugrave nghoacutea veagrave touml ntildeoumlugravec cuotildeng nhouml coacircng nghieaumlp Moaumlt trong nhoumlotildeng aaringn yugrave laoslash oacircng seotilde coaacute ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc moumlocircoslashi chieaacuten coacircng trong thocircoslashi gian trograve vigrave Ntildeearing ca tuiumlng caugravei coacircng nghieaumlp ldquovaecircn thaugravenh vootilde ntildeoumlugravec traiumlch bograve thoumlocircng sinhrdquo cuucirca chiacutenh migravenh naecircm 1792 vua Cao Toacircng laoslashm moaumlt baoslashi vaecircn nhan ntildeeagrave ldquoThaaumlp Toaoslashn Kyugraverdquo (十全記) Caugravei yugrave toumlocircucircng ntildeougrave cougrave leotilde higravenh thaoslashnh ntildeaotilde laacircu trong taacircm khaucircm neacircn vaoslasho nhoumlotildeng naecircm sau cuoslashng cuucirca cuoaumlc ntildeocircoslashi vua Cao Toacircng coaacute gaeacuteng ntildeaugravenh ntildeoacircng deiumlp baeacutec cho ntildeuucirc soaacute Chiacutenh vigrave theaacute haagraveu heaacutet nhoumlotildeng chinh phaiumlt cuucirca vua Caoslashn Long ntildeaotilde bograve caugravec soumlucirc gia goiumli laoslash ldquohollow victoriesrdquo1

Theo hoiuml thigrave trong caugravei goiumli laoslash ldquothaaumlp toaoslashn vootilde coacircngrdquo chaelig cougrave ba laagraven ndash hai laagraven ntildeaugravenh ngoumlocircoslashi Chuaaringn Caugravet Nhoacute (Dzungars) naecircm 1755 vaoslash 1756-57 moaumlt laagraven ntildeaugravenh ngoumlocircoslashi Hoagravei (Mohammedans) naecircm 1758-59 -- taiumlm goiumli laoslash laatildey loumloslashng cooslashn nhoumlotildeng chieaacuten dogravech khaugravec khoacircng cougrave gigrave ntildeaugraveng nougravei tocircugravei2 Nhoumlotildeng laagraven vua Cao Toacircng ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan hay ngoumlocircoslashi Khoaugravech Nhoacute Khaugravech (Gaurkhas) chauacuteng ntildeaugraveng goiumli laoslash vootilde coacircng maoslash vieaumlc gaacircy haaacuten vocircugravei Mieaacuten Ntildeieaumln vaoslash Vieaumlt Nam thigrave phaucirci kearing laoslash ntildeaiumli baiumli Vieaumlc ntildeaugravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute vaoslash Hoagravei Coumlocircng toaacuten keugravem khoaucircng 23 trieaumlu loumlocirciumlng baiumlc cooslashn ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn thigrave toaacuten hocircn nhieagraveu (laagraven ntildeaagraveu khoaucircng 713 trieaumlu laagraven sau 535 trieaumlu) ntildeaugravenh noumlocircugravec ta tuy ngaeacuten nguucirci nhoumlng cuotildeng toaacuten maaacutet 1346508 loumlocirciumlng3 Ntildeearing kyucirc nieaumlm nhoumlotildeng chieaacuten coacircng ntildeougrave vua Caoslashn Long cho thocirciuml veotilde

1 To give things their proper perspective it must be noted that except for the conquest of Sinkiang which was a great military accomplishment by any standard the other victories enumerated in the Record were only police actions or localized campaigns which deserved little special recognition Immanuel CY Hsu The Rise of Modern China (New York Oxford University Press 1975) tr 49 2 Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng China ndash A History in Art tr 254 3 Lai Phuugravec Thuaaumln Caoslashn Long troiumlng yeaacuteu chieaacuten tranh chi quaacircn nhu nghieacircn coumlugraveu (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984) tr 428-30

3

thaoslashnh 88 boumlugravec tranh trong ntildeougrave saugraveu boumlugravec tranh chuugraveng toacirci giocircugravei thieaumlu doumlocircugravei ntildeaacircy laoslash veagrave chieaacuten dogravech ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta4

4 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc oacircng Nguyeatilden Quoaacutec Vinh giocircugravei thieaumlu khaugrave kyotilde loumlocircotildeng trong moaumlt baoslashi vieaacutet nhan ntildeeagrave ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) toumloslash trang 191 ntildeeaacuten trang 217

4

LOgraveCH SOumlUcirc NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml NtildeOcircOslashI THANH

Ngay toumloslash cuoaacutei theaacute kyucirc 16 ngoumlocircoslashi AAcircu ntildeaotilde ntildeem nhoumlotildeng boumlugravec tranh in theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn tocircugravei Trung Hoa Ntildeocircoslashi Minh naecircm Vaiumln Logravech thoumlugrave 10 (1582) giaugraveo soacute Matteo Ricci (Haugraven danh laoslash Locirciumli Maotilde Ntildeaaumlu - 利瑪竇) taeumlng cho quan laiumli vaoslash nhoumlotildeng nhaoslash quyeagraven quiacute trong trieagraveu moaumlt soaacute aucircnh toumlocirciumlng Moaumlt trong nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi ntildeoumlocirciumlc taeumlng laoslash Trigravenh Ntildeaiumli Oumlocircugravec (程大約) moaumlt chuyeacircn gia cheaacute taiumlo moumliumlc vaoslash moaumlt soaacute higravenh cuucirca caugravec aucircnh toumlocirciumlng ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc in laiumli trong boauml Trigravenh Thograve Maeumlc Uyearingn (程氏墨苑) Troumlocircugravec ntildeaacircy ngoumlocircoslashi Trung Hoa chaelig in baegraveng moaumlc baucircn (khaeacutec treacircn goatilde) neacircn thoumlocircoslashng chaelig laoslash nhoumlotildeng neugravet ntildeocircn socirc ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn hoiuml troacircng thaaacutey pheugravep veotilde cuucirca AAcircu Taacircy laoslashm noaringi baaumlt ntildeoumlocirciumlc bougraveng ntildeen choatilde saugraveng choatilde toaacutei choatilde loagravei choatilde lootildem troacircng ldquothaaumltrdquo hocircn hoaiuml phaugravep baucircn xoumlugrave5

Theaacute kyucirc 16 17 laoslash thocircoslashi kyoslash ngoumlocircoslashi Taacircy Phoumlocircng tigravem caugravech mocircucirc roaumlng aucircnh houmlocircucircng voumloslasha tigravem kieaacutem thograve troumlocircoslashng voumloslasha tigravem kieaacutem nguyeacircn lieaumlu Giaugraveo hoaumli Thieacircn Chuugravea La Maotilde cuotildeng theo xu houmlocircugraveng naoslashy goumlucirci raaacutet nhieagraveu nhaoslash truyeagraven giaugraveo ntildeeaacuten caugravec noumlocircugravec AUgrave Ntildeoacircng ntildeearing ldquomocircucirc mang noumlocircugravec Chuugraveardquo Ntildeearing taiumlo aaacuten toumlocirciumlng toaacutet cho daacircn ntildeogravea phoumlocircng nhieagraveu giaugraveo soacute voaacuten doacute laoslash nhoumlotildeng khoa hoiumlc gia kyotilde thuaaumlt gia hoaiuml gia ntildeoumlocirciumlc coumlucirc ntildei vocircugravei chuucirc troumlocircng laaacutey looslashng caugravec vua chuugravea vaoslash giocircugravei quyeagraven quiacute haagraveu ntildeoumlocirciumlc daoslashnh nhoumlotildeng oumlu ntildeaotildei baeacutec caagraveu cho coacircng vieaumlc giaucircng ntildeaiumlo

Naecircm Khang Hy thoumlugrave 52 (1713) giaugraveo soacute Matteo (Haugraven danh laoslash Maotilde Quoaacutec Hieagraven - 馬國賢) ngoumlocircoslashi YUgrave ntildeoumlocirciumlc chaelig ntildeogravenh ntildeearing troacircng coi in boauml Ngoumliuml Cheaacute Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagrave (熱河避暑山莊 三十六景詩圖) theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn cuucirca AAcircu chaacircu khi oacircng laoslashm hoaiuml souml trong trieagraveu Matteo laoslashm quan trong trieagraveu nhaoslash Thanh 13 naecircm ntildeeaacuten naecircm Ung Chiacutenh nguyeacircn nieacircn (1723) thigrave veagrave noumlocircugravec Coacircng vieaumlc cuucirca oacircng sau naoslashy ntildeoumlocirciumlc thuaaumlt laiumli trong Cung Ntildeigravenh Thaaumlp Houmlotildeu Tam Nieacircn Kyugrave in naecircm 1939

Theo chaacircu pheacirc cuucirca vua Khang Hy treacircn caugravec taaacuteu trieaumlp vieaacutet baegraveng tieaacuteng Maotilden Chaacircu thigrave vaoslasho ngaoslashy 22 thaugraveng 7 naegravem Khang Hy thoumlugrave 51 (1712) Taiumlo Hoaoslash Toaacute (造和素) laoslash toaringng giaugravem Vootilde Anh Ntildeieaumln cougrave taacircu leacircn laoslash ntildeaotilde hoaoslashn taaacutet hai quyearingn vaoslash ntildeeaacuten moagraveng 7 thaugraveng 8 naecircm ntildeougrave thigrave hoaoslashn taaacutet 36 boumlugravec tranh trong boauml ldquoNhieaumlt Haoslash Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagraverdquo Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy chieagraveu ngang 30 cm chieagraveu doiumlc 265 cm veotilde 36 caucircnh cuucirca khu nghaelig maugravet taiumli Nhieaumlt Haoslash moatildei boumlugravec cougrave teacircn vaoslash ntildeeagrave thocirc Ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn ngoumlocircoslashi ta phoaacutei hocirciumlp pheugravep vieatilden caucircnh cuucirca AAcircu Chaacircu vocircugravei phoumlocircng phaugravep coaring truyeagraven cuucirca Trung Hoa6 Vua Khang Hy raaacutet

5 Moaumlt hoaiuml soacute Trung Hoa khi nhigraven thaaacutey boumlugravec tranh baoslash Maria boagraveng Haoslashi Ntildeoagraveng ntildeaotilde phaugravet biearingu ldquoMatteugraveo Ricci ntildeaotilde mang theo moaumlt boumlugravec aucircnh Chuugravea Trocircoslashi theo quan nieaumlm cuucirca ngoumlocircoslashi Taacircy phoumlocircng Ntildeougrave laoslash moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeaoslashn baoslash beaacute moaumlt ntildeoumlugravea beugrave con Loacircng maoslashy con maeacutet cuucirca higravenh veotilde vaoslash nhoumlotildeng neaacutep augraveo troacircng toumlocircucircng nhouml higravenh cuucirca moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng troumlocircugravec moaumlt taaacutem goumlocircng saugraveng thaaumlt thanh thoaugravet nhouml cougrave thearing coumlucirc ntildeoaumlng ntildeoumlocirciumlc Tigravenh traiumlng sieacircu tuyeaumlt vaoslash phong nhaotilde ntildeougrave hoaiuml soacute Trung Hoa choumla ntildeaiumlt ntildeeaacutenrdquo Reneugrave Picard Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine (Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973) tr 82 6 Loaacutei veotilde naoslashy ntildeoumlocirciumlc meaumlnh danh laoslash ldquothe Sino-European methodrdquo vaoslash ntildeoumlocirciumlc coi nhouml hoaiuml phaugravep cuucirca trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh (Academic painting of the Qing dynasty)

5

haoslashi looslashng veagrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy neacircn ntildeaotilde cho in ra nhieagraveu baucircn ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec hoaoslashng toumlucirc hoaoslashng toacircn thaacircn voumlocircng7

Taacircy Voumliumlc Chieaacuten Ntildeoagrave

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh duoslashng cung chieaacuten thaeacuteng ngoumlocircoslashi Hoagravei soumlucirc duiumlng suugraveng ntildeiearingu thoumlocircng Tranh do caugravec hoaiuml gia Taacircy Phoumlocircng trong trieagraveu veotilde baucircn khaeacutec taiumli Phaugravep higravenh aucircnh sinh ntildeoaumlng khaugravec hauacuten hoaiuml phaugravep cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 253)

Sang ntildeocircoslashi Caoslashn Long ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn ntildeoagraveng tieaacuten leacircn cao hocircn moaumlt moumlugravec Vua Cao Toacircng cho khaeacutec khaugrave nhieagraveu tranh veotilde ghi laiumli caugravec chieaacuten thaeacuteng trong ntildeocircoslashi oacircng maoslash noaringi tieaacuteng hocircn caucirc laoslash boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagraverdquo (平定準噶爾回 部得勝圖) toaringng coaumlng 34 boumlugravec trong ntildeougrave cougrave 16 boumlugravec tranh laoslash ntildeoagraveng baucircn cooslashn 18 boumlugravec laoslash choumlotilde vieaacutet thigrave khaeacutec baucircn goatilde moatildei boumlugravec chieagraveu ngang 90 cm chieagraveu roaumlng 52 cm Nhoumlotildeng baucircn veotilde ntildeougrave do caugravec giaugraveo soacute Taacircy phoumlocircng ntildeang phuiumlc vuiuml trong cung thoumliumlc hieaumln nhoumlng baucircn ntildeoagraveng thigrave khoacircng do ngoumlocircoslashi Trung Hoa thoumliumlc hieaumln maoslash thueacirc ngoumlocircoslashi ocircucirc taaumln AAcircu Chaacircu

7 OAcircng Lieacircn Kheacirc Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) tr 19

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 2: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

2

LOcircOslashI MOcircUcirc NtildeAAgraveU

Logravech soumlucirc khoacircng thieaacuteu nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi laoslashm neacircn moaumlt soumliuml nghieaumlp laatildey loumloslashng nhocircoslash phuugravec aaacutem cuucirca toaring tieacircn ntildeearing laiumli Troumlocircoslashng hocirciumlp ntildeougrave iacutet nhieagraveu ntildeuugraveng cho vua Caoslashn Long moaumlt trong ba trieagraveu ntildeaiumli thogravenh trograve nhaaacutet ntildeaagraveu ntildeocircoslashi Thanh Vua Caoslashn Long (Cao Toacircng) cuotildeng laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng vograve hoaoslashng ntildeeaacute trograve vigrave laacircu nhaaacutet trong logravech soumlucirc Trung Hoa Khi leacircn ngoacirci oacircng thoumloslasha houmlocircucircng moaumlt quoaacutec khoaacute sung tuugravec moaumlt ntildeaaacutet noumlocircugravec toumlocircng ntildeoaacutei thanh bigravenh truoslash phuugrave neacircn cougrave thearing nougravei laoslash ntildeoumlocirciumlc ldquoveugraven tay augraveo soacirc ntildeoaacutet nhaoslash taugraveng giaaacuteyrdquo OAcircng xaacircy nhoumlotildeng laacircu ntildeaoslashi traugraveng leauml vaoslash chuucirc ntildeoaumlng nhieagraveu cuoaumlc ldquochinh phaiumltrdquo caugravec noumlocircugravec chung quanh Trong ntildeocircoslashi oacircng oacircng ntildei ldquokinh lyugraverdquo hocircn 150 laagraven kearing caucirc ntildei saecircn ocircucirc mieagraven baeacutec ntildei thaecircm laecircng taaringagravem tieacircn voumlocircng ocircucirc mieagraven ntildeoacircng vaoslash tuaagraven du phoumlocircng nam Tuy cuotildeng thoumliumlc hieaumln ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute coacircng trigravenh vaecircn hoaugrave ntildeaugraveng kearing nhoumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech cuucirca oacircng ngoumlocircoslashi khen cuotildeng nhieagraveu maoslash ngoumlocircoslashi cheacirc cuotildeng laeacutem

Khi veagrave giaoslash vua Caoslashn Long ntildeaeumlt cho migravenh caugravei bieaumlt hieaumlu Thaaumlp Toaoslashn Laotildeo Nhaacircn Danh hieaumlu ntildeougrave mang nhieagraveu yugrave nghoacutea veagrave touml ntildeoumlugravec cuotildeng nhouml coacircng nghieaumlp Moaumlt trong nhoumlotildeng aaringn yugrave laoslash oacircng seotilde coaacute ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc moumlocircoslashi chieaacuten coacircng trong thocircoslashi gian trograve vigrave Ntildeearing ca tuiumlng caugravei coacircng nghieaumlp ldquovaecircn thaugravenh vootilde ntildeoumlugravec traiumlch bograve thoumlocircng sinhrdquo cuucirca chiacutenh migravenh naecircm 1792 vua Cao Toacircng laoslashm moaumlt baoslashi vaecircn nhan ntildeeagrave ldquoThaaumlp Toaoslashn Kyugraverdquo (十全記) Caugravei yugrave toumlocircucircng ntildeougrave cougrave leotilde higravenh thaoslashnh ntildeaotilde laacircu trong taacircm khaucircm neacircn vaoslasho nhoumlotildeng naecircm sau cuoslashng cuucirca cuoaumlc ntildeocircoslashi vua Cao Toacircng coaacute gaeacuteng ntildeaugravenh ntildeoacircng deiumlp baeacutec cho ntildeuucirc soaacute Chiacutenh vigrave theaacute haagraveu heaacutet nhoumlotildeng chinh phaiumlt cuucirca vua Caoslashn Long ntildeaotilde bograve caugravec soumlucirc gia goiumli laoslash ldquohollow victoriesrdquo1

Theo hoiuml thigrave trong caugravei goiumli laoslash ldquothaaumlp toaoslashn vootilde coacircngrdquo chaelig cougrave ba laagraven ndash hai laagraven ntildeaugravenh ngoumlocircoslashi Chuaaringn Caugravet Nhoacute (Dzungars) naecircm 1755 vaoslash 1756-57 moaumlt laagraven ntildeaugravenh ngoumlocircoslashi Hoagravei (Mohammedans) naecircm 1758-59 -- taiumlm goiumli laoslash laatildey loumloslashng cooslashn nhoumlotildeng chieaacuten dogravech khaugravec khoacircng cougrave gigrave ntildeaugraveng nougravei tocircugravei2 Nhoumlotildeng laagraven vua Cao Toacircng ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan hay ngoumlocircoslashi Khoaugravech Nhoacute Khaugravech (Gaurkhas) chauacuteng ntildeaugraveng goiumli laoslash vootilde coacircng maoslash vieaumlc gaacircy haaacuten vocircugravei Mieaacuten Ntildeieaumln vaoslash Vieaumlt Nam thigrave phaucirci kearing laoslash ntildeaiumli baiumli Vieaumlc ntildeaugravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute vaoslash Hoagravei Coumlocircng toaacuten keugravem khoaucircng 23 trieaumlu loumlocirciumlng baiumlc cooslashn ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn thigrave toaacuten hocircn nhieagraveu (laagraven ntildeaagraveu khoaucircng 713 trieaumlu laagraven sau 535 trieaumlu) ntildeaugravenh noumlocircugravec ta tuy ngaeacuten nguucirci nhoumlng cuotildeng toaacuten maaacutet 1346508 loumlocirciumlng3 Ntildeearing kyucirc nieaumlm nhoumlotildeng chieaacuten coacircng ntildeougrave vua Caoslashn Long cho thocirciuml veotilde

1 To give things their proper perspective it must be noted that except for the conquest of Sinkiang which was a great military accomplishment by any standard the other victories enumerated in the Record were only police actions or localized campaigns which deserved little special recognition Immanuel CY Hsu The Rise of Modern China (New York Oxford University Press 1975) tr 49 2 Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng China ndash A History in Art tr 254 3 Lai Phuugravec Thuaaumln Caoslashn Long troiumlng yeaacuteu chieaacuten tranh chi quaacircn nhu nghieacircn coumlugraveu (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984) tr 428-30

3

thaoslashnh 88 boumlugravec tranh trong ntildeougrave saugraveu boumlugravec tranh chuugraveng toacirci giocircugravei thieaumlu doumlocircugravei ntildeaacircy laoslash veagrave chieaacuten dogravech ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta4

4 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc oacircng Nguyeatilden Quoaacutec Vinh giocircugravei thieaumlu khaugrave kyotilde loumlocircotildeng trong moaumlt baoslashi vieaacutet nhan ntildeeagrave ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) toumloslash trang 191 ntildeeaacuten trang 217

4

LOgraveCH SOumlUcirc NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml NtildeOcircOslashI THANH

Ngay toumloslash cuoaacutei theaacute kyucirc 16 ngoumlocircoslashi AAcircu ntildeaotilde ntildeem nhoumlotildeng boumlugravec tranh in theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn tocircugravei Trung Hoa Ntildeocircoslashi Minh naecircm Vaiumln Logravech thoumlugrave 10 (1582) giaugraveo soacute Matteo Ricci (Haugraven danh laoslash Locirciumli Maotilde Ntildeaaumlu - 利瑪竇) taeumlng cho quan laiumli vaoslash nhoumlotildeng nhaoslash quyeagraven quiacute trong trieagraveu moaumlt soaacute aucircnh toumlocirciumlng Moaumlt trong nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi ntildeoumlocirciumlc taeumlng laoslash Trigravenh Ntildeaiumli Oumlocircugravec (程大約) moaumlt chuyeacircn gia cheaacute taiumlo moumliumlc vaoslash moaumlt soaacute higravenh cuucirca caugravec aucircnh toumlocirciumlng ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc in laiumli trong boauml Trigravenh Thograve Maeumlc Uyearingn (程氏墨苑) Troumlocircugravec ntildeaacircy ngoumlocircoslashi Trung Hoa chaelig in baegraveng moaumlc baucircn (khaeacutec treacircn goatilde) neacircn thoumlocircoslashng chaelig laoslash nhoumlotildeng neugravet ntildeocircn socirc ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn hoiuml troacircng thaaacutey pheugravep veotilde cuucirca AAcircu Taacircy laoslashm noaringi baaumlt ntildeoumlocirciumlc bougraveng ntildeen choatilde saugraveng choatilde toaacutei choatilde loagravei choatilde lootildem troacircng ldquothaaumltrdquo hocircn hoaiuml phaugravep baucircn xoumlugrave5

Theaacute kyucirc 16 17 laoslash thocircoslashi kyoslash ngoumlocircoslashi Taacircy Phoumlocircng tigravem caugravech mocircucirc roaumlng aucircnh houmlocircucircng voumloslasha tigravem kieaacutem thograve troumlocircoslashng voumloslasha tigravem kieaacutem nguyeacircn lieaumlu Giaugraveo hoaumli Thieacircn Chuugravea La Maotilde cuotildeng theo xu houmlocircugraveng naoslashy goumlucirci raaacutet nhieagraveu nhaoslash truyeagraven giaugraveo ntildeeaacuten caugravec noumlocircugravec AUgrave Ntildeoacircng ntildeearing ldquomocircucirc mang noumlocircugravec Chuugraveardquo Ntildeearing taiumlo aaacuten toumlocirciumlng toaacutet cho daacircn ntildeogravea phoumlocircng nhieagraveu giaugraveo soacute voaacuten doacute laoslash nhoumlotildeng khoa hoiumlc gia kyotilde thuaaumlt gia hoaiuml gia ntildeoumlocirciumlc coumlucirc ntildei vocircugravei chuucirc troumlocircng laaacutey looslashng caugravec vua chuugravea vaoslash giocircugravei quyeagraven quiacute haagraveu ntildeoumlocirciumlc daoslashnh nhoumlotildeng oumlu ntildeaotildei baeacutec caagraveu cho coacircng vieaumlc giaucircng ntildeaiumlo

Naecircm Khang Hy thoumlugrave 52 (1713) giaugraveo soacute Matteo (Haugraven danh laoslash Maotilde Quoaacutec Hieagraven - 馬國賢) ngoumlocircoslashi YUgrave ntildeoumlocirciumlc chaelig ntildeogravenh ntildeearing troacircng coi in boauml Ngoumliuml Cheaacute Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagrave (熱河避暑山莊 三十六景詩圖) theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn cuucirca AAcircu chaacircu khi oacircng laoslashm hoaiuml souml trong trieagraveu Matteo laoslashm quan trong trieagraveu nhaoslash Thanh 13 naecircm ntildeeaacuten naecircm Ung Chiacutenh nguyeacircn nieacircn (1723) thigrave veagrave noumlocircugravec Coacircng vieaumlc cuucirca oacircng sau naoslashy ntildeoumlocirciumlc thuaaumlt laiumli trong Cung Ntildeigravenh Thaaumlp Houmlotildeu Tam Nieacircn Kyugrave in naecircm 1939

Theo chaacircu pheacirc cuucirca vua Khang Hy treacircn caugravec taaacuteu trieaumlp vieaacutet baegraveng tieaacuteng Maotilden Chaacircu thigrave vaoslasho ngaoslashy 22 thaugraveng 7 naegravem Khang Hy thoumlugrave 51 (1712) Taiumlo Hoaoslash Toaacute (造和素) laoslash toaringng giaugravem Vootilde Anh Ntildeieaumln cougrave taacircu leacircn laoslash ntildeaotilde hoaoslashn taaacutet hai quyearingn vaoslash ntildeeaacuten moagraveng 7 thaugraveng 8 naecircm ntildeougrave thigrave hoaoslashn taaacutet 36 boumlugravec tranh trong boauml ldquoNhieaumlt Haoslash Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagraverdquo Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy chieagraveu ngang 30 cm chieagraveu doiumlc 265 cm veotilde 36 caucircnh cuucirca khu nghaelig maugravet taiumli Nhieaumlt Haoslash moatildei boumlugravec cougrave teacircn vaoslash ntildeeagrave thocirc Ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn ngoumlocircoslashi ta phoaacutei hocirciumlp pheugravep vieatilden caucircnh cuucirca AAcircu Chaacircu vocircugravei phoumlocircng phaugravep coaring truyeagraven cuucirca Trung Hoa6 Vua Khang Hy raaacutet

5 Moaumlt hoaiuml soacute Trung Hoa khi nhigraven thaaacutey boumlugravec tranh baoslash Maria boagraveng Haoslashi Ntildeoagraveng ntildeaotilde phaugravet biearingu ldquoMatteugraveo Ricci ntildeaotilde mang theo moaumlt boumlugravec aucircnh Chuugravea Trocircoslashi theo quan nieaumlm cuucirca ngoumlocircoslashi Taacircy phoumlocircng Ntildeougrave laoslash moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeaoslashn baoslash beaacute moaumlt ntildeoumlugravea beugrave con Loacircng maoslashy con maeacutet cuucirca higravenh veotilde vaoslash nhoumlotildeng neaacutep augraveo troacircng toumlocircucircng nhouml higravenh cuucirca moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng troumlocircugravec moaumlt taaacutem goumlocircng saugraveng thaaumlt thanh thoaugravet nhouml cougrave thearing coumlucirc ntildeoaumlng ntildeoumlocirciumlc Tigravenh traiumlng sieacircu tuyeaumlt vaoslash phong nhaotilde ntildeougrave hoaiuml soacute Trung Hoa choumla ntildeaiumlt ntildeeaacutenrdquo Reneugrave Picard Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine (Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973) tr 82 6 Loaacutei veotilde naoslashy ntildeoumlocirciumlc meaumlnh danh laoslash ldquothe Sino-European methodrdquo vaoslash ntildeoumlocirciumlc coi nhouml hoaiuml phaugravep cuucirca trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh (Academic painting of the Qing dynasty)

5

haoslashi looslashng veagrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy neacircn ntildeaotilde cho in ra nhieagraveu baucircn ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec hoaoslashng toumlucirc hoaoslashng toacircn thaacircn voumlocircng7

Taacircy Voumliumlc Chieaacuten Ntildeoagrave

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh duoslashng cung chieaacuten thaeacuteng ngoumlocircoslashi Hoagravei soumlucirc duiumlng suugraveng ntildeiearingu thoumlocircng Tranh do caugravec hoaiuml gia Taacircy Phoumlocircng trong trieagraveu veotilde baucircn khaeacutec taiumli Phaugravep higravenh aucircnh sinh ntildeoaumlng khaugravec hauacuten hoaiuml phaugravep cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 253)

Sang ntildeocircoslashi Caoslashn Long ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn ntildeoagraveng tieaacuten leacircn cao hocircn moaumlt moumlugravec Vua Cao Toacircng cho khaeacutec khaugrave nhieagraveu tranh veotilde ghi laiumli caugravec chieaacuten thaeacuteng trong ntildeocircoslashi oacircng maoslash noaringi tieaacuteng hocircn caucirc laoslash boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagraverdquo (平定準噶爾回 部得勝圖) toaringng coaumlng 34 boumlugravec trong ntildeougrave cougrave 16 boumlugravec tranh laoslash ntildeoagraveng baucircn cooslashn 18 boumlugravec laoslash choumlotilde vieaacutet thigrave khaeacutec baucircn goatilde moatildei boumlugravec chieagraveu ngang 90 cm chieagraveu roaumlng 52 cm Nhoumlotildeng baucircn veotilde ntildeougrave do caugravec giaugraveo soacute Taacircy phoumlocircng ntildeang phuiumlc vuiuml trong cung thoumliumlc hieaumln nhoumlng baucircn ntildeoagraveng thigrave khoacircng do ngoumlocircoslashi Trung Hoa thoumliumlc hieaumln maoslash thueacirc ngoumlocircoslashi ocircucirc taaumln AAcircu Chaacircu

7 OAcircng Lieacircn Kheacirc Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) tr 19

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 3: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

3

thaoslashnh 88 boumlugravec tranh trong ntildeougrave saugraveu boumlugravec tranh chuugraveng toacirci giocircugravei thieaumlu doumlocircugravei ntildeaacircy laoslash veagrave chieaacuten dogravech ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta4

4 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc oacircng Nguyeatilden Quoaacutec Vinh giocircugravei thieaumlu khaugrave kyotilde loumlocircotildeng trong moaumlt baoslashi vieaacutet nhan ntildeeagrave ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) toumloslash trang 191 ntildeeaacuten trang 217

4

LOgraveCH SOumlUcirc NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml NtildeOcircOslashI THANH

Ngay toumloslash cuoaacutei theaacute kyucirc 16 ngoumlocircoslashi AAcircu ntildeaotilde ntildeem nhoumlotildeng boumlugravec tranh in theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn tocircugravei Trung Hoa Ntildeocircoslashi Minh naecircm Vaiumln Logravech thoumlugrave 10 (1582) giaugraveo soacute Matteo Ricci (Haugraven danh laoslash Locirciumli Maotilde Ntildeaaumlu - 利瑪竇) taeumlng cho quan laiumli vaoslash nhoumlotildeng nhaoslash quyeagraven quiacute trong trieagraveu moaumlt soaacute aucircnh toumlocirciumlng Moaumlt trong nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi ntildeoumlocirciumlc taeumlng laoslash Trigravenh Ntildeaiumli Oumlocircugravec (程大約) moaumlt chuyeacircn gia cheaacute taiumlo moumliumlc vaoslash moaumlt soaacute higravenh cuucirca caugravec aucircnh toumlocirciumlng ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc in laiumli trong boauml Trigravenh Thograve Maeumlc Uyearingn (程氏墨苑) Troumlocircugravec ntildeaacircy ngoumlocircoslashi Trung Hoa chaelig in baegraveng moaumlc baucircn (khaeacutec treacircn goatilde) neacircn thoumlocircoslashng chaelig laoslash nhoumlotildeng neugravet ntildeocircn socirc ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn hoiuml troacircng thaaacutey pheugravep veotilde cuucirca AAcircu Taacircy laoslashm noaringi baaumlt ntildeoumlocirciumlc bougraveng ntildeen choatilde saugraveng choatilde toaacutei choatilde loagravei choatilde lootildem troacircng ldquothaaumltrdquo hocircn hoaiuml phaugravep baucircn xoumlugrave5

Theaacute kyucirc 16 17 laoslash thocircoslashi kyoslash ngoumlocircoslashi Taacircy Phoumlocircng tigravem caugravech mocircucirc roaumlng aucircnh houmlocircucircng voumloslasha tigravem kieaacutem thograve troumlocircoslashng voumloslasha tigravem kieaacutem nguyeacircn lieaumlu Giaugraveo hoaumli Thieacircn Chuugravea La Maotilde cuotildeng theo xu houmlocircugraveng naoslashy goumlucirci raaacutet nhieagraveu nhaoslash truyeagraven giaugraveo ntildeeaacuten caugravec noumlocircugravec AUgrave Ntildeoacircng ntildeearing ldquomocircucirc mang noumlocircugravec Chuugraveardquo Ntildeearing taiumlo aaacuten toumlocirciumlng toaacutet cho daacircn ntildeogravea phoumlocircng nhieagraveu giaugraveo soacute voaacuten doacute laoslash nhoumlotildeng khoa hoiumlc gia kyotilde thuaaumlt gia hoaiuml gia ntildeoumlocirciumlc coumlucirc ntildei vocircugravei chuucirc troumlocircng laaacutey looslashng caugravec vua chuugravea vaoslash giocircugravei quyeagraven quiacute haagraveu ntildeoumlocirciumlc daoslashnh nhoumlotildeng oumlu ntildeaotildei baeacutec caagraveu cho coacircng vieaumlc giaucircng ntildeaiumlo

Naecircm Khang Hy thoumlugrave 52 (1713) giaugraveo soacute Matteo (Haugraven danh laoslash Maotilde Quoaacutec Hieagraven - 馬國賢) ngoumlocircoslashi YUgrave ntildeoumlocirciumlc chaelig ntildeogravenh ntildeearing troacircng coi in boauml Ngoumliuml Cheaacute Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagrave (熱河避暑山莊 三十六景詩圖) theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn cuucirca AAcircu chaacircu khi oacircng laoslashm hoaiuml souml trong trieagraveu Matteo laoslashm quan trong trieagraveu nhaoslash Thanh 13 naecircm ntildeeaacuten naecircm Ung Chiacutenh nguyeacircn nieacircn (1723) thigrave veagrave noumlocircugravec Coacircng vieaumlc cuucirca oacircng sau naoslashy ntildeoumlocirciumlc thuaaumlt laiumli trong Cung Ntildeigravenh Thaaumlp Houmlotildeu Tam Nieacircn Kyugrave in naecircm 1939

Theo chaacircu pheacirc cuucirca vua Khang Hy treacircn caugravec taaacuteu trieaumlp vieaacutet baegraveng tieaacuteng Maotilden Chaacircu thigrave vaoslasho ngaoslashy 22 thaugraveng 7 naegravem Khang Hy thoumlugrave 51 (1712) Taiumlo Hoaoslash Toaacute (造和素) laoslash toaringng giaugravem Vootilde Anh Ntildeieaumln cougrave taacircu leacircn laoslash ntildeaotilde hoaoslashn taaacutet hai quyearingn vaoslash ntildeeaacuten moagraveng 7 thaugraveng 8 naecircm ntildeougrave thigrave hoaoslashn taaacutet 36 boumlugravec tranh trong boauml ldquoNhieaumlt Haoslash Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagraverdquo Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy chieagraveu ngang 30 cm chieagraveu doiumlc 265 cm veotilde 36 caucircnh cuucirca khu nghaelig maugravet taiumli Nhieaumlt Haoslash moatildei boumlugravec cougrave teacircn vaoslash ntildeeagrave thocirc Ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn ngoumlocircoslashi ta phoaacutei hocirciumlp pheugravep vieatilden caucircnh cuucirca AAcircu Chaacircu vocircugravei phoumlocircng phaugravep coaring truyeagraven cuucirca Trung Hoa6 Vua Khang Hy raaacutet

5 Moaumlt hoaiuml soacute Trung Hoa khi nhigraven thaaacutey boumlugravec tranh baoslash Maria boagraveng Haoslashi Ntildeoagraveng ntildeaotilde phaugravet biearingu ldquoMatteugraveo Ricci ntildeaotilde mang theo moaumlt boumlugravec aucircnh Chuugravea Trocircoslashi theo quan nieaumlm cuucirca ngoumlocircoslashi Taacircy phoumlocircng Ntildeougrave laoslash moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeaoslashn baoslash beaacute moaumlt ntildeoumlugravea beugrave con Loacircng maoslashy con maeacutet cuucirca higravenh veotilde vaoslash nhoumlotildeng neaacutep augraveo troacircng toumlocircucircng nhouml higravenh cuucirca moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng troumlocircugravec moaumlt taaacutem goumlocircng saugraveng thaaumlt thanh thoaugravet nhouml cougrave thearing coumlucirc ntildeoaumlng ntildeoumlocirciumlc Tigravenh traiumlng sieacircu tuyeaumlt vaoslash phong nhaotilde ntildeougrave hoaiuml soacute Trung Hoa choumla ntildeaiumlt ntildeeaacutenrdquo Reneugrave Picard Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine (Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973) tr 82 6 Loaacutei veotilde naoslashy ntildeoumlocirciumlc meaumlnh danh laoslash ldquothe Sino-European methodrdquo vaoslash ntildeoumlocirciumlc coi nhouml hoaiuml phaugravep cuucirca trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh (Academic painting of the Qing dynasty)

5

haoslashi looslashng veagrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy neacircn ntildeaotilde cho in ra nhieagraveu baucircn ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec hoaoslashng toumlucirc hoaoslashng toacircn thaacircn voumlocircng7

Taacircy Voumliumlc Chieaacuten Ntildeoagrave

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh duoslashng cung chieaacuten thaeacuteng ngoumlocircoslashi Hoagravei soumlucirc duiumlng suugraveng ntildeiearingu thoumlocircng Tranh do caugravec hoaiuml gia Taacircy Phoumlocircng trong trieagraveu veotilde baucircn khaeacutec taiumli Phaugravep higravenh aucircnh sinh ntildeoaumlng khaugravec hauacuten hoaiuml phaugravep cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 253)

Sang ntildeocircoslashi Caoslashn Long ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn ntildeoagraveng tieaacuten leacircn cao hocircn moaumlt moumlugravec Vua Cao Toacircng cho khaeacutec khaugrave nhieagraveu tranh veotilde ghi laiumli caugravec chieaacuten thaeacuteng trong ntildeocircoslashi oacircng maoslash noaringi tieaacuteng hocircn caucirc laoslash boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagraverdquo (平定準噶爾回 部得勝圖) toaringng coaumlng 34 boumlugravec trong ntildeougrave cougrave 16 boumlugravec tranh laoslash ntildeoagraveng baucircn cooslashn 18 boumlugravec laoslash choumlotilde vieaacutet thigrave khaeacutec baucircn goatilde moatildei boumlugravec chieagraveu ngang 90 cm chieagraveu roaumlng 52 cm Nhoumlotildeng baucircn veotilde ntildeougrave do caugravec giaugraveo soacute Taacircy phoumlocircng ntildeang phuiumlc vuiuml trong cung thoumliumlc hieaumln nhoumlng baucircn ntildeoagraveng thigrave khoacircng do ngoumlocircoslashi Trung Hoa thoumliumlc hieaumln maoslash thueacirc ngoumlocircoslashi ocircucirc taaumln AAcircu Chaacircu

7 OAcircng Lieacircn Kheacirc Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) tr 19

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 4: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

4

LOgraveCH SOumlUcirc NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml NtildeOcircOslashI THANH

Ngay toumloslash cuoaacutei theaacute kyucirc 16 ngoumlocircoslashi AAcircu ntildeaotilde ntildeem nhoumlotildeng boumlugravec tranh in theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn tocircugravei Trung Hoa Ntildeocircoslashi Minh naecircm Vaiumln Logravech thoumlugrave 10 (1582) giaugraveo soacute Matteo Ricci (Haugraven danh laoslash Locirciumli Maotilde Ntildeaaumlu - 利瑪竇) taeumlng cho quan laiumli vaoslash nhoumlotildeng nhaoslash quyeagraven quiacute trong trieagraveu moaumlt soaacute aucircnh toumlocirciumlng Moaumlt trong nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi ntildeoumlocirciumlc taeumlng laoslash Trigravenh Ntildeaiumli Oumlocircugravec (程大約) moaumlt chuyeacircn gia cheaacute taiumlo moumliumlc vaoslash moaumlt soaacute higravenh cuucirca caugravec aucircnh toumlocirciumlng ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc in laiumli trong boauml Trigravenh Thograve Maeumlc Uyearingn (程氏墨苑) Troumlocircugravec ntildeaacircy ngoumlocircoslashi Trung Hoa chaelig in baegraveng moaumlc baucircn (khaeacutec treacircn goatilde) neacircn thoumlocircoslashng chaelig laoslash nhoumlotildeng neugravet ntildeocircn socirc ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn hoiuml troacircng thaaacutey pheugravep veotilde cuucirca AAcircu Taacircy laoslashm noaringi baaumlt ntildeoumlocirciumlc bougraveng ntildeen choatilde saugraveng choatilde toaacutei choatilde loagravei choatilde lootildem troacircng ldquothaaumltrdquo hocircn hoaiuml phaugravep baucircn xoumlugrave5

Theaacute kyucirc 16 17 laoslash thocircoslashi kyoslash ngoumlocircoslashi Taacircy Phoumlocircng tigravem caugravech mocircucirc roaumlng aucircnh houmlocircucircng voumloslasha tigravem kieaacutem thograve troumlocircoslashng voumloslasha tigravem kieaacutem nguyeacircn lieaumlu Giaugraveo hoaumli Thieacircn Chuugravea La Maotilde cuotildeng theo xu houmlocircugraveng naoslashy goumlucirci raaacutet nhieagraveu nhaoslash truyeagraven giaugraveo ntildeeaacuten caugravec noumlocircugravec AUgrave Ntildeoacircng ntildeearing ldquomocircucirc mang noumlocircugravec Chuugraveardquo Ntildeearing taiumlo aaacuten toumlocirciumlng toaacutet cho daacircn ntildeogravea phoumlocircng nhieagraveu giaugraveo soacute voaacuten doacute laoslash nhoumlotildeng khoa hoiumlc gia kyotilde thuaaumlt gia hoaiuml gia ntildeoumlocirciumlc coumlucirc ntildei vocircugravei chuucirc troumlocircng laaacutey looslashng caugravec vua chuugravea vaoslash giocircugravei quyeagraven quiacute haagraveu ntildeoumlocirciumlc daoslashnh nhoumlotildeng oumlu ntildeaotildei baeacutec caagraveu cho coacircng vieaumlc giaucircng ntildeaiumlo

Naecircm Khang Hy thoumlugrave 52 (1713) giaugraveo soacute Matteo (Haugraven danh laoslash Maotilde Quoaacutec Hieagraven - 馬國賢) ngoumlocircoslashi YUgrave ntildeoumlocirciumlc chaelig ntildeogravenh ntildeearing troacircng coi in boauml Ngoumliuml Cheaacute Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagrave (熱河避暑山莊 三十六景詩圖) theo loaacutei ntildeoagraveng baucircn cuucirca AAcircu chaacircu khi oacircng laoslashm hoaiuml souml trong trieagraveu Matteo laoslashm quan trong trieagraveu nhaoslash Thanh 13 naecircm ntildeeaacuten naecircm Ung Chiacutenh nguyeacircn nieacircn (1723) thigrave veagrave noumlocircugravec Coacircng vieaumlc cuucirca oacircng sau naoslashy ntildeoumlocirciumlc thuaaumlt laiumli trong Cung Ntildeigravenh Thaaumlp Houmlotildeu Tam Nieacircn Kyugrave in naecircm 1939

Theo chaacircu pheacirc cuucirca vua Khang Hy treacircn caugravec taaacuteu trieaumlp vieaacutet baegraveng tieaacuteng Maotilden Chaacircu thigrave vaoslasho ngaoslashy 22 thaugraveng 7 naegravem Khang Hy thoumlugrave 51 (1712) Taiumlo Hoaoslash Toaacute (造和素) laoslash toaringng giaugravem Vootilde Anh Ntildeieaumln cougrave taacircu leacircn laoslash ntildeaotilde hoaoslashn taaacutet hai quyearingn vaoslash ntildeeaacuten moagraveng 7 thaugraveng 8 naecircm ntildeougrave thigrave hoaoslashn taaacutet 36 boumlugravec tranh trong boauml ldquoNhieaumlt Haoslash Tograve Thoumlucirc Socircn Trang Tam Thaaumlp Luiumlc Caucircnh Thi Ntildeoagraverdquo Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy chieagraveu ngang 30 cm chieagraveu doiumlc 265 cm veotilde 36 caucircnh cuucirca khu nghaelig maugravet taiumli Nhieaumlt Haoslash moatildei boumlugravec cougrave teacircn vaoslash ntildeeagrave thocirc Ntildeaacircy laoslash laagraven ntildeaagraveu tieacircn ngoumlocircoslashi ta phoaacutei hocirciumlp pheugravep vieatilden caucircnh cuucirca AAcircu Chaacircu vocircugravei phoumlocircng phaugravep coaring truyeagraven cuucirca Trung Hoa6 Vua Khang Hy raaacutet

5 Moaumlt hoaiuml soacute Trung Hoa khi nhigraven thaaacutey boumlugravec tranh baoslash Maria boagraveng Haoslashi Ntildeoagraveng ntildeaotilde phaugravet biearingu ldquoMatteugraveo Ricci ntildeaotilde mang theo moaumlt boumlugravec aucircnh Chuugravea Trocircoslashi theo quan nieaumlm cuucirca ngoumlocircoslashi Taacircy phoumlocircng Ntildeougrave laoslash moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeaoslashn baoslash beaacute moaumlt ntildeoumlugravea beugrave con Loacircng maoslashy con maeacutet cuucirca higravenh veotilde vaoslash nhoumlotildeng neaacutep augraveo troacircng toumlocircucircng nhouml higravenh cuucirca moaumlt ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng troumlocircugravec moaumlt taaacutem goumlocircng saugraveng thaaumlt thanh thoaugravet nhouml cougrave thearing coumlucirc ntildeoaumlng ntildeoumlocirciumlc Tigravenh traiumlng sieacircu tuyeaumlt vaoslash phong nhaotilde ntildeougrave hoaiuml soacute Trung Hoa choumla ntildeaiumlt ntildeeaacutenrdquo Reneugrave Picard Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine (Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973) tr 82 6 Loaacutei veotilde naoslashy ntildeoumlocirciumlc meaumlnh danh laoslash ldquothe Sino-European methodrdquo vaoslash ntildeoumlocirciumlc coi nhouml hoaiuml phaugravep cuucirca trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh (Academic painting of the Qing dynasty)

5

haoslashi looslashng veagrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy neacircn ntildeaotilde cho in ra nhieagraveu baucircn ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec hoaoslashng toumlucirc hoaoslashng toacircn thaacircn voumlocircng7

Taacircy Voumliumlc Chieaacuten Ntildeoagrave

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh duoslashng cung chieaacuten thaeacuteng ngoumlocircoslashi Hoagravei soumlucirc duiumlng suugraveng ntildeiearingu thoumlocircng Tranh do caugravec hoaiuml gia Taacircy Phoumlocircng trong trieagraveu veotilde baucircn khaeacutec taiumli Phaugravep higravenh aucircnh sinh ntildeoaumlng khaugravec hauacuten hoaiuml phaugravep cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 253)

Sang ntildeocircoslashi Caoslashn Long ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn ntildeoagraveng tieaacuten leacircn cao hocircn moaumlt moumlugravec Vua Cao Toacircng cho khaeacutec khaugrave nhieagraveu tranh veotilde ghi laiumli caugravec chieaacuten thaeacuteng trong ntildeocircoslashi oacircng maoslash noaringi tieaacuteng hocircn caucirc laoslash boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagraverdquo (平定準噶爾回 部得勝圖) toaringng coaumlng 34 boumlugravec trong ntildeougrave cougrave 16 boumlugravec tranh laoslash ntildeoagraveng baucircn cooslashn 18 boumlugravec laoslash choumlotilde vieaacutet thigrave khaeacutec baucircn goatilde moatildei boumlugravec chieagraveu ngang 90 cm chieagraveu roaumlng 52 cm Nhoumlotildeng baucircn veotilde ntildeougrave do caugravec giaugraveo soacute Taacircy phoumlocircng ntildeang phuiumlc vuiuml trong cung thoumliumlc hieaumln nhoumlng baucircn ntildeoagraveng thigrave khoacircng do ngoumlocircoslashi Trung Hoa thoumliumlc hieaumln maoslash thueacirc ngoumlocircoslashi ocircucirc taaumln AAcircu Chaacircu

7 OAcircng Lieacircn Kheacirc Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) tr 19

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 5: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

5

haoslashi looslashng veagrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy neacircn ntildeaotilde cho in ra nhieagraveu baucircn ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec hoaoslashng toumlucirc hoaoslashng toacircn thaacircn voumlocircng7

Taacircy Voumliumlc Chieaacuten Ntildeoagrave

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh duoslashng cung chieaacuten thaeacuteng ngoumlocircoslashi Hoagravei soumlucirc duiumlng suugraveng ntildeiearingu thoumlocircng Tranh do caugravec hoaiuml gia Taacircy Phoumlocircng trong trieagraveu veotilde baucircn khaeacutec taiumli Phaugravep higravenh aucircnh sinh ntildeoaumlng khaugravec hauacuten hoaiuml phaugravep cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 253)

Sang ntildeocircoslashi Caoslashn Long ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn ntildeoagraveng tieaacuten leacircn cao hocircn moaumlt moumlugravec Vua Cao Toacircng cho khaeacutec khaugrave nhieagraveu tranh veotilde ghi laiumli caugravec chieaacuten thaeacuteng trong ntildeocircoslashi oacircng maoslash noaringi tieaacuteng hocircn caucirc laoslash boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagraverdquo (平定準噶爾回 部得勝圖) toaringng coaumlng 34 boumlugravec trong ntildeougrave cougrave 16 boumlugravec tranh laoslash ntildeoagraveng baucircn cooslashn 18 boumlugravec laoslash choumlotilde vieaacutet thigrave khaeacutec baucircn goatilde moatildei boumlugravec chieagraveu ngang 90 cm chieagraveu roaumlng 52 cm Nhoumlotildeng baucircn veotilde ntildeougrave do caugravec giaugraveo soacute Taacircy phoumlocircng ntildeang phuiumlc vuiuml trong cung thoumliumlc hieaumln nhoumlng baucircn ntildeoagraveng thigrave khoacircng do ngoumlocircoslashi Trung Hoa thoumliumlc hieaumln maoslash thueacirc ngoumlocircoslashi ocircucirc taaumln AAcircu Chaacircu

7 OAcircng Lieacircn Kheacirc Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) tr 19

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 6: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

6

Thoaiumlt tieacircn trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh ntildeogravenh nhocircoslash ngoumlocircoslashi Anh khaeacutec baucircn nhoumlng hoaumli Truyeagraven Giaugraveo Ba Leacirc ocircucirc Quaucircng Chaacircu muoaacuten naacircng cao uy tiacuten noumlocircugravec Phaugravep neacircn ntildeeagrave nghograve soumlugrave boauml Trung Hoa kyugrave kheaacute oumlocircugravec ntildeearing thocirciuml Phaugravep thoumliumlc hieaumln Toumloslash naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 30 (1765) laoslash naecircm maoslash caugravec baucircn veotilde ntildeoumla sang Phaugravep ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 40 (1775) toaoslashn boauml caugravec baucircn khaeacutec ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln xong toaringng coaumlng nhaoslash Thanh phaucirci traucirc 20400 livres (1 livre toumlocircng ntildeoumlocircng vocircugravei 1 laiumlng baiumlc thocircoslashi ntildeougrave) quaucirc laoslash moaumlt mougraven tieagraven locircugraven 8 Ngoumlocircoslashi cougrave coacircng nhaaacutet trong vieaumlc minh hoaiuml caugravec boumlugravec tranh chiacutenh laoslash giaugraveo soacute Giuseppe Castiglione (1688-1766) ngoumlocircoslashi YUgrave noaringi tieaacuteng trong trieagraveu ntildeigravenh vaoslash hoiumlc trooslash oacircng laoslash hoaiuml soacute Ignatius Sichelbart (1708-1780) Nhoumlotildeng ngoumlocircoslashi khaugravec nhouml giaugraveo soacute Jean-Denis Attiret (1702-1738) Jean Damasceoslashne (Joannes Damascenus Salusti cheaacutet naecircm 1781) cuotildeng ntildeougraveng gougravep raaacutet locircugraven9

Sau khi cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhaoslash Thanh cuotildeng caucirci tieaacuten caugravech thoumlugravec in ntildeoagraveng baucircn vaoslash phaagraven locircugraven nhoumlotildeng baucircn hieaumln nay cooslashn kieaacutem ntildeoumlocirciumlc laoslash do Taiumlo Bieaumln Xoumlugrave (造辦處) trong cung phuiumlng meaumlnh hoaoslashng ntildeeaacute thoumliumlc hieaumln Nhoumlotildeng boumlugravec tranh toumloslash caugravec baucircn ntildeoagraveng cheaacute taiumlo taiumli Phaugravep cougrave mang teacircn cuucirca ntildeieacircu khaeacutec gia moaumlt soaacute cougrave ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long cooslashn nhoumlotildeng boumlugravec tranh do nhaoslash Thanh khaeacutec so vocircugravei nhoumlotildeng boumlugravec tranh khaeacutec ocircucirc Phaugravep keugravem hocircn veagrave phaaringm laiumli khoacircng cougrave ntildeeagrave nieacircn ntildeaiumli vaoslash teacircn hoaiuml gia ntildeieacircu khaeacutec gia Vigrave khoacircng cougrave taoslashi lieaumlu gigrave ghi laiumli moaumlt caugravech chaeacutec chaeacuten (ngoaiumli troumloslash moaumlt soaacute chi tieaacutet raucirci raugravec laatilden trong caugravec soumlucirc lieaumlu khaugravec) neacircn khoacircng ai daugravem chaeacutec nhoumlotildeng baucircn ntildeoagraveng ntildeougrave thoumliumlc soumliuml do noaumli phuucirc thoumliumlc hieaumln

Naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 42 (1777) nhaoslash Thanh baeacutet ntildeaagraveu cho khaeacutec baucircn boauml Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn so vocircugravei baucircn in beacircn Phaugravep thigrave caacircy coucirc cuotildeng iacutet hocircn higravenh veotilde cuotildeng ntildeocircn socirc hocircn Nguyeacircn taugravec 16 boumlugravec tranh naoslashy do Haiuml Thanh Thaugravei vaoslash Ngaucirci Khaucirci Moacircng (Ignatius Sichelbart 1708-1780) luugravec ntildeougrave laoslashm vieaumlc trong hoaiuml vieaumln veotilde sau ntildeougrave giao laiumli cho thocirciuml Trung Hoa khaeacutec baucircn ntildeoagraveng trung bigravenh moatildei boumlugravec boaacuten ngoumlocircoslashi phaucirci laoslashm vieaumlc saugraveu thaugraveng Theo caugravec baoslashi ngoumliuml thi cuucirca vua Caoslashn Long treacircn boauml tranh naoslashy thigrave taaacutet caucirc maaacutet 8 naecircm maotildei tocircugravei naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 50 (1785) mocircugravei hoaoslashn taaacutet vaoslash ntildeoumlocirciumlc in ra ntildeearing ban thoumlocircucircng cho caugravec quan

Taoslashi lieaumlu Quaacircn Cocirc Xoumlugrave cooslashn loumlu troumlotilde taiumli Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln Ntildeaoslashi Loan ghi laoslash laagraven ntildeaagraveu nhaoslash vua ban cho hoaoslashng toumlucirc thaacircn voumlocircng ntildeaiumli thaagraven 18 baucircn laagraven thoumlugrave nhigrave 24 baucircn laagraven thoumlugrave ba 36 baucircn laagraven thoumlugrave touml 19 baucircn laagraven thoumlugrave naecircm 4 baucircn Ntildeeaacuten naecircm Caoslashn Long thoumlugrave 49 (1784) vua Caoslashn Long cougrave ra duiuml raegraveng ldquoNay ntildeem ntildeoagraveng baucircn hoaiuml ntildeaeacutec thaeacuteng ntildeoagrave chia cho caugravec ntildeogravea phoumlocircng haoslashnh cung toumliuml vieaumln ntildeearing trang triacute vaoslash baucirco toagravenrdquo10 Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy cuotildeng ntildeoumlocirciumlc trang triacute 8 Toumloslash naecircm 1783 ntildeeaacuten naecircm 1785 ngoumlocircoslashi Phaugravep ntildeaotilde moacirc phoucircng caugravec boumlugravec tranh cuucirca nhaoslash Thanh khaeacutec thaoslashnh moaumlt baucircn nhoucirc hocircn 16 boumlugravec tranh trong boauml Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy hoagravei cuoaacutei theaacute kyucirc 19 ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc in ra taiumli Nhaaumlt vaoslash Ntildeoumlugravec vaoslash vigrave theaacute cougrave nhieagraveu teacircn khaugravec nhau tuyoslash theo moatildei aaacuten baucircn chauacuteng haiumln nhouml Ntildeaiumli Thanh Quoaacutec Ngoumliuml Ntildeeagrave Bigravenh Ntildeogravenh Taacircn Coumlocircng Chieaacuten Ntildeoagrave Caoslashn Long Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Chuaaringn Caugravet Nhoacute Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave Caugravei Mai Ntildeaeumlc Baugravec Vaaumlt Quaugraven Taoslashng Caoslashn Long Chieaacuten Tiacutech Ntildeoagraveng Baucircn Hoaiuml Bigravenh Ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml Chieaacuten Ntildeoagrave 9 Reneugrave Picard sntilded tr 81-2 10 OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 20

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 7: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

7

trong Nguyeaumlt Ba Laacircu trong Thanh Y Vieacircn (清漪園) (sau ntildeoaringi thaoslashnh Di Hoaoslash Vieacircn) Khoacircng Thuyugrave Nham trong Toacutenh Minh Vieacircn (靜明園) Thaugravei Houml Thaaacutet trong Toacutenh Nghi Vieacircn (靜宜園)

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 8: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

8

NtildeOAgraveNG BAUcircN HOAIuml

Troumlocircugravec ntildeaacircy khi duoslashng goatildeatilde ntildeearing khaeacutec baucircn in ngoumlocircoslashi ta khaeacutec noaringi (relief) nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng toumliuml nhouml khaeacutec moaumlt con daacircaacuteu Kyotilde thuaaumlt naoslashy do chiacutenh ngoumlocircoslashi Trung Hoa tigravem ra toumloslash laacircu Naecircm 1907 Sir Aurel Stein ntildeaotilde tigravem thaaacutey ocircucirc Ntildeoacircn Hoaoslashng (Tunhuang) moaumlt baucircn kinh Kim Coumlocircng in naecircm 868 cougrave higravenh Ntildeoumlugravec Phaaumlt cuoslashng moaumlt soaacute ntildeoacircng ntildeeauml toumlucirc ntildeoumlocircoslashng neugravet tinh teaacute soaacuteng ntildeoaumlng11 Theaacute nhoumlng ngheauml thuaaumlt in cuucirca Trung Hoa gaagraven nhouml khoacircng tieaacuten bao nhieacircu trong nhieagraveu theaacute kyucirc vigrave hoiuml ntildeaeumlt naeumlng vaaacuten ntildeeagrave in choumlotilde maoslash khoacircng caucirci tieaacuten vieaumlc in tranh aucircnh higravenh veotilde Do ntildeougrave nhoumlotildeng higravenh moaumlc baucircn cho tocircugravei gaagraven ntildeaacircy vaatilden toumlocircng ntildeoaacutei thoacirc socirc ndash toumlocircng toumliuml nhouml caugravec tranh gaoslash tranh locirciumln cuucirca laoslashng Ntildeoacircng Hoagrave saucircn xuaaacutet ntildeearing cho daacircn chuugraveng trang triacute maaacutey ngaoslashy Teaacutet

In noaringi (the relief method)

Trong khi ntildeougrave tuy baeacutet choumlocircugravec loaacutei in moaumlc baucircn cuucirca ngoumlocircoslashi Trung Hoa caugravec noumlocircugravec Taacircy phoumlocircng luoacircn luoacircn tigravem caugravech caucirci tieaacuten neacircn ngay caucirc ngheauml thuaaumlt khaeacutec baucircn goatilde cuucirca hoiuml cuotildeng troaumli hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi Taoslashu nhieagraveu Cougrave hai loaiumli khaeacutec goatilde khaeacutec treacircn goatilde meagravem (woodcut) vaoslash khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng (wood engraving) Khaeacutec goatilde meagravem deatilde hocircn vigrave nhoumlotildeng ntildeoumlocircoslashng neugravet toumlocircng ntildeoaacutei maiumlnh baiumlo vaoslash thoacircng duiumlng cho ntildeeaacuten taaumln theaacute kyucirc thoumlugrave 17 Khaeacutec treacircn goatilde coumlugraveng thigrave ngoumlocircoslashi ngheauml soacute duoslashng moaumlt loaiumli ntildeuiumlc nhoucirc goiumli laoslash dao vuoacircng (burin hay graver) neugravet khaeacutec thoumlocircoslashng chaiumly ngang thay vigrave xuoacirci theo thocircugrave goatilde khi in duoslashng soumlugravec eugravep maiumlnh Nhoumlotildeng higravenh aucircnh in baegraveng goatilde coumlugraveng troacircng raaacutet tinh vi Phoumlocircng phaugravep naoslashy thogravenh haoslashnh ntildeeaacuten taaumln gioumlotildea theaacute kyucirc thoumlugrave 19

Khaeacutec baucircn (the intaglio12 methods)

Sang thocircoslashi trung coaring ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu phaugravet minh ra phoumlocircng phaugravep duoslashng kim loaiumli ntildeearing khaeacutec baucircn thay vigrave duoslashng goatilde Vaoslasho thocircoslashi ntildeougrave moaumlt soaacute ngheauml soacute ntildeaotilde khaeacutec leacircn ntildeoagrave vaaumlt kim loaiumli vaoslash sau ntildeougrave oumlugraveng duiumlng trong aaacuten loaugravet maoslashoslash noaringi tieaacuteng nhaaacutet laoslash nhoumlotildeng ntildeoagraveng baucircn hoaiuml (copperplate engraving) Caugravech cheaacute taiumlo baucircn ntildeoagraveng raaacutet phoumlugravec taiumlp toumloslash baucircn veotilde laoslashm maatildeu ntildeeaacuten coacircng trigravenh ntildeieacircu khaeacutec in leacircn giaaacutey ntildeeagraveu toaacuten nhieagraveu coacircng lao thocircoslashi giocircoslash neacircn chaelig duoslashng ntildeearing in nhoumlotildeng taugravec phaaringm thaaumlt ntildeaeumlc bieaumlt

Thoaiumlt tieacircn ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt phieaacuten ntildeoagraveng locircugraven ntildeaugravenh cho thaaumlt nhauumln vaoslash phauacuteng roagravei khaeacutec (engraving) leacircn nhoumlotildeng raotildenh to nhoucirc baegraveng dao vuoacircng (burin) Khaeacutec raotildenh cougrave thearing ntildeaaringy ntildeuiumlc tocircugravei

11 Robert Temple The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention (New York Simon and Schuster 1986) tr 111 12 intaglio laoslash tieaacuteng YUgrave nghoacutea laoslash khaeacutec vaoslasho (cut in)

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 9: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

9

troumlocircugravec (pushed before the hand) goiumli laoslash engraving hay keugraveo veagrave sau goiumli laoslash drypoint sau ntildeougrave chaoslash saiumlch nhoumlotildeng daecircm ntildeoagraveng (burr) Nhoumlotildeng raotildenh ngoumlocircoslashi ta khaeacutec vaoslasho seotilde choumlugravea moumliumlc ntildeearing khi eugravep xuoaacuteng in leacircn giaaacutey Ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing phuucirc moaumlt loaiumli saugravep baucirco veauml (etching ground) roagravei ntildeuiumlc nhoumlotildeng loatilde nhoucirc sau ntildeougrave duoslashng chaaacutet coumlocircoslashng toan (acid) ntildeearing aecircn mooslashn nhoumlotildeng loatilde ntildeaotilde ntildeuiumlc (etching13) Ntildeearing cho ntildeoumlocirciumlc moucircng vaoslash ntildeeagraveu ngoumlocircoslashi ta duoslashng moaumlt tuugravei luiumla choumlugravea saugravep xoa leacircn moaumlt baucircn ntildeoagraveng ntildeaotilde hocirc nougraveng saugravep seotilde chaucircy ra vaoslasho thaaacutem leacircn treacircn maeumlt kim loaiumli Nguyeacircn thuyucirc cuucirca thuaaumlt etching laoslash toumloslash caugravec looslash cheaacute taiumlo augraveo giaugravep thocircoslashi trung coaring

Higravenh 1 Higravenh 2

Sau khi thoa saugravep taaacutem baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc hun khougravei cho ntildeen ntildei ngootilde haagraveu ngoumlocircoslashi ngheauml soacute nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng neugravet khaeacutec cuucirca migravenh Phaucirci maaacutet raaacutet nhieagraveu coacircng phu mocircugravei cougrave nhoumlotildeng neugravet thaaumlt maucircnh mai khieaacuten cho baucircn in ra thearing hieaumln ntildeoumlocirciumlc ntildeaaumlm locirciumlt saugraveng toaacutei Khi in baucircn ntildeoagraveng ntildeoumlocirciumlc laecircn moumliumlc lau cho saiumlch chaelig cooslashn moumliumlc ntildeoiumlng trong raotildenh roagravei duoslashng maugravey eugravep xuoaacuteng moaumlt tocircoslash giaaacutey aaringm ntildeearing moumliumlc trong caugravec khe thaaacutem xuoaacuteng giaaacutey

Higravenh 3 Higravenh 4

13 nghoacutea laoslash aecircn vaoslasho (eat in) vigrave duoslashng acid soi mooslashn

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 10: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

10

Moatildei quy trigravenh nhouml vaaumly chaelig ntildeoumlocirciumlc moaumlt baucircn neacircn soaacute loumlocirciumlng in thoumlocircoslashng nhoucirc vigrave baucircn ntildeoagraveng deatilde mooslashn14

Kyotilde thuaaumlt naoslashy caoslashng ngaoslashy caoslashng caucirci tieaacuten vaoslash ntildeeaacuten cuoaacutei theaacute kyucirc 17 ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu in ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng higravenh aucircnh troacircng linh ntildeoaumlng nhouml nhoumlotildeng boumlugravec aucircnh ntildeen traeacuteng maoslash chuugraveng ta cougrave sau naoslashy Nhoumlotildeng hoaiuml soacute cuotildeng chiacutenh tay ntildeieacircu khaeacutec baucircn veotilde vaoslash ngoumlocircoslashi ta ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng boumlugravec tranh maoslashu raaacutet ntildeeiumlp15 Kyotilde thuaaumlt khaeacutec vaoslash in baegraveng baucircn ntildeoagraveng (intaglio printing) laoslash moaumlt boumlocircugravec tieaacuten mocircugravei trong aaacuten loaugravet

Higravenh 5

Vieaumlc khaeacutec baucircn vaoslash kyotilde thuaaumlt laoslashm baucircn ntildeoagraveng phoaacutei hocirciumlp voumloslasha ngheauml thuaaumlt voumloslasha kyotilde thuaaumlt Nhieagraveu saugravech vocircucirc cuucirca theaacute kyucirc 18 19 cooslashn toagraven taiumli ntildeeaacuten ngaoslashy nay cho ta thaaacutey nhoumlotildeng higravenh veotilde ntildeoumlocirciumlc in raaacutet linh ntildeoaumlng vaoslash toaacuten nhieagraveu coacircng lao Ngoaoslashi kyotilde thuaaumlt drypoint vaoslash etching hai kyotilde thuaaumlt khaugravec laoslash aquatint duoslashng caugravet mograven traugraveng leacircn roagravei ntildeearing acid thaaacutem xuoaacuteng vaoslash mezzotint laoslash phoumlocircng phaugravep ngoumlocirciumlc laiumli vocircugravei moaumlt soaacute kyotilde thuaaumlt duoslashng trong khaeacutec baucircn drypoint cuotildeng ntildeoumlocirciumlc augravep duiumlng nhoumlng khoacircng phoaring thoacircng baegraveng

Higravenh 1 Ngheauml nhaacircn duoslashng dao vuoacircng (burin) ntildeearing khaeacutec leacircn baucircn ntildeoagraveng (copper engraving)

Higravenh 2 Phuucirc saugravep leacircn baucircn khaeacutec trong kyotilde thuaaumlt etching

Higravenh 3 Duoslashng acid ntildeearing aecircn mooslashn baucircn khaeacutec (biting)

Higravenh 4 Lau saiumlch baucircn khaeacutec

Higravenh 5 In thoumlucirc baucircn khaeacutec

Taoslashi lieaumlu vaoslash higravenh aucircnh triacutech trong Paul J Sachs ldquoChapter 10 Technical Processesrdquo Modern Prints amp Drawings (New York Alfred A Knopf 1954) toumloslash trang 237 ntildeeaacuten 245

14 Veagrave sau ngoumlocircoslashi ta tigravem ra caugravech traugraveng moaumlt locircugravep saeacutet thaaumlt moucircng leacircn treacircn baucircn ntildeoagraveng neacircn cougrave thearing in ntildeoumlocirciumlc nhieagraveu hocircn ntildeeaacuten khi mooslashn laiumli traugraveng locircugravep khaugravec 15 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash Volume I ldquoUnderstanding Artrdquo (New York Random House 1981) tr 164-7

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 11: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

11

Toumloslash ntildeougrave sau moatildei chieaacuten dogravech vua Caoslashn Long laiumli cho veotilde vaoslash khaeacutec baucircn ntildeoagraveng moatildei laagraven khaugravec nhau moaumlt chuugravet veagrave higravenh thoumlugravec cuotildeng nhouml noaumli dung veagrave kyotilde thuaaumlt cuotildeng nhouml kiacutech thoumlocircugravec Moaumlt soaacute hoaiuml gia noaringi tieaacuteng nhouml Doumlocircng Ntildeaiumli Choumlocircng (楊大章) Giaucirc Kim (賈金) Taiuml Toaiumli (謝遂) Khaugravenh Doumliuml Ntildeoumlugravec (慶豫德) Leacirc Minh (黎明) ntildeoumlocirciumlc ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong caugravec coacircng taugravec naoslashy Tranh veotilde xong cuotildeng ntildeoumlocirciumlc caugravec ntildeaiumli thaagraven toumlocircugraveng laotildenh cougrave tham gia caugravec chieaacuten dogravech ntildeougraveng gougravep yugrave kieaacuten ntildeearing cho saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute Tuy nhieagraveu chi tieaacutet houml caaacuteu thaaumlt nhoumlng qua nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy ngoumlocircoslashi ta cuotildeng cougrave thearing bieaacutet moaumlt soaacute neugravet chiacutenh veagrave y phuiumlc vuotilde khiacute vaoslash caugravech thoumlugravec ntildeieagraveu binh cuucirca nhaoslash Thanh thocircoslashi kyoslash ntildeougrave

Tiacutenh theo thoumlugrave toumliuml sau boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Thanh ntildeigravenh tieaacutep tuiumlc thoumliumlc hieaumln baucircy boauml chieaacuten ntildeoagrave khaugravec Toaringng soaacute taaacutet caucirc caugravec ntildeoagraveng baucircn hoaiuml veagrave chieaacuten tiacutech cuucirca ntildeocircoslashi Caoslashn Long leacircn ntildeeaacuten 88 boumlugravec tranh

Soaacute loumlocirciumlng in ra cuotildeng khoacircng hoaoslashn toaoslashn ntildeoagraveng nhaaacutet Theo taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh thigrave boauml Bigravenh Ntildeogravenh Taacircy Voumliumlc 16 boumlugravec in laagraven ntildeaagraveu 247 baucircn giao cho ntildeearing troumlng baoslashy ocircucirc caugravec nocirci 138 baucircn cooslashn laiumli 109 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng cho caugravec quan boauml Kim Xuyeacircn Chieaacuten Ntildeoagrave 16 boumlugravec in ra 226 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 138 baucircn thoumlocircucircng duiumlng 88 baucircn boauml Ntildeaoslashi Loan chieaacuten ntildeoagrave 12 boumlugravec in ra 200 baucircn goumlucirci caugravec nocirci 119 baucircn 81 baucircn ntildeearing thoumlocircucircng16 Veagrave kiacutech thoumlocircugravec caugravec boauml tranh naoslashy cuotildeng xeacirc xiacutech chuugravet ntildeaelignh treacircn doumlocircugravei 50 x 87 cm nhoumlng khoacircng nhieagraveu laeacutem Theo nhouml theaacute boaacuten boauml tranh maoslash nhaoslash Thanh thoumliumlc hieaumln chaelig in ra khoaucircng 250 baucircn trocircucirc laiumli cooslashn boauml tranh Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute laoslashm vaoslash in taiumli Phaugravep thigrave khoacircng thaaacutey in theacircm

Rieacircng boauml An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave veotilde veagrave chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec ta bao goagravem 6 boumlugravec in ra 200 baucircn nhoumlng tocircugravei naecircm 1793 chaelig mocircugravei xong 5 boumlugravec cooslashn boumlugravec cuoaacutei choumla hoaoslashn taaacutet Caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng baoslashi ngoumliuml thi ntildeeagrave treacircn tranh vocircugravei laiumlc khoaucircn Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu Ngoumliuml Buugravet (乾隆己酉仲秋御筆) nhieagraveu taugravec giaucirc keaacutet luaaumln raegraveng boauml tranh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave ntildeoumlocirciumlc veotilde vaoslasho cuoaacutei naecircm 1789 nhaacircn dogravep Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh trieagraveu caaumln vua Caoslashn Long Nhoumlotildeng boumlugravec tranh ntildeougrave doumliumla theo nhoumlotildeng taoslashi lieaumlu vaoslash baugraveo caugraveo cuucirca Toacircn Soacute Nghograve nhaaacutet laoslash yugrave toumlugrave toumloslash caugravec baoslashi thocirc cuucirca vua Cao Toacircng roagravei sau ntildeougrave mocircugravei gheugravep thuucirc buugravet vua Cao Toacircng khaeacutec baegraveng moaumlc baucircn vaoslasho nhoumlotildeng choatilde troaacuteng treacircn baucircn hoaiuml

Teacircn Soaacute baucircn veotilde Naecircm Kiacutech thoumlocircugravec Soaacute baucircn in

Bigravenh Ntildeogravenh Chuaaringn Caugravet Nhoacute Hoagravei Boauml Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定準噶爾回部得勝圖) 16 boumlugravec 1775 554x908 247

16 Taaacuteu thouml cuucirca thograve lang Y Linh A (伊齡阿) ngaoslashy 20 thaugraveng 11 naecircm Caoslashn Long 58 (1793) OAcircng Lieacircn Kheacirc sntilded tr 24

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 12: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

12

Bigravenh Ntildeogravenh Loumlocircotildeng Kim Xuyeacircn Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定 兩金川得勝圖) 16 boumlugravec 1781 51x885 226

Bigravenh Ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定臺彎得勝圖) 12 boumlugravec 1792 505x874 200

Bigravenh Ntildeogravenh An Nam Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定安南得勝圖) 6 boumlugravec 1792 507x88 200

Bigravenh Ntildeogravenh Khoaugravech Nhoacute Khaugravech Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定廓爾喀得勝圖) 8 boumlugravec 1795 55x88

Bigravenh Ntildeogravenh Mieacircu Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定苗疆得勝圖) 16 boumlugravec 1795 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Troiumlng Mieacircu Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定仲苗得勝圖) 4 boumlugravec 1798 51x88

Bigravenh Ntildeogravenh Hoagravei Coumlocircng Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave

(平定回疆得勝圖) 10 boumlugravec 1830 52x91

Theo kyotilde thuaaumlt thocircoslashi ntildeougrave choumlotilde khaeacutec moaumlc baucircn vaoslash ntildeoumlocirciumlc in rieacircng choumlugrave khoacircng khaeacutec troumliumlc tieaacutep treacircn baucircn ntildeoagraveng Chi tieaacutet vaoslash dieatilden tieaacuten cuucirca chieaacuten dogravech nhaoslash Thanh ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta vieaumlc Nguyeatilden Hueauml caagraveu phong vaoslash soumlugrave boauml Nguyeatilden Quang Hiearingn sang Yeacircn Kinh nhaaumln saeacutec vaoslash aaacuten chuugraveng toacirci ntildeaotilde ntildeeagrave caaumlp ntildeeaacuten trong nhoumlotildeng bieacircn khaucirco khaugravec veagrave ntildeocircoslashi Taacircy Socircn neacircn khoacircng nhaeacutec laiumli ocircucirc ntildeaacircy Ngoumlocircoslashi vieaacutet chaelig xin nhaaacuten maiumlnh raegraveng tuy cougrave moaumlt soaacute chi tieaacutet ntildeogravea danh nhaacircn danh cougrave thearing giuugravep chuugraveng ta soi saugraveng phaagraven naoslasho cuoaumlc chieaacuten Vieaumlt Thanh (1788-89) phaagraven locircugraven nhoumlotildeng mieacircu taucirc mang tiacutenh coumlocircoslashng ntildeieaumlu phougraveng ntildeaiumli khoacircng saugravet vocircugravei thoumliumlc teaacute logravech soumlucirc Nhoumlotildeng traaumln ntildeaugravenh ldquolong trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutetrdquo maoslash Toacircn Soacute Nghograve taacircu veagrave trieagraveu chaelig coaacutet bieaumln minh cho vieaumlc taoslashn saugravet ntildeearing naacircng cao chieaacuten coacircng cuucirca oacircng ta vaoslash thoaucirc maotilden toumliuml augravei cuucirca vua Cao Toacircng Soumlucirc nhaoslash Thanh cuotildeng vieaacutet laoslash vua Caoslashn Long raaacutet thiacutech nhoumlotildeng soaacute toumlucirc vong to locircugraven cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng vaoslash nhieagraveu laagraven caugravec toumlocircugraveng laotildenh cuucirca oacircng ntildeaotilde taoslashn saugravet caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute vocircugravei yugrave ntildeoagrave dieaumlt chuucircng

Nhoumlotildeng baoslashi thocirc vaoslash chuugrave thiacutech chuugraveng toacirci caecircn coumlugrave vaoslasho boauml Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集) (Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976)

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 13: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

13

quyearingn 10 17 vaoslash ntildeoumlocirciumlc in laiumli ocircucirc cuoaacutei baoslashi ntildeearing caugravec hoiumlc giaucirc tieaumln ntildeoaacutei chieaacuteu vaoslash giuugravep boaring chiacutenh neaacuteu phaugravet hieaumln nhoumlotildeng sai laagravem trong vieaumlc phieacircn aacircm hay dogravech nghoacutea

Saugraveu boumlugravec higravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagrave chuugraveng toacirci chuiumlp laiumli toumloslash Thanh Ntildeaiumli Cung Ntildeigravenh Baucircn Hoaiuml (清代宮廷版畫) (Baeacutec Kinh Vaecircn Vaaumlt xb xaotilde 2001) cuucirca OAcircng Lieacircn Kheacirc (翁連溪) trang 245 246 vaoslash 247 Moaumlt soaacute chi tieaacutet veagrave kyotilde thuaaumlt in ntildeoagraveng baucircn ntildeocircoslashi Thanh cuotildeng ruugravet ra toumloslash quyearingn saugravech naoslashy trong phaagraven giocircugravei thieaumlu Caugravec phuiuml baucircn veagrave caugravec baucircn hoaiuml ntildeoumlocirciumlc triacutech trong hai boumlugravec tranh locircugraven in laiumli trong cuoaacuten China A History In Art do Bradley Smith vaoslash Wan-go Weng bieacircn soaiumln (San Diego Gemini Smith Inc 1972) trang 252-3 vaoslash 256-7

Nhaacircn dogravep naoslashy chuugraveng toacirci cuotildeng goumlucirci locircoslashi caugravem ocircn chaacircn thaoslashnh ntildeeaacuten TS Traagraven Huy Biacutech ntildeaotilde cougrave nhaotilde yugrave goumlucirci taeumlng moaumlt baucircn sao baoslashi ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo cuucirca Nguyeatilden Quoaacutec Vinh triacutech toumloslash quyearingn Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam do Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) (Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002) giuugravep chuugraveng toacirci cougrave cocirc hoaumli so saugravenh vaoslash chaelignh ntildeoaacuten nhoumlotildeng sai laagravem trong phieacircn dogravech vaoslash nghoacutea lyugrave cuucirca phaagraven choumlotilde Haugraven

17 in theo loaacutei chuiumlp aucircnh laoslash taaumlp hocirciumlp 576 quyearingn thocirc xuaaacutet baucircn doumlocircugravei ntildeocircoslashi Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc san ntildeogravenh laiumli thaoslashnh 100 quyearingn 10 taaumlp locircugraven

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 14: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

14

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Toacircn Soacute Nghograve vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh vaoslasho thaoslashnh Thaecircng Long toacircn thaaacutet nhaoslash Leacirc ra haoslashng Toumlocircoslashng thaoslashnh Thaecircng Long baegraveng ntildeaaacutet treacircn troagraveng tre theo caugravech thoumlugravec luyotilde tre cuucirca mieagraven Baeacutec ntildeaotilde ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc nhouml moaumlt thograve traaacuten cuucirca Trung Hoa Nhoumlotildeng hoaiumlt caucircnh khaugravec do hoaiuml soacute toumlocircucircng toumlocirciumlng Treacircn cao laoslash choumlotilde cuucirca vua Caoslashn Long vaoslash con daaacuteu Coaring Hi Thieacircn Toumlucirc chi baucirco (China A History in Art tr 256)

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 15: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

15

Phuugrave Loumlocircng Giang Chi Chieaacuten

(boauml phaaumln)

Quaacircn Thanh ntildeang voumlocirciumlt soacircng Phuugrave Loumlocircng (Nhoacute Haoslash) ntildeearing tieaacuten vaoslasho Thaecircng Long Thuyeagraven nan cuucirca Vieaumlt Nam ntildeoumlocirciumlc veotilde thaoslashnh thuyeagraven buoagravem cuucirca Trung Hoa (China A History in Art tr 257)

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 16: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

16

AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave ndash NGUYEAcircN VAEcircN VAOslash BOAring VOgraveNH

補 詠 安 南 戰 圖 六 律

(有序)

詢孫士毅安南戰事縷晰以陳因命畫院各為之圖補詠近體而序之曰

安南戰圖非如伊犁回部金川臺彎之始以戰而終以成功也非以

戰成功則可弗圖而圖之者實綠我將帥之臣軍旅之士涉遠冒險

功堅破銳更有抱忠損軀者不為之圖以紀其績則予何忍且阮惠之

悔罪乞降原因有征斯亦未常非始終一事耳夫有征無戰尚矣

戰而有成功次之

成而復變又終於不戰而成功其事當較於戰而成功者為勝焉

是豈人力所謀乎

天也

藐躬臨莅五十四載受天之祐不一而足而於安南之事復不戰而

成功則予之所感激鴻貺益深敬畏者當何如 間嘗論之

使孫士毅收黎城之後即能銳至廣南獲阮惠乎

又如孫士毅遵旨早班師雖無許世亨等三將之損軀將未至我境而

黎城復失其能不旋師以救之乎

又如孫士毅亦同三武臣之損軀沙場則士毅乃督戎重臣傷國體為大

不得不興師問罪是誠佳兵無已時矣

且許世亨委曲護令孫士毅振旅而還使已亦同歸則更有說乃仍損軀

疆場其知方有勇為常人所不能每一道及為之落淚嘉尚至孫士毅

非不知朕之獎勵功臣賞延後世設亦損軀則其公爵必世襲罔替

人誰不死且本欲衝鋒致命迨聽許世亨之言以國事為重寧歸而受

朕之罰而朕豈肯不諒其心加以罰哉

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 17: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

17

是二臣者事不同而心則同玆事機之會總戎振旅以歸三將令藩國

立祠酬忠

且阮惠因有此過而畏罪求降不勞一旅以定海邦是皆昊運旋轉默

為呵護豈予一人思慮所能及哉自玆以後益深敬勤靜待天恩六

年歸政夫何敢更生別念乎 此補詠安南戰圖之什所由作也

Dogravech aacircm

BOAring VOgraveNH AN NAM CHIEAacuteN NtildeOAgrave LUIumlC LUAAumlT

(houmlotildeu toumliuml)

Tuaacircn Toacircn Soacute Nghograve An Nam chieaacuten soumliuml luotilde tiacutech doacute traagraven nhaacircn meaumlnh hoaiuml vieaumln caugravec vi chi ntildeoagrave boaring vogravenh caaumln thearing nhi toumliuml chi vieaacutet

An Nam chieaacuten ntildeoagrave phi nhouml Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan chi thuyucirc doacute chieaacuten nhi chung thaoslashnh coacircng daotilde Phi doacute chieaacuten thaoslashnh coacircng taeacutec khaucirc phaaacutet ntildeoagrave nhi ntildeoagrave chi giaucirc thoumliumlc luiumlc ngaotilde toumlocircugraveng soaugravei chi thaagraven quaacircn loumlotilde chi soacute thieaumlp vieatilden maiumlo hiearingm coacircng kieacircn phaugrave nhueauml Caugravenh houmlotildeu baotildeo trung toaringn khu giaucirc baaacutet vi chi ntildeoagrave doacute kyucirc kyoslash tiacutech taeacutec douml haoslash nhaatilden Thaucirc Nguyeatilden Hueauml chi hoaacutei toaumli khaaacutet haoslashng nguyeacircn nhaacircn houmlotildeu chinh touml dieaumlc vograve thoumlocircoslashng phi thuyucirc chung nhaaacutet soumliuml hoacute Phuoslash houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten thoumlocirciumlng hoacute chieaacuten nhi houmlotildeu thaoslashnh coacircng thoumlugrave chi

Thaoslashnh nhi phuiumlc bieaacuten houmliumlu chung ouml baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng kyoslash soumliuml ntildeoumlocircng giaucirco ouml chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng giaucirc vi thaeacuteng yeacircn

Thograve khocircucirci nhaacircn loumliumlc socircucirc moumlu hoagrave

Thieacircn daotilde Miearingu cung laacircm lograve nguotilde thaaumlp toumlugrave taucirci thu thieacircn chi houmliumlu baaacutet nhaaacutet nhi tuugravec Nhi ouml An Nam chi soumliuml phuiumlc baaacutet chieaacuten nhi thaoslashnh coacircng taeacutec douml chi socircucirc caucircm kiacutech hoagraveng huoaacuteng iacutech thaacircm kiacutenh uyugrave giaucirc ntildeaugraveng Haoslash nhouml Gian thoumlocircoslashng luaaumln chi

Soumlucirc Toacircn Soacute Nghograve thu Leacirc thaoslashnh chi haaumlu toumlugravec naecircng nhueauml souml chiacute Quaucircng Nam hoaiumlch Nguyeatilden Hueauml hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig taucirco ban souml tuy voacirc Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeauacuteng tam toumlocircugraveng chi toaringn khu toumlocircugraveng vograve chiacute ngaotilde caucircnh nhi Leacirc thaoslashnh phuiumlc thaaacutet kyoslash naecircng baaacutet toaoslashn souml doacute coumlugraveu chi hoagrave Houmliumlu nhouml Toacircn Soacute Nghograve dieaumlc ntildeoagraveng tam vootilde thaagraven chi toaringn khu sa troumlocircoslashng taeacutec Soacute Nghograve naotildei ntildeoaacutec nhung troiumlng thaagraven thoumlocircng quoaacutec thearing vi ntildeaiumli baaacutet ntildeaeacutec baaacutet houmlng souml vaaacuten toaumli thograve thaoslashnh giai binh voacirc doacute thocircoslashi hoacute

Thaucirc Houmlugravea Theaacute Hanh uyucirc khuugravec hoauml leaumlnh Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhi hoaoslashn soumlucirc doacute dieaumlc ntildeoagraveng qui taeacutec caugravenh houmlotildeu thuyeaacutet naotildei nhoumlng toaringn khu coumlocircng troumlocircoslashng kyoslash tri phoumlocircng houmlotildeu duotildeng vi thoumlocircoslashng

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 18: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

18

nhaacircn socircucirc baaacutet naecircng Moatildei nhaaacutet ntildeaiumlo caaumlp vograve chi laiumlc leauml gia thoumlocirciumlng Chiacute Toacircn Soacute Nghograve phi baaacutet tri traatildem chi toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng dieacircn haaumlu theaacute thieaacutet dieaumlc toaringn khu taeacutec kyoslash coacircng toumlocircugravec taaacutet theaacute taaumlp vootildeng theaacute

Nhaacircn thuyoslash baaacutet toumlucirc thaucirc baucircn duiumlc xung phong chiacute meaumlnh Ntildeaotildei thiacutenh Houmlugravea Theaacute Hanh chi ngoacircn doacute quoaacutec soumliuml vi troiumlng ninh qui nhi thuiuml traatildem chi phaiumlt nhi traatildem khocircucirci khauacuteng baaacutet loumlocirciumlng kyoslash taacircm gia doacute phaiumlt tai Thograve nhograve thaagraven giaucirc kyoslash soumliuml baaacutet ntildeoagraveng nhi taacircm taeacutec ntildeoagraveng Touml soumliuml cocirc chi hoaumli toaringng nhung chaaacuten loumlotilde doacute qui tam toumlocircugraveng leaumlnh phieacircn quoaacutec laaumlp toumloslash thuoslash trung

Thaucirc Nguyeatilden Hueauml nhaacircn houmlotildeu thoumlucirc quaugrave nhi uyugrave toaumli caagraveu haoslashng baaacutet lao nhaaacutet loumlotilde doacute ntildeogravenh haucirci bang thograve giai haiumlo vaaumln toaoslashn chuyearingn maeumlc vi ha hoauml khocircucirci douml nhaaacutet nhaacircn touml loumliuml socircucirc naecircng caaumlp tai Toumliuml touml doacute haaumlu iacutech thaacircm kiacutenh caagraven toacutenh ntildeaotildei thieacircn aacircn luiumlc nieacircn qui chiacutenh Phuoslash haoslash caucircm caugravenh sinh bieaumlt nieaumlm hoagrave Thoumlucirc boaring vogravenh An Nam chieaacuten ntildeoagrave chi thaaumlp socircucirc do taugravec daotilde

Dogravech nghoacutea

Sau khi houcirci caeumln keotilde Toacircn Soacute Nghograve veagrave chieaacuten soumliuml noumlocircugravec An Nam ta sai hoaiuml vieaumln veotilde caugravec ntildeoagrave higravenh roagravei laoslashm thocirc ntildeearing vogravenh theacircm vieaacutet locircoslashi mocircucirc ntildeaagraveu nhouml sau

Chieaacuten cuoaumlc ocircucirc An Nam khoacircng gioaacuteng nhouml taiumli Y Leacirc Hoagravei Boauml Kim Xuyeacircn Ntildeaoslashi Loan laoslash chieaacuten tranh maoslash sau thaoslashnh coacircng Khoacircng phaucirci duoslashng ntildeeaacuten chieaacuten tranh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng thigrave ntildeaacircu caagraven veotilde laiumli cooslashn cho veotilde ntildeoagrave higravenh aaacutey laoslash ntildeearing ghi coacircng baagravey toacirci toumlocircugraveng soaugravei quaacircn liacutenh ntildei xa xoacirci vaoslasho nguy hiearingm ntildeearing taaacuten coacircng vaoslasho nocirci kieacircn coaacute xoacircng pha nocirci muotildei nhoiumln Cuotildeng cougrave keucirc vigrave looslashng trung maoslash thieaumlt maiumlng ta nocircotilde looslashng naoslasho khoacircng cho veotilde laiumli ntildeearing ghi kyoslash tiacutech hay sao Theaacute nhoumlng keucirc gaacircy ra cuoaumlc chinh phaiumlt kia laoslash Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde bieaacutet hoaacutei toaumli xin haoslashng cuotildeng khoacircng phaucirci laoslash vieaumlc thoumlocircoslashng neacircn caugravei nguyeacircn uyucirc luugravec ntildeaagraveu sau cuoslashng cuotildeng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc vaaumly Phaoslashm phaucirci chinh phaiumlt maoslash khoacircng caagraven ntildeeaacuten chieaacuten traaumln laoslash hay hocircn caucirc cooslashn ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng mocircugravei chaelig laoslash thoumlugrave hai

Vieaumlc xong roagravei laiumli xaucircy ra bieaacuten coaacute nhoumlng sau khoacircng caagraven phaucirci ntildeaugravenh maoslash vaatilden thaoslashnh coacircng so vocircugravei vieaumlc phaucirci chieaacuten tranh mocircugravei ntildeoumlocirciumlc cooslashn toaacutet ntildeeiumlp hocircn

Vieaumlc ntildeougrave do ngoumlocircoslashi moumlu tiacutenh ntildeoumlocirciumlc sao

AAacutey laoslash trocircoslashi ntildeougrave Trocircoslashi cao ngougrave xuoaacuteng cho ta naecircm moumlocirci boaacuten naecircm khoacircng phaucirci chaelig moaumlt laagraven ntildeoumlocirciumlc ocircn treacircn giuugravep ntildeocircotilde Vieaumlc noumlocircugravec An Nam khoacircng phaucirci ntildeaugravenh maoslash thaoslashnh coacircng ta coumliumlc kyoslash caucircm kiacutech hoagraveng phuugravec thaaumlt daagravey quaucirc khieaacuten kiacutenh socirciuml Sao theaacute Ta vaatilden thoumlocircoslashng suy luaaumln raegraveng

- Neaacuteu nhouml Toacircn Soacute Nghograve sau khi thu phuiumlc Leacirc thaoslashnh laaumlp toumlugravec ntildeaugravenh thauacuteng vaoslasho Quaucircng Nam baeacutet Nguyeatilden Hueauml thigrave sao

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 19: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

19

- Cooslashn nhouml Toacircn Soacute Nghograve tuaacircn chaelig socircugravem ban souml tuy boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ba toumlocircugraveng khoacircng boucirc maiumlng nhoumlng khi (ruugravet veagrave) choumla ntildeeaacuten bieacircn caucircnh maoslash Leacirc thaoslashnh laiumli maaacutet roagravei khoacircng leotilde khoacircng ntildeem quaacircn quay laiumli coumlugraveu hay sao

- Neaacuteu Toacircn Soacute Nghograve cuoslashng ba toumlocircugraveng ntildeeagraveu boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng Soacute Nghograve laoslash troiumlng thaagraven chaelig huy quaacircn maotilde toaringn thoumlocircng quoaacutec thearing quaugrave locircugraven khoacircng thearing khoacircng houmlng binh vaaacuten toaumli vieaumlc binh loumlucirca khoacircng bieaacutet roagravei seotilde ntildeeaacuten ntildeaacircu

Cuotildeng nhocircoslash Houmlugravea Theaacute Hanh cam chograveu theo leaumlnh neacircn Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten chaelignh quaacircn loumlotilde ruugravet veagrave choumlugrave neaacuteu caucirc hai cuoslashng veagrave caucirc thigrave tuy laoslash khoacircng boucirc thaacircy nocirci bieacircn coumlocircng nhoumlng cougrave ai bieaacutet ntildeeaacuten caugravei duotildeng caucircm maoslash ngoumlocircoslashi thoumlocircoslashng khoacircng thearing bigrave kogravep Moatildei khi nghoacute ntildeeaacuten ta laiumli buoslashi nguoslashi rocirci leauml Cooslashn Toacircn Soacute Nghograve thigrave ntildeaacircu phaucirci khoacircng bieaacutet traatildem toumlocircucircng leauml coacircng thaagraven thoumlocircucircng ntildeeaacuten caugravec ntildeocircoslashi sau neaacuteu nhouml boucirc migravenh thigrave con chaugraveu ntildeocircoslashi ntildeocircoslashi theaacute taaumlp coacircng toumlocircugravec

Ngoumlocircoslashi ta ai maoslash khoacircng cheaacutet huoaacuteng chi y cuotildeng muoaacuten xung phong cho ntildeeaacuten cheaacutet nhoumlng vigrave nghe locircoslashi cuucirca Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey vieaumlc noumlocircugravec laoslashm troiumlng neacircn ntildeaoslashnh quay veagrave ntildeearing chograveu cho traatildem traugravech phaiumlt nhoumlng ntildeaacircu phaucirci traatildem khoacircng cougrave loumlocirciumlng bao dung maoslash cooslashn baeacutet toaumli hay sao

Hai keucirc baagravey toacirci kia vieaumlc khoacircng gioaacuteng nhau nhoumlng looslashng cuoslashng laoslash moaumlt Cuotildeng nhocircoslash cougrave cocirc hoaumli naoslashy ngoumlocircoslashi ntildeoumlugraveng ntildeaagraveu ntildeoaoslashn quaacircn cougrave thearing ntildeoumla ntildeoumlocirciumlc quaacircn quay veagrave maoslash ba toumlocircugraveng cuotildeng cougrave ntildeeagraven thocircoslash nocirci phieacircn quoaacutec ntildeearing ghi nhocircugrave taaacutem looslashng trung

Nguyeatilden Hueauml cuotildeng vigrave theaacute socirciuml toaumli caagraveu haoslashng khoacircng toaacuten coacircng moaumlt ntildeoaumli quaacircn maoslash ntildeogravenh ntildeoumlocirciumlc haucirci bang quaucirc laoslash vaaumln may xoay chuyearingn maeumlc nhieacircn che chocircucirc choumlugrave ntildeaacircu phaucirci moaumlt migravenh ta tiacutenh toaugraven maoslash ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircu

Toumloslash nay trocircucirc ntildei ta caoslashng theacircm kiacutenh caaringn chocircoslash ntildeocirciumli ocircn trocircoslashi ntildeearing mong saugraveu naecircm noumlotildea seotilde qui chiacutenh Ta haugrave chauacuteng nghoacute ntildeeaacuten vieaumlc ly bieaumlt ngay khi cooslashn soaacuteng hay sao Nhoumlotildeng locircoslashi boaring vogravenh cho caugravec boumlugravec An Nam chieaacuten ntildeoagrave do ntildeougrave maoslash laoslashm vaaumly

Nguyeacircn vaecircn

阮惠復至黎城黎維祁仍棄其國可謂變出不意然予調福康安為兩廣總督仍將集

兵聲討迨阮惠再四籲懇又遣親姪阮光顯詣福康安處資表求降

福康安察其情形實出至誠然後據情入告予因思黎維祁不能立國既徵天心厭

棄而中朝又不利其土地即使集兵聲討亦不過歸於降服而究未必即服其心

則何如

此之不戰而屈者發於中誠蕆功寧眾轉為大順之機是更足以見天心之佑予

躬實為至厚耳

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 20: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

20

予自定伊犁平回部剿金川以至近日戡定臺彎之役皆經指授機要戰無不克

攻無不取以成此數大功蓋戡亂伐暴難言偃武則雖不能有征無戰而俱獲成功

要皆天心佑順乃克臻此

Dogravech aacircm

Nguyeatilden Hueauml phuiumlc chiacute Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash nhoumlng khiacute kyoslash quoaacutec khaucirc vograve bieaacuten xuaaacutet baaacutet yugrave nhieacircn Douml ntildeieagraveu Phuugravec Khang An vi Loumlocircotildeng Quaucircng toaringng ntildeoaacutec nhoumlng toumlocircugraveng taaumlp binh thanh thaucirco Ntildeaotildei Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn houmliumlu khiearingn thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn ngheauml Phuugravec Khang An xoumlugrave touml biearingu caagraveu haoslashng

Phuugravec Khang An saugravet kyoslash tigravenh higravenh thoumliumlc xuaaacutet chiacute thaoslashnh nhieacircn haaumlu coumlugrave tigravenh nhaaumlp caugraveo Douml nhaacircn touml Leacirc Duy Kyoslash baaacutet naecircng laaumlp quoaacutec kyugrave troumlng thieacircn taacircm yeaacutem khiacute nhi Trung trieagraveu houmliumlu baaacutet locirciumli kyoslash thoaring ntildeogravea toumlugravec soumlucirc taaumlp binh thanh thaucirco dieaumlc baaacutet quaugrave qui ouml haoslashng phuiumlc nhi coumlugraveu vograve taaacutet toumlugravec phuiumlc kyoslash taacircm taeacutec haoslash nhouml

Thoumlucirc chi baaacutet chieaacuten nhi khuaaacutet giaucirc phaugravet ouml trung thaoslashnh siearingn coacircng ninh chuugraveng chuyearingn vi ntildeaiumli thuaaumln chi cocirc Thograve caugravenh tuugravec doacute kieaacuten thieacircn taacircm chi houmliumlu Douml cung thoumliumlc vi chiacute haaumlu nhoacute

Douml toumliuml ntildeogravenh Y Leacirc bigravenh Hoagravei Boauml tieatildeu Kim Xuyeacircn doacute chiacute caaumln nhaaumlt kham ntildeogravenh Ntildeaoslashi Loan chi dogravech giai kinh chaelig thuiuml cocirc yeaacuteu chieaacuten voacirc baaacutet khaeacutec coacircng voacirc baaacutet thuucirc doacute thaoslashnh thoumlucirc soaring ntildeaiumli coacircng Caugravei kham loaiumln phaiumlt baiumlo nan ngoacircn yearingn vootilde taeacutec tuy baaacutet naecircng houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten nhi caacircu hoaiumlch thaoslashnh coacircng yeaacuteu giai thieacircn taacircm houmliumlu thuaaumln naotildei khaeacutec traecircn thoumlucirc

Dogravech nghoacutea

Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Leacirc thaoslashnh Leacirc Duy Kyoslash boucirc noumlocircugravec (maoslash chaiumly) vieaumlc ntildeougrave quaucirc laoslash khoacircng doumliuml lieaumlu ntildeoumlocirciumlc Ta ntildeoumla Phuugravec Khang An sang laoslashm toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng taaumlp trung binh liacutenh ntildeieagraveu ntildeoaumlng toumlocircugraveng soacute ntildeearing chinh phaiumlt Theaacute nhoumlng Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven khaaringn khoaucircn xin haoslashng laiumli sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten taaumln nocirci Phuugravec Khang An daacircng biearingu

Phuugravec Khang An xem xeugravet tigravenh higravenh thaaacutey quaucirc laoslash thaoslashnh thoumliumlc neacircn coumlugrave theaacute maoslash taacircu leacircn Ta nghoacute Leacirc Duy Kyoslash khoacircng thearing laaumlp quoaacutec neacircn looslashng trocircoslashi gheugravet boucirc maoslash trieagraveu ntildeigravenh thigrave khoacircng maoslashng ntildeeaacuten caugravei locirciumli ntildeaaacutet ntildeai vieaumlc taaumlp trung binh loumliumlc ntildeearing chinh phaiumlt cuotildeng khoacircng ngoaoslashi muiumlc ntildeiacutech baeacutet y haoslashng phuiumlc (cougrave thaeacuteng) choumla chaeacutec ntildeaotilde chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc looslashng ngoumlocircoslashi thigrave bieaacutet laoslashm sao

Vaaumly maoslash khoacircng caagraven ntildeaugravenh vaatilden khuaaacutet ntildeoumlocirciumlc laoslash do looslashng thaoslashnh xiearingn doumlocircng coacircng lao ngoumlocircoslashi ngoumlocircoslashi an oaringn bieaacuten thaoslashnh cocirc hoaumli ntildeaiumli thuaaumln Nhouml theaacute hauacuten thaaacutey ntildeoumlocirciumlc ntildeaacircy laoslash yugrave trocircoslashi ntildeuucirc bieaacutet phuugravec cuucirca ta thaaumlt laoslash daagravey vaaumly

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 21: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

21

Ta toumloslash khi bigravenh ntildeogravenh Y Leacirc Hoagravei Boauml tieatildeu troumloslash Kim Xuyeacircn roagravei mocircugravei ntildeaacircy laiumli deiumlp yeacircn Ntildeaoslashi Loan cuotildeng ntildeeagraveu hoaiumlch ntildeogravenh ra nhoumlotildeng ntildeieagraveu cocirc baucircn khoacircng laagraven ntildeaugravenh naoslasho khoacircng ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc khoacircng laagraven coacircng naoslasho maoslash khoacircng thu ntildeoumlocirciumlc neacircn mocircugravei ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc maaacutey chieaacuten thaeacuteng locircugraven nhouml theaacute Vieaumlc troumloslash loaiumln phaiumlt baiumlo khougrave nougravei laoslash khoacircng duoslashng ntildeeaacuten vootilde loumliumlc neacircn chauacuteng thearing houmlotildeu chinh voacirc chieaacuten (ntildeem quaacircn ntildei maoslash khoacircng ntildeaugravenh) maoslash gaeumlt haugravei ntildeoumlocirciumlc thaoslashnh coacircng nhoumlng phaucirci thuaaumln theo looslashng trocircoslashi thigrave mocircugravei cougrave thearing ntildeoumlocirciumlc nhouml theaacute

Locircoslashi baoslashn

Soumlucirc nhaoslash Thanh khi cheugravep veagrave vieaumlc ntildeem quaacircn sang ntildeaugravenh noumlocircugravec ta ntildeaotilde nhaaacuten maiumlnh vaoslasho moaumlt chi tieaacutet Ntildeougrave laoslash khi nghe tin quaacircn Taacircy Socircn tieaacuten ra Baeacutec Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde muoaacuten ntildeiacutech thaacircn chaelig huy quaacircn Thanh ngoumliuml ntildeogravech maeumlc duoslash nhieagraveu tin toumlugravec baaacutet locirciumli toumloslash khaeacutep caugravec maeumlt traaumln kearing caucirc tin vua Leacirc ntildeaotilde cuoslashng gia quyeaacuten boucirc troaacuten

Khi thaaacutey Toacircn Soacute Nghograve khaecircng khaecircng moaumlt traaumln toumlucirc chieaacuten Houmlugravea Theaacute Hanh ntildeaotilde ghigravem coumlocircng ngoumliumla cuucirca toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli thaagraven vaoslash ntildeoumla ra lyugrave leotilde raegraveng neaacuteu nhouml chauacuteng may hoiuml Toacircn toumlucirc traaumln thigrave seotilde nhuiumlc cho quoaacutec thearing vaoslash khuyeacircn Toacircn neacircn vigrave nghoacutea locircugraven maoslash chaelig huy vieaumlc ruugravet lui cougrave caugravec toumlocircugraveng (Toacircn) Khaugravenh Thaoslashnh vaoslash Lyugrave Hoaugrave Long hoauml toaacuteng Coumliumlc chauacuteng ntildeaotilde Toacircn Soacute Nghograve phaucirci voumlocirciumlt caagraveu phao soacircng Nhoacute Haoslash vaoslash Houmlugravea Theaacute Hanh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng Troumlocircng Trieagraveu Long ocircucirc laiumli chieaacuten ntildeaaacuteu cho tocircugravei cheaacutet Daaumlt soumliuml naoslashy ntildeoumlocirciumlc nhaeacutec laiumli trong khaugrave nhieagraveu saugravech vocircucirc chiacutenh soumlucirc cuotildeng nhouml daotilde soumlucirc

Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事輯覽)18 taaumlp II toumloslash trang 930 ntildeeaacuten 931 cougrave cheugravep nhouml sau

Houmlugravea Theaacute Hanh ra soumlugravec can ngaecircn Toacircn Soacute Nghograve

Houmlugravea Traugraveng Lieaumlt teacircn laoslash Theaacute Hanh ngoumlocircoslashi Thaoslashnh Ntildeoacirc toaring tieacircn ngoumlocircoslashi Hoagravei OAcircng xuaaacutet thaacircn binh nghieaumlp khi ntildeaugravenh Kim Xuyeacircn laaumlp coacircng leacircn ntildeeaacuten Chuyeacircn Khoaringn A Vaecircn Thaoslashnh cougrave yugrave coi troiumlng oacircng nougravei

- Keucirc vootilde thaagraven hiearingu ntildeoumlocirciumlc ntildeaiumli nghoacutea chaelig duy moaumlt migravenh Houmlugravea moatilde maoslash thoacirci

Sau leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Quaucircng Taacircy Ntildeeaacuten khi quoaacutec voumlocircng noumlocircugravec An Nam laoslash Leacirc Duy Kyoslash bograve chuugravea ntildeaaacutet Thanh Hoaugrave laoslash Nguyeatilden Quang Bigravenh ntildeaugravenh ntildeuoaringi gootilde coumlucirca quan caagraveu vieaumln khi ntildeougrave Toacircn Vaecircn Toacutenh Soacute Nghograve laoslash toaringng ntildeoaacutec ntildeaaacutet Quaucircng toumliuml cho laoslash migravenh cougrave taoslashi caagravem quaacircn neacircn chuucirc yugrave duiumlng binh OAcircng nougravei

18 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光)(Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004) (6 taaumlp)

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 22: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

22

- Ntildeem quaacircn ntildeaugravenh boiumln Man Di baaumlc voumlocircng giaucirc cuotildeng khoacircng trograve noaringi Moaumlt khi binh lieacircn hoaiuml keaacutet khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten bao giocircoslash mocircugravei doumlugravet ntildeoumlocirciumlc

Toacircn khoacircng nghe locircoslashi aaacutey ntildeem quaacircn hai taelignh Quaucircng Ntildeoacircng Quaucircng Taacircy chinh phaiumlt Nguyeatilden Quang Bigravenh luugravec ntildeaagraveu baaacutet ngocircoslash thaaacutey voumlocircng souml ntildeeaacuten binh iacutet neacircn quay veagrave Thanh Hoaugrave ntildeieagraveu theacircm quaacircn Toacircn coacircng vigrave theaacute neacircn thaeacuteng locircugraven Vaoslasho ntildeoumlocirciumlc Leacirc thaoslashnh lieagraven chieaacutem laaacutey cung vua chaelig lo uoaacuteng roumlocirciumlu laoslashm thocirc chauacuteng coi quaacircn ntildeogravech vaoslasho ntildeaacircu OAcircng can raegraveng

- Quaacircn ta thaacircm nhaaumlp troiumlng ntildeogravea cuotildeng neacircn thaaumln troiumlng Huoaacuteng chi Quang Bigravenh choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet lui e cougrave ntildeieagraveu khoacircng ngocircoslash ntildeoumlocirciumlc chi baegraveng nhaacircn luugravec ntildeogravech choumla ra ntildeem quaacircn trocircucirc veagrave aaacutey laoslash thoumlocirciumlng keaacute

Toacircn ntildeaugravep

- Caugravei tiacutenh toaugraven cuucirca keucirc soacute ngoumlocirci sao maoslash bieaacutet ntildeoumlocirciumlc

Ntildeeaacuten khi Quang Bigravenh keugraveo binh trocircucirc laiumli Duy Kyoslash nhanh chaacircn boucirc noumlocircugravec chaiumly troumlocircugravec theaacute giaeumlc duotildeng maotildenh Toacircn Soacute Nghograve hoaucircng hoaacutet laaumlp caaumlp ntildeaotilde toan chograveu cheaacutet OAcircng (Houmlugravea Theaacute Hanh) ghigravem ngoumliumla hoiuml Toacircn laiumli can raegraveng

- Ngaoslashi laoslash ntildeaiumli thaagraven neaacuteu nhouml bograve thoumlocircng toaringn e quan heauml ntildeeaacuten quoaacutec thearing Theaacute Hanh naoslashy laoslash moaumlt keucirc vootilde phu may ntildeoumlocirciumlc beagrave treacircn tri ngoauml leacircn ntildeeaacuten choatilde caagravem cocircoslash mao ntildeem thaacircn tuaatilden quoaacutec cuotildeng phaucirci roagravei

OAcircng ra leaumlnh cho chouml toumlocircugraveng baucirco veauml Toacircn Soacute Nghograve trocircucirc veagrave quan aucirci moaumlt migravenh ntildeem maaacutey traecircm quaacircn ra ntildeaugravenh bograve ntildeogravech gieaacutet cheaacutet Quang Bigravenh ntildeem quaacircn ntildeuoaringi theo Vaecircn Toacutenh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng saeacutep baeacutet kogravep nguyeacircn soaugravei beacircn ta toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng tuoaringi treucirc haecircng haugravei ntildeem binh ra choaacuteng coumliuml Ntildeaugravenh ntildeeaacuten khi trocircoslashi saugraveng Thoumlocirciumlng ntildeaacircm cheaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey chuiumlc ngoumlocircoslashi maugraveu nhuoaumlm ntildeoucirc caucirc augraveo giaugravep Veagrave sau vieaumln binh khoacircng tocircugravei kogravep beoslashn ruugravet kieaacutem ra than raegraveng

- Troumlocirciumlng phu ntildeoumlocirciumlc cheaacutet (ocircucirc sa troumlocircoslashng) aaacutey laoslash thoaucirc chiacute roagravei Theaacute nhoumlng khoacircng cheaacutet veagrave tay ntildeaiumli ntildeogravech maoslash cheaacutet ocircucirc trong tay ntildeoumlugravea taagravem thoumlocircoslashng khoacircng khoucirci uoaringng caugravei duotildeng cuucirca ta chi baegraveng ntildeearing khoucirci nhuiumlc cho tieacircn theaacute vaaumly

Nougravei xong coumlugravea coaring toumliuml toumlucirc Toacircn Soacute Nghograve lieagraven chaeumlt caagraveu chaaumlt vaaumlt laeacutem mocircugravei ntildeem ntildeoumlocirciumlc taoslashn quaacircn chaiumly veagrave ntildeeaacuten coumlucirca quan toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Lyugrave Hoaugrave Long troumlocircugravec sau cuotildeng bograve gieaacutet bao nhieacircu loumlocircng thoumliumlc khiacute giocircugravei ntildeeagraveu bograve ntildeogravech laaacutey heaacutet

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 23: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

23

Khi nghe chuyeaumln ntildeougrave Thuaagraven Hoaoslashng Ntildeeaacute (toumlugravec vua Caoslashn Long) cho laoslash oacircng bieaacutet ntildeaiumli thearing heaacutet soumlugravec thoumlocircng tieaacutec phong toumlocircugravec Traugraveng Lieaumlt Baugrave ntildeem vaoslasho thocircoslash ocircucirc Chieacircu Trung Toumloslash Con oacircng laoslash Quaacircn Moacircn Coacircng Vaecircn Moacirc ntildeoumlocirciumlc toumlocircugravec thograve veauml laoslashm ntildeeaacuten ntildeeagrave ntildeoaacutec Phuugravec Kieaacuten trong chieaacuten dogravech Xuyeacircn Socircucirc cuotildeng raaacutet duotildeng caucircm quaucirc laoslash theaacute gia

(triacutech trong Khieaacuteu Ntildeigravenh Tuiumlc Luiumlc-嘯亭續錄 quyearingn 2)

Dieatilden tieaacuten treacircn quaucirc laoslash ntildeeiumlp nhouml moaumlt caacircu chuyeaumln trong tiearingu thuyeaacutet Khoacircng iacutet ngoumlocircoslashi ntildeaotilde toaacuten giaaacutey moumliumlc ntildeearing doumliumlng thaoslashnh moaumlt trang soumlucirc trung nghoacutea vaoslash chiacutenh vua Caoslashn Long ndash nhouml ntildeaotilde ghi ocircucirc treacircn ndash cuotildeng ngaaumlm nguoslashi rocirci leauml khi nhaeacutec ntildeeaacuten nhoumlotildeng trung thaagraven ntildeaotilde boucirc maiumlng trong cuoaumlc Nam chinh Soumliuml thoumliumlc ntildeougrave nhouml theaacute naoslasho

Thoumliumlc teaacute traaumln ntildeaugravenh muoslasha Xuaacircn naecircm Kyucirc Daaumlu khoacircng oai huoslashng nhouml theaacute Caugravec soumlucirc gia Trung Hoa sau naoslashy ntildeeagraveu ntildeoagraveng yugrave moaumlt ntildeiearingm Toacircn Soacute Nghograve laoslash keucirc tham sinh uyugrave toumlucirc voumloslasha nghe tin quaacircn Taacircy Socircn keugraveo ntildeeaacuten ntildeaotilde boucirc chaiumly troumlocircugravec caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh hoaacutet hoaucircng chaiumly theo Khi voumloslasha thoaugravet naiumln qua khoucirci soacircng Nhoacute Haoslash Toacircn Soacute Nghograve lieagraven sai ngoumlocircoslashi chaeumlt ntildeoumlugravet caagraveu phao khieaacuten cho toaoslashn boauml binh soacute vaoslash toumlocircugraveng laotildenh doumlocircugravei quyeagraven bograve keiumlt laiumli beacircn kia soacircng moaumlt soaacute toumlucirc traaumln moaumlt soaacute chen nhau rocirci xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Caugravec toumlocircugraveng nhaoslash Thanh ntildeeagraveu cheaacutet maaacutet xaugravec khoacircng thaaacutey nougravei gigrave ntildeeaacuten vieaumlc toaacuteng taugraveng moauml phaagraven ngoaiumli troumloslash nhoumlotildeng naaacutem moagrave taaumlp thearing chaaacutet thaoslashnh gooslash ocircucirc ngoaiumli oacirc Thaecircng Long Nhoumlotildeng chuyeaumln anh huoslashng ntildeoumlocirciumlc mieacircu taucirc ntildeeagraveu chaelig laoslash toumlocircucircng toumlocirciumlng maoslash thoacirci19

Chu Vieatilden Lieacircm (周遠廉) trong Caoslashn Long Hoaoslashng Ntildeeaacute ntildeaiumli truyeaumln (乾隆皇帝大傳) ntildeaotilde nhaaumln xeugravet raaacutet maeliga mai nhouml sau

Theo taaacuteu thouml cuucirca hoiuml Toacircn thigrave ldquongaoslashy moagraveng hai thaugraveng gieacircng Leacirc Duy Kyoslash ntildeeaacuten baugraveo tin raegraveng quaacircn nhaoslash Leacirc traaacuten ntildeougraveng ocircucirc maeumlt nam ntildeaotilde bograve Nguyeatilden quaacircn tieaacuten ntildeaugravenh phao tin raegraveng ntildeearing traucirc thuoslash roumlucirca haaumln Toacircn voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildei ngaecircn ntildeogravech Leacirc Duy Kyoslash nghe tin Nguyeatilden Hueauml ntildeiacutech thaacircn tocircugravei looslashng tan daiuml naugravet tay boagraveng con thocirc daeacutet meiuml chaiumly troaacuten qua soacircng Phuugrave Loumlocircng khieaacuten cho tigravenh theaacute hoaucircng loaiumln daacircn chuugraveng cuotildeng uoslashn uoslashn boucirc chaiumlyrdquo Cooslashn Toacircn vaoslash ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden binh khaugraveng coumliuml nhoumlng quaacircn Nguyeatilden ntildeoacircng quaugrave ldquontildeem ntildeaiumli binh vaacircy kiacuten boaacuten beagraverdquo khieaacuten Toacircn phaucirci ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo roagravei sau ntildeougrave ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveu veagrave phiacutea baeacutec ngaiumlnrdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildei ntildeeaacuten gioumlotildea caagraveu ldquotroumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng soacircngrdquo ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng tham toumlocircugraveng Doumlocircng Houmlng Long Voumlocircng Tuyeacircn Anh Laacircm vaoslash du kiacutech Minh Truiuml khoacircng qua caagraveu kogravep hieaumln nay khoacircng bieaacutet tin toumlugravec Soaacute quaacircn daatilden theo ntildeoumlocirciumlc nhaaumlp quan toaringng coaumlng chaelig cooslashn ba nghigraven vaoslashi

19 Xem theacircm ldquoTraaumln Kyucirc Daaumlurdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 24: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

24

traecircm ngoumlocircoslashi Thaelignh caagraveu hoaoslashng thoumlocirciumlng caugravech choumlugravec trograve toaumli ldquontildeearing raecircn ntildee keucirc khoacircng bieaacutet caugravech ntildeieagraveu quaacircnrdquo

Toacircn Soacute Nghograve hiearingn nhieacircn che daaacuteu caugravei toaumli tham soaacuteng socirciuml cheaacutet hoaacutet hoaucircng boucirc chaiumly cuucirca migravenh Y thoumliumlc ra tigravem ntildeoumlocircoslashng chaiumly troaacutei cheaacutet laaacutey ntildeaacircu ra ldquovoumlocirciumlt truoslashng vi thoaugravet rardquo ntildeearing maoslash ldquotoumloslash toumloslash ruugravet quaacircn theo phuoslash kieagraveurdquo Toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long ntildeaotilde toumloslashng ntildei ntildeaugravenh Mieaacuten Ntildeieaumln bigravenh Kim Xuyeacircn tieatildeu Ntildeaoslashi Loan bao nhieacircu traaumln locircugraven nhieagraveu laagraven laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao toumloslash ntildeoacirc ti leacircn ntildeeaacuten toaringng binh choumlugrave cougrave phaucirci laoslash ntildeoumlugravea treucirc leacircn ba ntildeearing ntildeeaacuten noatildei ntildei qua caagraveu troumlocirciumlt chaacircn rocirci xuoaacuteng noumlocircugravec rootilde raoslashng laoslash ntildeaoslasho binh baiumli toumlocircugraveng chen laaacuten nhau ngaotilde xuoaacuteng soacircng cheaacutet ntildeuoaacutei Cooslashn nhouml boiumln Houmlugravea Theaacute Hanh ldquokhoacircng qua caagraveu kograveprdquo ntildeeaacuten nay choumla bieaacutet tin toumlugravec vigrave cougrave cooslashn caagraveu ntildeaacircu maoslash qua toaringng ntildeoaacutec ntildeaiumli nhaacircn chaelig lo baucirco toaoslashn tiacutenh meaumlnh cho migravenh neacircn sai quaacircn chaeumlt ntildeoumlugravet roagravei

Toacircn Soacute Nghograve khoacircng hoaring danh xuaaacutet thaacircn tieaacuten soacute ntildeaotilde toumloslashng laoslashm choumlocircng kinh (thouml kyugrave cuucirca nhaoslash vua) trong Quaacircn Cocirc Xoumlugrave gioucirci ngheagrave vieaacutet taaacuteu trieaumlp neacircn bieaacuten caugravei toaumli taagravey ntildeigravenh tham coacircng vi chaelig khinh ntildeogravech cheaacutet toumlocircugraveng socirciuml cheaacutet boucirc chaiumly cuucirca migravenh cho nhoucirc laiumli theacircm maeacutem theacircm muoaacutei vaoslasho caugravei vieaumlc ntildeieagraveu quaacircn khoacircng ntildeuugraveng pheugravep locircoslashi leotilde thaaumlt ntildeaugraveng xaaacuteu hoaring looslashng daiuml thaaumlt ntildeaugraveng traugravech coumlugrave 20

Trong khi ntildeougrave vua Caoslashn Long vaatilden toumlocircucircng raegraveng quaacircn Thanh ntildeaotilde anh duotildeng ntildeaugravenh moaumlt traaumln long trocircoslashi locircucirc ntildeaaacutet caugravec toumlocircugraveng ai naaacutey taaumln trung baugraveo quoaacutec neacircn ghi trong toumliuml ngoacircn nhoumlotildeng ntildeieagraveu ocircucirc treacircn caecircn coumlugrave vaoslasho nhoumlotildeng gigrave ngoumlocircoslashi ta muoaacuten cho oacircng nghe choumlugrave khoacircng phaucirci laoslash soumliuml thaaumlt

20 Haoslash Nam nhaacircn daacircn xb xaotilde 1996 tr 591-2

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 25: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

25

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NHAAacuteT 嘉 觀 訶 戶 之 戰 圖

Gia Quan Ha Hoauml chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

孫士毅出鎮南關在諒山分兵兩路一由枚坡令參將張純等至嘉觀

路會齊一由江漢令總兵張朝龍等經趨三異柱右等處嘉觀屯聚

多人一聞大兵勢盛望風驚逸而不從亂之土官率領土民數百人俯伏

投順自此經過嘉觀奮力剿殺或跽而降或抗而殲或擒而戮

追至訶戶地方山谷峻隘適張朝龍截其去路會合夾功剿殺不可

勝計

Dogravech aacircm

Toacircn Soacute Nghograve xuaaacutet Traaacuten Nam Quan taiumli Laiumlng Socircn phaacircn binh loumlocircotildeng loauml nhaaacutet do Mai Pha leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng chiacute Gia Quan loauml hoaumli teagrave nhaaacutet do Giang Haugraven leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeauacuteng kiacutenh xu Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave Gia Quan truaacircn tuiuml Ntildea nhaacircn nhaaacutet vaecircn ntildeaiumli binh theaacute thogravenh voiumlng phong kinh daaumlt nhi baaacutet tuoslashng loaiumln chi Thoaring quan suaaacutet laotildenh thoaring daacircn soaring baugravech nhaacircn phuucirc phuiumlc ntildeaagraveu thuaaumln Toumliuml thoumlucirc kinh quaugrave Gia Quan phaaacuten loumliumlc tieatildeu saugravet hoaeumlc kicirc nhi haoslashng hoaeumlc khaugraveng nhi tieacircm hoaeumlc caagravem nhi luiumlc Truy chiacute Ha Hoauml ntildeogravea phoumlocircng socircn coaacutec tuaaacuten aucirci thiacutech Troumlocircng Trieagraveu Long tieaumlt kyoslash khoumlugrave loauml hoaumli hocirciumlp giaugravep coacircng tieatildeu saugravet baaacutet khaucirc thaeacuteng keaacute

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 26: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

26

Dogravech nghoacutea

Toacircn Soacute Nghograve ra khoucirci Traaacuten Nam Quan ntildeeaacuten Laiumlng Socircn chia binh ra laoslashm hai ngaucirc moaumlt do Mai Pha sai tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven (heiumln) seotilde gaeumlp laiumli ocircucirc Gia Quan moaumlt do Giang Haugraven sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long theo houmlocircugraveng Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu cuotildeng gaeumlp ocircucirc Gia Quan Nhieagraveu ngoumlocircoslashi nghe tin ntildeaiumli binh theaacute maiumlnh hoaucircng loaiumln khoacircng nghe leaumlnh thoaring quan daatilden maaacutey traecircm ngoumlocircoslashi ra guiumlc ntildeaagraveu qui thuaaumln

Toumloslash ntildeougrave ntildei qua Gia Quan ra soumlugravec cheugravem gieaacutet khieaacuten cho keucirc thigrave quigrave xuoaacuteng ntildeaagraveu haoslashng choaacuteng laiumli thigrave bograve thua bograve baeacutet thigrave xoumlucirc toumlucirc Ntildeuoaringi theo ntildeeaacuten Ha Hoauml gaeumlp choatilde hoaacutec nuugravei cheacircnh veacircnh Troumlocircng Trieagraveu Long lieagraven chaeumln ntildeoumlocircoslashng ruugravet hai beacircn giaugravep coacircng gieaacutet khoacircng bieaacutet bao nhieacircu maoslash kearing

Nguyeacircn vaecircn

河邊求救恤諸煢

無外王師事有征

禁旅不須七萃發

總戎惟帥兩彊兵

持危治亂原出正

丹食壺漿多順迎

螳臂挪當大車轍

嘉觀一戰赫先聲

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Haoslash bieacircn caagraveu coumlugraveu tuaaacutet chouml quyoslashnh

Voacirc ngoaiumli voumlocircng souml soumliuml houmlotildeu chinh

Caaacutem loumlotilde baaacutet tu thaaacutet tuicirc phaugravet

Toaringng nhung duy soaugravei loumlocircotildeng coumlocircng binh

Trigrave nguy trograve loaiumln nguyeacircn xuaaacutet chiacutenh

Ntildean thoumliumlc hoagrave toumlocircng ntildea thuaaumln ngheacircnh

Ntildeoumlocircoslashng tiacute na ntildeoumlocircng ntildeaiumli xa trieaumlt

Gia Quan nhaaacutet chieaacuten haugravech tieacircn thanh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 27: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

27

Xougravet thoumlocircng cho keucirc bocirc vocirc beacircn soacircng caagraveu coumlugraveu

Voumlocircng souml chinh phaiumlt khoacircng ngoaoslashi nhoumlotildeng vieaumlc nhouml theaacute

Khoacircng phaucirci ntildeocirciumli ntildeeaacuten quaacircn cuucirca trieagraveu ntildeigravenh

Chaelig caagraven ntildeoaacutec suaaacutet hai vuoslashng bieacircn giocircugravei laoslash ntildeuucirc

Giuugravep keucirc nguy deiumlp loaiumln laoslash leotilde chiacutenh ntildeaugraveng

Daacircn chuugraveng ntildeem gioucirc cocircm baagraveu noumlocircugravec ra ntildeougraven tieaacutep

Con boiuml ngoumliumla daugravem gioumlocircng caoslashng choaacuteng laiumli baugravenh xe

Traaumln chieaacuten Gia Quan thaaumlt laoslash loumloslashng laatildey

Nguyeacircn vaecircn

安南數代以來被陪臣鄭氏世擅國柄阮惠藉詞伐鄭旋即佔據黎城以至嗣孫黎維

祁出走至上年五月內嗣孫之母妻眷屬奔至廣西水口關外沿河地方號呼求救疆

臣以聞

予憐其恭順本朝百數十年即降旨從優撫卹並令督臣興師致討大義所關事

非得已

初孫士毅奏請素有威望重臣督率旗兵勁旅至彼征剿予以道路窵遠揀發稽時

且該督素稱賢能深堪倚任提督許世亨亦才猷夙著因即命統原駐各關隘廣西兵四千

名又添調一千名及檄調廣東兵五千名共足一萬之數令總兵張朝龍尚維昇

等分領前進而第一戰參將張純等即有嘉觀之捷剿殺無數先聲固已奪人

Dogravech aacircm

An Nam soaring ntildeaiumli doacute lai bograve boagravei thaagraven Trogravenh thograve theaacute thieaumln quoaacutec biacutenh Nguyeatilden Hueauml taiuml toumloslash phaiumlt Trogravenh toaoslashn toumlugravec chieaacutem coumlugrave Leacirc thaoslashnh doacute chiacute toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash xuaaacutet taaringu Chiacute thoumlocirciumlng nieacircn nguotilde nguyeaumlt noaumli toumliuml toacircn chi maatildeu theacirc quyeaacuten thuoaumlc boacircn chiacute Quaucircng Taacircy Thuucircy Khaaringu quan ngoaiumli duyeacircn haoslash ntildeogravea phoumlocircng hieaumlu hoacirc caagraveu coumlugraveu coumlocircng thaagraven doacute vaecircn

Douml laacircn kyoslash cung thuaaumln baucircn trieagraveu baugravech soaring thaaumlp nieacircn toumlugravec giaugraveng chaelig oumlu phuucirc tuaaacutet togravenh leaumlnh ntildeoaacutec thaagraven houmlng souml chiacute thaucirco ntildeaiumli nghoacutea socircucirc quan soumliuml phi ntildeaeacutec doacute

Socirc Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu thaelignh houmlotildeu uy voiumlng troiumlng thaagraven ntildeoaacutec suaaacutet kyoslash binh kiacutenh loumlotilde chiacute baelig chinh tieatildeu Douml doacute ntildeaiumlo loauml ntildeieaacuteu vieatilden giaucircn phaugravet keacirc thocircoslashi thaucirc cai ntildeoaacutec toaacute xoumlng hieagraven naecircng thaacircm kham yucirc nhieaumlm ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh dieaumlc taoslashi du tuugravec troumlugrave nhaacircn toumlugravec meaumlnh thoaacuteng nguyeacircn truugrave caugravec quan aucirci Quaucircng Taacircy binh toumlugrave thieacircn danh houmliumlu thieacircm ntildeieagraveu nhaaacutet thieacircn danh caaumlp hogravech ntildeieagraveu Quaucircng Ntildeoacircng binh nguotilde thieacircn danh coaumlng tuugravec nhaaacutet vaiumln chi soaacute Leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng phaacircn laotildenh tieagraven tieaacuten nhi ntildeeauml nhaaacutet chieaacuten

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 28: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

28

tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeauacuteng toumlugravec houmlotildeu Gia Quan chi tieaumlp tieatildeu saugravet voacirc soaacute tieacircn thanh coaacute doacute ntildeoaiumlt nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Noumlocircugravec An Nam trong maaacutey ntildeocircoslashi qua bograve boagravei thaagraven hoiuml Trogravenh naeacutem gioumlotilde quyeagraven biacutenh Nguyeatilden Hueauml laaacutey tieaacuteng phaiumlt Trogravenh chieaacutem laaacutey Leacirc thaoslashnh (toumlugravec Thaecircng Long) khieaacuten cho toumliuml toacircn Leacirc Duy Kyoslash phaucirci boucirc chaiumly Ntildeeaacuten thaugraveng naecircm naecircm ngoaugravei meiuml vocirciuml vaoslash thaacircn quyeaacuten toumliuml toacircn chaiumly sang Thuyucirc Khaaringu quan ocircucirc beacircn ngoaoslashi bocircoslash soacircng thuoaumlc taelignh Quaucircng Taacircy keacircu la caagraveu coumlugraveu quan ocircucirc bieacircn giocircugravei nghe ntildeoumlocirciumlc

Ta thoumlocircng xougravet cho hoiuml ntildeaotilde cung thuaaumln baucircn trieagraveu hocircn moaumlt traecircm naecircm qua laaumlp toumlugravec giaugraveng chaelig phuucirc tuaaacutet ntildeoagraveng thocircoslashi ra leaumlnh cho toaringng ntildeoaacutec (Loumlocircotildeng Quaucircng) houmlng binh phaiumlt toaumli vieaumlc ntildeaiumli nghoacutea khoacircng thearing khoacircng laoslashm

Thoaiumlt tieacircn Toacircn Soacute Nghograve taacircu leacircn xin cho moaumlt troiumlng thaagraven cougrave uy voiumlng chaelig huy kyoslash binh (toumlugravec Baugravet Kyoslash Binh laoslash liacutenh chiacutenh qui cuucirca nhaoslash Thanh) sang beacircn ntildeougrave tieatildeu phaiumlt Ta thaaacutey ntildeoumlocircoslashng ntildei xa xoacirci caagraven phaucirci cougrave ngoumlocircoslashi taoslashi gioucirci neacircn sai ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh laaumlp toumlugravec traaacuten thuucirc caugravec quan aucirci ntildeem boaacuten nghigraven quaacircn Quaucircng Taacircy sau theacircm moaumlt nghigraven quaacircn noumlotildea roagravei ntildeieagraveu naecircm nghigraven quaacircn Quaucircng Ntildeoacircng cho ntildeuucirc moaumlt vaiumln sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng chia ra tieaacuten leacircn Ngay traaumln ntildeaagraveu tieacircn ocircucirc Gia Quan tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaotilde thaeacuteng locircugraven gieaacutet ntildeoumlocirciumlc voacirc soaacute tieaacuteng taecircm loumloslashng laatildey khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu chaaacuten ntildeoaumlng

Locircoslashi baoslashn

Cho ntildeeaacuten nay phaagraven locircugraven soumlucirc ta cuotildeng nhouml soumlucirc Taoslashu ntildeeagraveu cho raegraveng nhaoslash Thanh cougrave yugrave ntildeoaumlng binh toumloslash khi thaugravei haaumlu nhaoslash Leacirc sang Long Chaacircu ldquogaoslasho khougravec xin coumlugraveu vieaumlnrdquo Thoumliumlc ra boumlocircugravec ntildeoumlocircoslashng loumlu laiumlc cuucirca thaacircn quyeaacuten nhaoslash Leacirc khoacircng phaucirci laoslash ntildeoumlugraveng beacircn bocircoslash soacircng caagraveu coumlugraveu roagravei ntildeoumlocirciumlc quan quaacircn nhaoslash Thanh ntildeeaacuten giaucirci vaacircy nhouml trong locircoslashi taacircu cuucirca quan laiumli Loumlocircotildeng Quaucircng Theo Leacirc Quyugravenh trong Baeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugrave thigrave

Thaugraveng gieacircng naecircm Maaumlu Thaacircn nieacircn hieaumlu Caoslashn Long thoumlugrave 53 (1788) vua (Chieacircu Thoaacuteng) truugrave ocircucirc Giang Baeacutec Thaugraveng 2 ntildei veagrave Ntildeoacircng roagravei ntildei Vograve Hoaoslashng thuoaumlc Socircn Nam

Baaacutey giocircoslash Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc ntildeeagraveu ocircucirc Thaugravei nguyeacircn Quyugravenh vaacircng meaumlnh ntildei leacircn Baeacutec ntildeearing hoauml veauml Thaugravei haaumlu Thaugraveng 4 ntildeeaacuten Thaugravei nguyeacircn thaaacutey binh iacutet theaacute gaaacutep beoslashn ntildeoumla Thaugravei haaumlu ntildei traaacuten Muiumlc maotilde (nguyeacircn laagravem ra Muiumlc daotilde) thuoaumlc Cao baegraveng

Thaugraveng 5 quaacircn Taacircy Socircn thigravenh ligravenh tocircugravei phieacircn muiumlc Hoaoslashng Iacutech Hiearingu theo locircoslashi daeumln cuucirca ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec laaacutey thuyeagraven buoacircn ntildeoumla Quoaacutec maatildeu (Thaugravei haaumlu) thuaaumln

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 29: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

29

dooslashng ntildeeaacuten coumlucirca Thuyucirc khaaringu (coumlucirca soacircng Baegraveng vaoslasho bieacircn giocircugravei Long chaacircu) taiumlm truugrave ocircucirc treacircn moaumlt gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng thuoaumlc thoacircn Beaacuten xaotilde Phaaacutet meacirc

Ngaoslashy moagraveng 9 quaacircn Taacircy Socircn ntildeeaacuten ntildeoacircng Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu chia nhau hai ngaucirc maoslash ngaecircn choaacuteng Ntildeoaacutec ntildeoagraveng Nguyeatilden Huy Tuugravec Phoumlocirciumlng thearing haagraveu Nguyeatilden Quoaacutec Ntildeoaacuteng Troumlocircoslashng thu logravenh Phaiumlm Ntildeigravenh Quyeagraven cuoslashng nhau ntildeoumla Thaugravei haaumlu qua soacircng tocircugravei laoslashng Ntildeaaringu augraveo maoslash vaoslasho ntildeaaacutet Thanh Chieagraveu toaacutei Quyugravenh vaoslash Iacutech Hiearingu gioumlotilde gooslash nhoucirc ocircucirc gioumlotildea soacircng Phaaacutet meacirc Quaacircn Taacircy Socircn vaacircy phiacutea Taacircy nam Quaacircn gioumlotilde aucirci noaumli ntildeogravea ngaecircn phiacutea Ntildeoacircng baeacutec Lui tocircugravei ntildeeagraveu heaacutet ntildeoumlocircoslashng chaelig cooslashn cougrave thearing ntildeaugravenh ntildeeaacuten cheaacutet maoslash thoacirci May toaacutei ntildeeaacuten moumla giougrave to Trong ntildeeacircm toaacutei nhaacircn chocircugravep saugraveng maoslash loaumli qua soacircng Baeacutet ntildeaagraveu vaoslasho ntildeaaacutet Thanh taiumli laoslashng Ntildeaaringu augraveo trong nuugravei Ntildeoagrave socircn

Ngoumlocircoslashi nhaoslash cooslashn baucircy ntildeoumlugravea Saugraveng daaumly thaaacutey Thaugravei haaumlu vocircugravei Nguyeacircn phi Nguyeacircn toumlucirc caugravec tuoslashng thaagraven ntildeeagraveu ocircucirc trong ntildeoaumlng nuugravei Loumlocircng heaacutet Tigravem ntildeoumlocirciumlc vaoslashi bao ngoacirc ntildeem tieaacuten Cooslashn hocircn saugraveu moumlocirci ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu laaacutey reatilde toumlocirci boaring coaacutet chaelig ntildeaaumlp naugravet vaoslash quaucirc trong roumloslashng maoslash aecircn cho ntildeocircotilde ntildeougravei (nguyeacircn cheugravep doacute sinh coaacutet toaugravei boaring chaelig chaeacutec laagravem Saugravech Toumloslash nguyeacircn cougrave teacircn caacircy boaring coaacutet chaelig hoaeumlc phaugrave coaacute chaelig) Ngoumlocircoslashi nhaoslash toacirci Nguyeatilden Chaaringm bograve beaumlnh loumlocircotildei traeacuteng khoacircng ngocircoslash (sau khi) aecircn boaring coaacutet chaelig laaumlp toumlugravec khoucirci beaumlnh

La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp hai ndash troumlocircugravec taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 875-6

Theo pheugravep cuucirca Thanh trieagraveu moatildei khi ntildeoaumlng binh bao giocircoslash cuotildeng do Quaacircn Cocirc Xoumlugrave laaumlp keaacute hoaiumlch sau ntildeougrave hoaoslashng ntildeeaacute seotilde choiumln moaumlt ngoumlocircoslashi laoslashm nguyeacircn soaugravei tieaacutet cheaacute quaacircn ntildeoaumli Tuyoslash theo tigravenh higravenh maoslash caugravec taelignh phaucirci cung oumlugraveng binh liacutenh quaacircn nhu phoumlocircng tieaumln chuyeacircn chocircucirc nhaacircn coacircng thocirciuml thuyeagraven vuotilde khiacute tieagraven baiumlc loumlocircng thoumliumlc Phaagraven chiacutenh yeaacuteu do ngaacircn saugravech toumloslash trung oumlocircng chi traucirc Chiacutenh vigrave theaacute maoslash Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde xin vua Cao Toacircng coumlucirc moaumlt troiumlng thaagraven chaelig huy kyoslash binh (laoslash binh soacute trong Baugravet Kyoslash cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla tocircugravei) nhoumlng laagraven naoslashy laiumli chaelig ntildeieagraveu ntildeoaumlng quaacircn ntildeogravea phoumlocircng vaoslash do chiacutenh toaringng ntildeoaacutec Loumlocircotildeng Quaucircng ntildeaucircm traugravech (Xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml nhaoslash Thanhrdquo bieacircn khaucirco cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 30: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

30

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave HAI 三 異 柱 右 之 戰

Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

總兵張朝龍統兵三千名內分一千五百名令參將張純帶領從嘉觀前進

張朝龍帶一千五百名從三異繞至柱右等處夾功殲戮奪獲米糧軍械

無算生擒兵弁一百餘名

而副將慶成另帶兵三百名伏於附近柱右之穎繼地方生擒已降復叛之

陳名炳解赴軍營正法尤強人意

Dogravech aacircm

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng binh tam thieacircn danh noaumli phaacircn nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh leaumlnh tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven ntildeaugravei laotildenh tooslashng Gia Quan tieagraven tieaacuten Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei nhaaacutet thieacircn nguotilde baugravech danh tooslashng Tam Dograve nhieatildeu chiacute Truiuml Houmlotildeu ntildeauacuteng xoumlugrave giaugravep coacircng tieacircm luiumlc ntildeoaiumlt hoaiumlch meatilde loumlocircng quaacircn giocircugravei voacirc toaugraven sinh caagravem binh bieaumln nhaaacutet baugravech douml danh

Nhi phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh laugravenh ntildeaugravei binh tam baugravech danh phuiumlc ouml phuiuml caaumln Truiuml Houmlotildeu chi doacutenh keaacute ntildeogravea phoumlocircng sinh caagravem doacute haoslashng phuiumlc baiumln chi Traagraven Danh Biacutenh giaucirci phougrave quaacircn doanh chiacutenh phaugravep voumlu coumlocircoslashng nhaacircn yugrave

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 31: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

31

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long thoaacuteng laotildenh ba nghigraven quaacircn chia ra moaumlt nghigraven naecircm traecircm ngoumlocircoslashi do tham toumlocircugraveng Troumlocircng Thuaagraven chaelig huy theo ntildeoumlocircoslashng Gia Quan tieaacuten leacircn cooslashn Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden moaumlt nghigraven naecircm traecircm quaacircn theo ntildeoumlocircoslashng Tam Dograve vooslashng qua ntildeeaacuten Truiuml Houmlotildeu hai maeumlt giaugravep coacircng cheugravem gieaacutet laaacutey ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu quaacircn loumlocircng khiacute giocircugravei laiumli baeacutet soaacuteng hocircn moaumlt traecircm teacircn ntildeogravech

Cooslashn phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem quaacircn ba traecircm ngoumlocircoslashi mai phuiumlc ocircucirc gaagraven beacircn Truiuml Houmlotildeu baeacutet soaacuteng ntildeoumlocirciumlc keucirc ntildeaotilde haoslashng roagravei laiumli phaucircn laoslash Traagraven Danh Biacutenh giaucirci veagrave quaacircn doanh xoumlucirc toumlucirc khieaacuten cho ai naaacutey ntildeeagraveu haoslashi looslashng

Nguyeacircn vaecircn

師行二黨叩營門

巢近一酋逃負恩

正旅偏軍窮列寨

右抽左旋勦蠻村

擭蕃多米胥資飽

繫寇長纓那許奔

誠喜國威延世將

名勳思克有元孫

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Souml haoslashnh nhograve ntildeaucircng khaaacuteu doanh moacircn

Saoslasho caaumln nhaaacutet tuoslash ntildeaoslasho phuiuml aacircn

Chiacutenh loumlotilde thieacircn quaacircn cuoslashng lieaumlt traiumli

Houmlotildeu troumloslashu taucirc toaucircn21 tieatildeu man thoacircn

Hoaiumlch phieacircn ntildea meatilde touml touml baotildeo

Heauml khaaacuteu troumlocircoslashng anh na houmlugravea boacircn

Thaoslashnh haelig quoaacutec uy dieacircn theaacute toumlocircugraveng

Danh huaacircn Touml Khaeacutec houmlotildeu nguyeacircn toacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

21 Khoumlugrave thanh

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 32: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

32

Dogravech nghoacutea

Quaacircn chia laoslashm hai ngaucirc ntildeaugravenh vaoslasho doanh traiumli

Gaagraven nocirci saoslasho huyeaumlt ntildeogravech baeacutet ntildeoumlocirciumlc keucirc thoaring tuoslash ntildeaotilde phuiuml ocircn

Quaacircn chiacutenh quaacircn thieacircn (phuiuml) cuoslashng ntildeaugravenh eugravep vaoslasho traiumli ntildeogravech

Thuugravec beacircn phaucirci xoay beacircn traugravei ntildeearing tieatildeu troumloslash quaacircn Man

Ntildeoaiumlt ntildeoumlocirciumlc raaacutet nhieagraveu gaiumlo thougravec khieaacuten ta no ntildeuucirc

Trougravei chaeumlt khieaacuten khoacircng sao chaiumly troaacuten ntildeoumlocirciumlc

Quoaacutec uy ntildeaugraveng moumloslashng vigrave nhaoslash toumlocircugraveng noaacutei ntildeoumlocirciumlc nghieaumlp

Tieaacuteng thocircm cuucirca Touml Khaeacutec nay cougrave chaugraveu con

Nguyeacircn vaecircn

初孫士毅抵鎮南關偽將諒山督潘啟德來降其協鎮陳名炳因見檄文甚為悚懼亦

即情願歸順孫士毅加賞給劄令其回糾義勇隨兵嗣阮黨吳初寄信哄嚇潘啟德

不為彼誘而名炳旋即逃回黎城被阮惠拘其妻子仍加任用柱右之戰即名炳領兵

前來抗拒既降復叛情實難宥

張朝龍至三異柱右交界地方正在紮營督見對面山坡兵眾蜂擁前來該鎮率領將弁

及張純所帶兵兩路來功沿途村寨放火焚燒剿殺甚眾

是役雖不資安南一草一木至於獲彼餈糧正足供軍食也

孫士毅更令慶成預領兵三百餘名潛赴要路攔截生獲騎馬者三人而陳名炳即在

其內似此反覆之人不致有逃顯戮洵稱快事

慶成之高祖孫思克國初屢著勳績有此元孫可謂無忝家聲

Dogravech aacircm

Socirc Toacircn Soacute Nghograve ntildeearing Traaacuten Nam Quan nguicirc toumlocircugraveng Laiumlng Socircn ntildeoaacutec Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec lai haoslashng Kyoslash hieaumlp traaacuten Traagraven Danh Biacutenh nhaacircn kieaacuten hogravech vaecircn thaaumlm vi tuucircng cuiuml dieaumlc toumlugravec tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve gia thoumlocircucircng caaacutep traugravep leaumlnh kyoslash hoagravei cuucirc nghoacutea duotildeng tuyoslash binh toumliuml Nguyeatilden ntildeaucircng Ngoacirc Socirc kyugrave tiacuten hoaacuteng haugravech Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baaacutet vi baelig duiuml Nhi Danh Biacutenh toaoslashn toumlugravec ntildeaoslasho hoagravei Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml caacircu kyoslash theacirc toumlucirc nhoumlng gia nhieaumlm duiumlng Truiuml Houmlotildeu chi chieaacuten toumlugravec Danh Biacutenh laotildenh binh tieagraven lai khaugraveng coumliuml kyugrave haoslashng phuiumlc baiumln tigravenh thoumliumlc nan houmliumlu

Troumlocircng Trieagraveu Long chiacute Tam Dograve Truiuml Houmlotildeu giao giocircugravei ntildeogravea phoumlocircng chiacutenh taiumli traugravet doanh ntildeoaacutec kieaacuten ntildeoaacutei dieaumln socircn pha binh chuugraveng phong uucircng tieagraven lai Cai traaacuten suaaacutet laotildenh toumlocircugraveng bieaumln caaumlp Troumlocircng Thuaagraven socircucirc ntildeaugravei binh loumlocircotildeng loauml lai coacircng duyeacircn ntildeoagrave thoacircn traiumli phougraveng hoaucirc phaagraven thieacircu tieatildeu saugravet thaaumlm chuugraveng

Thograve dogravech tuy baaacutet touml An Nam nhaaacutet thaucirco nhaaacutet moaumlc chiacute ouml hoaiumlch baelig touml loumlocircng chiacutenh tuugravec cung quaacircn thoumliumlc daotilde

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 33: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

33

Toacircn Soacute Nghograve caugravenh leaumlnh Khaugravenh Thaoslashnh doumliuml laotildenh binh tam baugravech douml danh tieagravem phougrave yeaacuteu loauml lan tieaumlt sinh hoaiumlch kicirc maotilde giaucirc tam nhaacircn nhi Traagraven Danh Biacutenh toumlugravec taiumli kyoslash noaumli Toumliuml thoumlucirc phaucircn phuugravec chi nhaacircn baaacutet chiacute houmlotildeu ntildeaoslasho hiearingn luiumlc tuaacircn xoumlng khoaugravei soumliuml

Khaugravenh Thaoslashnh chi cao toaring Toacircn Touml Khaeacutec quoaacutec socirc luotilde troumlugrave huaacircn tiacutech houmlotildeu thoumlucirc nguyeacircn toacircn khaucirc vograve voacirc thiearingm gia thanh

Dogravech nghoacutea

Luugravec ntildeaagraveu khi Toacircn Soacute Nghograve ntildeeaacuten Traaacuten Nam Quan thigrave nguicirc toumlocircugraveng ntildeougraveng ocircucirc Laiumlng Socircn laoslash Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng hieaumlp traaacuten (quan vootilde) xoumlugrave ntildeougrave laoslash Traagraven Danh Biacutenh ntildeoiumlc hogravech vaecircn socirciuml haotildei neacircn cuotildeng tigravenh nguyeaumln qui thuaaumln Toacircn Soacute Nghograve ban thoumlocircucircng roagravei caaacutep traugravep leaumlnh (maaumlt leaumlnh) ntildeearing cho veagrave chieacircu taaumlp nghoacutea duotildeng ntildei theo ntildeaugravenh vocircugravei quaacircn Nguyeatilden Ngoacirc Socirc (toumlugravec Ngoacirc Vaecircn Socircucirc) ntildeoumlocirciumlc tin doaiuml naiumlt Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec baucirco ntildeoumloslashng nghe locircoslashi khuyeaacuten duiuml Danh Biacutenh vigrave theaacute quay laiumli troaacuten veagrave Leacirc thaoslashnh bograve Nguyeatilden Hueauml baeacutet gioumlotilde vocirciuml con ntildeearing tieaacutep tuiumlc duoslashng Trong traaumln Truiuml Houmlotildeu Danh Biacutenh ntildeem quaacircn tieaacuten leacircn khaugraveng coumliuml khieaacuten cho vieaumlc haoslashng phuiumlc caoslashng theacircm khougrave khaecircn

Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeeaacuten ntildeogravea phoumlocircng ranh giocircugravei gioumlotildea Tam Dograve vaoslash Truiuml Houmlotildeu ntildeang ocircucirc trong quaacircn doanh thaaacutey treacircn soumlocircoslashn nuugravei ntildeoaacutei dieaumln raaacutet ntildeoacircng quaacircn ntildeang uoslasha tocircugravei nhouml ong lieagraven chaelig huy binh toumlocircugraveng choaacuteng gioumlotilde Troumlocircng Thuaagraven cuotildeng caagravem moaumlt caugravenh quaacircn hai maeumlt taaacuten coacircng men theo bocircoslash soacircng phougraveng hoaucirc ntildeoaacutet traiumli cheugravem gieaacutet raaacutet nhieagraveu

Chieaacuten dogravech naoslashy tuy khoacircng laaacutey cuucirca An Nam moaumlt caoslashnh caacircy ngoiumln coucirc nhoumlng laagraven naoslashy laaacutey ntildeoumlocirciumlc loumlocircng thoumliumlc cuucirca ntildeogravech ntildeearing nuoacirci quaacircn migravenh Toacircn Soacute Nghograve sau ntildeougrave ra leaumlnh cho Khaugravenh Thaoslashnh ntildeem hocircn ba traecircm binh leugraven ntildeeaacuten moaumlt ntildeoaiumln ntildeoumlocircoslashng quan yeaacuteu cheiumln ngang baeacutet ntildeoumlocirciumlc ba ngoumlocircoslashi coumlocircotildei ngoumliumla trong ntildeougrave cougrave Traagraven Danh Biacutenh22 Toumloslash ntildeougrave gaotilde phaucircn phuugravec naoslashy khoacircng cooslashn troaacuten ntildeoumlocirciumlc noumlotildea quaucirc laoslash thiacutech thuugrave laeacutem thay

Cao toaring cuucirca Khaugravenh Thaoslashnh laoslash Toacircn Touml Khaeacutec khi mocircugravei mocircucirc noumlocircugravec nhieagraveu laagraven laaumlp coacircng lao cougrave con chaugraveu nhouml theaacute quaucirc laoslash raiumlng rocircotilde cho gia toaumlc

Locircoslashi baoslashn

Moaumlt chi tieaacutet ntildeaugraveng cho chuugraveng ta suy nghoacute laoslash trong chieaacuten dogravech ntildeaugravenh noumlocircugravec Nam nhaoslash Thanh ntildeaotilde laaumlp laiumli moacirc thoumlugravec hoiuml toumloslashng soumlucirc duiumlng 150 naecircm troumlocircugravec Ntildeougrave laoslash duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven laoslashm loumliumlc loumlocirciumlng chuucirc choaacutet ntildeearing baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc choumlugrave khoacircng duoslashng loumliumlc loumlocirciumlng kyoslash binh laoslash quaacircn ntildeoaumli chiacutenh thoumlugravec cuucirca nhaoslash Thanh Chiacutenh saugravech duoslashng ngoumlocircoslashi Haugraven dieaumlt ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaotilde giuugravep cho moaumlt daacircn toaumlc nhoucirc beugrave hocircn nhieagraveu chinh phuiumlc ntildeoumlocirciumlc toaoslashn cootildei Trung Nguyeacircn voumloslasha giaucircm thiearingu loumliumlc loumlocirciumlng chiacutenh yeaacuteu cuucirca hoiuml voumloslasha taiumlo ra nhoumlotildeng lieacircn heauml chaeumlt cheotilde hocircn khieaacuten nhoumlotildeng haoslashng toumlocircugraveng nhaoslash Minh khoacircng cooslashn cougrave thearing quay ntildeaagraveu ntildeoumlocirciumlc noumlotildea

22 Traagraven Danh Biacutenh laoslash hieaumlp traaacuten laoslashm vieaumlc doumlocircugravei quyeagraven traaacuten thuucirc Laiumlng Socircn Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec Khi Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ntildeaagraveu haoslashng quaacircn Thanh Traagraven Danh Biacutenh (khoacircng bieaacutet vigrave thoumliumlc taacircm hay traugrave haoslashng) cuotildeng ntildei theo Khi Ngoacirc Vaecircn Socircucirc vieaacutet thouml khuyeacircn nhuucirc Traagraven quay veagrave Thaecircng Long roagravei ntildeoumlocirciumlc giao cho nhieaumlm vuiuml ngaecircn chaeumln quaacircn ntildeogravech nay bograve baeacutet vaoslash bograve cheugravem ntildeaagraveu

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 34: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

34

Chiacutenh saugravech ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc ntildeem ra thiacute nghieaumlm ocircucirc noumlocircugravec ta ngoaoslashi muiumlc tieacircu chiacutenh trograve vaoslash quaacircn soumliuml cooslashn cougrave thearing coi nhouml ntildeaacircy laoslash moaumlt boumlocircugravec mocircucirc ntildeaagraveu ntildeearing vua Caoslashn Long ntildeaaringy bocircugravet soaacute daacircn chuugraveng ocircucirc Giang Nam (voaacuten doacute laoslash thaoslashnh phaagraven cougrave nhieagraveu tieagravem naecircng choaacuteng ntildeoaacutei hocircn caucirc) xuoaacuteng caugravec quoaacutec gia Ntildeoacircng Nam AUgrave voumloslasha giaucirci quyeaacutet ntildeoumlocirciumlc moaumlt soaacute khougrave khaecircn kinh teaacute voumloslasha voumlocircn daoslashi taagravem kiearingm soaugravet xuoaacuteng moaumlt khu voumliumlc ntildeaotilde cougrave nhieagraveu toumlocircng caaumln treacircn caucirc chuucircng toaumlc laatilden vaecircn hoaugrave

Trong traaumln chieaacuten Vieaumlt Thanh moaumlt soaacute toumlocircugraveng laotildenh theaacute taaumlp cuucirca caugravec nguyeacircn huaacircn khi mocircucirc noumlocircugravec cougrave thearing kearing Khaugravenh Thaoslashnh (Toacircn) laoslash chaeacutet cuucirca Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn Toacircn Touml Khaeacutec23 Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig24 ntildeeagraveu laoslash nhoumlotildeng nguocircoslashi Haugraven coaumlng taugravec vocircugravei quaacircn Thanh khi hoiuml vaoslasho Trung Nguyeacircn

Vieaumlc tieaacuten haoslashnh hai boumlocircugravec song song moaumlt maeumlt taoslashn saugravet nhoumlotildeng couml daacircn nocirci hoiuml chieaacutem ntildeougraveng moaumlt maeumlt ntildeoumla daacircn chuugraveng toumloslash caugravec vuoslashng cougrave maaumlt ntildeoauml cao tocircugravei khai khaaringn laoslash chiacutenh saugravech maoslash ngoumlocircoslashi Trung Hoa ntildeaotilde thoumliumlc hieaumln trong nhieagraveu theaacute kyucirc nhaaacutet laoslash ntildeoaacutei vocircugravei caugravec saeacutec daacircn thiearingu soaacute ocircucirc phiacutea taacircy vaoslash taacircy nam Vua Caoslashn Long voaacuten doacute ntildeaotilde cougrave nhoumlotildeng chiacutenh saugravech kinh teaacute khaugrave gaeacutet gao vocircugravei noumlocircugravec ta neacircn nhaacircn cocirc hoaumli naoslashy tieaacuten haoslashnh chiacutenh saugravech xaacircm thoumliumlc ntildeoagraveng hoaugrave

23 Toacircn Touml Khaeacutec (孫思克)1628-1700 thuoaumlc Chiacutenh Baiumlch Kyoslash Haugraven quaacircn Laoslashm tham laotildenh ntildeocircoslashi Thuaaumln Trograve Ntildeeaacuten naecircm Khang Hy thoumlugrave 2 (1663) ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn toaringng binh Cam Tuugravec cougrave coacircng bigravenh ntildeogravenh loaiumln Voumlocircng Phuiuml Thaagraven (王輔臣) neacircn ntildeoumlocirciumlc leacircn laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Loumlocircng Chaacircu sau laoslashm ntildeeagrave ntildeoaacutec Cam Tuugravec Naecircm Khang Hy thoumlugrave 35 (1696) ntildeoumlocirciumlc phong danh hieaumlu Chaaacuten Vootilde toumlocircugraveng quaacircn (振武將軍) ntildeaiumli phaugrave toumlocircugraveng Moacircng Coaring Caugravet Nhoacute Ntildean 24 Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig (尚可喜) 1604-1676 laoslash toumlocircugraveng cuoaacutei ntildeocircoslashi Minh Naecircm Suoslashng Trinh thoumlugrave 5 (1632) laoslashm phougrave toumlocircugraveng Quaucircng Loaumlc ntildeeaacuten naecircm 1634 veagrave haoslashng Haaumlu Kim (tieagraven thaacircn cuucirca nhaoslash Thanh) laoslashm toaringng binh chaelig huy Thieacircn Trocirciuml Binh (toumlugravec binh soacute ngoumlocircoslashi Haugraven giuugravep cho ngoumlocircoslashi Maotilden Chaacircu khi ntildeougrave) Naecircm 1636 oacircng ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Triacute Thuaaumln Voumlocircng troacircng coi Nhoumlocircng Lam Kyoslash Haugraven quaacircn Thuaaumln Trograve nguyeacircn nieacircn (1644) oacircng ntildeem quaacircn nhaaumlp quan ntildeaugravenh vocircugravei Lyugrave Toumliuml Thaoslashnh ntildeeaacuten naecircm 1646 cuoslashng vocircugravei Khoaringng Houmlotildeu Ntildeoumlugravec taaacuten coacircng Hoagrave Quaucircng Naecircm Thuaaumln Trograve thoumlugrave 6 oacircng ntildeoumlocirciumlc phong Bigravenh Nam Voumlocircng ntildeaugravenh Quaucircng Ntildeoacircng roagravei ntildeoumlocirciumlc loumlu laiumli traaacuten thuucirc ocircucirc ntildeaacircy cuoslashng vocircugravei Ngoacirc Tam Queaacute vaoslash Caucircnh Troiumlng Minh goiumli laoslash Tam Phieacircn OAcircng laoslash ngoumlocircoslashi trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh neacircn sau ntildeougrave ntildeoumlocirciumlc phong taeumlng Bigravenh Nam thaacircn voumlocircng Khi vua Khang Hy ra leaumlnh trieaumlt phieacircn oacircng laoslash ngoumlocircoslashi duy nhaaacutet trung thaoslashnh vocircugravei nhaoslash Thanh maeumlc duoslash con oacircng laiumli phaucircn loaiumln (xem theacircm ldquoQuaacircn Soumliuml Nhaoslash Thanhrdquo cuucirca Nguyeatilden Duy Chiacutenh)

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 35: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

35

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave BA 壽 昌 江 之 戰 圖

Thoiuml Xoumlocircng giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

總兵尚維昇副將慶成等帶兵兼程前進五鼓至壽昌江時值重霧瀰

漫阮兵猝不及防傷死不計其數餘眾拚命逃竄擠斷浮橋我兵

斫竹編筏刻即奪江而前無不餘勇可賈

Dogravech aacircm

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng ntildeaugravei binh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring chiacute Thoiuml Xoumlocircng giang thocircoslashi trograve troiumlng vuiuml nhoacute maiumln Nguyeatilden binh thoaacutet baaacutet caaumlp phooslashng thoumlocircng toumlucirc baaacutet kearing kyoslash soaacute Douml chuugraveng bieaumln meaumlnh ntildeaoslasho thoaugraven teatilde ntildeoaiumln phuoslash kieagraveu Ngaotilde binh choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt khaeacutec toumlugravec ntildeoaiumlt giang nhi tieagraven voacirc baaacutet douml duotildeng khaucirc giaugrave

Dogravech nghoacutea

Toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng phougrave toumlocircugraveng Khaugravenh Thaoslashnh cuoslashng daatilden binh tieaacuten leacircn Canh naecircm hoacircm ntildeougrave ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng khi ntildeougrave gaeumlp luugravec soumlocircng muoslash mocircoslash mogravet Nguyeatilden binh khoacircng kogravep ntildeeagrave phooslashng bograve thoumlocircng vaoslash cheaacutet voacirc soaacute kearing Ntildeaugravem cooslashn laiumli chaiumly troaacuten chui troaacuten nhuucirci chen nhau ntildeoumlugravet caucirc caagraveu phao Quaacircn ta chaeumlt tre laoslashm beoslash ntildeearing qua soacircng xoumla nay choumla toumloslashng duotildeng caucircm nhouml theaacute bao giocircoslash

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 36: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

36

Nguyeacircn vaecircn

三江橫亙此為脣

固守群攖 要津

乘霧定方掩牙帳

渡瀘卜漏失重垠

攻堅悉銳已奪魄

砍竹編槎可當綸

將領前驅眾軍奮

嘉其同是漢軍人

乾隆己酉仲秋之月御筆

Dogravech aacircm

Tam giang hoaoslashnh caeacuteng thoumlucirc vi thaagraven

Coaacute thuucirc quaagraven anh toaacutei yeaacuteu taacircn

Thoumloslasha vuiuml Ntildeogravenh Phoumlocircng yearingm nha troumlocircugraveng

Ntildeoauml Loacirc Boaacutec Laaumlu thaaacutet troiumlng ngaagraven

Coacircng kieacircn taaacutet nhueauml doacute ntildeoaiumlt phaugravech

Khaucircm truugravec bieacircn tra khaucirc ntildeaugraveng luaacircn

Toumlocircugraveng loacutenh tieagraven khu chuugraveng quaacircn phaaacuten

Gia kyoslash ntildeoagraveng thograve Haugraven quaacircn nhaacircn

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu chi nguyeaumlt ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ba con soacircng vaeacutet ngang doumliumla vaoslasho nhau

Beaacuten naoslashy laoslash choatilde yeaacuteu hiearingm ntildeearing coaacute thuucirc

Nhocircoslash cougrave maacircy muoslash neacircn Ntildeogravenh Phoumlocircng ntildeaugravenh uugravep ntildeoumlocirciumlc giaeumlc

Qua soacircng Loacirc (Trieaumlu Duaaumlt) phaugrave ntildeoumlocirciumlc quaacircn Boaacutec Laaumlu

Ntildeaugravenh maiumlnh ntildeaugravenh thauacuteng ntildeoaiumlt hoagraven phaugravech ntildeogravech

Chaeumlt tre keaacutet thaoslashnh beoslash cougrave thearing ntildean ntildeoumlocirciumlc vocircugravei nhau

Toumlocircugraveng laotildenh ntildei troumlocircugravec laoslashm cho quaacircn soacute leacircn tinh thaagraven

Taaacutet caucirc ntildeeagraveu laoslash ngoumlocircoslashi Haugraven ntildeaaacutey thoacirci

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 37: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

37

Nguyeacircn vaecircn

阮眾滿擬大兵由一路前進是以設寨屯劄希截官軍糧運不料大兵各路俱進無從

掩襲因退保壽昌市球富良三江以為堅拒之計

及尚維昇與慶成等連夜帶兵一千二百名兼程前進五鼓抵壽昌江岸乘霧殲戮浮橋既

斷立即斫竹編筏迅刻渡江奪勇進剿阮眾所恃之險己奪其一自此遂成破竹之勢擬

之唐蘇定方乘霧襲頡利牙帳宋趙遹計破瀘戎卜漏恃險事頗覺相類

尚維昇乃國初所封平南王尚可喜之後裔與慶成同係漢軍此番奮力均堪嘉予

Dogravech aacircm

Nguyeatilden chuugraveng maotilden nghoacute ntildeaiumli binh do nhaaacutet loauml tieagraven tieaacuten thograve doacute thieaacutet traiumli truaacircn traugravep hi tieaumlt quan quaacircn loumlocircng vaaumln Baaacutet lieaumlu ntildeaiumli binh caugravec loauml caacircu tieaacuten voacirc tooslashng yearingm taaumlp nhaacircn thoaugravei baucirco Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng tam giang doacute vi kieacircn coumliuml chi keaacute

Caaumlp Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeauacuteng lieacircn daiuml ntildeaugravei binh nhaaacutet thieacircn nhograve baugravech danh kieacircm trigravenh tieagraven tieaacuten Nguotilde coaring ntildeearing Thoiuml Xoumlocircng giang thoumloslasha vuiuml tieacircm luiumlc phuoslash kieagraveu kyugrave ntildeoaiumln laaumlp toumlugravec choumlocircugravec truugravec bieacircn phieaumlt taaacuten khaeacutec ntildeoauml giang ntildeoaiumlt duotildeng tieaacuten tieatildeu Nguyeatilden chuugraveng socircucirc thograve chi hiearingm kyucirc ntildeoaiumlt kyoslash nhaaacutet toumliuml thoumlucirc toaiumli thaoslashnh phaugrave truugravec chi theaacute Nghoacute chi Ntildeoumlocircoslashng Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng thoumloslasha vuiuml taaumlp Hieaumlt Locirciumli nha troumlocircugraveng Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt keaacute phaugrave Loacirc nhung Boaacutec Laaumlu thograve hiearingm soumliuml phaucirc giaugravec toumlocircng loaiumli

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng naotildei quoaacutec socirc socircucirc phong Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig chi haaumlu dueauml doumlotilde Khaugravenh Thaoslashnh ntildeoagraveng heauml Haugraven quaacircn socircucirc phieacircn phaaacuten loumliumlc quaacircn kham gia douml

Dogravech nghoacutea

Quaacircn Nguyeatilden cho raegraveng ntildeaiumli binh seotilde tieaacuten theo moaumlt ntildeoumlocircoslashng neacircn thieaacutet laaumlp ntildeoagraven traiumli ntildeearing chaeumln ntildeoumlocircoslashng vaaumln chuyearingn quaacircn loumlocircng Khoacircng ngocircoslash ntildeaiumli binh caugravec loauml cuoslashng tieaacuten khoacircng thearing ntildeaugravenh troaumlm ntildeoumlocirciumlc neacircn phaucirci lui veagrave baucirco veauml Thoiuml Xoumlocircng Thograve Caagraveu Phuugrave Loumlocircng ba con soacircng ntildeearing doumliumla vaoslasho theaacute kieacircn coaacute choaacuteng gioumlotilde

Nhoumlng Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng vaoslash Khaugravenh Thaoslashnh daatilden moaumlt nghigraven hai traecircm binh tieaacuten suoaacutet ntildeeacircm Canh naecircm ntildeeaacuten soacircng Thoiuml Xoumlocircng nhaacircn luugravec trocircoslashi soumlocircng muoslash thaaacutey caagraveu phao ntildeaotilde gaotildey roagravei laaumlp toumlugravec chaeumlt tre ntildean beoslash voumlocirciumlt qua soacircng duotildeng caucircm xoacircng leacircn ntildeaugravenh Quaacircn Nguyeatilden chaelig doumliumla vaoslasho theaacute hiearingm nay bograve maaacutet roagravei neacircn phaugrave deatilde nhouml cheucirc tre Nhocircugrave laiumli naecircm xoumla Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng25 ntildeocircoslashi Ntildeoumlocircoslashng nhaacircn soumlocircng muoslash taaacuten coacircng vaoslasho nha troumlocircugraveng cuucirca Hieaumlt Locirciumli Trieaumlu Duaaumlt26 ntildeocircoslashi Toaacuteng duoslashng keaacute phaugrave quaacircn Boaacutec Laaumlu caaumly hiearingm nocirci soacircng Loacirc cuotildeng toumlocircng toumliuml nhouml theaacute

25 Toacirc Ntildeogravenh Phoumlocircng (592-667) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Tuyoslash maiumlt Ntildeoumlocircoslashng socirc Naecircm Trinh Quan thoumlugrave 4 (630) laoslashm tieacircn phong cho Lyugrave Togravenh ntildeaugravenh thaeacuteng Hieaumlt Locirciumli Khaucirc Haotilden cuucirca Ntildeoaumlt Quyeaacutet neacircn ntildeoumlocirciumlc thaecircng leacircn Taucirc Vootilde Haagraveu Trung Lang Toumlocircugraveng Laoslashm quan ntildeeaacuten Vootilde Veauml ntildeaiumli toumlocircugraveng quaacircn 26 Trieaumlu Duaaumlt ( ndash1126) laoslash toumlocircugraveng ntildeocircoslashi Toaacuteng Boaacutec Laaumlu laoslash thuucirc laotildenh moaumlt boauml laiumlc thiearingu soaacute noaringi leacircn choaacuteng laiumli chiacutenh saugravech soumlu cao thueaacute naeumlng cuucirca ngoumlocircoslashi Toaacuteng Trieaumlu Duaaumlt ntildeem 3 vaiumln quaacircn baeacutet ntildeoumlocirciumlc Boaacutec Laaumlu bigravenh ntildeogravenh Loacirc Nam Sau leacircn ntildeeaacuten Binh Boauml thoumlocirciumlng thouml

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 38: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

38

Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng laoslash haaumlu dueauml cuucirca Bigravenh Nam Voumlocircng Thoumlocirciumlng Khaucirc Haelig khi mocircugravei laaumlp quoaacutec cuotildeng nhouml Khaugravenh Thaoslashnh Laagraven naoslashy quaacircn ngoumlocircoslashi Haugraven duotildeng caucircm ra soumlugravec thaaumlt ntildeaugraveng khen ngocirciumli

Locircoslashi baoslashn

Quaacircn Taacircy Socircn khoacircng phaucirci choumla ntildeaugravenh ntildeaotilde ruugravet nhouml Khaacircm Ntildeogravenh Vieaumlt Soumlucirc cheugravep maoslash xaacircy doumliumlng moaumlt phooslashng tuyeaacuten chaeumlt cheotilde toumloslash Laiumlng Socircn ntildeeaacuten Thaecircng Long Ntildeieagraveu ntildeaugraveng tieaacutec laoslash vigrave Phan Khaucirci Ntildeoumlugravec ra haoslashng neacircn ntildeogravea ntildeiearingm hiearingm yeaacuteu nhaaacutet cuucirca quaacircn ta bograve phaugrave vocircotilde khieaacuten cho ntildeogravech cougrave thearing tieaacuten xuoaacuteng moaumlt caugravech toumlocircng ntildeoaacutei deatilde daoslashng

Nhoumlotildeng ntildeogravea ntildeiearingm coaacute thuucirc ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng theo maatildeu moumliumlc cuucirca vuoslashng Ntildeoacircng Nam AUgrave thoumlocircoslashng bao goagravem toumlocircoslashng ntildeaaacutet laugravet baegraveng goatilde beacircn ngoaoslashi cougrave haoslasho caeacutem choacircng tre Theo nhouml taoslashi lieaumlu cuucirca nhaoslash Thanh caugravec coacircng soumliuml ntildeoumlocirciumlc xaacircy doumliumlng khaugrave kieacircn coaacute vaoslash giao cho thoaring daacircn traaacuten gioumlotilde Tuy nhieacircn vigrave tigravenh higravenh choumla oaringn ntildeogravenh neacircn daacircn binh ntildeeagraveu boucirc chaiumly khi quaacircn Thanh keugraveo sang toumlocircng toumliuml nhouml tigravenh higravenh quaacircn Minh sang ntildeaugravenh nhaoslash Hoagrave hoagravei theaacute kyucirc thoumlugrave 15

Giai ntildeoaiumln ntildeaagraveu cuucirca tigravenh higravenh thocircoslashi ntildeougrave cougrave nhieagraveu ntildeiearingm gioaacuteng vocircugravei cuoaumlc xaacircm laecircng cuucirca quaacircn Minh boaacuten theaacute kyucirc troumlocircugravec Tuy nhieacircn Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde duoslashng chieaacuten thuaaumlt laaacutey coacircng laoslashm thuucirc tieaacuten ntildeaugravenh khi ntildeogravech choumla chuaaringn bograve xong traaumln theaacute khai thaugravec ntildeoumlocirciumlc nhoumlotildeng oumlu ntildeiearingm cuucirca chieaacuten soacute ntildeuugraveng nhouml nhoumlotildeng lyugrave thuyeaacutet quaacircn soumliuml maoslash caugravec toumlocircugraveng laotildenh hoiumlc houcirci maotildei taaumln sau naoslashy27

27 The attack suits the soldier better than defense All warlike and fighting virtues such as daring decision courage offensive spirit destructive will and self-confidence are awakened by and take their full value from offensive action Von Leeb Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed (Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954) tr 1

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 39: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

39

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave TOuml 市 球 江 之 戰 圖

Thograve Caagraveu giang chi chieaacuten ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

官兵抵市球江阮眾蟻聚南岸頗有自高壓下之世以是連日衝奪不能

得利孫士毅佯令義民搭蓋浮橋令總兵張朝龍夜半於左邊暗渡抄出

彼營之後喊聲震地大兵亦由浮橋渡江夾功剿殺數天生擒五百餘

Dogravech aacircm

Quan binh ntildeearing Thograve Caagraveu giang Nguyeatilden chuugraveng nghograve tuiuml nam ngaiumln phaucirc houmlotildeu toumliuml cao augravep haiuml chi theaacute doacute thograve lieacircn nhaaumlt xung ntildeoaiumlt baaacutet naecircng ntildeaeacutec locirciumli Toacircn Soacute Nghograve doumlocircng leaumlnh nghoacutea daacircn ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu leaumlnh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long daiuml baugraven ouml taucirc bieacircn augravem ntildeoauml sao xuaaacutet baelig doanh chi haaumlu haucircm thanh chaaacuten ntildeogravea Ntildeaiumli binh dieaumlc do phuoslash kieagraveu ntildeoauml giang giaugravep coacircng tieatildeu saugravet soaring thieacircn sinh caagravem nguotilde baugravech douml nhaacircn

Dogravech nghoacutea

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Thograve Caagraveu Quaacircn Nguyeatilden tuiuml taaumlp ntildeoacircng nhouml kieaacuten ocircucirc phiacutea nam hocirci cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao ntildeaugravenh xuoaacuteng thaaacutep cho neacircn suoaacutet maaacutey ngaoslashy taaacuten coacircng maoslash khoacircng thaeacuteng locirciumli Toacircn Soacute Nghograve ra leaumlnh cho nghoacutea daacircn kieaacuten taiumlo caagraveu phao nhoumlng ngaagravem ra leaumlnh cho toaringng binh

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 40: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

40

Troumlocircng Trieagraveu Long noumlucirca ntildeeacircm leugraven ra phiacutea beacircn traugravei ntildeaugravenh uugravep vaoslasho ntildeaegraveng sau doanh traiumli ntildeogravech reo hooslash vang daaumly caucirc ntildeaaacutet Ntildeaiumli binh khi ntildeougrave mocircugravei ntildei theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng ntildeaugravenh vaoslasho gieaacutet ntildeoumlocirciumlc maaacutey nghigraven ngoumlocircoslashi baeacutet soaacuteng hocircn naecircm traecircm

Nguyeacircn vaecircn

遇險應知襲後攻

諭馳未至不期同

統軍素悉田豐策

勇將偏饒李愬雄

臨下據高彼頗熾

出奇制勝我成功

黎城將近兵威鼓

眾志維揚企績崇

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Ngoauml hiearingm oumlugraveng tri taaumlp haaumlu coacircng

Duiuml trigrave vograve chiacute baaacutet kyoslash ntildeoagraveng

Thoaacuteng quaacircn toaacute taaacutet Ntildeieagraven Phong saugravech

Duotildeng toumlocircugraveng thieacircn nhieacircu Lyugrave Toaacute huoslashng

Laacircm haiuml coumlugrave cao baelig phaucirc xiacute

Xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng ngaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh toumlocircng caaumln binh uy coaring

Chuugraveng chiacute duy doumlocircng xiacute tiacutech suoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu troiumlng thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Gaeumlp nguy neacircn bieaacutet caugravech ntildeaugravenh taaumlp haaumlu

Chaelig duiuml choumla tocircugravei ntildeaotilde cougrave cuoslashng moaumlt yugrave nhouml theaacute

Thoaacuteng loacutenh quaacircn theo keaacute cuucirca Ntildeieagraven Phong

Duotildeng toumlocircugraveng ntildeaugravenh ngang hoacircng khoacircng khaugravec gigrave Lyugrave Toaacute

Ntildeogravech ntildeaugravenh toumloslash cao xuoaacuteng neacircn khiacute theaacute khaugrave duotildeng maotildenh

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 41: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

41

Theaacute nhoumlng ta ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash neacircn ntildeaotilde thaoslashnh coacircng

Leacirc thaoslashnh ntildeaotilde gaagraven roagravei neacircn ntildeaugravenh troaacuteng ntildeearing theacircm quaacircn uy

Chiacute moiumli ngoumlocircoslashi ntildeeagraveu mong cho socircugravem laaumlp ntildeoumlocirciumlc coacircng lao

Nguyeacircn vaecircn

先是予念三江之阻馳諭孫士毅當地利相持不能速進之處可於上下游密探間

道潛渡如田豐之乘間襲河南李愬之夜半攻蔡城出其不意當能制勝此旨未到

之前孫士毅奏市球江之捷竟與諭旨不期而合可稱能事

官兵駐劄市球江北岸地形低下勢難仰攻阮眾見我兵不得地利自高壓下屢從浮

橋及所駕小船衝突前來我兵紮筏緩不濟急孫士毅與提督許世亨相商令官兵一

面排列多礮隔江攻打並令義民撇運竹木作搭蓋浮橋欲渡之象一面跴探左

邊二十里之外江勢繚曲為阮眾耳目所不及之處密令張朝龍帶兵二千名於夜半用

竹筏及農家小船裏帶乾糧陸續暗渡復令李化龍以兵五百接應

於是官兵度已潛渡有恃無恐勇氣倍增而張朝龍暗從彼營後吶排墻而進阮眾不

知兵從何來魂膽俱失棄寨奔逃大兵遂即渡江分路進剿此兵家出奇制勝之

道也

Dogravech aacircm

Tieacircn thograve douml nieaumlm tam giang chi trocircucirc trigrave duiuml Toacircn Soacute Nghograve ntildeoumlocircng ntildeogravea locirciumli toumlocircng trigrave baaacutet naecircng toaacutec tieaacuten Chi xoumlugrave khaucirc ouml thoumlocirciumlng haiuml du maaumlt thaugravem gian ntildeaiumlo tieagravem ntildeoauml nhouml Ntildeieagraven Phong chi thoumloslasha gian taaumlp Haoslash Nam Lyugrave Toaacute chi daiuml baugraven coacircng Saugravei thaoslashnh Xuaaacutet kyoslash baaacutet yugrave ntildeoumlocircng naecircng cheaacute thaeacuteng Thoumlucirc chaelig vograve ntildeaugraveo chi tieagraven Toacircn Soacute Nghograve taaacuteu Thograve Caagraveu giang chi tieaumlp caugravenh doumlotilde duiuml chaelig baaacutet kyoslash nhi hocirciumlp khaucirc xoumlng naecircng soumliuml

Quan binh truugrave traugravep Thograve Caagraveu giang baeacutec ngaiumln ntildeogravea higravenh ntildeeacirc haiuml theaacute nan ngoumlocircotildeng coacircng Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten ngaotilde binh baaacutet ntildeaeacutec ntildeogravea locirciumli toumliuml cao augravep haiuml luotilde tooslashng phuoslash kieagraveu caaumlp socircucirc giaugrave tiearingu thuyeagraven xung ntildeoaumlt tieagraven lai ngaotilde binh traugravet phieaumlt hoaotilden baaacutet teaacute caaacutep Toacircn Soacute Nghograve doumlotilde ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toumlocircng thoumlocircng leaumlnh quan binh nhaaacutet dieaumln baoslashi lieaumlt ntildea phaugraveo caugravech giang coacircng ntildeaucirc Togravenh leaumlnh nghoacutea daacircn phieaacutet vaaumln truugravec moaumlc taugravec ntildeaugravep caugravei phuoslash kieagraveu duiumlc ntildeoauml chi toumlocirciumlng nhaaacutet dieaumln thaucirci thaugravem taucirc bieacircn nhograve thaaumlp lyugrave chi ngoaiumli giang theaacute lieatildeu khuugravec vi Nguyeatilden chuugraveng nhoacute muiumlc socircucirc baaacutet caaumlp chi xoumlugrave Maaumlt leaumlnh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeaugravei binh nhograve thieacircn danh ouml daiuml baugraven duiumlng truugravec phieaumlt caaumlp noacircng gia tiearingu thuyeagraven lyugrave ntildeaugravei can loumlocircng luiumlc tuiumlc augravem ntildeoauml phuiumlc leaumlnh Lyugrave Hoaugrave Long doacute binh nguotilde baugravech tieaacutep oumlugraveng

Ouml thograve quan binh ntildeoauml doacute tieagravem ntildeoauml houmlotildeu thograve voacirc khuucircng duotildeng khiacute boaumli taecircng Nhi Troumlocircng Trieagraveu Long augravem tooslashng baelig doanh haaumlu noaumlt baoslashi toumlocircoslashng nhi tieaacuteng Nguyeatilden chuugraveng baaacutet tri binh tooslashng haoslash lai hoagraven ntildeaucircm caacircu thaaacutet khiacute traiumli boacircn ntildeaoslasho Ntildeaiumli binh toaiumli toumlugravec ntildeoauml giang phaacircn loauml tieaacuten tieatildeu thoumlucirc binh gia xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng chi ntildeaiumlo daotilde

Dogravech nghoacutea

Troumlocircugravec ntildeaacircy ta lo veagrave trocircucirc ngaiumli cuucirca ba con soacircng neacircn ntildeaotilde goumlucirci chaelig duiuml cho Toacircn Soacute Nghograve nougravei laoslash ntildeogravea theaacute nhouml vaaumly khoacircng neacircn tieaacuten quaacircn nhanh Nocirci nhouml theaacute neacircn biacute maaumlt dooslash thaugravem caugravec nocirci

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 42: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

42

thoumlocirciumlng du haiuml du leugraven voumlocirciumlt qua gioaacuteng nhouml Ntildeieagraven Phong ngaoslashy xoumla taaumlp kiacutech Haoslash Nam hay Lyugrave Toaacute noumlucirca ntildeeacircm ntildeaugravenh Saugravei thaoslashnh taaacuten coacircng baaacutet ngocircoslash ntildeearing chieaacuten thaeacuteng Chaelig duiuml ntildeougrave choumla ntildeeaacuten nocirci thigrave Toacircn Soacute Nghograve ntildeaotilde taacircu leacircn chieaacuten thaeacuteng soacircng Thograve Caagraveu hoaugrave ra cuotildeng hocirciumlp nhouml duiuml chaelig quaucirc thaaumlt laoslash chuyeaumln laiuml

Quan binh truugrave ntildeougraveng ocircucirc Thograve Caagraveu phiacutea baeacutec higravenh thearing ntildeaaacutet thaaacutep khougrave cougrave thearing ntildeaugravenh ngoumlocirciumlc leacircn Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quaacircn ta khoacircng cougrave ntildeogravea locirciumli toumloslash cao augravep xuoaacuteng maaacutey laagraven theo caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc taaacuten coacircng sang khieaacuten quaacircn ta ntildeougraveng beoslash khoacircng thearing nhanh ntildeoumlocirciumlc

Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei thoumlocircng loumlocirciumlng vocircugravei ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh cho quan binh moaumlt maeumlt giaoslashn nhieagraveu suugraveng locircugraven toumloslash beacircn naoslashy soacircng baeacuten qua cuoslashng luugravec ntildeougrave sai nghoacutea daacircn vaaumln chuyearingn tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeang thieaacutet laaumlp phuoslash kieagraveu ntildeogravenh sang soacircng moaumlt maeumlt sai ngoumlocircoslashi xem xeugravet ngoaoslashi hai moumlocirci daeumlm ocircucirc phiacutea traugravei thaaacutey nocirci ntildeougrave dooslashng soacircng uoaacuten khuugravec tai maeacutet quaacircn Nguyeatilden khoacircng nhigraven thaaacutey ntildeoumlocirciumlc Beoslashn maaumlt leaumlnh cho Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden hai nghigraven quaacircn noumlucirca ntildeeacircm duoslashng beoslash tre vaoslash thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng trong choumlugravea loumlocircng khoacirc laagraven loumlocirciumlt qua soacircng laiumli sai Lyugrave Hoaugrave Long ntildeem theacircm naecircm traecircm quaacircn tieaacutep oumlugraveng

Quan binh leugraven qua ntildeoumlocirciumlc roagravei khoacircng cooslashn socirciuml haotildei duotildeng khiacute gia taecircng gaaacutep boaumli Troumlocircng Trieagraveu Long leugraven toumloslash phiacutea sau hooslash reo tieaacuten leacircn Quaacircn Nguyeatilden khoacircng bieaacutet binh toumloslash ntildeaacircu keugraveo ntildeeaacuten khoacircng cooslashn hoagraven viacutea boucirc traiumli maoslash chaiumly Ntildeaiumli binh luugravec aaacutey mocircugravei qua soacircng chia theo nhieagraveu caugravenh tieaacuten ntildeaugravenh Ntildeougrave laoslash pheugravep xuaaacutet kyoslash cheaacute thaeacuteng cuucirca binh gia

Locircoslashi baoslashn

Sau khi nghe tin quaacircn ta bograve thua ocircucirc soacircng Thoumlocircng noaumli haagraveu Phan Vaecircn Laacircn (潘文璘) ntildeem binh leacircn gioumlotilde Thograve Caagraveu ntildeougraveng treacircn caugravec soumlocircoslashn nuugravei vaoslash choatilde hiearingm yeaacuteu ocircucirc bocircoslash soacircng phiacutea nam laiumli thieaacutet laaumlp nhieagraveu ntildeoagraven luyotilde baegraveng tre goatilde doiumlc theo bocircoslash soacircng phooslashng ngoumliuml Ngaoslashy 15 thaugraveng 11 naecircm Maaumlu Thaacircn (Caoslashn Long 53 1788) quaacircn Thanh toumloslash nuugravei Tam Taegraveng (三層) tieaacuten xuoaacuteng ntildeougraveng ocircucirc baeacutec ngaiumln soacircng Thograve Caagraveu

Phiacutea baeacutec soacircng Thograve Caagraveu ntildeaaacutet thaaacutep Phan Vaecircn Laacircn lieagraven taaumlp trung suugraveng locircugraven baeacuten sang quaacircn Thanh choaacuteng ntildeocircotilde khoacircng noaringi chaelig cooslashn noumlocircugravec theo caagraveu phao voumlocirciumlt soacircng uoslasha leacircn Quaacircn ta chaeumln caagraveu phao vaoslash duoslashng thuyeagraven nhoucirc ntildeaugravenh tocircugravei hoaucirc loumliumlc raaacutet maiumlnh khieaacuten quaacircn Thanh toaringn thaaacutet naeumlng neagrave du kiacutech Vu Toacircng Phaiumlm (于宗範) truugraveng ntildeaiumln cheaacutet du kiacutech Traagraven Thoumlocirciumlng Cao (陳上高) thuucirc bograve Troumlocircng Vaacircn (張雲) thieacircn toaringng Traagraven Lieacircn (陳連) ntildeeagraveu bograve troiumlng thoumlocircng ngay caucirc toaringng binh Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng cuotildeng bograve thoumlocircng ocircucirc ngougraven tay Houmlugravea Theaacute Hanh voaumli vaoslashng sai quaacircn ntildeaeacutep toumlocircoslashng ntildeaaacutet ntildeearing ngaecircn ntildeaiumln heaacutet soumlugravec choaacuteng gioumlotilde Quaacircn Thanh phooslashng ngoumliuml toumloslash giocircoslash Ticirc (khoaucircng gaagraven troumla) ngaoslashy 15 ntildeeaacuten chieagraveu toaacutei ngaoslashy 16 hai beacircn daoslashn ntildeaiumli phaugraveo beacircn bocircoslash soacircng baeacuten sang nhau

Traaumln ntildeogravea cuucirca quaacircn ta voumlotildeng chaeacutec laiumli cougrave locirciumli theaacute toumloslash cao baeacuten xuoaacuteng khieaacuten ntildeogravech laacircm vaoslasho theaacute bograve ntildeoaumlng Dooslashng soacircng ocircucirc ntildeaacircy ngoaegraven ngoeoslasho ntildeogravea theaacute toaacutei taecircm neacircn boiumln tooslashng vong nhaoslash Leacirc hieaacuten keaacute vooslashng ra xa roagravei quay laiumli taaacuten kiacutech vaoslasho phiacutea sau quaacircn ta

Quyugravenh vaoslash Leacirc Duy Ntildeaucircn baoslashn vocircugravei nhau raegraveng ldquoToumloslash khi (ta) ra coumlucirca aucirci ntildeeaacuten nay quaacircn ntildeogravech thua luoacircn Chaeacutec chuugraveng ntildeaeumlt nhieagraveu quaacircn ocircucirc nuugravei Thograve Caagraveu (mong) cougrave noumlocircugravec chaeumln

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 43: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

43

ntildeearing coumliuml laiumli Nhoumlng chuugraveng nougrave duoslashng binh chaelig bieaacutet nhigraven phiacutea troumlocircugravec thoumlocircoslashng khoacircng ngoaucircnh veagrave phiacutea sau Neacircn duoslashng kyoslash binh choaumlp phiacutea sau thigrave chaeacutec seotilde thaeacuteng Quaacircn ocircucirc doanh Thograve Caagraveu (neaacuteu) ntildeaotilde baiumli thigrave khoacirci phuiumlc coaacute ntildeoacirc deatilde nhouml nhoaring noumlocircugravec boiumlt vaoslasho tayrdquo

Ntildeeaacuten khi ntildeaiumli binh tieaacuten ntildeeaacuten nuugravei Tam Taegraveng caugravech ntildeogravech con soacircng Leacirc Duy Ntildeaucircn nougravei (moumlu aaacutey) vocircugravei quan locircugraven Toacircn Quan locircugraven beoslashn nghe keaacute 28

Toacircn Soacute Nghograve moumloslashng rocircotilde moaumlt maeumlt sai daacircn quaacircn duoslashng thuyeagraven chocircucirc tre goatilde giaucirc vocircoslash nhouml ntildeogravenh laoslashm caagraveu noaringi ntildeearing qua soacircng nhoumlng biacute maaumlt sai toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long ntildeem 2000 quaacircn nhaacircn luugravec toaacutei trocircoslashi ntildei xuoaacuteng 20 daeumlm duoslashng caagraveu phao vaoslash thuyeagraven coumlocircugravep ntildeoumlocirciumlc cuucirca thoaring daacircn mang theo loumlocircng khoacirc len leugraven voumlocirciumlt qua Troumlocircng Trieagraveu Long cho ntildeearing laiumli 500 quaacircn chaeumln gioumlotilde coumlucirca soacircng ntildeem 1500 quaacircn tieaacuten leacircn troumlocircugravec sai caugravec thoaring daacircn daatilden ntildeoumlocircoslashng Toacircn Soacute Nghograve laiumli socirciuml quaacircn ntildei quaugrave iacutet neacircn sai toaringng binh Lyugrave Hoaugrave Long (李化龍) ntildeem 500 quaacircn ntildei tieaacutep oumlugraveng

Ntildeeaacuten giocircoslash soumlucircu ngaoslashy 17 thaugraveng 11 (khoaucircng 2 3 giocircoslash saugraveng) quaacircn Thanh oacircm oaacuteng tre laoslashm phao men theo caagraveu noaringi toumloslash chiacutenh dieaumln tieaacuten sang trong khi Troumlocircng Trieagraveu Long daatilden quaacircn men theo soumlocircoslashn nuugravei taaumlp haaumlu ntildeaugravenh baaacutet ngocircoslash vaoslasho ntildeaiumli doanh cuucirca Phan Vaecircn Laacircn Khi thaaacutey loumlucirca noaringi boaacuten beagrave quaacircn ta ban ntildeeacircm khoacircng bieaacutet ntildeogravech ntildeoacircng iacutet ra theaacute naoslasho neacircn tan vocircotilde phaucirci boucirc ntildeoagraven maoslash chaiumly trocircucirc veagrave Thaecircng Long

28 Leacirc Quyugravenh ldquoBaeacutec Haoslashnh Tuoslashng Kyugraverdquo Houmlotildeu Ngoiumlc ndash Nguyeatilden Ntildeoumlugravec Hieagraven (soumlu taaumlp) La Socircn Yeacircn Hoagrave Hoaoslashng Xuaacircn Haotilden (taaumlp II Troumlocircugravec Taugravec) (Haoslash Noaumli nxb Giaugraveo Duiumlc 1998) tr 880

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 44: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

44

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave NAEcircM 富 良 江 之 戰

Phuugrave Loumlocircng giang chi chieaacuten Nguyeacircn vaecircn

富良江乃黎城門戶阮眾見官兵將至將大小船隻收至南岸江心施

放鎗礮我兵不能迅渡孫士毅察看阮兵勢漸潰亂令將弁用農家小

船及竹筏於日間剿殺江心兵眾

而於次日五鼓許世亨率二百餘人直至彼岸彼於昏夜之間不辨兵數

窘迫無措繼而我兵搶奪數船更番濟渡痛加剿戮并燒沈江心船艘

十餘隻

全軍渡江黎氏宗族及百姓人等遂開城出降不攻而克

Dogravech aacircm

Phuugrave Loumlocircng giang naotildei Leacirc thaoslashnh moacircn hoauml Nguyeatilden chuugraveng kieaacuten quan binh toumlocircng chiacute toumlocircng ntildeaiumli tiearingu thuyeagraven chiacutech thu nam ngaiumln giang taacircm thi phougraveng thoumlocircng phaugraveo Ngaotilde binh baaacutet naecircng taaacuten ntildeoauml Toacircn Soacute Nghograve saugravet khaugraven Nguyeatilden binh theaacute tieaumlm hoaumli loaiumln leaumlnh toumlocircugraveng bieaumln duiumlng noacircng gia tiearingu thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt ouml nhaaumlt gian tieatildeu saugravet giang taacircm binh chuugraveng

Nhi ouml thoumlugrave nhaaumlt nguotilde coaring Houmlugravea Theaacute Hanh suaaacutet nhograve baugravech douml nhaacircn troumliumlc chiacute baelig ngaiumln Baelig ouml hoacircn daiuml chi gian baaacutet bieaumln binh soaacute quaatilden baugravech voacirc thoaacute Keaacute nhi ngaotilde binh thoumlocircucircng ntildeoaiumlt soaring thuyeagraven canh phieacircn teaacute ntildeoauml thoaacuteng gia tieatildeu luiumlc togravenh thieacircu traagravem giang taacircm thuyeagraven soumlu thaaumlp douml chiacutech

Toaoslashn quaacircn ntildeoauml giang Leacirc thograve toacircng thaaacutet caaumlp baugravech tiacutenh nhaacircn ntildeauacuteng toaiumli khai thaoslashnh suaaacutet haoslashng baaacutet coacircng nhi khaeacutec

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 45: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

45

Dogravech nghoacutea

Soacircng Phuugrave Loumlocircng laoslash coumlucirca ngootilde cuucirca Leacirc thaoslashnh (Thaecircng Long) Quaacircn Nguyeatilden thaaacutey quan binh keugraveo ntildeeaacuten ntildeem thuyeagraven locircugraven nhoucirc sang nam ngaiumln duoslashng suugraveng baeacuten sang quaacircn ta khoacircng qua ntildeoumlocirciumlc Toacircn Soacute Nghograve xem thaaacutey binh theaacute quaacircn ntildeogravech daagraven daagraven hoatilden loaiumln sai toumlocircugraveng duoslashng thuyeagraven nhoucirc cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre xoacircng ra cheugravem gieaacutet quaacircn Nguyeatilden ocircucirc gioumlotildea giooslashng soacircng

Canh naecircm saugraveng hoacircm sau Houmlugravea Theaacute Hanh daatilden hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi ntildei thauacuteng sang bocircoslash beacircn kia Boiumln chuugraveng trocircoslashi toaacutei khoacircng bieaacutet quaacircn soaacute (nhieagraveu hay iacutet) quaatilden baugravech khoacircng bieaacutet laoslashm theaacute naoslasho Quaacircn ta luugravec aaacutey mocircugravei ntildeoaiumlt laaacutey maaacutey chieaacutec thuyeagraven chia nhau ra qua soacircng ntildeearing cheugravem gieaacutet laiumli ntildeoaacutet chigravem hocircn moaumlt chuiumlc chieaacutec thuyeagraven gioumlotildea giooslashng soacircng

Toaoslashn quaacircn qua soacircng roagravei toacircng thaaacutet hoiuml Leacirc cuoslashng daacircn chuugraveng lieagraven mocircucirc thaoslashnh ra haoslashng khoacircng ntildeaugravenh maoslash ntildeoumlocirciumlc

Nguyeacircn vaecircn

門戶黎城曰富良

彼雖固壘眾倉皇

數舟獨入真稱壯

既勇知方深惜臧

復國一王仍棄守

立祠三將永留芳

酬忠撫順遵王道

無事佳兵垂吉祥

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Moacircn hoauml Leacirc Thaoslashnh vieaacutet Phuugrave Loumlocircng

Baelig tuy coaacute luotildey chuugraveng thoumlocircng hoaoslashng

Soaring chu ntildeoaumlc nhaaumlp chaacircn xoumlng traugraveng

Kyugrave duotildeng tri phoumlocircng thaacircm tiacutech taoslashng

Phuiumlc quoaacutec nhaaacutet voumlocircng nhoumlng khiacute thuucirc

Laaumlp toumloslash tam toumlocircugraveng voacutenh loumlu phoumlocircng

Thuoslash trung phuucirc thuaaumln tuaacircn voumlocircng ntildeaiumlo

Voacirc soumliuml giai binh thuoslashy caugravet toumlocircoslashng

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 46: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

46

Dogravech nghoacutea

Phuugrave Loumlocircng laoslash moacircn hoauml cuucirca Leacirc thaoslashnh

Boiumln chuugraveng tuy cougrave thaoslashnh luyotilde kieacircn coaacute nhoumlng hoaucircng hoaacutet

Vaoslashi chieaacutec thuyeagraven xoacircng vaoslasho quaucirc laoslash huoslashng traugraveng

Quaucirc laoslash anh duotildeng thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Laaacutey laiumli noumlocircugravec cho moaumlt oacircng vua nhoumlng khoacircng gioumlotilde ntildeoumlocirciumlc

Laaumlp ntildeeagraven cho ba toumlocircugraveng maotildei maotildei loumlu tieaacuteng thocircm

Baugraveo ntildeaugravep cho keucirc trung cuugravei ntildeaagraveu qui thuaaumln tuaacircn theo voumlocircng ntildeaiumlo

Khoacircng cooslashn vieaumlc chieaacuten tranh chauacuteng hay laeacutem sao

Nguyeacircn vaecircn

官兵至富良江許世亨覓小農船及竹筏率兵二百餘人徑渡彼岸繼又搶奪船隻更

番配載官軍其勇壯之概真為超眾及阮惠復來孫士毅尚復領兵身先衝敵

幸而許世亨力為勸阻並令武弁控騎遄行於是孫士毅振旅入關不致有損國威而許

世亨仍即致命疆場似此勇且知方之賢臣能不倍加惋惜

提督許世亨總兵張朝龍尚維昇等臨陣損軀國家固已從優議恤賞延於世並令

阮惠於安南立祠以祭而阮惠奏請官爵封謚即於彼處建立祠堂垂芳奕大此更足已

酬獎忠魂矣至阮惠再四籲求伏罪歸降實出真誠揆度事機悉屬合理正當從

其所請赦過加恩事以順成不越佳兵之戒矣

Dogravech aacircm

Quan binh chiacute Phuugrave Loumlocircng giang Houmlugravea Theaacute Hanh mogravech tiearingu noacircng thuyeagraven caaumlp truugravec phieaumlt suaaacutet binh nhograve baugravech douml nhaacircn kiacutenh ntildeoauml baelig ngaiumln Keaacute houmliumlu thoumlocircucircng ntildeoaiumlt thuyeagraven chiacutech caugravenh phieacircn phoaacutei taucirci quan quaacircn kyoslash duotildeng traugraveng chi khaugravei chaacircn vi sieacircu chuugraveng Caaumlp Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai Toacircn Soacute Nghograve thoumlocircugraveng phuiumlc laotildenh binh thaacircn tieacircn xung ntildeogravech Haiumlnh nhi Houmlugravea Theaacute Hanh loumliumlc vi khuyeaacuten trocircucirc togravenh leaumlnh vootilde bieaumln khoaacuteng kicirc thuyeacircn haoslashnh Ouml thograve Toacircn Soacute Nghograve chaaacuten loumlotilde nhaaumlp quan baaacutet chiacute houmlotildeu toaringn quoaacutec uy Nhi Houmlugravea Theaacute Hanh nhoumlng toumlugravec chiacute meaumlnh coumlocircng troumlocircoslashng toumliuml thoumlucirc duotildeng thaucirc tri phoumlocircng chi hieagraven thaagraven naecircng baaacutet boaumli gia oaucircn tiacutech

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ntildeauacuteng laacircm traaumln toaringn khu quoaacutec gia coaacute doacute tooslashng oumlu nghograve tuaaacutet thoumlocircucircng dieacircn ouml theaacute togravenh leaumlnh Nguyeatilden Hueauml ouml An Nam laaumlp toumloslash doacute teaacute Nhi Nguyeatilden Hueauml taaacuteu thaelignh quan toumlocircugravec phong thuicirc toumlugravec ouml baelig xoumlugrave kieaacuten laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng thuyoslash phoumlocircng dogravech ntildeaiumli Thoumlucirc caugravenh tuugravec doacute thuoslash toumlocircucircng trung hoagraven hoacute Chiacute Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml caagraveu phuiumlc toaumli qui haoslashng thoumliumlc xuaaacutet chaacircn thaoslashnh Quoacute ntildeoauml soumliuml cocirc taaacutet thuoaumlc hocirciumlp lyugrave chiacutenh ntildeoumlocircng tooslashng kyoslash socircucirc thaelignh xaugrave quaugrave gia aacircn soumliuml doacute thuaaumln thaoslashnh baaacutet vieaumlt giai binh chi giocircugravei hoacute

Dogravech nghoacutea

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 47: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

47

Quan binh ntildeeaacuten soacircng Phuugrave Loumlocircng Houmlugravea Theaacute Hanh laaacutey thuyeagraven cuucirca nhaoslash noacircng vaoslash beoslash tre daatilden binh hocircn hai traecircm ngoumlocircoslashi voumlocirciumlt qua soacircng Sau ntildeougrave mocircugravei ntildeoaiumlt thuyeagraven chia phieacircn chocircucirc quan quaacircn sang duotildeng maotildenh quaucirc laoslash hocircn ngoumlocircoslashi

Ntildeeaacuten khi Nguyeatilden Hueauml quay trocircucirc laiumli Toacircn Soacute Nghograve cuotildeng ntildeiacutech thaacircn caagravem quaacircn xoacircng leacircn troumlocircugravec May laoslash Houmlugravea Theaacute Hanh heaacutet soumlugravec khuyeacircn ngaecircn laiumli sai vootilde toumlocircugraveng hoauml veauml ra ntildei Vigrave theaacute Toacircn Soacute Nghograve mocircugravei chaaacuten chaelignh binh soacute nhaaumlp quan khoacircng ntildeearing cho toaringn haiumli ntildeeaacuten quoaacutec uy Cooslashn Houmlugravea Theaacute Hanh boucirc maiumlng nocirci sa troumlocircoslashng duotildeng maotildenh ntildeearing laiumli tieaacuteng thocircm laoslash moaumlt hieagraven thaagraven thaaumlt ntildeaugraveng tieaacutec

Ntildeeagrave ntildeoaacutec Houmlugravea Theaacute Hanh toaringng binh Troumlocircng Trieagraveu Long Thoumlocirciumlng Duy Thaecircng ra traaumln boucirc migravenh quoaacutec gia doacute nhieacircn thoumlocircng xougravet phuucirc tuaaacutet ntildeeaacuten caucirc caugravec ntildeocircoslashi sau neacircn ra leaumlnh cho Nguyeatilden Hueauml laaumlp ntildeeagraven thocircoslash cuugraveng teaacute ocircucirc noumlocircugravec An Nam Sau ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml taacircu leacircnh xin phong quan toumlocircugravec roagravei laaumlp toumloslash ntildeoumlocircoslashng beacircn ntildeougrave tieaacuteng thocircm loumloslashng laatildey Nhouml theaacute quaucirc ntildeaotilde toumlocircucircng thoumlocircucircng ntildeeaacuten vong hoagraven keucirc trung kia

Ntildeeaacuten nhouml Nguyeatilden Hueauml nhieagraveu laagraven goumlucirci leacircn phuiumlc toaumli qui haoslashng quaucirc cougrave looslashng chaacircn thaoslashnh pheugravep taeacutec hocirciumlp lyugrave Theaacute cho neacircn ta theo vieaumlc thaelignh caagraveu ntildeougrave maoslash xaugrave toaumli gia aacircn moiumli vieaumlc thuaaumln thaoslashnh quaucirc laoslash giai binh chi giocircugravei (ngaecircn caaacutem vieaumlc binh aaacutey laoslash ntildeieagraveu hay) vaaumly

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 48: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

48

BOumlUgraveC TRANH THOumlUgrave SAUgraveU 阮 惠 遣 姪 阮 光 顯 入 覲 賜 宴 之 圖

Nguyeatilden Hueauml khiearingn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln toumlugrave yeaacuten chi ntildeoagrave Nguyeacircn vaecircn

黎維祁復國後不能自立一聞阮惠復來又即逃奔內地天厭其德

誠非虛語予維奉天曷敢違越不值復興兵衛彼復國也

嗣據福康安奏阮惠再四籲懇悔罪歸順出於至誠予亦不欲為已甚

因即允其所請撤兵阮惠先遣其親姪阮光顯入覲輸悃並稱明歲當親

詣闕廷祝釐因以乞封

昨接表文嘉其情詞真摯急欲得天朝封號為榮遂即勅封為安南國王

茲阮光顯來至山莊正屆萬壽節令其一體與宴用示恩榮

Dogravech aacircm

Leacirc Duy Kyoslash phuiumlc quoaacutec haaumlu baaacutet naecircng toumliuml laaumlp nhaaacutet vaecircn Nguyeatilden Hueauml phuiumlc lai houmliumlu toumlugravec ntildeaoslasho boacircn noaumli ntildeogravea Thieacircn yeaacutem kyoslash ntildeoumlugravec thaoslashnh phi houml ngoumlotilde Douml duy phuiumlng thieacircn haiumlt caucircm vi vieaumlt baaacutet trograve phuiumlc houmlng binh veauml baelig phuiumlc quoaacutec daotilde

Toumliuml coumlugrave Phuugravec Khang An taaacuteu Nguyeatilden Hueauml taugravei toumlugrave duiuml khaaringn hoaacutei toaumli qui thuaaumln xuaaacutet ouml chiacute thaoslashnh Douml dieaumlc baaacutet duiumlc vi doacute thaaumlm nhaacircn toumlugravec doaotilden kyoslash socircucirc thaelignh trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 49: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

49

tieacircn khiearingn kyoslash thaacircn ntildeieaumlt Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumlp caaumln thaacircu khoaringn togravenh xoumlng minh tueaacute ntildeoumlocircng thaacircn ngheauml khuyeaacutet ntildeigravenh chuugravec li nhaacircn doacute khaaacutet phong

Taiumlc tieaacutep biearingu vaecircn gia kyoslash tigravenh toumloslash chaacircn chiacute caaacutep duiumlc ntildeaeacutec thieacircn trieagraveu phong hieaumlu vi vinh toaiumli toumlugravec saeacutec phong vi An Nam quoaacutec voumlocircng Touml Nguyeatilden Quang Hiearingn lai chiacute socircn trang chiacutenh giocircugravei Vaiumln Thoiuml Tieaacutet leaumlnh kyoslash nhaaacutet thearing doumlotilde yeaacuten duiumlng thograve aacircn vinh

Dogravech nghoacutea

Leacirc Duy Kyoslash laaacutey laiumli ntildeoumlocirciumlc noumlocircugravec roagravei khoacircng cougrave khaucirc naecircng toumliuml laaumlp voumloslasha nghe Nguyeatilden Hueauml quay laiumli laaumlp toumlugravec chaiumly veagrave noaumli ntildeogravea (toumlugravec Trung Hoa) Trocircoslashi gheugravet ntildeoumlugravec cuucirca y khoacircng phaucirci laoslash locircoslashi nougravei ngoa Ta chaelig bieaacutet thocircoslash trocircoslashi ntildeaacircu daugravem voumlocirciumlt qua nhoumlotildeng ntildeieagraveu maoslash trocircoslashi khoacircng muoaacuten ntildeearing laiumli moaumlt laagraven noumlotildea houmlng binh phuiumlc quoaacutec cho y

Khi Phuugravec Khang An taacircu leacircn Nguyeatilden Hueauml maaacutey laagraven khaaringn thieaacutet keacircu xin hoaacutei toaumli qui thuaaumln quaucirc cougrave daiuml chiacute thaoslashnh Ta cuotildeng khoacircng muoaacuten chaaacutep nhaaacutet neacircn mocircugravei baegraveng looslashng locircoslashi thaelignh caagraveu trieaumlt binh Nguyeatilden Hueauml troumlocircugravec heaacutet sai chaugraveu ruoaumlt laoslash Nguyeatilden Quang Hiearingn vaoslasho chaagraveu ntildeearing toucirc tigravenh thoumliumlc laiumli xin sang naecircm ntildeiacutech thaacircn sang cung khuyeaacutet chuugravec thoiuml nhaacircn dogravep xin phong voumlocircng

Tieaacutep ntildeoumlocirciumlc biearingu vaecircn caoslashng thaaacutey locircoslashi leotilde mong socircugravem ntildeoumlocirciumlc phong hieaumlu cuucirca thieacircn trieagraveu cho theacircm vinh hiearingn neacircn mocircugravei saeacutec phong laoslashm An Nam quoaacutec voumlocircng Nay Nguyeatilden Quang Hiearingn ntildeeaacuten socircn trang ntildeuugraveng vaoslasho kyoslash Vaiumln Thoiuml Tieaacutet neacircn cho doumliuml yeaacuten chung vocircugravei moiumli ngoumlocircoslashi ntildeearing toucirc aacircn tigravenh cuucirca ta

Nguyeacircn vaecircn

誰能不戰屈人兵

戰後畏威懷乃誠

黎氏可憐受天厭

阮家應與錫朝禎

今秋已自親姪遣

明歲還稱躬己行

似此輸誠外邦鮮

嘉哉挪忍靳恩榮

乾隆己酉仲秋御筆

Dogravech aacircm

Thuyoslash naecircng baaacutet chieaacuten khuaaacutet nhaacircn binh

Chieaacuten haaumlu uyugrave uy hoaoslashi naotildei thaoslashnh

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 50: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

50

Leacirc thograve khaucirc lieacircn thuiuml thieacircn yeaacutem

Nguyeatilden gia oumlng doumlotilde tiacutech trieagraveu trinh

Kim thu doacute toumliuml thaacircn ntildeieaumlt khiearingn

Minh tueaacute hoaoslashn xoumlng cung kyucirc haoslashnh

Toumliuml thoumlucirc thaacircu thaoslashnh ngoaiumli bang tiearingn

Gia tai na nhaatilden caaumln aacircn vinh

Caoslashn Long Kyucirc Daaumlu Troiumlng Thu ngoumliuml buugravet

Dogravech nghoacutea

Ai khoacircng giao chieaacuten maoslash cougrave thearing khuaaacutet phuiumlc ntildeoumlocirciumlc ntildeogravech

Sau cuoaumlc chieaacuten laiumli laoslashm cho socirciuml haotildei maoslash thaoslashnh thoumliumlc qui phuiumlc

Thoumlocircng thay cho hoiuml Leacirc ntildeeaacuten trocircoslashi cuotildeng chaugraven gheugravet

Cooslashn nhaoslash Nguyeatilden thigrave neacircn ntildeoumlocirciumlc houmlocircucircng phuugravec trieagraveu ntildeigravenh

Muoslasha thu naecircm nay sai chaugraveu ruoaumlt ntildeeaacuten

Sang naecircm laiumli xin ntildeoumlocirciumlc ntildeiacutech thaacircn qua

Thaoslashnh thoumliumlc nhouml theaacute ngoaiumli bang thaaumlt hieaacutem cougrave

Vieaumlc nhouml theaacute khoacircng leotilde laiumli khoacircng vinh doumliuml hay sao

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 51: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

51

KEAacuteT LUAAumlN

-o-

Chuugraveng ta khoacircng ai khoacircng bieaacutet ntildeeaacuten nhoumlotildeng posters cuucirca caugravec ldquongheauml soacute nhaacircn daacircnrdquo - ntildeoumlocirciumlc saucircn xuaaacutet haoslashng loaiumlt doumlocircugravei thocircoslashi Mao Traiumlch Ntildeoacircng ocircucirc Hoa luiumlc cuotildeng nhouml taiumli nhoumlotildeng quoaacutec gia Coaumlng Saucircn khaugravec - veotilde nhoumlotildeng coacircng nhaacircn baeacutep thogravet cuoagraven cuoaumln ntildeaagravey veucirc toumliuml tin nhoumlotildeng noacircng daacircn maeumlt toumlocirci nhouml hoa beacircn caiumlnh ntildeoagraveng luugravea chiacuten vaoslashng hay nhoumlotildeng thieaacuteu nhi khaecircn quaoslashng ntildeoucirc hoagraveng haoslasho maaumlp maiumlp duoslashng ntildeearing phaugravet ntildeoaumlng nhoumlotildeng chiacutenh saugravech locircugraven Nhoumlotildeng nhaoslash thocirc cuucirca cheaacute ntildeoauml cuotildeng thi nhau saugraveng taugravec vaecircn choumlocircng phuiuml hoaiuml vaoslash ntildeeagrave cao ntildeoumlocircoslashng loaacutei cuucirca nhaoslash noumlocircugravec trong caugravec chieaacuten dogravech ldquoBoumlocircugravec Tieaacuten Nhaucircy Voiumltrdquo hay ldquoCaugravech Maiumlng Vaecircn Hoaugraverdquo Trong khi ocircucirc caugravec quoaacutec gia AAcircu Myotilde biacutech choumlocircng thoumlocircoslashng nhaeacutem vaoslasho muiumlc tieacircu thoumlocircng maiumli thigrave taiumli Trung Hoa nhoumlotildeng tranh veotilde ntildeougrave cougrave muiumlc tieacircu chiacutenh trograve nhieagraveu hocircn

Nhoumlotildeng boumlugravec Ntildeaeacutec Thaeacuteng Ntildeoagrave ntildeocircoslashi Thanh laoslash moaumlt trong nhoumlotildeng ldquotranh tuyeacircn truyeagravenrdquo29 socircugravem suucirca nougravei leacircn khiacute theaacute vaoslash thaeacuteng locirciumli cuucirca trieagraveu ntildeaiumli Maotilden Thanh ntildeoaacutei vocircugravei caugravec daacircn toaumlc ocircucirc chung quanh voumloslasha ntildeearing tuyeacircn doumlocircng uy ntildeoumlugravec cuucirca thieacircn trieagraveu voumloslasha taiumlo nhoumlotildeng ntildee doaiuml traaacuten augravep neaacuteu cougrave yugrave ntildeogravenh noaringi leacircn choaacuteng laiumli hoiuml Saugraveu boumlugravec tranh An Nam chieaacuten ntildeoagrave cuotildeng cougrave muiumlc tieacircu toumlocircng toumliuml Cho neacircn chuugraveng ta khoacircng thearing tigravem trong nhoumlotildeng boumlugravec tranh naoslashy nhoumlotildeng choumlugraveng lieaumlu logravech soumlucirc maoslash chaelig cougrave thearing giaucirci maotilde moaumlt soaacute aaringn yugrave cuucirca Thanh trieagraveu muoaacuten goumlucirci gaaacutem

Moaumlt trong nhoumlotildeng ntildeiearingm iacutet ai ntildeearing yugrave laoslash tuy vua Cao Toacircng vaatilden toumliuml haoslasho veagrave Moumlocircoslashi Vootilde Coacircng nhoumlng trong soaacute ntildeoagraveng baucircn hoaiuml khoacircng thaaacutey nhaeacutec ntildeeaacuten vieaumlc ba laagraven ntildeem quaacircn ldquochinh phaiumltrdquo Mieaacuten Ntildeieaumln Ntildeieagraveu ntildeougrave cuotildeng deatilde hiearingu vigrave nhaoslash Thanh ntildeaotilde bograve sa laagravey ocircucirc ntildeaaacutet Mieaacuten nhieagraveu naecircm hao binh toaringn toumlocircugraveng maoslash khoacircng ntildeoumlocirciumlc locirciumli loaumlc gigrave Neaacuteu khoacircng vigrave nhoumlotildeng ntildee doaiuml toumloslash ngoumlocircoslashi Anh vaoslash ngoumlocircoslashi Xieacircm ngoumlocircoslashi Mieaacuten cougrave leotilde cuotildeng choumla chograveu haoslashng phuiumlc vaoslash trieagraveu coaacuteng nhaoslash Thanh Cougrave leotilde ntildeougrave cuotildeng laoslash moaumlt moaacutei haaumln looslashng maoslash vua Cao Toacircng ngaaumlm ntildeaeacuteng nuoaacutet cay khoacircng caugravech naoslasho giaucirci toaucirc noaringi

Chiacutenh vigrave theaacute vieaumlc ntildeem quaacircn ntildeaugravenh Ntildeaiumli Vieaumlt laoslash moaumlt traaumln ntildeaugravenh huugrave hoaiuml caagraveu may naeumlng phaagraven doaiuml naiumlt Ngay toumloslash ntildeaagraveu Thanh trieagraveu vaatilden chuucirc troumlocircng houml troumlocircng thanh theaacute phougraveng ntildeaiumli thoumliumlc loumliumlc ntildeearing coaacutet sao quaacircn Taacircy Socircn ruugravet ntildei traucirc laiumli noumlocircugravec cho nhaoslash Leacirc roagravei nhaacircn ntildeougrave maoslash tieaacuten haoslashnh luotildeng ntildeoaiumln chiacutenh trograve Vocircugravei tigravenh higravenh baaacutet oaringn cuucirca noumlocircugravec ta thocircoslashi ntildeougrave vieaumlc toumliuml nguyeaumln ntildei theo nhoumlotildeng chuucirc troumlocircng cuucirca thieacircn trieagraveu khoacircng phaucirci laoslash khoacircng cougrave thearing xaucircy ra Ngoacirc Vaecircn Socircucirc lui binh veagrave Tam Ntildeieaumlp ntildeaotilde truoslashng hocirciumlp vocircugravei doumliuml kieaacuten cuucirca nhaoslash Thanh ntildeoumla ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaugrave deatilde daoslashng khieaacuten cho hoiuml theacircm khinh ntildeogravech vaoslash cuotildeng laoslashm nguoacirci ngoai caugravei ldquohoaumli choumlugraveng Mieaacuten Ntildeieaumlnrdquo neacircn vua Caoslashn Long ntildeaotilde toucirc ra raaacutet houmlugraveng thuugrave vocircugravei taoslashi chaelig huy ldquotoumloslash xa ntildeieagraveu khiearingnrdquo cuucirca migravenh

Khi Toacircn Soacute Nghograve bograve ntildeaugravenh baiumli trong moaumlt chieaacuten dogravech chocircugravep nhoaugraveng ngay ngaoslashy ntildeaagraveu xuaacircn ntildeaotilde khieaacuten vua Cao Toacircng heaacutet soumlugravec ngocircotilde ngaoslashng maoslash trieagraveu ntildeigravenh nhaoslash Thanh cuotildeng soumlucircng soaacutet Tuy khoacircng thearing phuucirc nhaaumln soumliuml thaaacutet baiumli nhoumlotildeng baoslashi thocirc cuucirca vua Caoslashn Long chaelig ntildeeagrave caaumlp phocircugravet qua chieaacuten troumlocircoslashng moaumlt caugravech maaumlp mocircoslash vaoslash nhaaacuten maiumlnh ntildeeaacuten keaacutet quaucirc laoslash noumlocircugravec ta chograveu qui thuaaumln

29 Tranh coaring ntildeoaumlng theo loaacutei duoslashng ocircucirc trong noumlocircugravec

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 52: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

52

neacircn chuyeaacuten ntildei cuucirca Nguyeatilden Quang Hiearingn nhaaumln saeacutec aaacuten phong voumlocircng ntildeaotilde bieaacuten thaoslashnh moaumlt thaeacuteng locirciumli ngoaiumli giao quan troiumlng cuucirca Thanh trieagraveu

Sau naoslashy nhieagraveu soumlugrave boauml khaugravec to locircugraven hocircn raagravem roauml hocircn cuucirca ngoumlocircoslashi AAcircu Chaacircu cuotildeng khoacircng ntildeoumlocirciumlc ntildeougraven tieaacutep troiumlng thearing nhouml theaacute Naacircng cao giaugrave trograve cuucirca ntildeoaacutei phoumlocircng trong moaumlt maeumlt naoslasho ntildeougrave cuotildeng laoslash ntildeeagrave cao chiacutenh migravenh

Noumlocircng theo tigravenh higravenh ntildeougrave Nguyeatilden Hueauml ntildeaotilde ntildeoaringi thaugravei ntildeoauml tuy chieaacuten thaeacuteng nhoumlng laiumli ldquocaagraveu hoaoslashrdquo khieaacuten cho toumliuml augravei cuucirca vua Caoslashn Long ntildeoumlocirciumlc vuoaacutet ve vaoslash khoacircng bograve maaacutet maeumlt ntildeoaacutei vocircugravei quaagraven thaagraven Cougrave leotilde trong looslashng oacircng cuotildeng thaagravem bieaacutet ocircn soumliuml teaacute nhograve cuucirca vua Quang Trung vaoslash Nguyeatilden Hueauml cuotildeng toumlocircng keaacute toumliumlu keaacute khai thaugravec oumlu ntildeiearingm ngoaiumli giao oacircng voumloslasha ntildeaiumlt ntildeoumlocirciumlc

Xem nhoumlotildeng tocircoslash biearingu vua Quang Trung goumlucirci cho vua Caoslashn Long chuugraveng ta cougrave thearing higravenh dung ntildeoumlocirciumlc Ntildeaiumli Vieaumlt trocircucirc thaoslashnh moaumlt trong nhoumlotildeng phieacircn thuoaumlc quan troiumlng cuucirca Trung Hoa trong thocircoslashi gian ntildeougrave vaoslash Nguyeatilden Hueauml laaumlp toumlugravec tieaacuten haoslashnh moaumlt keaacute saugravech khoacircn ngoan voumloslasha gioumlotilde yeacircn maiumln baeacutec voumloslasha baoslashnh troumlocircugraveng theaacute loumliumlc ra ba maeumlt ntildeoacircng taacircy vaoslash nam

Trong quaugrave khoumlugrave haagraveu nhouml caugravec soumlucirc gia Vieaumlt Nam chaelig chuugrave troiumlng ntildeeaacuten chieaacuten thaeacuteng quaacircn soumliuml maoslash queacircn ntildei phoumlocircng thoumlugravec giaucirci quyeaacutet haaumlu chieaacuten cuucirca vua Quang Trung Cougrave leotilde ngay taiumli thocircoslashi ntildeiearingm cuucirca theaacute kyucirc 21 hoacircm nay ngoumlocircoslashi caagravem quyeagraven vaatilden cougrave thearing ruugravet kinh nghieaumlm veagrave chiacutenh saugravech ngoaiumli giao ntildeocircoslashi Taacircy Socircn ntildeearing tigravem ra moaumlt ntildeoumlocircoslashng loaacutei thiacutech hocirciumlp hocircn cho Vieaumlt Nam trong caugravec toumlocircng quan quoaacutec teaacute

Thaugraveng 4 naecircm 2005

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 53: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

53

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 54: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

54

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 55: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

55

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 56: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

56

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 57: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

57

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 58: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

58

TAOslashI LIEAumlU THAM KHAUcircO

---

1 Hoagrave Baiumlch Thaucirco (dogravech) Cao Toacircng Thoumliumlc Luiumlc quyearingn thoumlocirciumlng New Jersey Thouml AAacuten Quaugraven 2004

2 Hsu Immanuel CY The Rise of Modern China New York Oxford University Press 1975

3 Laiumli Phuugravec Thuaaumln (賴福順) Caoslashn Long Troiumlng Yeaacuteu Chieaacuten Tranh Chi Quaacircn Nhu Nghieacircn Coumlugraveu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1984

4 Leeb Von Defense (baucircn dogravech Stefan T Possony vaoslash Daniel Vilfroy) 5th Ed Pennsylvania Military Service Publishing Company 1954

5 Lyugrave Xuaacircn Quang(李春光) Thanh Ntildeaiumli Danh Nhaacircn Daaumlt Soumliuml Taaumlp Laotildem (清代名人軼事 輯覽) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Xaotilde Hoaumli Khoa Hoiumlc xb xaotilde 2004

6 Nguyeatilden Quoaacutec Vinh ldquoGougravep theacircm touml lieaumlu mocircugravei veagrave quan heauml chieaacuten soumliuml vaoslash ngoaiumli giao Vieaumlt ndash Thanh thocircoslashi Taacircy Socircn Boauml tranh ldquoBigravenh Ntildeogravenh An Nam Chieaacuten Ntildeoagraverdquo cougrave thocirc ntildeeagrave vogravenh baegraveng ngoumliuml buugravet cuucirca vua Caoslashn Longrdquo Phan Huy Leacirc (chuucirc bieacircn) Caugravec Nhaoslash Vieaumlt Nam Hoiumlc Noumlocircugravec Ngoaoslashi Vieaacutet Veagrave Vieaumlt Nam Haoslash Noaumli nxb Theaacute Giocircugravei 2002

7 Picard Reneugrave Les Peintres Jeugravesuites aoslash la Cour de Chine Grenoble Editions des 4 Seigneurs 1973

8 Shang William ldquoRediscovering Views of Northern China Late 18th to 19th Century Winter Scenesrdquo Arts of Asia Volume 35 Number 2 (March-April 2005)

9 Smith Bradley vaoslash Wan-go Weng China A History In Art San Diego Doubleday Windfall 1972

10 Temple Robert The Genius of China ndash 3000 years of science discovery and invention New York Simon and Schuster 1986

11 Thanh Cao Toacircng ngoumliuml cheaacute thi vaecircn toaoslashn taaumlp (清高宗御製詩文全集)(10 quyearingn) Ntildeaoslashi Baeacutec Quoaacutec Laaumlp Coaacute Cung Baugravec Vaaumlt Vieaumln 1976

12 Thanh Soumlucirc Caucirco (清史稿) (48 quyearingn) Trieaumlu Nhoacute Toaacuten 趙爾巽 (tuyearingn) 5th Ed Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc xuaaacutet baucircn 1996

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996

Page 59: BÌNH ÑÒNH AN NAM CHIEÁN ÑOÀImmanuel C.Y. Hsu, The Rise of Modern China (New York: Oxford University Press, 1975) tr. 49 2 Bradley Smith vaø Wan-go Weng, China – A History

59

13 The Random House Library of Painting and Sculpture ndash 4 volumes New York Random House 1981

14 Trang Caugravet Phaugravet (莊吉發) Thanh Cao Toacircng Thaaumlp Toaoslashn Vootilde Coacircng Nghieacircn Coumlugraveu (清高宗十全武功研究) Baeacutec Kinh Trung Hoa thouml cuiumlc 1987 (chuiumlp laiumli baucircn cuucirca Ntildeaoslashi Loan Coaacute Cung Tuoslashng San Giaugravep Chuucircng soaacute 26 thaugraveng 6 naecircm 1982)

15 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeaiumli Toumloslash Ntildeiearingn (中國歷史大辭典) (thoumlocirciumlng vaoslash haiuml) Trogravenh Thieacircn Ntildeoacutenh (鄭天挺) (chuucirc bieacircn) Thoumlocirciumlng Haucirci Thoumlocirciumlng Haucirci toumloslash thouml xb xaotilde 2000

16 Trung Quoaacutec Logravech Soumlucirc Ntildeogravea Ntildeoagrave Taaumlp (中國曆 史地圖集) (8 cuoaacuten) Ntildeaoslashm Kyoslash Toumlocircng (潭其驤) (chuucirc bieacircn) Baeacutec Kinh Trung Quoaacutec Ntildeogravea Ntildeoagrave xb xaotilde 1996