Ynvestearingsplan foar superfluch ynternet yn Fryslân...kennen een gat in de business case van €3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers bedraagt dit €2000. De business case

Ynvestearingsplan foar

superfluch ynternet yn

Fryslân VERTROUWELIJK -

CONCEPT

In opdracht van:

Provincie Fryslân

Project:

2013.043

Datum:

Utrecht, september 2013

Auteurs:

ir. ing. Reg Brennenraedts MBA

drs. Sven Maltha

David van Kerkhof MSc

Met medewerking van:

Coöperatie Fryslân Ring

Stratix

Dialogic NEXT STEP 3

Management samenvatting

1 Inleiding

Op 20 maart 2013 hebben Provinciale Staten van de Provincie Fryslân de Startnotitie Een

Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een

zeer ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens

die geen NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over

van een dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten om een volgende

fase in te gaan en een investeringsplan te realiseren. De focus van het

financieringsinstrumentarium uit dit investeringsplan ligt op wit gebied, zoals benoemd in

de door de Staten goedgekeurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in zwart en grijs

gebied in Europa onder specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist dergelijke

staatssteun in de huidige Friese context een zwaar juridisch traject met waarschijnlijk

geringe kans op toestemming vanuit de Commissie. Aangezien in Fryslân in grijs gebied

kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS

3.0), ligt de maatschappelijke noodzaak daar waar helemaal geen NGA-netwerk

beschikbaar is, namelijk in het witte gebied.

Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step

uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân. Dialogic heeft daarbij nauw samen

gewerkt met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring en adviesbureau Stratix. Het

investeringsplan richt zich primair op het witte gebied. Dit is het gebied waar afnemers,

zowel zakelijk als huishoudelijk, op dit moment geen NGA hebben. Deze witte gebieden

vallen, in tegenstelling tot niet-witte gebieden, onder een minder stringent

staatssteunkader. NGA-technologieën zijn glasvezel, geüpgradede kabelnetten en

bepaalde geavanceerde draadloze oplossingen. Bij NGA gaat het om netwerken die

daadwerkelijk tot aan het perceel van de eindgebruiker komen. Overigens hebben

verschillende andere provincies (zoals Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel)

soortgelijke ambities.

2 Huidige situatie in Fryslân

Op dit moment zijn er vier aanbieders van NGA voor huishoudens in Fryslân: Drie

partijen die vooral HFC aanbieden (Kabelnoord, UPC en Ziggo) en één aanbieder van

glasvezel (Reggefiber). In de zakelijke markt zijn nog enkele andere partijen actief op

kleinere schaal. Ongeveer 10% van de alle percelen in Fryslân ligt in het witte gebied.

Dit betekent dat zij geen NGA hebben. Uiteraard kent het witte gebied ook zakelijke

afnemers, zowel op bedrijventerreinen als daarbuiten.

Aanbieders van NGA geven aan dat zij in het witte gebied niet actief zijn omdat de

aansluitkosten hier veel te hoog zijn. Maar zij zijn wel bereid actief te worden indien er

financieringsmogelijkheden zijn.

Om de vraag naar NGA te bepalen zijn er verschillende enquêtes uitgezet onder

bewoners en belangengroepen en zijn gemeenten en bedrijven gesproken. Hieruit komt

naar voren dat meer van 80% van de bewoners van de witte gebieden interesse heeft in

NGA en dat 70% ook bereid is daarvoor te betalen. Zij lopen op dit moment vooral aan

tegen trage verbindingen en relatief hoge kosten. Ook basisscholen herkennen deze

problematiek. Als we kijken naar gemeenten en maatschappelijke organisaties dan zien

we hier veel enthousiasme om bij te dragen aan dit dossier. Echter, dit zal niet in

financiële termen mogelijk zijn, maar vooral gericht zijn op ambtelijke en bestuurlijke

inzet.

3 De ambitie van de provincie Fryslân


De provincie plaatst verschillende kaders bij het realiseren van haar ambitie. Daarom

richt dit investeringsplan zich vooral op passieve, open, vaste infrastructuren, maar zijn

draadloze opties in uitzonderingssituaties ook mogelijk. De ambitie moet binnen tien jaar

gerealiseerd zijn en er moet snel gestart worden met de uitvoering. Er moet rekening

worden gehouden met het initiatief van de F4 en andere lokale initiatieven. De inzet van

provinciale middelen moet binnen de juridische kaders passen en er moet gekeken

worden naar additionele middelen uit de EU. Bovendien is er een voorkeur voor dat

gebruikers in het witte gebied niet meer gaan betalen dan in de andere gebieden. Bij de

realisatie moet er goed worden afgestemd met marktpartijen en de nationale overheid.

Tenslotte bestaat er een voorkeur voor graafoptimalisatie en wordt er gestreefd

werkzaamheden zo veel mogelijk in Fryslân te houden

4 De business cases van NGA in het witte gebied in Fryslân

Er is op dit moment geen rendabele businesscase voor een uitrol van NGA in wit gebied

haalbaar. Veel aanbieders en potentiële afnemers van NGA hebben een afwachtende

houding en zonder interventie zullen de ambities van de provincie niet gerealiseerd

worden. Zonder substantiële extra financiële bijdrage zullen deze gebieden geen aanbod

krijgen dat vergelijkbaar is met andere delen van de provincie.

Er zijn drie soorten afnemers. Voor (a) huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere

witte gebied is een financieringsgat van €2200. (b) Bedrijven op witte bedrijventerreinen

kennen een gat in de business case van €3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers

bedraagt dit €2000. De business case kan veranderen door besparing van kosten,

concreet zijn alternatieve graafmethoden en afstemming van graafwerkzaamheden

relevant. Naast het financieringsgat zijn er nog additionele kosten om een netwerk te

realiseren. Immers, om te komen tot een succesvolle realisatie moet een groot deel van

de potentiële afnemers tegelijkertijd overstappen. De vraagbundeling die dit moet

bewerkstelligen is arbeidsintensief. Verder is uiteraard veel technische en niet-technische

kennis over de uitrol van NGA nodig.

5 De financiering van NGA in het wit gebied in Fryslân

Er zijn verschillende manieren om financiële ondersteuning te bieden voor de aanleg van

NGA in het witte gebied in Fryslân: garanties of borgstellingen, (achtergestelde)

leningen, een participatie, eenmalige subsidies aan NGA-afnemers, of eenmalige

subsidies aan NGA-aanbieders of intermediairs. Te verwachten valt dat een combinatie

van deze instrumenten zal leiden tot de meest effectieve oplossing. De kansen met

betrekking tot de inzet van Europese middelen zijn beperkt.

Wij concluderen dat de omvang van de investering in NGA in het reguliere witte gebied

circa €81 miljoen zal bedragen. Aangezien marktpartijen ongeveer €25 miljoen zullen

bijdragen, moet er nog een bedrag van €56 miljoen van banken, afnemers en de

provincie worden betrokken. Voor het geïsoleerde witte gebied bestaat een

financieringstekort van circa €6,6 miljoen en voor bedrijventerreinen bedraagt het

financieringstekort €12 miljoen. Uit een bewonersenquête onder huishoudens in het witte

gebied is gebleken dat bewoners bereid zijn een deel van de kosten van een aansluiting

te dragen. Ook op bedrijventerreinen zijn afnemers bereid bij te dragen. Door banken te

betrekken en de juiste financieringsinstrumenten te gebruiken, concluderen wij dat het

financieringsgat gedicht kan worden.

6 Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân

Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân kent een duale strategie: Eén lijn

richt zich op het bieden van financiële ondersteuning ten behoeve van de aanleg van

NGA in wit gebied. Een andere lijn, het Breedbandloket, richt zich op het optimaliseren

van de processen die bij de uitrol van NGA spelen. Binnen de financiële ondersteuning


onderscheiden wij drie lijnen: Een Breedbandfonds voor het verstrekken van leningen

(en eventueel garanties en participaties), eenmalige subsidies aan afnemers en het

financieel ondersteunen van start-up projecten. Het Breedbandloket Fryslân kent vijf

taken: Procesondersteuning (bijvoorbeeld voor vraagbundeling en het opzetten van

coöperaties), Kennisontwikkeling en –deling (bijvoorbeeld op het gebied van techniek en

markt), Strategische afstemming met externe partijen, civieltechnische optimalisatie en

het vergroten van de social return (bijvoorbeeld zo veel mogelijk werkzaamheden

daadwerkelijk door inwoners van Fryslân laten uitvoeren).

We werken drie scenario’s uit voor de financiële component van het masterplan. Een

scenario dat uitsluitend uitgaat van leningen, een scenario dat uitgaat van leningen en

een beperkte subsidie voor afnemers (eenmalig €100) en een scenario gebaseerd op

uitsluitend subsidies voor afnemers.

7 Financiële ondersteuningsmaatregelen voor uitrol van NGA in het witte

gebied in Fryslân

Het fonds en de aansluitpremies vormen het primaire financieringsinstrument. De reden

om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels terugkeren en

hergebruikt kunnen worden. Bovendien vormt het een prikkel en steun in de rug voor de

momenteel terughoudende banken. De reden om te kiezen voor aansluitsubsidies is dat

deze het vliegwiel op gang brengen en de penetratie verhogen. Hierdoor wordt de kans

op succesvolle projecten groter. Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan

respectievelijk ingediende projectvoorstellen en burgers. Projectvoorstellen die financiële

ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door zowel marktpartijen als door

bewoners- of ondernemersinitiatieven. De toetsingscriteria moeten nog nader worden

uitgewerkt, maar zullen betrekking hebben op (financiële) haalbaarheid, dekkingsgebied,

techniek, openheid en juridische kaders. Het fonds kan worden vormgegeven middels

een nieuw op te richten BV of via inbedding in een bestaand fonds. De verstrekking van

aansluitsubsidies kan binnen de reguliere provinciale kaders. Op dit moment zijn er

enkele initiatieven die concrete interesse hebben in het fonds, bijvoorbeeld Kabelnoord,

F4 en enkele gemeenten.

De start-up-projecten vormen het secundaire financieringsinstrument. Het doel hiervan

is om, nog voordat het fonds volledig werkzaam is, voorlopende projecten niet te

vertragen. Op die manier kunnen deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de

provincie gaan vervullen, en aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot

uitrol van NGA-netwerken zullen leiden. Er zijn verschillende opties om start-up-

projecten financieel te ondersteunen. In principe zal subsidie onder de de-minimis-grens

worden verstrekt aan afnemers of marktpartijen. Eventueel kan financiële steun verleend

worden middels leningen of participaties. Concreet kan de provincie op korte termijn

gebruik maken van de uitrol van andere projecten (TenneT, Alliander, provinciale

bruggen en sluizen) en snel en kostenefficiënt de infrastructuur realiseren. Een snelle

uitrol in bijvoorbeeld Langedijke kan een acuut probleem bij scholen oplossen.

8 Het breedbandloket

Het regionale breedbandloket is een belangrijk instrument om er voor te zorgen dat de

beschikbare financiële instrumenten er daadwerkelijk toe leiden dat het “Internet van de

21e eeuw” voor iedereen in Fryslân beschikbaar komt. Daarvoor dient de inzet van

financiële middelen zo efficiënt en effectief mogelijk te zijn. Het breedbandloket draagt

daartoe bij door er allereerst voor te zorgen dat gemeenten, bewonersinitiatieven,

marktpartijen en andere stakeholders kunnen beschikken over de juiste informatie die

nodig is om kansrijke projectvoorstellen te kunnen indienen. Daarnaast kan het loket

ondersteuning verzorgen door het aanreiken van standaardcontracten, vaststelling van

witte gebieden, vraagbundeling, organisatorische ondersteuning bij het opzetten van


netwerkcoöperaties en hulp bij civieltechnische vraagstukken. Bovendien biedt het loket

een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het

grijze gebied, waarvoor de F4-gemeenten gezamenlijke beleidsinstrumenten

ontwikkelen. Bij de invulling van het loket is het verder zaak om af te stemmen met

andere provincies en de Rijksoverheid.

We identificeren vijf taken, die de volgende invulling kennen: (i) Ondersteuning van

initiatiefnemers op het gebied van keuze van NGA-infrastructuur, omvang en locatie van

het witte gebied, vraagbundeling, opzet van (netwerk)coöperaties en toegang tot

dienstenaanbod. (ii) Kennisontwikkeling en -deling onder meer op het gebied van

technische (standaardisatie), juridische (EU-regulering en staatssteun), economische

(businessmodellen, kostenramingen) en organisatorische vraagstukken. (iii) Strategische

afstemming en communicatie om de benodigde contacten te onderhouden en

verplichtingen na te komen jegens externe stakeholders, zoals andere provincies,

marktpartijen, EU, Rijksoverheid. (iv) Civieltechnisch overleg tussen grondroerders en

gemeenten moet kansen op meeleggen vergroten en zo aanlegkosten beperken. (v)

Social return zorgt ervoor dat de investeringen van de provincie zo veel mogelijk

neerslaan in Fryslân, bijvoorbeeld door Friezen de juiste scholing te geven.

9 Het masterplan in de praktijk: Vier mogelijke business modellen

Om het primaire financieringsmodel te toetsen, passen wij dit toe op vier waarschijnlijke

business modellen voor de uitrol van NGA: de netwerkcoöperatie, de

financieringscoöperatie, de semipublieke last-mile en het asset investment model. Deze

modellen zijn expliciet niet aan de provincie om te kiezen, maar zijn modellen die zich

vanuit de markt kunnen aandienen. De modellen heb elk hun eigen voor- en nadelen als

het gaat om eigendom, financiering en inrichting van het netwerk.

De calculaties tonen aan dat het beoogde financieringsinstrument werkt. De

belangrijkste uitkomst van alle modellen is dat de penetratie substantieel moet zijn wil

het initiatief succesvol zijn. Hierbij moet gedacht worden aan penetraties van 60-80%.

De additionele kosten voor de eindgebruikers hebben een ordegrootte van €20-€25

exclusief BTW per maand bij het lichte scenario. Indien wordt gekozen voor het minimale

scenario dan moet bij deze kosten een iets hogere penetratie gerealiseerd worden. Bij

het maximale scenario zijn deze kosten uiteraard nihil.


10 Financiële en maatschappelijke impact voor de provincie

Ongeacht het gekozen scenario zijn de kosten voor het breedbandloket bijna €2,0

miljoen. Hetzelfde geldt voor de start-up projecten die circa €1,8 miljoen kosten en een

kapitaalbeslag kennen van €1,5 miljoen. De financiële impact van de financiering van het

primaire instrument verschilt per scenario: Het minimale scenario kent kosten van €5,5

miljoen en een maximaal kapitaalbeslag van €27,6 miljoen. Het lichte scenario resulteert

in kosten van €8,4 miljoen en een maximaal beslag van kapitaal van €25,6 miljoen. Het

zware scenario kent geen kapitaalbeslag maar wel kosten van circa €74,5 miljoen.

Een volledige uitvoering van het masterplan conform het zware scenario kent daarom

kosten van €78,3 miljoen, conform het lichte scenario kosten van €14,5 miljoen en

conform het minimale scenario €11,7 miljoen. De laatste twee opties kennen wel een

totaal kapitaalbeslag van respectievelijk €29,1 miljoen en €27,1 miljoen.

Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger?

Allereerst zullen de bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden,

binnen afzienbare tijd een aankondiging kunnen verwachten over de realisatie van

supersnel internet in hun omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige

gemeenten zullen marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners

zelf het initiatief pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook

voor dit laatste kan steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren

zullen in diverse gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGA-

aansluitingen waar die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige

maatschappelijke diensten mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid

en andere lokaal gewenste diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen

marktpartijen in de grijze gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te

vergroten. De door de Friese burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient

uiteindelijk in geheel Fryslân beschikbaar te zijn.

11 Uitvoeringsplan

De komende tijd zullen een aantal vervolgstappen moeten worden ondernomen om het

masterplan ten uitvoer te kunnen brengen. Hierbij moet het breedbandfonds opgezet

worden, moeten de start-up-projecten uitgevoerd worden en moet een regionaal

breedbandloket worden opgezet. De kosten hiervoor zullen €250.000 bedragen, naast

€1.000.000 aan kosten voor start-up-projecten. De doorlooptijd hiervan schatten we in

op vier maanden, lopend van december tot maart.


Inhoudsopgave

1 Inleiding .......................................................................................................... 11

1.1 Inleiding .................................................................................................... 11

1.2 Aanleiding .................................................................................................. 11

1.3 Doelstelling van het investeringsplan ............................................................. 13

1.4 Aanpak ...................................................................................................... 13

1.5 Definitie van NGA ....................................................................................... 14

1.6 Beleidskader andere overheden .................................................................... 16

1.7 Leeswijzer ................................................................................................. 17

2 Huidige situatie in Fryslân ............................................................................... 19

2.1 Inleiding .................................................................................................... 19

2.2 Huidige aanbieders van NGA en breedband in Fryslân ..................................... 19

2.3 Het aanbod van NGA in Fryslân .................................................................... 21

2.4 Visie van marktpartijen op NGA-uitrol in het witte gebied ................................ 23

2.5 De vraag naar NGA ..................................................................................... 24

3 De ambitie van de provincie Fryslân ................................................................ 27

3.1 Inleiding .................................................................................................... 27

3.2 De visie op NGA.......................................................................................... 27

3.3 De planning van de ambitie .......................................................................... 27

3.4 De geografische focus van het investeringsplan .............................................. 28

3.5 De inzet van middelen binnen het investeringsplan ......................................... 28

3.6 De aanpak in en rondom het investeringsplan ................................................ 28

4 De business cases van NGA in het witte gebied in Fryslân .............................. 29

4.1 Inleiding .................................................................................................... 29

4.2 Drie verschillende business case voor de realisatie van NGA ............................. 29

4.3 De business case in het reguliere witte gebied ................................................ 30

4.4 De business case voor bedrijven op bedrijventerreinen .................................... 31

4.5 De business case voor geïsoleerde gebieden .................................................. 31

4.6 Potentiële kostenbesparingen in de business case ........................................... 33

4.7 Additionele procesmatige inspanningen met impact op de business case ............ 37

5 De financiering van NGA in het wit gebied in Fryslân ...................................... 39

5.1 Inleiding .................................................................................................... 39

5.2 Financieringsinstrumenten van de provincie voor realisatie NGA ....................... 39

5.3 Analyse mogelijke financieringsrollen van de provincie .................................... 40

5.4 Analyse van de inzet van Europese middelen ................................................. 41

5.5 Omvang van de financieringsbehoefte voor het reguliere witte gebied ............... 42

5.6 Omvang van de financieringsbehoefte voor de bedrijventerreinen ..................... 45

5.7 Omvang van de financieringsbehoefte voor de geïsoleerde gebieden ................. 46

6 Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân ....................................... 47

6.1 Inleiding .................................................................................................... 47


6.2 Een duale strategie: Financiële en procesmatige ondersteuning ........................ 47

6.3 Invulling van de duale strategie op hoofdlijnen ............................................... 48

6.4 Aansluiting van de duale strategie op de ambitie van de provincie .................... 49

6.5 Drie scenario’s voor invulling van de primaire financiering ............................... 50

7 Financiële ondersteuningsmaatregelen voor uitrol van NGA in het witte

gebied in Fryslân ................................................................................................... 53

7.1 Inleiding .................................................................................................... 53

7.2 Primair financieringsinstrument: fonds en aansluitpremies ............................... 54

7.3 Start-up-projecten ...................................................................................... 58

7.4 Juridische aspecten van financiële ondersteuning ............................................ 61

8 Het breedbandloket ......................................................................................... 63

8.1 Inleiding .................................................................................................... 63

8.2 Reden voor de keuze voor een breedbandloket ............................................... 63

8.3 Taken breedbandloket ................................................................................. 64

8.4 Organisatorische inbedding van het loket ....................................................... 65

9 Het masterplan in de praktijk: Vier mogelijke business modellen .................. 67

9.1 Inleiding .................................................................................................... 67

9.2 De vier business modellen ........................................................................... 67

9.3 De netwerkcoöperatie ................................................................................. 68

9.4 De financieringscoöperatie ........................................................................... 72

9.5 Het Asset Investment Model ......................................................................... 74

9.6 Het (semi-)publieke last-mile model .............................................................. 77

10 Financiële en maatschappelijke impact voor de provincie .............................. 81

10.1 Inleiding .................................................................................................... 81

10.2 Totale financiële impact ............................................................................... 81

10.3 Financiële impact van de primaire financiering van de infrastructuur ................. 82

10.4 Financiële impact van de start-up projecten ................................................... 89

10.5 Financiële impact van het Breedbandloket...................................................... 90

10.6 Maatschappelijke impact .............................................................................. 90

11 Uitvoeringsplan ............................................................................................... 93

11.1 Inleiding .................................................................................................... 93

11.2 Vervolgstappen voor inrichting organisatie ..................................................... 93

11.3 Kosten voor uitvoering ................................................................................ 95

11.4 Planning .................................................................................................... 95

Verklarende woordenlijst ...................................................................................... 97

Annex 1. Definitie wit, grijs en zwart gebied ......................................................... 99

Annex 2. Gesprekspartners ................................................................................. 101

Annex 3. Aanpak .................................................................................................. 103

Annex 4. Onderwerpen uit de moties en Startnotitie ........................................... 105

Literatuur ............................................................................................................ 107


1 Inleiding


Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een zeer

ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens die geen

NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over van een

dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten om een volgende fase in te

gaan en een investeringsplan te realiseren. De focus van het financieringsinstrumentarium

uit dit investeringsplan ligt op wit gebied, zoals benoemd in de door de Staten goedge-

keurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in zwart en grijs gebied in Europa onder

specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist dergelijke staatssteun in de huidige

Friese context een zwaar juridisch traject met waarschijnlijk geringe kans op toestemming

vanuit de Commissie. Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindin-

gen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), ligt de maatschappelijke

noodzaak daar waar helemaal geen NGA-netwerk beschikbaar is, namelijk in het witte

gebied.

Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step

uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân. Dialogic heeft daarbij nauw samen gewerkt

met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring en adviesbureau Stratix. Het investeringsplan

richt zich primair op het witte gebied. Dit is het gebied waar afnemers, zowel zakelijk als

huishoudelijk, op dit moment geen NGA hebben. Deze witte gebieden vallen, in

tegenstelling tot niet-witte gebieden, onder een minder stringent staatssteunkader. NGA-

technologieën zijn glasvezel, geüpgradede kabelnetten en bepaalde geavanceerde

draadloze oplossingen. Bij NGA gaat het om netwerken die daadwerkelijk tot aan het

perceel van de eindgebruiker komen. Overigens hebben verschillende andere provincies

(zoals Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel) soortgelijke ambities.

1.1 Inleiding

In dit hoofdstuk presenteren we allereerst de aanleiding voor dit rapport. Daarna gaan we

in op de doelstelling van het investeringsplan (§1.3) en de gehanteerde aanpak (§1.4). In

paragraaf 1.5 geven we aan wat NGA nu exact inhoudt en in paragraaf 1.6 bekijken we

hoe andere overheden naar dit dossier kijken. We sluiten dit hoofdstuk af met een

leeswijzer voor het document (§1.7).

1.2 Aanleiding


Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een zeer

ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens die geen

Next Generation Access (hierna: NGA) -aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de

beschikking te geven over een dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten

om een volgende fase in te gaan en een investeringsplan te realiseren. Het onderliggende

rapport is de uitwerking van dat investeringsplan. Uitgangspunt hierbij is dat het gaat om

een duurzame investering in een hoogwaardige lange termijn oplossing.

In de afgelopen acht jaar heeft de provincie Fryslân een actief beleid gevoerd op het

gebied van breedband. De eerste jaren lag de primaire focus op de zakelijke markt.

Middels haar betrokkenheid bij de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring heeft de provincie


bewerkstelligd dat een groot aantal bedrijven, scholen en andere zakelijke locaties de

beschikking kregen over een NGA-aansluiting. De afgelopen jaren is de focus steeds meer

komen te liggen op de residentiële markt. Zo werden in 2010 de strategische opties voor

NGA voor huishoudens in kaart gebracht (Dialogic & Stratix, 2010). Op dit moment ligt de

focus van het beleid op de Friese huishoudens die geen enkele NGA-aansluiting ter

beschikking hebben, dat wil zeggen op de witte huishoudens. Parallel hieraan stimuleren

Friese gemeenten de uitrol van een tweede NGA-netwerk (in casu: glasvezel) op de

plaatsen waar al één NGA-netwerk (in casu: kabel) aanwezig is. De F4-gemeenten, met

ondersteuning van de provincie, richten zich op dit tweede dossier. Dit investeringsplan

richt zich dan ook expliciet alleen op de witte gebieden van Fryslân. 1

Keuze voor focus op wit gebied

De focus van het financieringsinstrumentarium uit dit investeringsplan ligt op wit gebied,

zoals benoemd in de door de Staten goedgekeurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in

zwart en grijs gebied in Europa onder specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist

dergelijke staatssteun in de huidige Friese context een zwaar juridisch traject met

waarschijnlijk geringe kans op toestemming vanuit de Commissie. In zwart gebied moet

aangetoond worden dat er zich marktfalen voordoet ondanks de aanwezigheid van twee

concurrerende NGA-netwerken. In grijs gebied mag staatssteun enkel als er (i) geen

betaalbare of geschikte diensten worden aangeboden die voldoen aan de behoeften van

burgers of ondernemingen, en (ii) als er geen minder verstorende maatregelen kunnen

worden genomen (waaronder ex-anteregulering) om dezelfde doelen te bereiken 2 .

Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van

boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), en deze verbindingen tegen dezelfde prijs

worden aangeboden in het grijze gebied als in de gebieden waar zij concurreren met

andere (NGA-)netwerken, is er geen reden om aan te nemen dat deze diensten niet

betaalbaar of ongeschikt zijn.

Juist vanwege het beschikbare aanbod van hoogwaardige internetverbindingen in grijs

gebied, ligt de maatschappelijke noodzaak daar waar helemaal geen NGA beschikbaar is,

namelijk in de witte gebieden. Aanvullend geldt dat de uitrol van een tweede NGA-netwerk

in het volledige grijze gebied in Fryslân een additionele financieringsopgave behelst die het

vijfvoudige bedraagt van de financieringsopgave die de provincie voorziet in het witte

gebied.

Door te starten in wit gebied wordt tevens vertraging vanwege complexe juridische

trajecten geminimaliseerd, zeker aangezien het traject voor goedkeuring voor ingrijpen in

wit gebied al is ingezet bij de Europese Commissie, middels een lopend pre-

notificatieproces. Hiervoor is met andere provincies (Noord-Brabant, Overijssel en

Gelderland) een concept investeringsreglement opgesteld, waarin de staatssteun wordt

beperkt tot het witte gebied. In dit reglement wordt steun in grijs weliswaar toegestaan,

maar enkel wanneer dit voor de realisatie van NGA-aansluitingen in wit gebied noodzakelijk

is. 3

1 Zie Annex 1 voor de definities van witte, grijze en zwarte gebieden.

2 Zie EU (2013/C 25/01), rnr. 69.

3 Zie ook artikel 3.1 van het Ontwerp Basismodel Investeringsreglement Breedbandfonds Provincie X

B.V.:

(v) marktpartijen moeten (bijvoorbeeld met een gemeentelijke verklaring) aantonen dat (a)

hetzij sprake is van een Wit Gebied, (b) hetzij sprake is van een gebied waartoe ten dele Grijs


Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step.

(hierna: Dialogic) uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân (hierna: de Provincie).

Dialogic heeft daarbij nauw samen gewerkt met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring

(hierna: Fryslân Ring) en adviesbureau Stratix.

1.3 Doelstelling van het investeringsplan

De doelstelling van het onderliggende investeringsplan is het uitwerken van een concrete

strategie en aanpak voor de Provincie om te komen tot een toekomstvaste, open en

hoogwaardige NGA-infrastructuur in het zogenoemde witte gebied. Het witte gebied is de

naam voor het gebied waar geen NGA beschikbaar is. Mede op basis van dit document

kunnen Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten kiezen voor de inrichting van een

passend financieringsinstrumentarium om het financieringsgat in de businesscase in

onrendabele gebieden te kunnen overbruggen. Dit rapport behandelt de benodigde

provinciale interventie voor de verdere uitrol van hoogwaardig NGA aan de hand van een

set van concrete oplossingen, onderbouwd met strategische, financiële en organisatorische

consequenties. De focus in deze opdracht ligt nadrukkelijk op infrastructuurontwikkeling,

conform de uitgangspunten uit de Startnotitie.4

Het investeringsplan moet gezien worden als een integraal investeringsprogramma dat is

opgebouwd uit een set aan instrumenten waarmee gemeenten, provincie en marktpartijen

gezamenlijk de meest effectieve route vastleggen om een hoogwaardig, open en

toekomstvast NGA-netwerk te realiseren. Het betreft aansluitingen naar huishoudens,

bedrijven en bedrijventerreinen in het witte gebied in Fryslân.

1.4 Aanpak

Om te komen tot een investeringsplan waarin alle relevante aspecten zijn onderzocht en

uitgewerkt, zijn vijf verschillende werkpakketten gedefinieerd. In bijlage 3 wordt dit nader

toegelicht. Voor uitwerking van de verschillende werkpakketten zijn onder meer de

volgende concrete acties uitgevoerd:

• Informele consultatie onder telecomnetwerkaanbieders gericht op vaststelling

van het aantal wel en niet op NGA aangesloten huishoudens en bedrijven per

gemeente en vaststelling van hun investeringsbereidheid in wit gebied in Frys-

lân.

• Voorbereiding van een formele data-uitvraag onder telecomaanbieders over

hun exacte ligging ten behoeve van een formele EU-staatssteunnotificatie in

een volgende fase.

• Afstemming met aanbieders van energienetwerken voor mogelijke samenwer-

king/meeleggen.

• Afstemming met lokale aannemers/ingenieursbureaus in verband met graafop-

timalisatie en meeleggen.

Gebied behoort en ten dele Wit Gebied behoort, maar het gebied als geheel vanwege doelmatig-

heidsoverwegingen is samengesteld;

(vi) financiering in Grijs Gebied zoals bedoeld in onderdeel (v) wordt uitsluitend verleend indien

zulks aantoonbaar noodzakelijk is voor de realisatie van een NGA Netwerk in Wit gebied, alsmede de

financiering in Grijs gebied op marktconforme voorwaarden geschiedt.

4 Wanneer we in dit kader spreken over stimulering van dienstenontwikkeling, zien we dit als een van

de middelen om de uitrol van infrastructuur en de eigenschappen van het breedbandaanbod – onder

andere openheid van netwerken - te optimaliseren. Het advies komt niet met een voorstel voor een

inhoudelijk programma gericht op dienstenontwikkeling en –innovatie.


• Consultatie gemeenten en overige relevante Friese stakeholders met betrek-

king tot de plannen, wensen en behoeften en in te brengen assets.

• Pilot draadloze oplossingen voor afgelegen percelen en gebruikersenquête

• Technology assessment van diverse (draadloze) NGA-technologieën.

• Kostenraming van netwerkaanleg in wit gebied.

• Inschatting betalingsbereidheid met behulp van bewonersenquête in wit gebied

• Verkenning mogelijkheden voor (graaf)kostenreductie (drukriolering, minder

diep graven, etc.).

• Verkenning van inbreng van financiële middelen door financiële dienstverleners

in de markt.

• Afstemming met de F4-gemeenten voor uitwerking van een complementaire

inzet van beleidsinstrumentarium in grijze (F4) en witte gebieden (Provincie) in

gemeenten.

• Afstemming met de provincies Noord-Brabant, Overijssel, Gelderland en het

ministerie van Economisch Zaken en toezichthouder ACM over de gezamenlijke

(pre)notificatie van de beoogde staatssteun bij de Europese Commissie en de

deels gezamenlijke inrichting van een breedbandloket.

• Afstemming met de interne controller van de provincie over inrichting van het

financieringsinstrumentarium.

Ten behoeve van dit investeringsplan zijn verschillende achterliggende documenten

geschreven. In dit document wordt uiteraard geregeld naar deze documenten verwezen.

Concreet gaat het om de volgende documenten:

Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân

Fryslân Ring (2013a) Hoogwaardig breedband en ‘Pleatslik Belang’ in Fryslân. Inzichten

naar aanleiding van een online survey in juli 2013.

Fryslân Ring (2013b) Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân. Inzichten

naar aanleiding van een online survey in juni 2013.

Fryslân Ring (2013c) Hoogwaardig breedband en gemeenten in Fryslân. Inzichten naar

aanleiding van een inventarisatieronde in de provincie.

Fryslân Ring (2013d) Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân.

Inzichten naar aanlelding van een online survey in augustus 2013.

Stratix (2013) NGA voor witte gebieden. Opties voor het ontsluiten van witte adressen in

Fryslân.

1.5 Definitie van NGA

Wat verstaan we precies onder een Next Generation Access-netwerk (NGA)? Met een NGA-

aansluiting hebben we het over een hoogwaardige internetverbinding, “het internet van de

21e eeuw”. Formeel volgen wij in dit investeringsplan de definitie uit de recent aange-

scherpte richtsnoeren van de Europese Commissie (Europese Commissie, 2013). Voor de

beoordeling van staatssteun wordt in deze richtsnoeren een onderscheid gemaakt tussen

basisbreedband- en NGA-netwerken. Hieronder citeren we een viertal artikelen uit de

voorgenoemde richtsnoeren. Ter verduidelijking hebben wij een aantal passages vet

gemaakt.

56. Een aantal verschillende technologieplatforms kan als basisbreedbandnetwerken

worden beschouwd, waaronder Asymmetric Digital Subscriber Lines (ADSL) (tot ADSL2+-


netwerken), niet-verbeterde kabelnetwerken (zoals DOCSIS 2.0), mobiele netwerken

van de derde generatie (UMTS) en satellietsystemen.

57. Bij de huidige stand van ontwikkeling van de markt en de technologie zijn NGA-

netwerken aansluitnetwerken die volledig of gedeeltelijk gebruikmaken van

optische elementen en die breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met

betere kenmerken dan de bestaande basisbreedbandnetwerken.

58. NGA-netwerken worden geacht ten minste de volgende kenmerken te hebben: i) zij

bieden iedere abonnee betrouwbare diensten aan tegen zeer hoge snelheid via optische

(of gelijkwaardige technologie) backhaul-verbindingen die zich voldoende dichtbij de

locatie van de gebruiker bevinden om daadwerkelijk een zeer hoge snelheid van de dienst

te waarborgen; ii) zij ondersteunen diverse geavanceerde digitale diensten, waaronder

convergente All-IP-diensten, en iii) zij hebben aanzienlijk hogere uploadsnelheden (in

vergelijking met basisbreedbandnetwerken). In de huidige marktsituatie en in deze

fase van technologische ontwikkeling zijn NGA-netwerken:

i) op glasvezelkabels gebaseerde toegangsnetwerken (FTTx)

ii) geavanceerde, geüpgradede kabelnetten, en

iii) bepaalde geavanceerde draadloze toegangsnetwerken die een betrouwbare hoge

snelheid per abonnee kunnen bieden

59. Het is belangrijk voor ogen te houden dat NGA-netwerken naar verwachting op

langere termijn de bestaande basisbreedbandnetwerken niet slechts zullen upgraden,

maar zullen vervangen. Omdat NGA-netwerken een andere netwerkarchitectuur vereisen,

breedbanddiensten leveren die van een aanzienlijk hogere kwaliteit zijn dan de huidige

breedbanddiensten en daarnaast diverse diensten bieden die niet door de huidige

breedbandnetwerken kunnen worden ondersteund, zullen er in de toekomst

waarschijnlijk uitgesproken verschillen gaan ontstaan tussen gebieden die door

NGA-netwerken worden gedekt en gebieden zonder NGA-dekking.

Een ander belangrijk punt is dat NGA betrekking heeft op het aansluitnetwerk. Het gaat

dus concreet om de infrastructuur van het perceel van een afnemer naar een centraal

inkoppelpunt (PoP). Vanuit dit punt kan via backhaulverbindingen aansluiting worden

gezocht op andere netwerken. De afstand van een PoP naar een afnemer is typisch in de

ordegrootte van maximaal enkele kilometers.

In de praktijk betekent dit dat glasvezel (Fiber to the Home; FttH) én het kabeltelevisie-

netwerk5 (Hybrid Fiber-Coax - HFC) op dit moment als bekabelde NGA te beschouwen zijn.

De toegangsnetwerken op basis van deze technologieën lijken in ieder geval nog minimaal

tien tot twaalf jaar de sterk groeiende vraag aan te kunnen (TNO & Dialogic, 2010). LTE

(ook wel 4G genoemd) dat de komende jaren in Nederland wordt uitgerold door partijen

als KPN, Tele2, Vodafone en T-Mobile, valt naar verwachting niet onder de noemer NGA.6

Ook het VDSL-netwerk wordt naar verwachting niet tot NGA gerekend.

5 Bij HFC geldt dat dit alleen zo is indien percelen gebruik kunnen maken van het DOCSIS3.0 protocol

en hierover hoge snelheden kunnen behalen. In de praktijk lijkt dit in Nederland (nagenoeg) overal

het geval te zijn.

6 Er zijn implementaties mogelijk van 4G die mogelijk wel onder NGA vallen. In dit geval gaat het niet

om netwerken die nu grootschalig worden uitgerold in Nederland, maar om technische oplossingen


De term naar verwachting impliceert dat er op dit moment enige onzekerheid bestaat over

de exacte afbakening van NGA. Dit wordt veroorzaakt doordat de richtlijnen op een aantal

punten niet expliciet genoeg zijn. Onder meer om hierover meer duidelijkheid te krijgen,

heeft de provincie Noord-Brabant bij de Europese Commissie een pre-notificatie van haar

plannen ingediend. De provincie Fryslân en andere Nederlandse provincies steunen dit

proces en dit document. Hierin worden de plannen van de provincie Noord-Brabant

gepresenteerd welke uiteraard op hoofdlijnen overeenkomen met de plannen die in dit

document worden gepresenteerd (zie bijvoorbeeld Provincie Noord-Brabant & Dialogic,

2011). In de pre-notificatie worden alleen glasvezel en HFC als NGA beschouwd.

1.6 Beleidskader andere overheden

1.6.1 Andere provincies

Verschillende andere provincies zijn momenteel bezig met het ontwikkelen van

investeringsplannen voor het witte gebied. Provincies als Noord-Brabant en Overijssel zijn

daarin koplopers: in Noord-Brabant is inmiddels besloten dat ongeveer €50 miljoen in een

fonds belegd zal worden. Ook in Overijssel is een Investeringsbesluit genomen door de

Staten waarbij 38.000 percelen in wit gebied op een NGA-netwerk aangesloten dienen te

worden. Ook daar is gekozen voor een fondsaanpak. Andere provincies kijken ook naar

deze problematiek, maar hebben vooralsnog een minder vergaande actieve rol op zich

genomen. Zo richt de provincie Gelderland zich momenteel vooral op het faciliteren en

financieel steunen van pilots en gemeentelijke initiatieven. 7 Weer andere provincies

beraden zich nog op de te volgen beleidskoers, zoals de provincie Drenthe. De Provincie

Fryslân heeft er voor gekozen om nauw op te trekken met Brabant, Overijssel en

Gelderland in een gezamenlijk notificatietraject richting Brussel. Deze zomer hebben de

vier provincies gezamenlijk een concept Investeringsreglement ter beoordeling voorgelegd

aan de Europese Commissie (pré-notificatie). Dit conceptreglement –dat dient als basis

voor verdere verbijzondering per provincie- is bedoeld om vanuit Brussel te vernemen of

de voorgenomen financiële ondersteuning conform de EU-richtlijnen worden opgesteld. Een

definitieve notificatie kan dan versneld volgen aan het eind van dit jaar of begin volgend

jaar. Door interprovinciale samenwerking ontstaan grote schaal- en efficiëntievoordelen,

wordt het voor Fryslân mogelijk om mee te liften op inzichten en procedures van

vooroplopende provincies en verkort dit de doorlooptijd van het proces in Fryslân.

1.6.2 Rijk

Het ministerie van Economische Zaken voert zelf geen actief beleid, maar werkt mee aan

de gezamenlijke (pre-)notificatie van de steunregelingen van verschillende provincies

(Noord-Brabant, Overijssel, Gelderland en Fryslân). Verder ondersteunt het Rijk de Digitale

Steden Agenda van Stedenlink. Hier moet een portal beschikbaar komen met relevante

informatie NGA-initiatieven verder helpen.

1.6.3 Europese Commissie

De Europese Commissie biedt niet alleen het hierboven genoemde staatssteunkader, maar

voert middels de Digitale Agenda voor Europa en de doelstelling van ‘Horizon 2020’ actief

beleid opdat in 2020 alle Europese huishoudens minimaal toegang hebben tot veel sneller

die specifiek ontworpen zijn om specifieke vaste percelen te bedienen. In hoofdstuk 4 gaan we hier

nader op in.

7 Momenteel worden daarnaast ook de mogelijkheden voor zwaardere marktinterventie verkend.


internet (30 Mbps of meer) en tenminste 50% van de Europese huishoudens over een

internetverbinding van meer dan 100 Mbps beschikt (Europese Commissie, 2010).

Verder biedt de Europese Investeringsbank (EIB) mogelijkheden voor cofinanciering. Wel

zijn de voor ICT beschikbare financieringsmiddelen van het Connecting Europe Facility

(CEF; 2014-2020) sterk teruggebracht van €9,2 miljard naar €1 miljard. Toch blijft de EIB

mogelijkheden voor breedbandkredieten bieden, met name in de vorm van kredietgaran-

ties ten behoeve van leningen bij commerciële banken. In hoofdstuk 5 gaan we hier verder

op in.

1.7 Leeswijzer

Dit document bestaat uit elf hoofdstukken. In de eerste hoofdstukken behandelen we de

huidige (hoofdstuk twee) en de gewenste (hoofdstuk drie) situatie in Fryslân op het gebied

van NGA. Daarna schetsen we de business case van NGA in het witte gebied en maken we

duidelijk waarom de ambitie van de Provincie niet vanzelf werkelijkheid wordt. In

hoofdstuk vijf presenteren we vervolgens verschillende instrumenten die de provincie kan

inzetten in dit dossier. De kern van ons investeringsplan presenteren we in hoofdstuk zes

waarin we het Masterplan presenteren. In de volgende hoofdstukken werken we dit nader

uit. Hoofdstuk zeven gaat in op de financiële component van het plan; hoofdstuk acht op

de procesmatige aspecten. In het negende hoofdstuk presenteren we verschillende

business modellen die kunnen ontstaan als het Masterplan werkelijkheid wordt. We

brengen het Masterplan dus als het ware in de praktijk. In het tiende hoofdstuk gaan we in

op de financiële consequenties voor de provincie van dit plan. We sluiten af met een

uitvoeringsplan.

Ten slotte willen we meegeven dat dit document –zoals de titel al duidelijk maakt- zich

focust op de uitrol van NGA in het witte gebied. Vanwege de leesbaarheid van het

document hebben we er bewust voor gekozen om deze randvoorwaarden niet altijd aan te

geven. Als we spreken over de uitrol (van NGA) dan gaat dit altijd over het witte gebied

(tenzij expliciet anders aangegeven).


2 Huidige situatie in Fryslân

Op dit moment zijn er vier aanbieders van NGA voor huishoudens in Fryslân: Drie partijen

die vooral HFC aanbieden (Kabelnoord, UPC en Ziggo) en één aanbieder van glasvezel

(Reggefiber). In de zakelijke markt zijn nog enkele andere partijen actief op kleinere

schaal. Ongeveer 10% van de alle percelen in Fryslân ligt in het witte gebied. Dit betekent

dat zij geen NGA hebben. Uiteraard kent het witte gebied ook zakelijke afnemers, zowel op

bedrijventerreinen als daarbuiten.

Aanbieders van NGA geven aan dat zij in het witte gebied niet actief zijn omdat de

aansluitkosten hier veel te hoog zijn. Maar zij zijn wel bereid actief te worden indien er

financieringsmogelijkheden zijn.

Om de vraag naar NGA te bepalen zijn er verschillende enquêtes uitgezet onder bewoners

en belangengroepen en zijn gemeenten en bedrijven gesproken. Hieruit komt naar voren

dat meer van 80% van de bewoners van de witte gebieden interesse heeft in NGA en dat

70% ook bereid is daarvoor te betalen. Zij lopen op dit moment vooral aan tegen trage

verbindingen en relatief hoge kosten. Ook basisscholen herkennen deze problematiek. Als

we kijken naar gemeenten en maatschappelijke organisaties dan zien we hier veel

enthousiasme om bij te dragen aan dit dossier. Echter, dit zal niet in financiële termen

mogelijk zijn, maar vooral gericht zijn op ambtelijke en bestuurlijke inzet.

2.1 Inleiding

In dit hoofdstuk gaan we nader in op de huidige situatie in Fryslân. Hierbij kijken we zowel

naar het aanbod van NGA (§2.2 en §2.3) als naar de vraag naar NGA (§2.5). Ook gaan we

in op de visie van de aanbieders van NGA op uitrol in het witte gebied (§2.4).

2.2 Huidige aanbieders van NGA en breedband in Fryslân

Er zijn in Fryslân verschillende partijen die op dit moment NGA aanbieden. In de provincie

zijn ten eerste drie kabelbedrijven actief: Ziggo, UPC en Kabelnoord. Zij zijn eigenaar van

de netwerken die tientallen jaren geleden oorspronkelijk zijn aangelegd voor de distributie

van televisiekanalen. De afgelopen jaren zijn deze kabelnetwerken geschikt gemaakt voor

hoogwaardig internet. De volgende afbeelding toont waar de kabelpartijen hun netwerken

aanbieden.


Figuur 1. Een schematische weergave van het dekkingsgebied van kabelbedrijven in Fryslân: groen:

Ziggo, blauw: UPC, bruin: Kabelnoord.8

Reggefiber is de laatste jaren actief met het uitrollen van nieuwe glasvezelnetwerken en

heeft zo ook de gemeente Leeuwarden verglaasd als enige gemeente in de provincie.

Overigens heeft Kabelnoord een klein deel van haar aansluitnetwerk via de kabel

vervangen door een aansluitnetwerk van glasvezel. Ze heeft echter plannen om deze

conversie op een veel grotere schaal door te voeren.

Als het gaat om NGA in de zakelijke markt dan zien we dat KPN een flinke hoeveelheid

klanten met glasvezel bedient. De eerder genoemde kabelaars bieden zowel HFC als

glasvezel aan op de zakelijke markt. Daarnaast is er nog een aantal partijen actief die NGA

bieden maar zich meer op het grootzakelijke segment richten. Voorbeelden zijn Eurofiber,

Relined en BT.

Tot slot is er nog een aantal partijen die in Fryslân breedbandverbindingen aanbieden die

niet tot NGA worden gerekend. KPN is exploitant van een DSL-netwerk, waarmee zij bijna

100% van de huishoudens in de provincie bedient. Voor een deel van de aansluitingen

hebben huishoudens ook de beschikking over een geüpgradede DSL-verbinding genaamd

VDSL. Er zijn verder verschillende aanbieders van draadloze oplossingen, zowel via

straalverbindingen, satelliet als 3G. Er zijn vier partijen die licenties hebben om LTE (4G)

aan te bieden: KPN, Vodafone, T-Mobile en Tele2. De grootschalige uitrol van 4G vindt op

dit moment plaats, zie onder meer KPN (2013).

8 Bron: Dialogic & Stratix (2010)


2.3 Het aanbod van NGA in Fryslân

De vorige paragraaf zou de indruk kunnen wekken dat de aanbieders van NGA alle

percelen in hun dekkingsgebied met een NGA-verbinding ontsluiten. Dit is echter niet het

geval. Een deel van de percelen kan geen gebruik maken van een NGA-aansluiting. In de

volgende figuur wordt een schatting gemaakt van het percentage huishoudens in wit

gebied per gemeente. Deze schatting is gebaseerd op gegevens van marktpartijen.

Figuur 2. Een grafische weergave van de mate waarin gemeenten witte gebieden kennen. Hoe lichter

een gebied, hoe groter het aandeel percelen zonder NGA. De gemeente Opsterland kent de meeste

witte percelen (21%), drie Waddeneilanden (Vlieland, Ameland en Schiermonnikoog) de minste (0%).

De onderstaande tabel is een alternatieve weergave van de bovenstaande afbeelding.

Overigens dient bij beide afbeeldingen de voetnoot te worden gemaakt dat het bij het witte

gebied vanuit een juridisch perspectief (Europese Commissie, 2013) gaat om het gebied

waar nu geen NGA is en waar binnen nu en drie jaar geen zeer concrete plannen9 zijn voor

de realisatie van een NGA. Uiteraard is dit aspect in de gesprekken met aanbieders van

HFC en glasvezel meegenomen. Hieruit is naar voren gekomen dat er geen plannen

bestaan die zeer concreet zijn (zie ook §2.4).

9 In de richtlijnen wordt gesproken over dat de partij die aangeeft in wit gebied netwerk aan te gaan

leggen “binnen twee maanden een geloofwaardig businessplan, bewijsstukken als kredietovereen-

komsten met een bank, en een gedetailleerd tijdschema voor de uitrol overlegt. Bovendien moet

binnen twaalf maanden met de investering worden begonnen en toestemming worden verkregen

voor het merendeel van de doorgangsrechten die voor het project nodig zijn. Per periode van zes

maanden kunnen aanvullende mijlpalen inzake de voortgang van de maatregel worden overeenge-

komen.” (Europese Commissie, 2013)


Tabel 1. Overzicht van het witte gebied per gemeente

Gemeente % percelen niet-wit % percelen Wit

Achtkarspelen 88% 12%

Ameland 100% 0%

Boarnsterhim 86% 14%

Dantumadiel 95% 5%

Dongeradeel 95% 5%

Ferwerderadiel 80% 20%

Franekeradeel 92% 8%

Gaasterlân-Sleat 86% 14%

Harlingen 99% 1%

Heerenveen 89% 11%

het Bildt 91% 9%

Kollumerland en Nieuwkruisland 95% 5%

Leeuwarden 92% 8%

Leeuwarderadeel 92% 8%

Lemsterland 91% 9%

Littenseradiel 90% 10%

Menameradiel 88% 12%

Ooststellingwerf 85% 15%

Opsterland 79% 21%

Sudwest-Fryslân 93% 7%

Schiermonnikoog 100% 0%

Skarsterlân 89% 11%

Smallingerland 89% 11%

Terschelling 95% 5%

Tytsjerksteradiel 87% 13%

Vlieland 100% 0%

Weststellingwerf 81% 19%

Eindtotaal 90% 10%

Kabelnoord heeft in een schrijven (Kabelnoord, 2013) aan de provincie aangegeven dat het

witte gebied in de gemeenten die zij bedienen, relatief klein is. Dat komt overeen met de

bovenstaande data.


In totaal schatten wij dat er 327.900 percelen in Fryslân zijn.10 Op basis van bovenstaande

percentages komen wij tot 32.700 huishoudens en zakelijke afnemers in het witte gebied.

Deze schattingen zijn gebaseerd op gegevens van marktpartijen en zijn om vertrouwelijk-

heidsredenen geaggregeerd.

2.4 Visie van marktpartijen op NGA-uitrol in het witte gebied

De provincie wil ervoor zorgen dat de huishoudens in het witte gebied aangesloten worden

op hoogwaardige breedbandverbindingen. Daarvoor is het wenselijk om het investerings-

plan te laten aansluiten op hoe de huidige marktpartijen tegen deze problematiek

aankijken. Om die reden zijn er gesprekken gevoerd met de in Fryslân actieve marktpartij-

en.11 In deze paragraaf reflecteren wij op hun visie.

De marktpartijen geven aan dat zij in het witte gebied geen aansluitingen hebben omdat

het realiseren van deze aansluitingen (in het verleden) te duur was. Meerdere marktpartij-

en geven aan dat zij wel interesse hebben om huishoudens in wit gebied aan te sluiten.

Twee kernpunten worden daarbij unaniem genoemd: ten eerste zijn de bestaande

marktpartijen alleen geïnteresseerd in een bepaald wit gebied als zij in de omliggende

gebieden ook daadwerkelijk een netwerk hebben liggen. Ten tweede zullen de partijen de

witte huishoudens alleen aansluiten als een deel van de aansluitkosten door een andere

partij gedragen worden, bijvoorbeeld door de bewoners of door de provincie.

Zo eensgezind als de marktpartijen over bovenstaande punten zijn, zo veel verschillen

kennen ze in hun overige ideeën over de aansluiting van het witte gebied. Dit is vaak

afhankelijk van hun huidige netwerken en marktstrategieën. Een eerste grote verschil

tussen de marktpartijen is in welke netwerklagen zij actief willen worden. Sommige

partijen willen zich beperken tot enkel en alleen eigendom van de passieve netwerklaag;

onder andere CIF en Reggefiber hebben een dergelijk model voor ogen. Andere partijen

zijn juist geïnteresseerd in het volledige pakket, waarbij zij zowel het netwerk exploiteren

als de diensten leveren. Concreet zijn vooral de kabelaanbieders en KPN in een dergelijk

model geïnteresseerd.

Een ander belangrijk verschil tussen de partijen is hoe zij klanten willen werven op het

netwerk. Dit is ten eerste uiteraard afhankelijk van in welke netwerklaag zij actief willen

worden. CIF bijvoorbeeld wil als klant in principe een dienstenaanbieder die het netwerk in

zijn geheel wil huren, en ook Eurofiber zou een dergelijk model voorstaan. Sommige

partijen daarentegen willen eerst de bewoners verenigen, bijvoorbeeld in een coöperatie.

Reggefiber is zo’n partij, die zonder een dergelijke vraagbundeling geen netwerk zal gaan

uitrollen. Ook iipen hangt een dergelijke strategie aan. In hun model worden de bewoners

zelf eigenaar van het netwerk, en zal iipen het netwerk vervolgens belichten. Het

geactiveerde netwerk wordt vervolgens opengesteld voor alle geïnteresseerde diensten-

aanbieders. De kabelpartijen lijken een geheel andere strategie te willen aanhangen. In

plaats van een specifieke vraagbundelingsactie in een bepaald gebied op te zetten, zijn zij

van plan het netwerk te realiseren en vervolgens het verwerven van klanten in het witte

gebied niet anders aan te pakken dan in andere gebieden.

Een ander belangrijk punt is de financiële bijdrage die partijen willen leveren per passieve

aansluiting. De genoemde bedragen lopen daarbij van €800 tot €1500. Belangrijke reden

voor de verschillen lijkt de investeringshorizon van de betreffende marktpartij te zijn.

Reggefiber zit bijvoorbeeld aan de lage kant, terwijl CIF – die investeringen zoekt voor

10 Deze gegevens zijn gebaseerd op data van de afdeling Beleidsinformatie Fryslân.

11 In annex 2 wordt een lijst van de gesproken partijen gegeven.


onder meer pensioenfondsen – een langere investeringshorizon heeft en daarom een hoger

bedrag per aansluiting wil bijdragen. De kabelpartijen zitten ongeveer in het midden, en

noemen bedragen tussen de €850 en €1.250.

2.5 De vraag naar NGA

Om de vraag naar NGA in kaart te brengen zijn verschillende methodes gehanteerd. Zo zijn

er gesprekken gevoerd met een groot aantal vertegenwoordigers van belanghebbende

partijen in Fryslân. Daarnaast is een enquête ingezet om de interesse van bewoners te

peilen. Deze partijen zijn gekozen omdat er redelijkerwijs te verwachten valt dat ze

geïnteresseerd kunnen zijn in NGA. Hieronder wordt de vraag naar NGA bij deze partijen

nader toegelicht.

2.5.1 Residentiële afnemers

Het projectteam heeft een enquête uitgezet onder 580 inwoners van het witte gebied van

Fryslân, specifiek onder inwoners in de gemeenten Boarnsterhim en Harlingen, en hiervan

heeft 24% de enquête ook daadwerkelijk ingevuld (Dialogic, 2013). Uit deze enquête komt

naar voren dat meer dan 80% van de respondenten interesse heeft in een NGA-

aansluiting. 70% van de inwoners is ook daadwerkelijk bereid te betalen voor een

dergelijke aansluiting. Het valt op bijna alle bewoners (>97%) op dit moment internet

heeft. Zij hebben vooral internet via ADSL (62%), 3G (7%) of ze bellen ouderwets in

(20%). De grootste problemen die ervaren is dat de snelheid (zeer) laag is en de kosten

relatief hoog zijn.

2.5.2 Scholen

Ook onder 484 basisscholen12 is een enquête uitgezet (Fryslân Ring, 2013b), welke is

ingevuld door 28% van de aangeschrevenen. Bijna de helft van de scholen heeft geen

beschikking over een NGA-aansluiting. De scholen die NGA hebben, gebruiken veelal HFC.

Uit de enquête komt naar voren dat alle basisscholen tijdens de les gebruik maken van

internet. Twee derde van de scholen ervaart op dit moment knelpunten of beperkingen

hierbij en ruim 10% verwacht dat zij de komende drie jaar hier tegenaan gaan lopen. Het

is duidelijk dat ook hier een vraag naar NGA bestaat: twee derde van deze scholen met

problemen geeft aan geen betere verbinding (dan de huidige) te kunnen afnemen. De rest

van de scholen kan wel een betere verbinding afnemen maar heeft hier de middelen niet

voor.

2.5.3 Gemeenten

Ook gemeenten kijken momenteel naar NGA-aansluitingen in hun gemeente. Verschillende

gemeenten geven aan hoogwaardig breedband belangrijk te vinden. Financiële steun van

deze partijen is echter niet aan de orde, gemeenten denken eerder aan procesmatige

ondersteuning, in de zin van capaciteit en een relatienetwerk. Concreet speelt er in de

gemeente Achtkarspelen het project Klasseglas: hiervoor is een businessplan in wording

om in twee fasen glasvezel uit te rollen in de gemeente: eerst voor bedrijventerreinen en

vervolgens voor huishoudens. In drie andere gemeenten zijn ook initiatieven gestart: in

Littenseradiel en Ooststellingwerf wordt momenteel de behoefte aan breedband onder

bewoners en ondernemers geïnventariseerd. In Menameradiel heeft de gemeente het doel

geformuleerd om ondernemers op de bedrijventerreinen een NGA-oplossing te willen

bieden.

12 VO-scholen worden doorgaans al goed bediend en zijn daarom niet bevraagd.


Wat betreft initiatieven voor NGA-aansluitingen in grijs en zwart gebied springen de F4-

gemeenten Leeuwarden, Smallingerland, Heerenveen en Súdwest-Fryslân in het oog. Deze

gemeenten hebben een Oproep Tot Participatie (OTP) uitgezet onder marktpartijen, met

het verzoek om in grijs en zwart gebied met plannen te komen voor de uitrol van NGA-

aansluitingen. Marktpartijen die aan deze oproep gehoor geven, worden door de vier

gemeenten procesmatig gesteund. Het resultaat van deze OTP is op het moment van

schrijven niet bekend. Te verwachten valt wel dat dit zal leiden tot de uitrol van een of

meerdere extra NGA-netwerken in grijs gebied op de korte termijn.

2.5.4 Dorpsbelangen en dorpshuisbesturen

Dorpsbelangen en de besturen van dorpshuizen spelen een belangrijke rol in de Friese

samenleving. Om deze reden zijn ook onder deze groep ruim 400 vragenlijsten uitgezet

(Fryslân Ring, 2013a), welke door 32% van de aangeschrevenen is ingevuld. Hoewel dit

een wat meer indirecte manier van onderzoek is, geeft het ons interessante additionele

inzichten. Concreet kunnen hier hieruit de volgende conclusies trekken:

Bijna 30% van de respondenten gaf aan dat in hun bebouwde kom geen snel

internet beschikbaar is.

Ruim 20% van de respondenten geeft aan dat zijn al benaderd zijn met de vraag

om (glasvezel)breedband aan te leggen.

De meeste respondenten (meer dan 80%) geven aan dat zij een (zeer) actieve rol

op zich willen nemen bij de realisatie van NGA.

2.5.5 Woningcorporaties

De woningcorporaties in Fryslân hebben aangegeven dat deze partijen zich van

overheidswege in principe moeten beperken tot hun kerntaak: betaalbaar wonen voor hun

huurdersbestand.

Als andere activiteiten eenvoudig ingepast kunnen worden, staan de corporaties hiervoor

wel open. Voor de aanleg van een NGA-netwerk geven zij echter aan dat dit buiten de

kerntaak van de corporaties valt. Dit betekent niet dat de breedbanduitdaging geheel aan

de woningcorporaties voorbijgaat: ook vanuit de Friese zorgpartijen (thuiszorg,

verzekeraars) wordt in het kader van zorgefficiëntie en het toenemende belang van ICT de

noodzaak van hoogwaardig breedband bij zorgafnemers thuis onder de aandacht van de

corporaties gebracht en vinden er oriënterende gesprekken tussen de partijen plaats.

2.5.6 Zorgpartijen

Bij zorgpartijen leeft zeker ook behoefte aan NGA-aansluitingen. Het belangrijkste thema in

dat kader is ‘zorg op afstand’, een concept dat nog niet breed is doorgevoerd, onder

andere door de afhankelijkheid van een hoogwaardige breedbandaansluiting bij de cliënt

thuis. De gesproken partijen geven wel aan met pilots van start te zijn gegaan. Grote

zorgpartijen werken daarnaast samen in ‘Friesland Voorop’. In verschillende toekomstsce-

nario’s is duidelijk dat ICT telkens een belangrijke plaats inneemt. Belangrijk is het op

elkaar afstemmen en het middels een breedbandige digitale infrastructuur met elkaar

verbinden van de systemen en locaties van de zorgpartijen, met in het kielzog daarvan het

op de breedbandinfrastructuur aansluiten van de cliënt thuis. Zorgpartijen geven aan

bereid zijn bij te dragen aan de benodigde investeringen in NGA-aansluitingen.


2.5.7 Ondernemers agrarische sector

In de agrarische sector in Nederland wordt volop gebruik gemaakt van online informatie-

technologie. Om inzicht te krijgen in de situatie in Fryslân is een enquête uitgezet onder de

leden van LTO Noord in de provincie, waaraan 475 boeren hebben meegewerkt (Fryslân

Ring, 2013d). Dit is een respons van ongeveer 19%. Vrijwel alle boeren (97%) maken

gebruik van internet voor de agrarische bedrijfsvoering en zo’n 90% van hen geeft aan dit

zelfs dagelijks het geval is. Ruim 15% gebruikt de internetverbinding tevens voor zakelijke

nevenactiviteiten, zoals het uitbaten van een eigen webshop of boerderijcamping.

Meer dan 70% maakt gebruik van een ADSL-verbinding, waarbij het verkrijgbare palet aan

diensten beperkt blijft tot internet of internet en bellen. Slechts 25% van de respondenten

geeft aan dat de huidige internetverbinding goed genoeg is, voor de overige 75% geldt dat

de huidige verbinding aan het maximum zit, niet meer voldoet of zelfs nooit heeft voldaan.

Niet geheel verrassend geeft ruim 75% van de ondervraagden aan interesse te hebben in

een hoogwaardige breedbandaansluiting. Om dit te realiseren willen de boeren in het

algemeen actief bijdragen: ruim 67% geeft aan zelf een geul te willen graven van de oprit

naar het eigen huis en bijna 40% is hiertoe ook bereid langs bijvoorbeeld een privéweg,

zodat andere huishoudens mee kunnen profiteren.

Desgevraagd geeft 37% van de respondenten te willen meehelpen aan de oprichting van

een lokale coöperatie ten behoeve van NGA-aansluitingen, waarin naast boeren ook

particulieren en andere lokale ondernemers participeren. Meer dan 55% zegt in dat geval

in overweging te nemen om financieel aan zo’n coöperatie deel te nemen. Op een enkele

uitzondering na zal de participatie per respondent niet boven de 10.000 euro liggen.


3 De ambitie van de provincie Fryslân

De provincie plaatst verschillende kaders bij het realiseren van haar ambitie. Daarom richt

dit investeringsplan zich vooral op passieve, open, vaste infrastructuren, maar zijn

draadloze opties in uitzonderingssituaties ook mogelijk. De ambitie moet binnen tien jaar

gerealiseerd zijn en er moet snel gestart worden met de uitvoering. Er moet rekening

worden gehouden met het initiatief van de F4 en andere lokale initiatieven. De inzet van

provinciale middelen moet binnen de juridische kaders passen en er moet gekeken worden

naar additionele middelen uit de EU. Bovendien is er een voorkeur voor dat gebruikers in

het witte gebied niet meer gaan betalen dan in de andere gebieden. Bij de realisatie moet

er goed worden afgestemd met marktpartijen en de nationale overheid. Tenslotte bestaat

er een voorkeur voor graafoptimalisatie en wordt er gestreefd werkzaamheden zo veel

mogelijk in Fryslân te houden

3.1 Inleiding

Zoals we reeds in de inleiding aangaven, werd in maart 2013 in de Provinciale Staten van

de Provincie Fryslân de Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk

huishouden in Fryslân (Provincie Fryslân, 2012) aangenomen. Hierin wordt gepleit om alle

Friese huishoudens die geen NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking

te geven over een dergelijke voorziening. In dit hoofdstuk gaan we nader in op deze

ambitie van de provincie. We maken deze ambitie concreter en specifieker. Dat doen we in

dit hoofdstuk door zowel naar de Startnotitie als naar de aangenomen moties te kijken. De

moties zijn specifiek in deze tekst opgenomen met een verwijzing naar Provinciale Staten

2013a-i.

We bespreken daarom eerst de visie op NGA (§3.2). In paragraaf 3.3 gaan we in op het

aspect tijd; in paragraaf 3.4 op de geografische focus. Paragraaf 3.5 schetst de financiële

kaders en §3.6 gaat tenslotte dieper in op het onderliggende proces.

3.2 De visie op NGA

Het onderwerp van de ambitie is NGA. Als we kijken naar de ambitie van de provincie, dan

zien we echter dat deze zich specifiek richt op de passieve infrastructuur. De actieve

infrastructuur en diensten zijn in dit kader dus geen direct beleidsdoel. Bij de passieve

infrastructuur gaat het om de realisatie van tenminste één NGA-netwerk in de witte

gebieden. De provincie kijkt vooral naar vaste infrastructuren. Deze zijn het beste in staat

om diensten van hoge kwaliteit te leveren. Echter, in de gevallen waar de realisatie van

vaste infrastructuur te duur wordt, kunnen ook draadloze opties gekozen worden. Om een

goed beeld te krijgen van de mogelijkheden zullen hiermee proeven in het witte gebied

worden ontplooid (Provinciale Staten Fryslân, 2013e). Hoewel de provincie zich niet richt

op diensten, vindt zij de openheid van de infrastructuur een belangrijk aandachtspunt, zie

ook Provinciale Staten Fryslân (2013f). Open infrastructuur maakt het mogelijk dat de

eindgebruiker over een breed scala aan diensten kan beschikken en dienstenaanbieders

vrijelijk kunnen innoveren.

3.3 De planning van de ambitie

In de documentatie komt naar voren dat de provincie een tijdshorizon van circa tien jaar

voor zich ziet. Binnen die tijd moeten alle huishoudens kunnen beschikken over minimaal


één NGA. Als het gaat om de start van de uitvoering van het investeringsplan dan spreekt

de startnotitie over het derde kwartaal 2014. Een overgenomen motie van VVD, D66, GL

en CU (Provinciale Staten Fryslân, 2013b) dringt echter aan om tempo te maken en te

streven het eerste kwartaal van 2014 te starten met de uitvoering van het investerings-

plan.

3.4 De geografische focus van het investeringsplan

De provincie legt in dit kader duidelijk de focus op het witte gebied in Fryslân. Ze zal zich

dus vooral richten op de afnemers die nu (of in de nabije toekomst) nog geen gebruik

kunnen maken van een NGA-aansluiting. Toch worden de afnemers in de zwarte en grijze

gebieden niet vergeten. Via een initiatief van de F4 dat wordt ondersteund door de

provincie wordt gekeken of hier mogelijkheden liggen voor de uitrol van één of meer

additionele NGA’s om infrastructuurconcurrentie te bevorderen (Provinciale Staten Fryslân,

2013g). Ten slotte is er vanuit de politiek de roep om ruimte te geven aan lokale

initiatieven (Provinciale Staten Fryslân, 2013i). Er is in de provincie veel lokale dynamiek

en het zou goed zijn om hier gebruik van te maken.

3.5 De inzet van middelen binnen het investeringsplan

Uit de startnotitie komt naar voren dat er in de business case een financieringsgat is om in

heel Fryslân minimaal één NGA-netwerk te realiseren. Er is een rol weggelegd voor

afnemers, banken en de overheid om dit gat te dichten. Alleen op deze wijze kan er

daadwerkelijk een NGA-netwerk in de witte gebieden worden uitgerold. Uiteraard moet de

inzet van de provinciale middelen passen binnen de juridische kaders. Vooral de

staatssteunregulering uit Brussel is in dit kader relevant. Maar de EU kan ook een bron zijn

van financiering. Er wordt onderzocht of de inzet van EU middelen (bijvoorbeeld CEF en

EFRO) mogelijk is. Als het gaat om financiële aspecten is het verschil tussen de zwarte en

witte gebieden ook relevant. Een motie van de FNP (Provinciale Staten Fryslân, 2013d)

pleit ervoor om te streven naar gelijke tarieven voor eindgebruikers in de zwarte en witte

gebieden.

3.6 De aanpak in en rondom het investeringsplan

Ook als het gaat om de methode waarop de uitvoering van het investeringsplan en het

traject hier naar toe vorm krijgt, heeft de provincie ambities. Zo ziet de provincie graag dat

er gedurende dit proces intensieve afstemming met marktpartijen plaats vindt. Uiteraard

dient dit erop gericht te zijn concurrentie te vergroten en de markt positief te stimuleren.

In alle gevallen zullen deze partijen toch een belangrijke rol in dit domein blijven spelen.

Ook afstemming met Den Haag en Brussel (Provinciale Staten Fryslân, 2013h) is een

belangrijke voorwaarde voor een succesvol resultaat. De regelgevende kaders zijn in dit

dossier immers zeer belangrijk.

Zoals hierboven duidelijk wordt, zullen er aanzienlijke investeringen nodig zijn om overal in

Fryslân NGA te krijgen. Het is een ambitie van de provincie om de werkgelegenheid zo veel

mogelijk in Fryslân te houden. Maar ook het verlagen van de graafkosten middels slim

graafwerk is een relevant aspect. Tenslotte wenst de provincie twee instrumenten in te

zetten om het beleidsmatige proces efficiënt te doorlopen: Ten eerste de inzet van een

kwartiermaker (Provinciale Staten Fryslân, 2013a) en ten tweede een expertmeeting

(Provinciale Staten Fryslân, 2013c).


4 De business cases van NGA in het

witte gebied in Fryslân

Er is op dit moment geen rendabele businesscase voor een uitrol van NGA in wit gebied

haalbaar. Veel aanbieders en potentiële afnemers van NGA hebben een afwachtende

houding en zonder interventie zullen de ambities van de provincie niet gerealiseerd

worden. Zonder substantiële extra financiële bijdrage zullen deze gebieden geen aanbod

krijgen dat vergelijkbaar is met andere delen van de provincie.

Er zijn drie soorten afnemers. Voor (a) huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere

witte gebied is een financieringsgat van €2200. (b) Bedrijven op witte bedrijventerreinen

kennen een gat in de business case van €3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers

bedraagt dit €2000. De business case kan veranderen door besparing van kosten, concreet

zijn alternatieve graafmethoden en afstemming van graafwerkzaamheden relevant. Naast

het financieringsgat zijn er nog additionele kosten om een netwerk te realiseren. Immers,

om te komen tot een succesvolle realisatie moet een groot deel van de potentiële afnemers

tegelijkertijd overstappen. De vraagbundeling die dit moet bewerkstelligen is arbeidsinten-

sief. Verder is uiteraard veel technische en niet-technische kennis over de uitrol van NGA

nodig.

4.1 Inleiding

In dit hoofdstuk presenteren we de business case voor het realiseren van NGA-

aansluitingen voor afnemers in het witte gebied. We kijken dus zowel naar de kosten voor

het maken van deze aansluitingen als naar de opbrengsten die deze aansluitingen zullen

realiseren. Eerst introduceren we in §4.2 daarom drie verschillende business cases. De drie

verschillende cases behandelen we in §4.3, §4.4 en §4.5 in meer detail. Naast de drie

business cases analyseren we tevens mogelijke verbeteringen van de business case in

§4.6. Hierbij gaan we concreet in op kostenbesparingen in de realisatiefase. Tenslotte

kijken we in de laatste paragraaf naar een ander aspect dan realisatie. Er moeten immers

nog verschillende andere activiteiten worden ontplooid om te komen tot een succesvolle

uitrol.

4.2 Drie verschillende business case voor de realisatie van NGA

Uit onze analyses blijkt dat er drie verschillende business cases bestaan. Dit komt doordat

de kosten voor de realisatie van de infrastructuur verschillen. Bovendien is er in sommige

gevallen sprake van een ander type afnemer met een afwijkende betalingsbereidheid.

Concreet komen we tot drie cases:

• De business case voor huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere witte

gebied (§4.3). Dit type aansluitingen komt veruit het meeste voor. Dit zijn ty-

pisch de huizen en boerderijen die aan de wat grotere wegen in het

buitengebied liggen.

• De business case voor bedrijven die op bedrijventerreinen zijn gevestigd

waar geen NGA beschikbaar is (§4.4). In Fryslân zijn dit typisch de kleinere be-

drijventerreinen, die overigens in sommige gevallen redelijk dicht bij dorps- en

stadskernen liggen. Hoewel weinig bedrijventerreinen echt in het buitengebied

liggen, liggen ze wel degelijk in het witte gebied. Ook komt het voor dat een


bedrijventerrein slechts gedeeltelijk een NGA-aanbod kent. De rest van het be-

drijventerrein kenmerkt zich dan als wit gebied.

• De business case voor de huishoudens en kleine bedrijven met een zeer

geïsoleerde ligging (§4.5). Deze kleine groep (1%) van de percelen heeft ty-

pisch een sterk afwijkende ligging, denk aan ligging op eilandjes of aan zeer

kleine weggetjes. Dit zijn woningen waar ook andere infrastructuur (riolering,

wegen, gas) vaak slecht voorzien is. We kiezen er expliciet voor om deze per-

celen niet in de reguliere business case op te nemen. Indien we dit doen zou dit

leiden tot veel te hoge gemiddelde kosten.

Omdat de eerste business case veruit de grootste impact heeft, presenteren we deze als

eerste en in wat meer detail dan de andere cases.

Voor alle financiële doorrekeningen geldt dat we gebruik maken van gemiddelden. Dit

betekent niet dat de kosten in alle gevallen deze waarden hebben. Het betekent dat ze in

sommige cases duurder zijn en in sommige goedkoper. Grofweg verwachten we twee

effecten te zien:

Afwijkende kosten door interactie-effecten. Een voorbeeld hiervan is het

volgende: Indien het reguliere witte gebied ontsloten zal worden, dan is de realisa-

tie van een aanpalend bedrijventerrein goedkoper omdat er meer infrastructuur

beschikbaar is. Er bestaan dergelijke relaties tussen alle soorten business cases.

Afwijkende kosten door geografische aspecten. Door variaties in de ligging

van huizen, de aanwezigheid water en het type grond kunnen de kosten enigszins

uiteen lopen.

4.3 De business case in het reguliere witte gebied

In deze business case gaan we ervan uit dat alle percelen in het reguliere witte gebied een

glasvezelaansluiting krijgen. Voor dit bedrag kan 90% van het totale witte gebied worden

ontsloten via een glasvezelaansluiting; de resterende 10% valt onder de geïsoleerde

percelen.13

Uitgaven

De kosten voor het realiseren van deze aansluitingen bedragen €3.200 per aansluiting

(Stratix, 2013). Hierbij wordt het volgende gerealiseerd: Een passieve glasvezel

infrastructuur waarbij alle percelen worden aangesloten. Deze infrastructuur is inclusief

technische ruimtes zoals PoPs. Omdat we weten dat er op veel plekken backhaulverbindin-

gen aanwezig zijn, is de realisatie hiervan niet meegenomen. Concreet betekent dit dat er

een netwerk komt waarop dienstenaanbieders relatief laagdrempelig hun diensten kunnen

leveren. Net als nu bij DSL het geval is, hoeven zij slechts een backhaulverbinding te

hebben, apparatuur in de technische ruimtes te plaatsen en een modem bij de klant te

plaatsen.

Opbrengsten

De opbrengsten van deze –en elke willekeurige andere- aansluiting hangen vooral af van

de betalingsbereidheid van de eindgebruiker. In de telecommarkt is het gebruikelijk dat

huishoudens en kleine bedrijven één bedrag betalen aan een dienstenaanbieder: Typisch

betalen consumenten circa €50 per maand voor internet, bellen en televisie. Hiermee

13 Voor bedrijventerreinen is een afzonderlijk case gemaakt en er wordt geen verder onderscheid

gemaakt in deze casus.


betalen ze zowel voor de aansluiting als de diensten. De maandelijkse afdracht voor de

aansluiting rechtvaardigt voor netwerkaanbieders een eenmalige investering van grofweg

€1.000. Uit gesprekken met deze partijen blijkt echter wel dat er een flinke variatie is; er

worden bedragen van €850 tot €1.500 genoemd.

Financieringsgat

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat de uitgaven en opbrengsten niet in evenwicht zijn:

er bestaat een financieringsgat van circa €2.200. Uiteraard is dit gat in de business case

exact de reden dat deze aansluitingen niet gerealiseerd zijn.

De business case voor het ontsluiten van een gebied wordt overigens op een andere

manier negatief beïnvloed: Niet alle potentiële afnemers zullen de verbinding ook

daadwerkelijk gebruiken. Zij genereren dus geen inkomsten, terwijl er wel uitgaven

tegenover staan. De daadwerkelijke penetratie van het gebruik is dus een belangrijk

aspect in de business case.

4.4 De business case voor bedrijven op bedrijventerreinen

Voor deze business case gaan we er vanuit dat er in Fryslân 4000 witte bedrijven op

bedrijventerreinen zijn.

Uitgaven

De gemiddelde kosten voor het realiseren van deze aansluitingen bedragen €4.000 per

aansluiting.14 De reden dat deze kosten hoger liggen dan bij huishoudens, is vooral omdat

bedrijven een veel grotere oppervlakte kennen dan een huishouden. Hierdoor zijn er

minder bedrijven per vierkante kilometer en moet er relatief veel netwerk per perceel

worden gerealiseerd.

Opbrengsten

Bedrijven op bedrijventerreinen betalen vaak één bedrag voor zowel de diensten als de

aansluiting, maar ook modellen waarin de kosten voor de aansluiting separaat in rekening

worden gebracht komen in de praktijk voor. Desondanks zijn er weinig verschillen met

consumenten en zal de bijdrage van de netwerkaanbieder rond de €1.000 liggen.

Financieringsgat

Ook in deze business case bestaat een aanzienlijk gat, namelijk van €3.000. Uit ervaringen

met de realisatie op bedrijventerreinen zien we een relatief beperkte penetratie van 20 tot

30%. Het is evident dat dit de businesscase niet gunstiger maakt.

4.5 De business case voor geïsoleerde gebieden

De business case voor geïsoleerde gebieden wijkt sterk af van de twee bovenstaande

cases. Uit analyses komt naar voren dat de gemiddelde kosten voor het ontsluiten van

deze percelen met vaste infrastructuur liggen tussen de €8.000 en €10.000 (Stratix,

2013). Waarschijnlijk zijn er in Fryslân zelfs enkele percelen te vinden die aansluitkosten

kennen die een veelvoud hiervan bedragen. Dit is exact de reden dat deze percelen niet in

de business case van de reguliere witte gebieden worden meegenomen: het zou de

gemiddelde aansluitkosten in dit gebied zo hoog maken dat de totale business case niet

meer rond komt.

14 Dit bedrag is gebaseerd op marktervaringen van het projectteam.


Om die reden kiezen we in dit geval voor een andere technische invulling voor de 1%

percelen die het duurste zijn, namelijk draadloze oplossingen. Deze oplossingen zijn op

verschillende dimensies kwalitatief minder dan NGA. Draadloze technologieën zijn veelal

trager, minder energiezuinig en gevoeliger voor weersinvloeden en storingen dan vaste

verbindingen. Daarentegen kunnen draadloze verbindingen een redelijk kostenefficiënt

alternatief zijn voor vaste aansluitnetwerken. Bovendien zijn draadloze verbindingen

relatief snel bij de eindgebruiker te realiseren. Er zijn verschillende draadloze technologie-

en die een dergelijk alternatief kunnen bieden. Deze werken we hieronder kort uit.

Straalverbindingen bieden een line-of-sight draadloze verbinding tussen een

perceel en een PoP. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat een kerktoren op glas-

vezel wordt aangesloten en een zender krijgt. Door deze zender te richten op een

andere zender op een perceel wordt een verbinding gerealiseerd. Straalverbindin-

gen zijn een goede optie indien een afstand van maximaal enkele kilometers moet

worden overbrugd en een hoogwaardige verbinding nodig is (Stratix, 2013). Open-

heid bij deze verbinding is een lastig punt (Stratix, 2013).

LTE(4G) wordt op dit moment door marktpartijen in Nederland uitgerold om de

mobiele markt te bedienen. Het zal echter een flinke tijd duren voordat dit op het

Friese platteland een acceptabele kwaliteit levert – als dit al ooit gebeurt. Er zijn

echter ook partijen die LTE specifiek uitrollen voor huishoudens in het buitenge-

bied. Op deze manier krijgen gebruikers een verbinding met een zeer acceptabele

snelheid. LTE is vooral interessant voor een groep van circa vijftig geïsoleerde af-

nemers die in een straal van enkele kilometers bij elkaar in de buurt liggen

(Stratix, 2013). Echter, wederom is openheid bij deze verbinding een heikel punt

(Stratix, 2013).

Satelliet biedt in vergelijking met de bovenstaande opties een verbinding die

kwalitatief minder is.15 Vooral de latency (looptijd) en de upload kennen hun be-

perkingen. Het kent echter ook zeer duidelijk voordelen: Het is relatief goedkoop

en het kan op elke plek worden ingezet. Bovendien is er geen minimale schaal no-

dig wil het efficiënt aangeboden kunnen worden.

Uitgaven

Wij gaan er vanuit dat er voor de geïsoleerde gebieden voor gemiddeld €3000 een

aansluiting gerealiseerd kan worden. Tussen de verschillende technologieën zijn echter

aanzienlijke verschillen in kosten en in prestatie (Stratix, 2013). Dit betekent dat er voor

het geïsoleerde gebied gebruik zal worden gemaakt van een scala aan opties. Dit komt ook

goed overeen met de verschillen in eigenschappen tussen de technologieën. Afhankelijk

van de ligging kunnen sommige afnemers een optie verkrijgen die duurder is, maar meer

functionaliteit heeft. Andere afnemers krijgen echter een verbinding die goedkoper is, maar

ook minder functionaliteit biedt. Uiteindelijk zullen het technische en economische redenen

zijn die bepalen welke afnemer welke aansluiting in deze geïsoleerde gebieden krijgt.

Opbrengsten

De technologieën die voor geïsoleerde percelen worden ingezet kennen zowel kortere

terugverdientijden als kortere afschrijvings- en vervangingstermijnen (Stratix, 2013). Toch

liggen de opbrengsten hier ook in de ordegrootte van €1.000 per huishouden. Dit zijn

eenmalige investeringen die een aanbieder van deze technologieën wil doen – mits er

uiteraard een abonnement van enkele jaren tegenover staat.

15 Er zijn met satellietcommunicatie wel veel betere verbindingen mogelijk, maar deze zijn te duur

voor consumenten.


Financieringsgat

Het financieringsgat in de geïsoleerde gebieden bedraagt gemiddeld circa €2.000. Ook hier

is de uiteindelijke penetratie van grote invloed op de businesscase.

4.6 Potentiële kostenbesparingen in de business case

4.6.1 Alternatieve graafwerkzaamheden

In de kostenberekeningen die we hierboven hanteerden zijn we ervan uitgegaan dat de

vaste netwerken gerealiseerd worden door een aannemer die gebruik maakt van reguliere

graafmethoden. Er is echter een aantal methodes dat wellicht ingezet kan worden en

zouden kunnen leiden tot kostenbesparingen. Vanwege deze onzekerheid hebben we er

bewust voor gekozen om deze besparingsopties niet mee te nemen in de business case. Zo

voorkomen we dat we ons rijk rekenen.

Aanleg via riolering

Het Nederlandse bedrijf Jelcer legt glasvezelnetwerken aan via het drukriool. Middels een

speciale kabel die bestand is tegen de condities in het riool kan zo netwerkinfrastructuur

gerealiseerd worden. Door dit slim te combineren met reguliere realisatie kan in sommige

gevallen efficiënter een netwerk worden gerealiseerd (Stratix, 2013). Deze aanbieder schat

in dat er sprake kan zijn van een kostendaling van 30 tot 65% (Stratix, 2013).

Afnemers die zelf graafwerkzaamheden uitvoeren

Hoewel het in stedelijke gebieden ondenkbaar is dat bewoners zelf sleuven in de grond

maken voor de aanleg van netwerken, is dit in het buitengebied in een aantal gevallen een

prima optie. Dit komt doordat veel afnemers een groot perceel hebben en hun bebouwing

niet direct aan de weg ligt. Hierdoor moet er een flink stuk op eigen grond worden

gegraven om de aansluiting te realiseren. Maar het komt zeker ook doordat veel afnemers

hun hand niet omdraaien om een sleuf in de grond te maken. Het gaat vaak om agrarische

bedrijven met zwaar materieel en relevante kennis en vaardigheden.

In welke mate er interesse is vanuit afnemers om dit zelf graven daadwerkelijk uit te

(laten) voeren is middels een enquête bepaald. Hieruit komt naar voren dat meer dan

driekwart van de potentiële residentiële hier interesse in heeft (Dialogic, 2013). Ook uit de

enquête onder leden van LTO Noord bleek dat er interesse voor zelf graven was: 67% van

de boeren gaf aan hierin geïnteresseerd te zijn.

Ter illustratie kijken we naar een stuk van de Vegelinsweg in Joure. Ook hier zal er nog een

NGA-infrastructuur moeten worden aangelegd door de weg om alle boerderijen te

ontsluiten. Dit hebben we met de rode lijn aangegeven. Maar het is goed voor te stellen

dat de agrariërs zelf het graafwerk op het eigen terrein uitvoeren. Dit is in het blauw

aangegeven. Deze bijdrage in natura kan zorgen voor een daling van de totale

aanlegkosten. Aan de andere kant zal het ook leiden tot een hogere organisatorische

complexiteit.


Figuur 3. Voorbeeld van een locatie waar het door de afnemer realiseren van graafwerk interessant

kan zijn. (Bron afbeelding: Google Maps)


Figuur 4. ‘Streetview’ van de Vegelinsweg in Joure. Een typisch voorbeeld van het Friese buitengebied.

(Bron afbeelding: Google Maps)

4.6.2 Optimalisatie van graafwerkzaamheden

Bij het realiseren van een vast telecommunicatienetwerk zijn de graafkosten vaak de

grootste kostenpost. Door graafwerk te combineren kunnen er dus aanzienlijke

kostenvoordelen gehaald worden. We zien drie modellen waarin aanzienlijke synergievoor-

delen te halen zijn:

a. Een derde partij die een NGA-netwerk wil realiseren, legt mee bij door de provincie

gesteunde uitrol. Deze situatie doet zich typisch voor als de provinciale uitrol eer-

der plaatsvindt dan de derde partij nodig acht.

b. Door de provincie gesteunde NGA-uitrol haakt aan bij een derde partij die een

telecomnetwerk wil realiseren. Dit kan zich voordoen als een derde partij aan de

slag gaat in het witte gebied voordat een provincie gerelateerd project concreet

met de uitrol bezig is.

c. De uitrol van NGA haakt aan bij niet-telecom-gerelateerde graafwerkzaamheden.

Concreet zijn de werkzaamheden aan de Centrale As en N381 voorbeelden van

projecten waar deze optie aan de orde is.

We hebben verschillende soorten partijen geïdentificeerd waarmee graafcoördinatie

mogelijk is.

Utiliteitssector

Zowel TenneT als Alliander zijn voornemens om de komende jaren elektrotechnische

installaties in Fryslân via glasvezel te ontsluiten. Zij huren bestaande glasvezellijnen, en

leggen nieuwe infrastructuur aan waar deze niet aanwezig is. Hierbij gaat het om tientallen

kilometers nieuwe netwerken. Afhankelijk van de timing van de provinciale projecten en

hun planning kan zowel model (a) als (b) van toepassing zijn. Gezien hun planning lijkt

vooral model (b) relevant te zijn en kunnen provinciale projecten met TenneT of Alliander

meeleggen.

Ook model C kan in een aantal gevallen relevant zijn. Op een aantal plekken in Fryslân zijn

zowel TenneT als Alliander voornemens om nieuwe glasvezelnetwerken te realiseren.


Hierbij zijn duidelijk raakvlakken met de realisatie van zowel de Centrale As als de N381.

De telecommunicatielijnen en de verkeerswegen hebben in verschillende gevallen ongeveer

dezelfde ligging. De uitdagingen om samen te werken liggen vooral op het gebied van

timing en planning. Op zeer korte termijn worden er gesprekken gevoerd om dit verder uit

te werken.

Met enkele andere partijen in de utiliteitssector (gas, water) is uit gesprekken gebleken dat

er geen of minder synergie is.

Bruggen en sluizen

De provincie heeft al enkele jaren een provinciaal plan voor het op afstand bedienen van

bruggen en sluizen. Dit heeft als doel om enerzijds de dienstverlening ten behoeve van de

scheepvaart en watersport te verbeteren, en anderzijds kostenbesparingen op de huidige

wijze van bedienen te realiseren. Door middel van de aanleg van glasvezel kan deze

bediening op afstand gerealiseerd worden. Een belangrijk aspect voor de provincie is wel

dat de businesscase positief dient te zijn.

Concreet wordt er vanaf 2014 een start gemaakt met de geografisch geclusterde uitrol van

glasvezel ten behoeve van het bedienen van bruggen en sluizen. In de eerste fase zal een

deel van de bruggen over het Van Harinxmakanaal, in Tjerkwerd en in de Zuidwesthoek

worden aangesloten. De projecten in de volgende fasen zijn nog onbepaald. Het is

noodzakelijk om bij de uitvoering van het investeringsplan nader te verkennen of de uitrol

van deze glasvezelverbindingen ook kunnen bijdragen aan de ontsluiting van de afgelegen

percelen.

Mobiliteitssector in Fryslân

De mobiliteitssector speelt een dubbelrol in dit hoofdstuk. Aan de ene kant is zij

verantwoordelijk voor niet-telecom-gerelateerde graafwerkzaamheden, aan de andere kant

kan zij ook een gebruiker van een NGA-netwerk zijn. Talloze verkeerstechnische systemen

kunnen hier namelijk van profiteren. Door als ‘launching customer’ op te treden kan zij de

business case voor andere afnemers aanzienlijk verbeteren. Zo kan bijvoorbeeld de

Centrale As zich beter voorbereiden op in de toekomst wenselijke toepassingen, zoals

camerabewaking bij carpool-plaatsen en nieuwe verkeersgeleidingssystemen. Op zeer

korte termijn worden er ook gesprekken gevoerd met TenneT en Alliander om dit verder uit

te werken.

Gemeentelijke infrastructurele werken

Ook gemeentes hebben regelmatig infrastructurele projecten op de planning staan, en

graafcoördinatie zou mogelijk interessant kunnen zijn. De vraag naar een overzicht en

planning van gemeentelijke werken voor de komende jaren én mogelijk relevante

kapitaalgoederen van de gemeente leverde een bijzonder wisselend resultaat op. Duidelijk

is dat de bevraagde gemeenten deze informatie niet direct voorhanden hebben. Momenteel

constateren wij daarom dat er niet provinciebreed een lijst van relevante (infrastructurele)

gemeentelijke werken kan worden samengesteld op basis waarvan een planning voor het

‘slim meeleggen’ van mantelbuizen kan worden opgesteld. Het is aan te bevelen om de

gemeentelijke infrastructurele werken beter te kunnen laten aansluiten op de NGA-

plannen, bijvoorbeeld door het bieden van een heldere handreiking ten aanzien van slim

meeleggen en/of het inrichten van een centraal meldpunt voor gemeenten zodra

grondwerk wordt gepland.


4.7 Additionele procesmatige inspanningen met impact op de business

case

In de voorgaande paragrafen keken we naar de business case vanuit een (civiel)technisch

oogpunt. Omdat de civieltechnische kosten een zeer grote impact hebben op de business

case is dit een logische aanpak. Maar toch is dit niet het hele verhaal: Om te komen tot

een succesvolle uitrol moet nog een aantal andere activiteiten worden ontplooid. Ongeacht

of het nu gaat om bedrijventerreinen, geïsoleerde afnemers of het reguliere witte gebied.

Daarom gaan we in deze paragraaf nader in op twee inspanningen die bij uitrol moeten

plaatsvinden: Vraagbundeling en de operationele invulling

4.7.1 Vraagbundeling

In de voorgaande paragrafen werd duidelijk welke parameters de kosten voor het

realiseren van een passief netwerk bepalen. Hoewel dit voor buitenstaanders wellicht

opmerkelijk is, heeft het aantal afnemers een zeer beperkte invloed op de kosten.

(Vergelijk de aanleg van wegen in een nieuwbouwwijk. Ook hier hangen de kosten zeer

beperkt af van het aantal auto’s of fietsen in de wijk, maar hangt het vooral af van de

ligging van de huizen.) Als we echter kijken naar de opbrengsten van het netwerk dan zien

we een lineaire relatie met het aantal afnemers: Twee maal zo veel afnemers, zorgt voor

dubbele opbrengsten. Het is dan ook noodzakelijk om de vraag zo veel mogelijk te

activeren.

Het principe van vraagbundeling komt er op neer dat voor de realisatie daadwerkelijk

begint, zo veel mogelijk potentiële afnemers een voorcontact hebben gesloten. Wordt het

netwerk niet gerealiseerd omdat de vraag tegenvalt dan zitten zij veelal nergens aan vast.

Komt het netwerk er wel dan zijn er twee opties (a) of zij zijn eraan gebonden het af te

nemen of (b) zij krijgen een contract voorgelegd. Welke optie wordt gekozen is aan de

aanbieder. Op deze manier krijgt de aanbieder zekerheid dat hij een netwerk realiseert dat

een positieve business case heeft.

Om een meer succesvolle vraagbundeling uit te voeren zijn flinke inspanningen nodig.

Naast kennis van het proces en allerlei promotiematerialen (folders, websites, et cetera) is

het nodig om afnemers te benaderen. In veel gevallen zal dit een directe persoonlijke

benadering zijn. Tegenwoordig zijn er veel coöperaties van bewoners (of bedrijven) die

samen de vraagbundeling doen in hun gebied.

4.7.2 Kennisontwikkeling

De realisatie van een passief netwerk is geen sinecure. Er moet een groot aantal keuzes

gemaakt worden over het te gebruiken materiaal, de netwerktopologie, de ligging van

PoP’s, et cetera. Daarnaast moet er zaken worden gedaan met aannemers, gemeenten (in

het kader van ondergrondse werkzaamheden) en dienstenaanbieders. Dit alles vergt een

behoorlijke kennis van de markt. Een aantal partijen heeft deze kennis, zoals de bestaande

netwerkaanbieders. Toch zullen er ook partijen zijn (vooral nieuwe coöperaties) die deze

kennis niet of in mindere mate hebben. In de markt zien we dan ook intermediairs zoals

iipen en Fryslan Ring die een meer faciliterende rol spelen. Duidelijk is dat wanneer we de

ontwikkeling van lokale initiatieven en nieuwe coöperaties goed willen faciliteren, er een

kennisloket nodig is. Hier kunnen initiatiefnemers relevante kennis en ervaring halen. Om

die reden wordt ook een nader in te richten Breedbandloket in het onderliggende

investeringsplan voorzien.



5 De financiering van NGA in het wit

gebied in Fryslân

Er zijn verschillende manieren om financiële ondersteuning te bieden voor de aanleg van

NGA in het witte gebied in Fryslân: garanties of borgstellingen, (achtergestelde) leningen,

een participatie, eenmalige subsidies aan NGA-afnemers, of eenmalige subsidies aan NGA-

aanbieders of intermediairs. Te verwachten valt dat een combinatie van deze instrumenten

zal leiden tot de meest effectieve oplossing. De kansen met betrekking tot de inzet van

Europese middelen zijn beperkt.

Wij concluderen dat de omvang van de investering in NGA in het reguliere witte gebied

circa €81 miljoen zal bedragen. Aangezien marktpartijen ongeveer €25 miljoen zullen

bijdragen, moet er nog een bedrag van €56 miljoen van banken, afnemers en de provincie

worden betrokken. Voor het geïsoleerde witte gebied bestaat een financieringstekort van

circa €6,6 miljoen en voor bedrijventerreinen bedraagt het financieringstekort €12 miljoen.

Uit een bewonersenquête onder huishoudens in het witte gebied is gebleken dat bewoners

bereid zijn een deel van de kosten van een aansluiting te dragen. Ook op bedrijventerrei-

nen zijn afnemers bereid bij te dragen. Door banken te betrekken en de juiste

financieringsinstrumenten te gebruiken, concluderen wij dat het financieringsgat gedicht

kan worden.

5.1 Inleiding

Aansluitend op de NGA-ambitie van de Provincie (hoofdstuk 3) en de toelichting op de

generieke businesscase uit de voorgaande hoofdstukken, valt per aansluiting een

financieringstekort af te leiden. In dit hoofdstuk bespreken we allereerst een aantal

financieringsinstrumenten dat de provincie tot haar beschikking heeft (§5.2). Daarna

bespreken we de financieringsrol die provincie zou kunnen vervullen met bijbehorende

beleidsafwegingen (§5.3) en kijken we naar de middelen die mogelijk vanuit de EU

beschikbaar komen (§5.4). Tenslotte maken we in de paragrafen 5.5, 5.6 en 5.7 een

eerste inschatting van de financieringsbehoefte die er speelt voor respectievelijk de

reguliere witte gebieden, de bedrijventerreinen en de geïsoleerde gebieden.

5.2 Financieringsinstrumenten van de provincie voor realisatie NGA

Voor het dichten van het financieringsgat kan de provincie verschillende financieringsin-

strumenten inzetten. Deze instrumenten kunnen sterk verschillen in de mate van het

revolverende karakter, het kapitaalbeslag en de kosten. In de provinciale nota Financie-

ringsinstrumenten (Provincie Fryslân, 2013) wordt een overzicht gegeven van verschillende

financieringsmiddelen die de provincie kan inzetten. Ten aanzien van de beoogde NGA

realisatie in wit gebied komen de volgende opties in beeld:

1. Met garanties of borgstellingen kan de Provincie de leningscondities verbeteren

of de WACC van de doelonderneming verlagen bij het aantrekken van een com-

merciële lening via een bank. Voor verstrekking van een garantie dient de provincie

een reservering te maken en een vergoeding (premie) te ontvangen. Het verbete-

ren van de leningscondities wordt dan gezien als steunelement.


2. Met (achtergestelde) leningen kan de Provincie middelen verstrekken in de

vorm van een risicodragende lening tegen gunstiger condities dan commerciële

kredietverstrekkers aan bijvoorbeeld een coöperatieve vereniging. Bij betalingspro-

blemen is de provincielening achtergesteld ten opzichte van de commerciële lening,

waardoor het risico van de bank wordt gereduceerd. Eventueel kan de provincie

een lening voorzien van ‘claw-back’ clausules om bij eventuele toekomstige ren-

dementen mee te kunnen delen, of de mogelijkheid om een lening in de toekomst

(deels) te converteren naar eigendom (converteerbare lening), bijvoorbeeld bij

voortijdige onverhoopte verkoop van het netwerk.

3. Via participatie kan de Provincie deelnemen in een op te zetten netwerkbedrijf om

zo de realisatie van NGA-aansluitingen in het witte gebied te realiseren, bijvoor-

beeld wanneer er onvoldoende animo van uit de markt of vanuit burgerinitiatieven

bestaat. Tijdelijke participatie kan eventueel ook overwogen worden wanneer zich

onverwachte kansen voordoen voor het meeleggen met andere (publieke) infra-

structuren en marktpartijen daar (vooralsnog) geen gebruik van maken. Toch ligt

participatie eerder voor de hand wanneer er zicht is op concreet rendement (rende-

rende business case) en een relatief snelle rendabele exit wordt voorzien. Dit geldt

in feite niet voor NGA in wit gebied. Ook geeft de Nota Financieringsinstrumenten

aan dat participaties meer bedoeld zijn in situaties waarbij de Provincie om maat-

schappelijke redenen een blijvende betrokkenheid bij de doelonderneming nodig

acht. Ook daarvan is bij NGA niet echt sprake.

4. Met een eenmalige subsidie aan NGA afnemers kan de provincie eindgebrui-

kers aanmoedigen om een eenmalige eigen bijdrage te leveren of een extra

maandbedrag te betalen, bovenop de abonnementskosten voor de triple-play dien-

sten, om de penetratie van afgenomen aansluitingen in het witte gebied te

verhogen en zo de businesscase te versterken. Subsidie aan bewoners wordt niet

aangemerkt als staatssteun.

5. Met eenmalige subsidie aan NGA aanbieders of intermediairs onder de de-

minimis grens kan de provincie op een laagdrempelige manier aanbieders van

NGA-netwerken steunen bij de uitrol. Gezien de hoogte van deze grens is echter

slechts beperkte steun mogelijk. Deze beperkte steun zou bijvoorbeeld ingezet

kunnen worden voor lopende en kansrijke initiatieven in het witte gebied, die an-

ders vertraging zouden oplopen tot aan het beschikbaar komen van bijvoorbeeld

een fonds.

5.3 Analyse mogelijke financieringsrollen van de provincie

Er gaat een aantal afwegingen vooraf aan de keuze voor een specifieke financieringsrol die

de provincie voor zichzelf ziet weggelegd. De belangrijkste afweging ligt in de mate waarin

de provincie haar middelen revolverend inzet versus de inzet van subsidie. Hoewel de inzet

van subsidie een flinke impuls kan geven aan de markt, is het tevens de meest kostbare

optie voor de provincie. Naast deze afweging kan er ook discussie zijn over de inzet van

garanties, leningen en participaties. Al deze instrumenten maken het mogelijk dat er meer

financiële middelen in de samenleving beschikbaar komen, maar ze hebben een andere

uitwerking.

Het uitgangspunt van de provincie is dat het financieel instrumentarium zo veel mogelijk

moet aansluiten bij op de markt gangbare condities. Dit betekent dat verstrekking van

‘klassieke’ subsidies (overdracht van middelen) zoveel mogelijk wordt beperkt, ten gunste

van meer revolverende (terugvloeiende) middelen, conform de Nota Financieringsinstru-

menten. Dat neemt niet weg dat de provincie het subsidie-instrument nog steeds (deels)


kan inzetten, bijvoorbeeld in projecten van maatschappelijk belang met een onrendabele

top.16

Het is onze verwachting dat niet één, maar een combinatie van bovengenoemde

instrumenten tot de meest effectieve oplossing kan leiden, waarbij de financiële steun zo

klein mogelijk blijft en de markt maximaal wordt verleid om bij te dragen. De steunmaat-

regel dient uiteraard binnen het Europese staatssteunkader voor breedbandnetwerken (EC

2013/C 15/01) te passen en te worden genotificeerd in Brussel.

Vervolgens is de vraag aan de orde of deze middelen per NGA-project (of tranche van

projecten) beschikbaar worden gesteld, middels afzonderlijke GS/PS-besluiten of dat de

middelen voor een langere periode worden ondergebracht in een financiële voorziening,

bijvoorbeeld een fonds. De recente inrichting van het Doefonds en het Energiefonds FSFE

zijn daarvan in Fryslân goede voorbeelden. Ook in andere provincies, zoals Noord-Brabant,

Overijssel en Gelderland zijn fondsen momenteel in zwang, niet alleen voor innovatie,

energie en duurzaamheid, maar ook voor breedband. Een belangrijk uitgangspunt bij de

instelling van het Doefonds van de Provincie was dat elke financiering van een doelonder-

neming revolveert en (beperkt) rendeert en in potentie de mogelijkheid heeft om de

financiering terug te betalen.

5.4 Analyse van de inzet van Europese middelen

Er is een groot aantal Europese programma’s en organisaties dat een raakvlak heeft met

NGA. De uitrol van breedbandnetwerken is dan ook een onderwerp dat –onder aanvoering

van Neelie Kroes- hoog op de Europese agenda’s staat. Tegelijkertijd moeten we in

Nederland beseffen dat vanuit Europees perspectief de grootste slagen niet in Nederland te

maken zijn. Het witte gebied in Nederland is bijzonder klein in vergelijking met landen als

Polen, Roemenië en zelfs Italië en Spanje.

Er is een verkennende analyse uitgevoerd van de middelen die er vanuit de EU beschikbaar

zijn. Hierbij zijn drie instrumenten geïdentificeerd die hieronder nader worden uitgewerkt.

Dit zijn drie grote instrumenten die op dit moment bestaan. Ondanks dat deze analyse met

zorg is uitgevoerd, sluiten we niet uit dat er andere (kleinere) instrumenten die enige

impact hebben. Voor alle Europese middelen geldt uiteraard dat het deelnemen aan de

regeling (i) zorgt voor een lange doorlooptijd en (ii) onzekerheid kent of de middelen wel

gehonoreerd worden.

Connecting Europe Facility – CEF

In 2012 werd bekend dat de Europese Commissie voornemens was om €9,2 miljard te

investeren in de uitrol van breedband in Europa. Hiermee zouden haar doelen, bijvoorbeeld

in 2020 heeft 50% van de Europeanen breedband met meer dan 100 Mbps,17 gerealiseerd

kunnen worden. Begin 2013 werd echter duidelijk dat deze plannen geen doorgang zouden

vinden in deze vorm. De faciliteit werd verkleind tot circa €1 miljard en kreeg een focus op

diensten. Gezien deze veranderde focus lijkt dit instrument geen interessant optie te zijn

voor de provincie Fryslân.

Joint European Support For Sustainable Investment In City Areas – JESSICA

Het JESSICA fonds richt zich op duurzame ontwikkeling van stedelijke regio’s. Telecommu-

nicatie maakt hier deel van uit. Door de inzet van (achtergestelde) leningen, participaties,

16 Zie Provincie Fryslân, Nota Financieringsinstrumenten, 1 maart 2013, p. 10.

17 Zie bijvoorbeeld: http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/about-our-goals

http://ec.europa.eu/digital-agenda/en/about-our-goals


garanties worden projecten mogelijk gemaakt. Echter als we kijken naar de JESSICA, dan

lijkt vooral de focus op urbane regio’s op gespannen voet te staan met de focus op NGA

voor de witte gebieden. Dit zijn juist niet de witte gebieden. Bovendien is een van de eisen

dat de (regionale) overheid aantoonbaar geen oplossing moet kunnen bieden. Dit lijkt hier

wel het geval te zijn.

EIB

De EIB verstrekt onder meer leningen en garanties aan publieke en private partijen.

Investeringen in ICT, en dus ook in NGA, kunnen door de EIB gesteund worden. De EIB

neemt vaak een rol aan als kwaliteitskeurmerk. Op deze manier probeert ze voor een

project zo veel mogelijk financiële middelen uit de markt te betrekken. In Nederland zien

we bijvoorbeeld dat Reggefiber gebruik maakt van financiering van de EIB voor de uitrol

van glasvezelnetwerken. 18 Het lijkt dus mogelijk te zijn om samen te werken met de EIB.

Hierdoor kan het kapitaalbeslag van de provincie mogelijk beperkt worden.

Europese Structuurfondsen en POP3

Tevens zijn wij nagegaan of er mogelijkheden zijn voor financiering vanuit de Europese

Structuurfondsen en het POP3 (Plattelands Ontwikkelings Programma) voor de nieuwe

programmaperiode tot 2020. In het kader van de Structuurfondsen hebben wij met name

gekeken naar het nieuwe noordelijke programma dat in het kader van het EFRO (Europees

Fonds voor Regionale Ontwikkeling) wordt ontwikkeld. Uit de analyse van deze twee

programma´s komt naar voren dat deze geen aanknopingspunten voor Europese

cofinanciering van de uitrol van een NGA in ´witte gebieden´ bieden.

5.5 Omvang van de financieringsbehoefte voor het reguliere witte

gebied

In deze paragraaf gaan we nader in op de financieringsbehoefte voor het reguliere witte

gebied. Hiermee krijgen we een goed beeld van de totale behoefte aan financiering en de

modellen die hiervoor mogelijk zijn. De businesscase voor het reguliere witte gebied, zoals

beschreven in de voorgaande hoofdstukken, toont aan dat gemiddeld genomen het

financieringstekort €2.200 bedraagt. Daarbij gaan we uit van €3.200 aan totale

gemiddelde kosten voor een aan te leggen passieve NGA-aansluiting in wit gebied.19 Circa

€1.000 van de kosten valt rendabel uit de markt te halen. Bij een totaal van 25.43020

reguliere NGA-aansluitingen à €3.200 bedraagt de totale investering circa €81 miljoen. Op

basis van de huidige investeringsbereidheid van marktpartijen21 blijft er circa €56 miljoen

over waarvoor nadere financiering nodig is.

De gewenste financiering van het financieringstekort naast de investering van €1000 door

marktpartij kan komen van (een combinatie van) de volgende drie partijen:

Eindgebruiker

18 Zie bijvoorbeeld http://www.computable.nl/artikel/nieuws/netwerken/4576249/1276932/eib-en-

zes-banken-steunen-reggefiber.html

19 Indien niet een marktpartij het eigendom verwerft, maar bijvoorbeeld een netwerkcoöperatie, dan

zal de laatste middels haar leden of een externe investeerder de extra €1000 per aansluiting voor

haar rekening moeten nemen.

20 Er zijn 32.700 percelen die geen NGA hebben. Hiervan liggen er 4000 op bedrijventerreinen en zijn

er 3270 geïsoleerd.

21 De betalingsbereidheid is in een informele consultatieronde in de maand mei 2013 bij een zestal

operators getoetst.

http://www.computable.nl/artikel/nieuws/netwerken/4576249/1276932/eib-en-zes-banken-steunen-reggefiber.html

http://www.computable.nl/artikel/nieuws/netwerken/4576249/1276932/eib-en-zes-banken-steunen-reggefiber.html


Commerciële bank

Provincie

De onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de totale kosten van de investering,

de partijen die kunnen bijdragen aan de investering en de instrumenten die er mogelijk

zijn.

Figuur 5. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de –instrumenten voor het reguliere

witte gebied

Financieringsgat van ca. 56 miljoen

Netwerkaanbieders

• Eenmalige bijdrage

ca. €25 miljoen

Eindgebruiker

• Eenmalige bijdrage• Maandelijks bijdrage

Totale kosten

ca. €81 miljoen

Commerciële bank

• Lening intermediair• Lening eindgebruiker

Provincie• Lening• Garantie• Participatie• Subsidie afnemer• Subsidie aanbieder


Eindgebruiker

Van de eindgebruiker kan een eenmalige eigen bijdrage worden verwacht. Uit onze

enquête blijkt dat een groot deel van de afnemers bereid is bij te dragen aan het realiseren

van het netwerk. Bijna 75% van de potentiële afnemers kiest voor één van de financie-

ringsconstructies die wij suggereerden. Figuur 6 toont welke financieringsconstructie zij het

meest interessant vinden.

Figuur 6. Uitkomst van vraag aan bewoners van het witte gebied in Fryslân (Dialogic, 2013)

De data geeft aan dat een flinke groep (35%) niet zit te wachten op leningen en een

bedrag van circa €2.00022 direct wil voldoen. Toch is er ook een aanzienlijke groep (bijna

40%) die wel voor een combinatie van een lening en een eenmalig bedrag gaat.

Bank

Op basis van huidige ervaringen met financiering van pilotprojecten in het buitengebied in

Nederland, is de verwachting dat commerciële banken ongeveer de helft van de leningen

voor hun rekening kunnen nemen. Zij zien dan graag dat de provincie het andere deel van

de leningen op zich neemt. Vanuit het perspectief van de bank zijn de leningen van de

provincie achtergesteld ten opzichte van hun leningen. Een ander model dat mogelijk is, is

dat de bank een groter deel van de lening op zich neemt en dat de provincie een garantie

afgeeft.

Banken kunnen –afhankelijk van het model- zowel een lening aan eindgebruikers als aan

een tussenliggende organisatie verstrekken.

Provincie

22 Op het moment dat de enquête uitgezet is, gingen wij uit van een financieringstekort van €2.000 in

plaats van de in dit investeringsplan gehanteerde €2.200.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

Eenmalig 100

euro en 21

euro per

maand voor

een looptijd

van 10 jaar

Eenmalig 250

euro en 20

euro per

maand voor

een looptijd

van 10 jaar

Eenmalig 500

euro en 17

euro per

maand voor

een looptijd

van 10 jaar

Eenmalig 1000

euro en 13

euro per

maand voor

een looptijd

van 10 jaar

Eenmalig 2000

euro en geen

extra

maandelijkse

kosten

Ik heb geen

interesse in

een aansluiting

voor een

dergelijk

bedrag

Welke constructie heeft uw voorkeur om de gebruikersbijdrage a 2000 euro

te voldoen? (n=74)


Als het gaat om het reguliere witte gebied dan lijken alle instrumenten waarover de

provincie beschikt om de financiering te realiseren (zie §5.2) inzetbaar. Hierbij gaat de

voorkeur uit naar een combinatie van een lening en een relatief lage aansluitpremie.

5.6 Omvang van de financieringsbehoefte voor de bedrijventerreinen

In deze paragraaf gaan we in op de financieringsbehoefte van bedrijven op bedrijventerrei-

nen die geen NGA ter beschikking hebben. Uit onze analyse kwam naar voren dat de

kosten voor realisatie hier €4.000 bedragen en het gaat om een kleine 4000 bedrijven. De

totale investering is dus circa €16 miljoen. In vergelijking met de residentiële markt zien

we dat netwerkaanbieders ook hier bereid zijn om €1.000 te investeren. De onderstaande

afbeelding geeft een overzicht van de financieringsbehoefte en de instrumenten.

Figuur 7. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de –instrumenten voor de bedrijven

op bedrijventerreinen die geen NGA hebben

Eindgebruiker

Als we kijken naar de eindgebruikers op de bedrijventerreinen dan is duidelijk dat zij –in

vergelijking met residentiële afnemers- veel meer bereid zijn om een hoog eenmalig

bedrag op zich te nemen.23 Bedragen van €500 tot €2.000 zijn geen uitzonding op deze

terreinen.

Bank

Als het gaat om bancaire financiering dan ligt een additionele separate lening van een bank

niet voor de hand. Ten eerste hebben bedrijven in vergelijking met huishoudens een

kortere levensduur. Ten tweede is de kans dat bedrijven zich verplaatsen groter. Ten derde

hebben veel bedrijven vaak al vreemd vermogen in hun organisatie zitten. Dit maakt het

niet logisch om als bank direct met een eindgebruiker een nieuwe klantrelatie aan te gaan.

Het hoge risico voor de bank en de hoge transactiekosten zorgen voor een (te) hoge rente.

Een alternatief is een lening aan een intermediaire partij: Hetzij een netwerkaanbieder,

hetzij een financieringscoöperatie.

Provincie

Als het gaat om de bedrijventerreinen dan lijken alle instrumenten waarover de provincie

beschikt inzetbaar om financiering te realiseren (zie §5.2).

23 Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân

Financieringsgat van ca. 12 miljoen

Netwerkaanbieders


ca. €4 miljoen

Eindgebruiker


Totale kosten

ca. €16 miljoen

Commerciële bank




5.7 Omvang van de financieringsbehoefte voor de geïsoleerde

gebieden

Als laatste gaan we in op de financieringsbehoefte voor de percelen in de geïsoleerde

gebieden. Eerder in dit stuk werd duidelijk dat het hier gaat om een kleine 3300 percelen.

De kosten voor het realiseren van een draadloze verbinding liggen in de ordegrootte van

€3.000. Hieronder maken we duidelijk hoe deze investering van circa tien miljoen kan

worden gerealiseerd.

Figuur 8. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de –instrumenten voor de geïsoleerde

percelen

Eindgebruiker

De (veelal) huishoudens die in deze groep vallen verschillen niet van de huishoudens in de

reguliere witte gebieden.

Bank

Bij de geïsoleerde gebieden zal het veelal gaan om veel kleine projecten. Daarnaast is hier

sprake van een scala aan technologische invullingen en bijbehorende onzekerheden. Dit

leidt ertoe dat een lening vanuit een bank kostbaar zal zijn. Deze optie lijkt daarom niet

aantrekkelijk.

Provincie

Als het gaat om het geïsoleerde witte gebied dan zijn leningen en directe subsidie

interessant. Gezien de schaal van deze initiatieven en de aanwezigheid van verschillende

marktpartijen lijkt een participatie niet voor de hand te liggen. Omdat bancaire financiering

in dit geval ontbreekt, is een garantie niet relevant.

Financieringsgat van ca. 6,6 miljoen

Netwerkaanbieders


ca. €3,2 miljoen

Eindgebruiker


Totale kosten

ca. €9,8 miljoen

Commerciële bank




6 Het masterplan NGA voor witte

gebieden in Fryslân

Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân kent een duale strategie: Eén lijn richt

zich op het bieden van financiële ondersteuning ten behoeve van de aanleg van NGA in wit

gebied. Een andere lijn, het Breedbandloket, richt zich op het optimaliseren van de

processen die bij de uitrol van NGA spelen. Binnen de financiële ondersteuning

onderscheiden wij drie lijnen: Een Breedbandfonds voor het verstrekken van leningen (en

eventueel garanties en participaties), eenmalige subsidies aan afnemers en het financieel

ondersteunen van start-up projecten. Het Breedbandloket Fryslân kent vijf taken:

Procesondersteuning (bijvoorbeeld voor vraagbundeling en het opzetten van coöperaties),

Kennisontwikkeling en –deling (bijvoorbeeld op het gebied van techniek en markt),

Strategische afstemming met externe partijen, civieltechnische optimalisatie en het

vergroten van de social return (bijvoorbeeld zo veel mogelijk werkzaamheden daadwerke-

lijk door inwoners van Fryslân laten uitvoeren).

We werken drie scenario’s uit voor de financiële component van het masterplan. Een

scenario dat uitsluitend uitgaat van leningen, een scenario dat uitgaat van leningen en een

beperkte subsidie voor afnemers (eenmalig €100) en een scenario gebaseerd op uitsluitend

subsidies voor afnemers.

6.1 Inleiding

De voorgaande hoofdstukken presenteerden de huidige situatie, de ambitie, de (vooral)

financiële problematiek en de (financiële) instrumenten. In dit hoofdstuk presenteren we

ons masterplan. Door een optimale inzet van de juiste instrumenten kan de provincie haar

ambitie verwezenlijken. In §6.2 presenteren we daarom onze duale strategie en in §6.3

gaan we hier dieper op in. Paragraaf 6.4 matcht de ambitie van de provincie met het

masterplan. We toetsen dus of het plan daadwerkelijk aan de eisen voldoet. We sluiten af

(§6.5) met een drietal scenario’s. Deze scenario’s draaien om de concrete invulling van het

primaire financieringsinstrument en variëren in de combinatie van leningen en aansluit-

premies.

6.2 Een duale strategie: Financiële en procesmatige ondersteuning

Om te komen tot een succesvolle uitrol van NGA in de witte gebieden in Fryslân stellen we

een duale strategie voor. Enerzijds is het noodzakelijk om financiële ondersteuning te

bieden om de business case rond te krijgen. Zonder deze middelen komt de uitrol

simpelweg niet tot stand. Anderzijds is het goed om ook procesmatige ondersteuning te

bieden. Dit willen we onderbrengen in het regionaal breedbandloket. Deze ondersteuning

zorgt ervoor dat de financiële middelen van de provincie zo efficiënt mogelijk worden

ingezet. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen voor het witte

gebied en de activiteiten in het grijze gebied (F4-gemeenten) en een nationaal

breedbandloket dat momenteel in voorbereiding is. Immers, ook vanuit de F4-gemeenten

is behoefte aan dergelijke ondersteuningen ook de andere provincies zijn met soortgelijke

trajecten bezig. Via het breedbandloket kunnen zowel lokale initiatieven als initiatieven van

bestaande marktpartijen en eventueel nieuwe (toetredende) marktpartijen goed bottom-up

worden gefaciliteerd. Op deze manier vindt de provincie de balans tussen optimale

gebruikersbetrokkenheid enerzijds, en schaalbaarheid en marktefficiëntie anderzijds.


Figuur 9. Een schematisch overzicht van de duale NGA strategie

6.3 Invulling van de duale strategie op hoofdlijnen

Het NGA-investeringsplan Fryslân levert de komende tien jaar een belangrijke bijdrage aan

de realisatie van een hoogwaardig, open en toekomstvast NGA-netwerk door het mede-

financieren van zowel marktgedreven als bottom-up geïnitieerde en lokaal gedragen NGA-

projecten. Het Investeringsplan voorziet achtereenvolgens in de volgende instrumenten:

Financiële ondersteuning van NGA-uitrol. Dit bestaat uit de volgende lijnen:

o Breedbandfonds, voor het financieel ondersteunen van de uitrol van NGA-

aansluitingen in de reguliere witte gebieden, witte bedrijventerreinen en

geïsoleerde gebieden. Primair gaat het om de inzet van annuïtaire leningen

met een looptijd van twaalf jaar en een rente die gelijk is aan de huidige

opbrengsten op provinciale middelen (2%). Eventueel zouden andere in-

strumenten (garanties, participaties) ingezet kunnen worden maar dit ligt

niet voor de hand.

o Eenmalige subsidies aan eindgebruikers in witte gebieden, op witte bedrij-

venterreinen en in geïsoleerde gebieden. Er is een relatie tussen de inzet

van subsidies en leningen: Hoe meer subsidies er gegeven worden, hoe

minder leningen nodig zijn (en vice-versa). Later in dit stuk presenteren we

drie scenario’s waarin de extremen (geen subsidie, gedeeltelijke subsidie,

volledige subsidie) worden uitgewerkt.

o Start-up projecten om initiatieven te ondersteunen waarbij op zeer korte

termijn gehandeld moet worden, maar waar snel substantiële slagen ge-

maakt kunnen worden. Er zijn twee argumenten om deze start-up

projecten financieel te ondersteunen: enerzijds kunnen zo projecten van

start gaan voordat het fonds volledig op gang is gekomen, anderzijds kan

op deze manier een voorinvestering gedaan worden die anders niet binnen

het fonds gepast zou hebben. Zo wordt voorkomen dat lopende kansrijke

projecten vertraging oplopen. Deze financiële ondersteuning is niet beperkt

tot annuïtaire leningen of aansluitsubsidies, maar kan ook garanties of par-

ticipaties behelzen.

Het Breedbandloket Fryslân

o Procesondersteuning, bijvoorbeeld voor vraagbundeling in wit gebied en op

bedrijventerreinen, het helpen opzetten van netwerken financieringsco-

Activiteiten F4

Activiteiten F4 & Nationaal breedbandloket

Geïsoleerde afnemers

Bedrijventerreinen

Reguliere afnemers

Breedbandfonds:Leningen, garanties,

participaties

Eenmalige subsidies aan eindgebruikers

Vraag-bundeling

Kennis(-deling)

Strate-gische

afstem-ming

Civiel-technisch overleg

Socialreturn

Start-up projecten

Beperkte financiering


operaties ten behoeve van het witte gebied en op bedrijventerreinen en het

aanjagen van initiatieven in de regio.

o Kennisontwikkeling en –deling, bijvoorbeeld nader onderzoek naar de be-

schikbaarheid van infrastructuur, betalingsbereidheid, technische

standaarden, et cetera.

o Strategische afstemming met externe partijen. Hierbij denken we concreet

aan de Europese Commissie, de Rijksoverheid, het nationale breedbandlo-

ket, ACM en marktpartijen.

o Civieltechnische optimalisatie door afstemming tussen partijen. Hierbij gaat

het om grondroerders (zowel binnen als buiten de telecomsector), zoals

gemeenten die verantwoordelijk zijn voor vergunningen, leges, et cetera.

o Social return om zorg te dragen dat al deze inspanningen zo veel mogelijk

sociale spin-off hebben in Fryslân. Hierbij kan gedacht worden aan strate-

gieën om zo veel mogelijk van de werkzaamheden ook daadwerkelijk door

Friezen uit te laten voeren.

In hoofdstuk zeven gaan we nader in op de invulling van de financiële ondersteuning.

Hoofdstuk acht behandelt het breedbandloket in detail.

6.4 Aansluiting van de duale strategie op de ambitie van de provincie

De duale strategie sluit goed aan bij de ambities van de provincie. Hieronder maken we

een match tussen de strategie en de ambities van de provincie. De verschillende aspecten

hiervan geven we cursief weer.

Het financieel instrumentarium richt zich duidelijk op passieve NGA netwerken in

het witte gebied. Tegelijkertijd worden draadloze opties voor de geïsoleerde gebie-

den ook mogelijk gemaakt. Uiteraard is dit beleid in overeenstemming met de

juridische kaders. Tenslotte biedt de start-up faciliteit de mogelijkheid voor proe-

ven in het witte gebied en zorgt het voor snelle concrete activiteiten. Uiteraard zal

het financieel instrumentarium alleen worden ingezet indien er daadwerkelijk spra-

ke is van open netwerken. Het doel is om de realisatie binnen tien jaar voltooid te

hebben.

Het breedbandloket maakt het mogelijk om aan aanvullende eisen en wensen van

de provincie te voldoen.

o Het zorgt voor een koppeling tussen de activiteiten van de F4-activiteiten

en dit project.

o De procesondersteuning en kennisontwikkeling & -deling zorgen ervoor dat

er ruimte wordt geboden aan lokale initiatieven.

o Middels strategische afstemming met externe partijen kan de provincie zo-

wel aan de juridische kaders voldoen als de inzet van EU-middelen open

houden. Ook wordt er intensief contact met marktpartijen onderhouden.

Uiteraard wordt via dit kanaal ook contact met Den Haag onderhouden.

o De lijn van civieltechnische optimalisatie zorgt voor slim graafwerk.

o Om de werkgelegenheid zo veel mogelijk in Fryslân te houden zetten we de

lijn Social Return in.

Enkele aspecten van de ambitie worden op een later moment in dit stuk behandeld:

De financiële consequenties (zowel voor de provincie als de eindgebruiker) komen

in hoofdstuk tien aan de orde.

De planning – en het streven om in het eerste kwartaal van 2014 te starten met de

uitvoering – komen in hoofdstuk elf aan bod.


In annex 4 is een tabel opgenomen waar concreet de onderwerpen uit de Startnotitie en de

aangenomen moties benoemd worden en wordt aangegeven hoe deze punten zijn

geadresseerd in dit masterplan.

6.5 Drie scenario’s voor invulling van de primaire financiering

Hoewel we een integrale strategie presenteren, is het van een aantal elementen mogelijk

om deze zwaarder of lichter aan te zetten. Dit geldt nadrukkelijk niet voor de combinatie

van het breedbandfonds en de aansluitpremies. Zonder minimaal één van deze twee

instrumenten kan het primaire doel niet gehaald worden en blijven de bedrijven,

huishoudens, scholen, et cetera verstoken van een NGA-aansluiting.

Vanwege het belang van dit aspect –en de grote financiële impact ervan- presenteren we

drie scenario’s. Indien de provincie geen aansluitpremie verstrekt zal de eindgebruiker de

totale financiering van de €2.200 volledig zelf moeten dragen. Dit leidt tot substantiële

additionele maandelijkse kosten voor afnemers. Aan de andere kant zijn de kosten voor de

provincie beperkt. Met de hoogte van de aansluitpremie hebben de Staten een belangrijke

‘beleidsknop’ in handen om de onrendabele top verder te verkleinen.24 Hierbij speelt de

volgende afweging: enerzijds wil zij het subsidie-instrument zo beperkt mogelijk inzetten,

anderzijds wil zij wel een zo groot mogelijke afname (penetratie) realiseren. Dit hangt

nauw samen met de betalingsbereidheid van bewoners in wit gebied. De exacte

kostendoorrekening van het in te zetten financieringsinstrument komt in hoofdstuk tien

aan de orde.

In deze paragraaf presenteren we drie varianten van combinaties van lenen en subsidie om

de primaire doelstelling te kunnen realiseren:

1. Scenario ‘minimaal’: Geen aansluitpremie, focus op leningen

2. Scenario ‘licht’: Kleine aansluitpremie (€100), restant leningen

3. Scenario ‘maximaal’: Uitsluitend aansluitpremie

Minimale scenario

Als we kijken naar het eerste scenario ‘minimaal’, is er geen sprake van een aansluitpre-

mie. Wij zien dan de volgende opbouw van de business case:

Tabel 2. Opbouw van de business case conform scenario minimaal

Scenario: Minimaal regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd

Netwerkaanbieder €1.000 €1.000 €1.000

Eenmalige bijdrage eindgebruiker €100 €500 €100

Bancaire lening €1.000 €0 €0

Lening vanuit provincie €1.100 €2.500 €1.900

Subsidie voor afnemer vanuit provincie €0 €0 €0

Subsidie voor aanbieder vanuit provincie €0 €0 €0

24 Bij daadwerkelijke uitvoering van het investeringsplan zal per project en afhankelijk van de

specifieke lokale omstandigheden moeten worden bepaald of, en in welke mate, een aansluitpremie

echt nodig is en met welke omvang. Het streven is om in de uiteindelijke operationele business case

de aansluitpremie zoveel mogelijk om te zetten in de lening. We spreken daarom liever van een

premie dan een subsidie, die al dan niet wordt terugbetaald.


Totaal €3.200 €4.000 €3.000

Het is duidelijk dat dit scenario de minste kosten heeft voor de provincie. Er moet

weliswaar een flink bedrag (ordegrootte €44 miljoen) worden uitgeleend, maar dit vloeit

grotendeels terug.25 De kosten voor de aansluitpremies zijn nihil. De eindgebruikers zullen

echter een flinke additionele maandelijkse bijdrage moeten doen. Onze berekeningen 26

leiden tot de volgende minimale extra maandelijkse bijdrage voor een periode van twaalf

jaar:

Voor afnemers in regulier wit: €18,27 (exclusief BTW)27

Voor afnemers op bedrijventerreinen: €19,52 (exclusief BTW)

Voor afnemers in geïsoleerde gebieden: €14,48 (exclusief BTW)

De bovenstaande waarden gaan uit van een situatie waarin alle afnemers in een gebied de

dienst daadwerkelijk afnemen. In de praktijk is dit nooit het geval. Dit leidt tot hogere

kosten voor afnemers. In hoofdstuk negen gaan we hier nader op in.

Lichte scenario

Als we kijken naar het tweede scenario ‘licht’ is er sprake van een aansluitpremie van de

provincie aan de eindgebruiker van €100. Dit leidt tot de volgende opbouw van de business

case:

Tabel 3. Opbouw van de business case conform scenario licht

Scenario: Licht regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd



Bancaire lening €1.000 €0 €0

Lening vanuit provincie €1.000 €2.400 €1.800

Subsidie voor afnemer vanuit provincie €100 €100 €100


Totaal €3.200 €4.000 €3.000

Het tweede scenario kent zowel een lening vanuit het breedbandfonds als een aansluitpre-

mie. Tegenover lagere additionele maandelijkse lasten voor afnemers staan kosten voor de

subsidie voor de provincie. Hierbij gaat het om circa €3,2 miljoen. Het uitgezette vermogen

daalt licht (ca. €41 miljoen). Onze berekeningen leiden tot de volgende minimale extra

maandelijkse bijdrage voor een periode van twaalf jaar:

Voor afnemers in regulier wit: €17,49 (exclusief BTW)

Voor afnemers op bedrijventerreinen: €18,74 (exclusief BTW)

25 Er zijn uiteraard wel kosten voor het beheer van deze middelen en voor risico-opslag. In hoofdstuk

10 gaan we in meer detail in op de financiële impact voor de provincie.

26 Voor alle scenario’s hanteren we hierbij dezelfde parameters: Zowel de commerciële als provinciale

lening zijn annuïtair, kennen een looptijd van twaalf jaar en kennen een rente van respectievelijk 6%

en 2%.

27 Deze extra maandelijkse kosten komen bovenop de reguliere kosten van €50 per maand voor een

gemiddeld triple-play-pakket (internet, televisie en bellen).


Voor afnemers in geïsoleerde gebieden: €14,06 (exclusief BTW)

Maximale scenario

Als we kijken naar het derde scenario ‘maximaal’ dan is er uitsluitend sprake van

aansluitpremie. Leningen worden niet meer ingezet. Dit leidt tot de volgende opbouw van

de business case:

Tabel 4. Opbouw van de business case conform scenario maximaal

Scenario: Maximaal regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd



Bancaire lening €0 €0 €0

Lening vanuit provincie €0 €0 €0

Subsidie voor afnemer vanuit provincie €2.200 €3.000 €2.000


Totaal €3.200 €4.000 €3.000

In dit scenario zet de provincie geen vermogen uit middels leningen. Hierdoor zijn er ook

geen additionele lasten voor eindgebruikers. Het scenario sluit hiermee uitstekend aan bij

de motie die door de FNP werd ingediend (Provincie Staten Fryslân, 2013d). De kosten

voor de subsidie liggen in de orde grootte van €74 miljoen.

De keuze voor €100 aansluitpremie is bedoeld om de penetratie in het witte gebied te

vergroten en daarmee de kosten voor de lening (de risico’s) te verlagen. De business case

wordt immers sterker. Ook is er in het scenario van beperkte subsidie maar beperkt sprake

van inkomensherverdelingseffecten tussen wit en grijs/zwart gebied. Provinciale Staten zou

kunnen overwegen de subsidie te verhogen om de penetratie te verhogen, maar moet dan

rekening houden met substantieel hogere kosten en grotere inkomensherverdelingseffec-

ten.


7 Financiële ondersteuningsmaatrege-

len voor uitrol van NGA in het witte

gebied in Fryslân

Het fonds en de aansluitpremies vormen het primaire financieringsinstrument. De reden

om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels terugkeren en hergebruikt

kunnen worden. Bovendien vormt het een prikkel en steun in de rug voor de momenteel

terughoudende banken. De reden om te kiezen voor aansluitsubsidies is dat deze het

vliegwiel op gang brengen en de penetratie verhogen. Hierdoor wordt de kans op

succesvolle projecten groter. Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan

respectievelijk ingediende projectvoorstellen en burgers. Projectvoorstellen die financiële

ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door zowel marktpartijen als door

bewoners- of ondernemersinitiatieven. De toetsingscriteria moeten nog nader worden

uitgewerkt, maar zullen betrekking hebben op (financiële) haalbaarheid, dekkingsgebied,

techniek, openheid en juridische kaders. Het fonds kan worden vormgegeven middels een

nieuw op te richten BV of via inbedding in een bestaand fonds. De verstrekking van

aansluitsubsidies kan binnen de reguliere provinciale kaders. Op dit moment zijn er enkele

initiatieven die concrete interesse hebben in het fonds, bijvoorbeeld Kabelnoord, F4 en

enkele gemeenten.

De start-up-projecten vormen het secundaire financieringsinstrument. Het doel hiervan is

om, nog voordat het fonds volledig werkzaam is, voorlopende projecten niet te vertragen.

Op die manier kunnen deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de provincie

gaan vervullen, en aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot uitrol van

NGA-netwerken zullen leiden. Er zijn verschillende opties om start-up-projecten financieel

te ondersteunen. In principe zal subsidie onder de de-minimis-grens worden verstrekt aan

afnemers of marktpartijen. Eventueel kan financiële steun verleend worden middels

leningen of participaties. Concreet kan de provincie op korte termijn gebruik maken van de

uitrol van andere projecten (TenneT, Alliander, provinciale bruggen en sluizen) en snel en

kostenefficiënt de infrastructuur realiseren. Een snelle uitrol in bijvoorbeeld Langedijke kan

een acuut probleem bij scholen oplossen.

7.1 Inleiding

In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de financiële ondersteuningsmaatregelen voor de

uitrol van NGA-aansluitingen in de witte gebieden in Fryslân. Achtereenvolgens

presenteren we het breedbandfonds voor leningen, de eenmalige aansluitpremie en de

start-up projecten. Omdat het breedbandfonds en de eenmalige aansluitpremie nauw met

elkaar verbonden zijn, zullen wij deze gezamenlijk behandelen in paragraaf 7.1. De start-

up-projecten bespreken we vervolgens in paragraaf 7.2. Per instrument gaan we in op de

volgende aspecten:

• Reden voor de keuze voor dit instrument

• Werking van het instrument

• Criteria voor projectvoorstellen

• Organisatorische inbedding van het instrument

Tot slot bespreken we in paragraaf 7.3 de juridische aspecten van deze instrumenten.


7.2 Primair financieringsinstrument: fonds en aansluitpremies

7.2.1 Reden voor keuze voor fonds en aansluitpremies

Zoals in hoofdstuk zes aangegeven zal het primaire financieringsinstrument bestaan uit

een breedbandfonds om leningen te verstrekken en/of eenmalige aansluitpremies die direct

of indirect aan een afnemer worden verstrekt. Hoe deze instrumenten zich tot elkaar

verhouden hangt af van de keuze van de Friese politiek.

Leningen in een fonds

We kiezen ervoor om de leningen (en eventueel ook garanties en participaties) middels een

fonds in de markt te zetten. Gezien het publieke belang en de aard van de te financieren

NGA-projecten, lijkt een breedbandfonds in de vorm van een revolverend fonds een zeer

bruikbaar instrument. Het betreft immers bewezen technologie, werkbare businessmodel-

len, gedeeltelijke financieringsbereidheid van banken, beschikbare kasstromen en

overzichtelijke risico’s in vergelijking tot bijvoorbeeld innovatieprojecten. Wel is er sprake

van een onrendabele top in de vorm van hoge graafkosten in het witte gebied.

Een belangrijke reden om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels

terugkeren en hergebruikt kunnen worden. Momenteel is dit duidelijk een trend bij diverse

provincies. In hoeverre een revolverend fonds zichzelf in stand kan houden, hangt af van

de inkomsten die het genereert. Zonder inkomsten zal het fonds langzaam opdrogen.

Indien er bijvoorbeeld risicovolle leningen in het fonds zitten die niet tot terugbetaling

leiden, zal dit proces sneller verlopen. Door een juiste bepaling van de rentevergoeding

(lening), dan wel de premievergoeding (garantstelling) ontstaan er inkomsten die het fonds

weer aanvullen. Een fonds is echter pas volledig revolverend zodra correcties voor risico’s

volledig door de rente- en premievergoedingen kunnen worden gedekt.

Een breedbandfonds van de Provincie vormt een belangrijke prikkel en steun in de rug voor

de momenteel terughoudende banken. Zij verlangen momenteel meer zekerheden en met

een fonds kan de Provincie die de markt beter bieden.

Aansluitpremies

Een reden om ook te kiezen voor aansluitpremies is dat deze leiden tot lagere additionele

kosten voor de eindgebruiker in het witte gebied. De inzet van dit instrument kan ertoe

leiden dat het vliegwiel op gang wordt gebracht en een impuls geeft aan de penetratie.

Immers, indien de kosten voor eindgebruikers te hoog zijn zal de penetratie van deze

technologie laag zijn. Op zijn beurt leidt een lagere penetratie tot hogere kosten per

gebruiker. De kosten voor de aanleg worden immers over een kleinere groep verdeeld. De

hogere kosten leiden er toe dat een deel van de potentiële afnemers toch afvallen,

waardoor de penetratie lager wordt, et cetera. Indien er wel gebruik wordt gemaakt van

een aansluitpremie, leidt dit tot lagere kosten bij de eindgebruiker. Hun bereidheid om de

dienst af te nemen wordt hierdoor hoger, en dit heeft weer een hogere penetratie tot

gevolg.

Er is op dit moment nog weinig concrete ervaring als het gaat om de verhouding tussen de

twee instrumenten. Om die reden is het lastig om aan te geven bij welke omvang

aansluitpremies het beoogde effect hebben. Uit de enquête onder eindgebruikers (Dialogic,

2013) kwam echter wel duidelijk naar voren dat prijs een belangrijk aspect is bij de keuze

van eindgebruikers om wel of geen gebruik te maken van een NGA-aansluiting.


7.2.2 Werking van het breedbandfonds en de aansluitpremies

Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan ingediende projectvoorstellen. De

aansluitpremies worden vervolgens direct verstrekt aan burgers. 28 Indien deze

projectvoorstellen voldoen aan de toelatingscriteria, zullen deze in aanmerking komen voor

de hier genoemde financieringsinstrumenten. In de volgende paragraaf zullen wij ingaan

op de criteria om deze projectvoorstellen te beoordelen. In deze paragraaf behandelen we

hoe een dergelijk projectvoorstel tot stand zal komen.

Projectvoorstellen die financiële ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door

zowel marktpartijen als door bewoners- of ondernemersinitiatieven. Wij kiezen er niet

primair voor om als provincie zelf projecten op te zetten, maar nodigen anderen uit om

projectplannen met uitgewerkte business cases in te dienen. Dit kan gebeuren via een

openbare uitvraag of een tenderprocedure. Het voordeel van een dergelijke strategie is dat

dergelijke projecten lokaal gedragen zijn, en daarom meer kans van slagen hebben als

deze vanuit de provincie opgelegd worden. Het risico is dat lokale initiatieven eigen doelen

voor ogen hebben die niet noodzakelijkerwijs stroken met de doelen die de provincie voor

ogen heeft. Om die reden is het wenselijk om inhoudelijke kennis te verstrekken aan

dergelijke partijen. Hiervoor is een vorm van procesmatige ondersteuning zoals een

breedbandloket een geschikt hulpmiddel.

Projectvoorstellen kunnen zoals gezegd evengoed direct afkomstig zijn van marktpartijen.

Hierbij kan het gaan om partijen die reeds over netwerken in Fryslân beschikken, zoals

KPN/Reggefiber, Ziggo, UPC, Kabelnoord, of Eurofiber, maar even goed om ‘nieuwkomers’

zoals CIF of iipen. De meest waarschijnlijke businessmodellen worden in hoofdstuk negen

toegelicht.

7.2.3 Criteria ter beoordeling van projectvoorstellen

Zoals in de vorige paragraaf aangegeven, is het wenselijk om criteria te benoemen om

ingediende projectvoorstellen te kunnen beoordelen. Dit heeft als doel om ervoor te zorgen

dat de financieel ondersteunde projecten ook daadwerkelijk ervoor zorgen dat de

beleidsdoelen van de provincie behaald worden. Dat is primair het realiseren van NGA-

aansluitingen in wit gebied, maar daarnaast is er een hele reeks andere criteria waarop een

projectvoorstel beoordeeld kan worden. Zo kan een projectvoorstel bijvoorbeeld op de

volgende criteria gescoord worden:

Financiële haalbaarheid van het projectvoorstel

Gedegenheid en professionaliteit van de indienende partij

Benodigde financiële ondersteuning

Beoogd dekkingsgebied

Technische performance van het te realiseren netwerk

Openheid van het te realiseren netwerk

Overeenkomstig met juridische kaders

Hoe deze criteria gescoord worden zal de provincie in een later stadium nog moeten

bepalen, maar in ieder geval valt te zeggen dat sommige van deze criteria harde eisen

zullen zijn, en andere een afweging zullen behelzen. Zo zal een projectvoorstel in ieder

geval moeten voldoen aan de juridische kaders, maar zal de benodigde financiële

ondersteuning niet per definitie een projectvoorstel uitsluiten: meer benodigde financiële

28 Deze vallen daarom niet onder staatssteun.


ondersteuning kan bijvoorbeeld gecompenseerd worden door een hogere technische

performance van het te realiseren netwerk.

Momenteel ligt een uitgewerkt concept-investeringsreglement ter toetsing bij de Europese

Commissie (pre-notificatie). Hierbij hebben vier provincies Noord-Brabant, Overijssel,

Gelderland en Fryslân) samengewerkt en zijn de belangrijkste eisen op hoofdlijnen

opgesteld. In een volgende fase kunnen we deze eisen nader voor Fryslân operationalise-

ren.

Daarnaast kunnen nog enkele aanvullende concrete eisen gesteld worden aan projectvoor-

stellen. Te denken valt bijvoorbeeld aan het vereisen van een BKR-toetsing voor te

verstrekken leningen aan particulieren. Wat betreft de technologische performance kan

gezegd worden dat we in ieder geval onderscheid maken tussen de definitie van NGA en de

netwerkoplossingen die de voorkeur van de provincie hebben: binnen verschillende

technologische oplossingen die de Europese Commissie als NGA aanmerkt, kan de

provincie bij steuntoekenning een voorkeur aangeven voor de meeste toekomstvaste /

duurzame oplossing. Een ander punt van aandacht is de regeling bij een eventuele verkoop

van het netwerk in de toekomst. Door claw-back-verplichtingen in te bouwen, garandeert

de provincie dat een marktpartij niet onevenredig veel voordeel haalt uit publieke

ondersteuning bij vroegtijdige verkoop aan derden. Dit is overigens ook een eis binnen de

Europese juridische kaders.

7.2.4 Organisatorische inbedding fonds en aansluitpremies

Om de leningen vanuit het fonds, alsook de eenmalige aansluitpremie te kunnen

verstrekken, dient de provincie dit institutioneel goed in te bedden. Hierbij zijn

verschillende afwegingen van belang. In deze paragraaf bespreken we deze afwegingen.

Dit doen we zowel voor het fonds als voor de aansluitpremies.

Breedbandfonds

Wij identificeren twee manieren om het breedbandfonds institutioneel vorm te geven.

Een BV die opgericht wordt voor dit doel

Onderbrengen bij een bestaand fonds

Indien de provincie ervoor kiest om het fonds in een nog op te richten BV onder te

brengen, staat zij voor een nieuwe tweesprong. Er kan namelijk worden gekozen voor een

inbesteding of een uitbesteding van het fondsbeheer. In het eerste geval kan een

organisatie die dicht bij de provincie staat en ervaring heeft met fondsbeheer deze taak op

zich nemen. Zo heeft de provincie Noord-Brabant ervoor gekozen om dit door de regionale

ontwikkelingsmaatschappij (in casu BOM) uit te laten voeren. In het tweede geval kiest de

provincie ervoor om een (Europese) aanbesteding in te zetten om een fondsbeheerder te

selecteren.

In het geval dat de provincie kiest om het fondsbeheer te beleggen bij een bestaand fonds,

is het SVn29 een partij die hier mogelijk voor in aanmerking komt. Deze partij beheert

namens onder andere provincies en gemeenten fondsen waaruit laagrentende leningen

worden verstrekt. Zij hanteren in vergelijking met andere fondsbeheerders een lagere

beloningsstructuur, waarbij zij bijvoorbeeld slechts een percentage van het uitgezette

vermogen als beheerloon nemen, in plaats van het beheerde vermogen. Hierbij is het

beheer vooral gericht op het financieel beheer van het uitgezette vermogen (billing, inning,

29 Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten


risicoafdekking). Strategisch fondsmanagement gericht op het werven van kansrijke

projecten en het proactief bevorderen van NGA-voorstellen is hierbij minder goed voorzien.

Daarvoor zal een afzonderlijke – meer inhoudelijke- fondsmanager dienen te worden

aangesteld. Hiermee zal in de begroting rekening gehouden moeten worden.

Een fonds als BV heeft als voordeel dat dit fonds beheerd kan worden door een

gespecialiseerde partij die ervaring heeft met het schatten van de succeskans van

dergelijke projecten. Deze partijen hanteren dan vaak ook een beloningsstructuur

gebaseerd op het beheerde vermogen. Er kan betoogd worden dat de projectvoorstellen

voor het breedbandfonds een ander risicoprofiel zullen hebben dan waar professionele

fondsmanagers mee gewend zijn te werken. De te honoreren projecten omvatten bewezen

technologie en bestaande marktmodellen, en zijn in die zin onvergelijkbaar met

bijvoorbeeld het risicoprofiel van pre-seed capital waar veel meer onzekerheid bestaat over

het risico van de projecten.

Andere argumenten voor de keuze voor een bepaalde organisatievorm zijn de benodigde

tijd voor het optuigen van het fonds, en mogelijk te behalen synergievoordelen. Het

onderbrengen van het fonds bij bijvoorbeeld de NOM zou synergievoordelen met andere

fondsen kunnen opleveren.

Governance van het fonds

Om het even welke institutionele vorm gekozen wordt, zijn daarnaast andere aspecten van

belang bij het vormgeven van het fonds. Specifiek bespreken wij hierbij het investeringsre-

glement en de investeringscommissie. In een investeringsdocument wordt onder meer

vastgelegd waarop de financiering exact van toepassing is, hoe het fonds werkt en onder

welke condities hiervan gebruikt gemaakt kan worden. Het definitieve investeringsregle-

ment kan worden vastgesteld door het fonds op basis van het jaarplan van de beheerder

met daarin een investeringsvisie. Het idee achter deze wisselwerking is dat gebruik wordt

gemaakt van de kennis en kunde van de fondsmanager om het reglement aan te scherpen

en aan te laten sluiten bij de praktijk. Ervaringen bij onder meer de provincie Overijssel

hebben laten zien dat – ondanks zorgvuldige voorbereiding aan publieke kant – enige

ruimte nodig is voor aanpassingen. Zo kan worden gezorgd voor een optimale fiscale

structuur, aansluiting bij de markt (veranderende economische en maatschappelijke

ontwikkelingen) en conformiteit met regels (staatssteun, financiële regelgeving). Daarbij

staat het fonds voor langere tijd en moet er ruimte zijn tussentijds aanpassingen te doen

onder invloed van de economische ontwikkelingen en de respons van de markt op het

fonds.

De installatie van een investeringscommissie die de verschillende projectvoorstellen zal

toetsen en beoordelen, vormt tevens een aandachtspunt. Het moet daarbij gaan om zowel

inhoudelijke externe experts als om afgevaardigden namens de provincie. Vooraf dient een

helder afwegingskader te worden opgesteld waarop de provinciale belangen nadrukkelijk

tot uiting komen. De inhoudelijke ervaring van de commissie dient vervolgens de doorslag

te geven. Verder moet deze commissie voldoende ingewijd zijn in de Friese context en

onafhankelijkheid hebben ten aanzien van de ingediende voorstellen.

Eenmalige aansluitpremie

Wat betreft de eenmalige aansluitpremies heeft de provincie al ruim ervaring met het

verstrekken hiervan. Zeker waar het particulieren als afnemer betreft heeft de provincie

vaker met dit bijltje gehakt en hoeft daarvoor geen aparte organisatievorm te worden

opgetuigd. Een belangrijk aspect is dat deze vorm van steun aan particulieren niet onder

staatssteun valt.


7.2.5 Mogelijke projecten binnen het fonds

Het is uiteraard de bedoeling dat alle percelen in de witte gebieden Fryslân een NGA-

aansluiting krijgen. Toch zal het jaren duren voordat alle percelen zijn aangesloten. Het is

echter zaak om een goede start te kennen. Als de financiële voorziening haar poorten

opent, zullen er dan überhaupt projecten zijn? En als er projecten zijn, hoe zijn deze dan

vormgegeven en zijn deze als zodanig geschikt?

Uit de gesprekken met stakeholders komt naar voren dat er verschillende partijen zijn met

zeer concrete interesse in de voorziening. De volgende projecten hebben ons inziens een

grote kans om als eerste projecten meegenomen te worden:

Kabelnoord heeft bij de provincie een plan gepresenteerd waarin zij duidelijk

maakt dat zij zo veel mogelijk percelen in haar verzorgingsgebied wil aansluiten op

glasvezel. Meestal betekent dit dat huishoudens die voorheen een kabelaansluiting

hadden, nu een glasvezelaansluiting krijgen. Dit is dus het grijze gebied. Maar een

klein deel (circa 4% van de percelen) heeft op dit moment geen kabelaansluiting

maar zou wel een glasvezellijn krijgen. Dit is het witte gebied. Voor dit laatste as-

pect zou de financieringsvoorziening van de provincie uitermate geschikt zijn. Er

doet zich bij Kabelnoord overigens een interessant voorbeeld van de wet van de

remmende voorsprong voor. Zij hebben er in het verleden bewust voor gekozen

om relatief dure percelen toch op kabel aan te sluiten. Hun penetratie (96%) is dan

ook aanzienlijk hoger dan het gemiddelde in Fryslân (90%). Echter, de gemiddelde

kosten voor het aansluiten van hun witte gebied zullen aanzienlijk hoger liggen dan

€3200.

De F4-gemeenten spannen zich flink in om te komen tot een uitrol van glasvezel

in de grijze gebieden. Indien de uitrol in grijs en wit tegelijkertijd plaatsvindt dan

kunnen er aanzienlijke schaalvoordelen behaald worden. Deze liggen op het gebied

van de fysieke uitrol, maar ook op het gebied van vraagbundeling en dienstenaan-

bod.

In de gemeenten Littenseradiel en Ooststellingwerf is over de gehele linie een

hoge mate van vraag naar NGA-aansluitingen, bestuurlijk momentum en enthousi-

asme bij ambassadeurs geïdentificeerd. Hoewel het nog niet geheel duidelijk is in

welke mate en op welke wijze dit in een initiatief geconcretiseerd kan worden, is

duidelijk dat hier kansen liggen.

In de gemeente Menaldumadeel is specifiek de behoefte naar NGA-aansluitingen

op een wit bedrijventerrein in kaart gebracht. Dit onderwerp staat zowel bij de

gemeente als bij ondernemers duidelijk op de kaart. Dit bedrijventerrein is potenti-

eel een kandidaat om zich bij het fonds te melden.

7.3 Start-up-projecten

7.3.1 Reden voor keuze voor start-up-projecten

Om op relatief korte termijn stappen te maken in het realiseren van de beleidsdoelen,

zullen de financiële maatregelen ook deels ten goede komen aan interessante start-up-

projecten. Dit kan concreet nog voordat het fonds volledig operationeel is, en dit zorgt

ervoor dat voorlopende projecten niet onnodig vertraging oplopen. Op die manier kunnen

deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de provincie gaan vervullen, en ook

aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot uitrol van NGA-netwerken

zullen leiden. Dit kan vervolgens een katalyserende werking hebben op het initiëren van

andere initiatieven en projectvoorstellen. Naast het feit dat wij de noodzaak hiertoe zien,


wordt hiertoe ook opgeroepen door marktpartijen, zie hiervoor bijvoorbeeld de brief van

NLKabel (2013).

Een andere reden om start-up projecten te initiëren is dat hierdoor kan worden

geanticipeerd op bepaalde kansen, onder meer door mee te leggen op bepaalde tracés in

het buitengebied. Mocht een straat in wit gebied sowieso opengaan voor onderhouds- of

nieuwbouwwerkzaamheden, dan kan het interessant zijn om direct een telecomnetwerk te

realiseren ondanks dat er nog geen (gemeente)breed initiatief is. Om dergelijke kansen te

kunnen benutten dient de provincie te kunnen beschikken over mogelijkheden tot

voorinvesteren, met als doel gerealiseerde assets later in projecten te kunnen inbrengen of

door te verkopen.

7.3.2 Werking van start-up-projecten

Er zijn verschillende opties om start-up-projecten financieel te ondersteunen. Wij

identificeren hiervoor vier mogelijkheden:

Subsidie verstrekken aan afnemers

Subsidie verstrekken aan marktpartijen

Leningen verstrekken

Voorinvesteren

Door financiële ondersteuning te bieden, wil de provincie plannen van vooroplopende

gemeenten en lokale (bewoners)initiatieven ondersteunen, zodat deze geen vertraging

oplopen tijdens de fondsvoorbereidingen. Het verstrekken van directe subsidie is in dit

kader de voorkeur van de provincie. Een dergelijke subsidie kan enerzijds direct aan

afnemers ten goede komen, of anderzijds aan marktpartijen verstrekt worden. Indien dit

aan marktpartijen verstrekt wordt, dient rekening gehouden te worden met de de-minimis-

grens, welke het maximumbedrag bepaalt dat ten goede mag komen aan een marktpartij

vanuit een overheid zonder dat het als staatssteun valt aan te merken.

Voor enkele specifieke projecten kan proactieve ondersteuning van meer toegevoegde

waarde zijn. Dit is bijvoorbeeld concreet het geval bij andere infrastructurele projecten

waarbij de grond ‘open gaat’ in wit gebied, en er een ‘window of opportunity’ ontstaat om

tegen relatief lage kosten telecominfrastructuur mee te leggen. Twee routes zijn hierbij

interessant: ofwel de provincie leent geld aan een marktpartij die dit als een interessante

investering ziet, ofwel de provincie besluit zelf voor te investeren in bijvoorbeeld dark fiber.

Op deze manier is een deel van de aansluiting voor de huishoudens in het witte gebied al

gerealiseerd, wat de business case voor projectvoorstellen verzacht. De gerealiseerde

infrastructuur kan vervolgens verhuurd of verkocht worden aan een in het witte gebied

geïnteresseerde netwerkaanbieder.

7.3.3 Criteria voor start-up-projecten

Belangrijke criteria voor start-up-projecten zijn onder andere:

Het gaat om aanleg van NGA in wit gebied

Project heeft toegevoegde waarde voor de provincie

Het project past niet in het fondstraject of loopt aanzienlijke vertraging op als het

daarin wordt meegenomen

Het project is opschaalbaar

Hierbij valt op dat hier een zekere mate van subjectiviteit bij komt kijken. Het vaststellen

van de toegevoegde waarde voor de provincie is daar een voorbeeld van. Zo zal een

project met een positieve businesscase toegevoegde waarde hebben, maar ook het


vergaren van kennis kan een valide doel zijn. Een derde criterium is dat het project niet in

het normale fondstraject past. Dat kan gebeuren als het een voorlopend project is, dat

aanzienlijke vertraging op zou lopen als het moet wachten met het indienen van een

projectvoorstel totdat het fonds volledig operationeel is. Een andere te verwachten situatie

is dat de businesscase van het project niet binnen de criteria van het fonds zal passen. Dit

is bijvoorbeeld te verwachten bij het voorinvesteren in het meeleggen van glasvezel op

interessante locaties, bijvoorbeeld als daar door werkzaamheden van TenneT sowieso de

grond open gaat.

Momenteel zijn er in Fryslân al verschillende inwoners en instellingen die interesse hebben

getoond in NGA-aansluitingen. Deze initiatieven verschillen grotendeels, bijvoorbeeld in

mate van uitwerking en operationele keuzes, maar enkele van deze ideeën kunnen

interessant zijn om tot start-up-project benoemd te worden. De volgende projecten hebben

wij daarbij als zodanig geïdentificeerd:

Pilot NGA in Langedijke. In het dorp Langedijke is lokaal de vraag gekomen naar

een NGA-netwerk. Dit komt deels vanuit een basisschool daar, die aangeeft voor

hun onderwijsactiviteiten een snelle internetverbinding nodig te hebben. Kabelaan-

bieder Ziggo heeft aangegeven dat zij deze basisscholen en omliggende

huishoudens tegelijkertijd kunnen aansluiten op hun netwerk, maar dat dit wegens

een onrendabele top niet zonder overheidssteun gedaan kan worden.

Graafwerkzaamheden van TenneT en Alliander. Netbeheerders TenneT en

Alliander hebben aangegeven dat zij ten behoeve van hun eigen netwerk van plan

zijn glasvezel aan te leggen in Fryslân. Hierbij zullen zij ook delen van het witte

gebied meenemen. Andere partijen zijn welkom om een extra mantelbuis met

eventueel glasvezel mee te leggen op het moment dat zij de grond open hebben

gelegd. Dit is voor de provincie hoogst interessant, aangezien hiermee juist de

moeilijke businesscases vergemakkelijkt kunnen worden door relatief lage aanleg-

kosten. Door zelf voor te investeren, of een lening te verstrekken aan partijen die

geïnteresseerd zijn dark fiber aan te leggen, kan de provincie dit ‘window of oppor-

tunity’ benutten.

Aansluiten van bruggen en sluizen. Vanaf begin 2014 gaat de provincie Fryslân

aan de slag met het aansluiten van diverse bruggen en sluizen op glasvezel. Som-

mige objecten zullen in stedelijke gebieden liggen, maar er zullen ook bruggen en

sluizen in de buitengebieden liggen. Ook zal er niet in alle gevallen een volledig

nieuwe glasvezelinfrastructuur gerealiseerd hoeven te worden. Echter in de geval-

len waar nieuwe infrastructuur in de witte gebieden gerealiseerd wordt, verdient

het aanbeveling om direct infrastructuur mee te nemen voor de aansluiting van

percelen in dit witte gebied.

Centrale As en N381. In beide gevallen wordt er civieltechnische infrastructuur

gerealiseerd. Op dit moment vinden er gesprekken plaats of en op welke wijze in

en rondom deze werkzaamheden NGA wordt meegenomen.

De gemeente Achtkarspelen verkent momenteel de mogelijkheden voor de

aanleg van een glasvezelring in de gemeente, allereerst voor de aansluiting van

lokaal gevestigde bedrijven. In een later stadium zou de ring kunnen worden uit-

gebreid met uitlopers naar percelen (tevens woonhuizen) in het witte gebied. Een

businessmodel is ten tijde van dit rapport in uitwerking.

Overige projecten. Behalve bovenstaande projecten, zijn er mogelijk nog meer

interessante start-ups. Een voorbeeld daarvan is het ondersteunen van vraagbun-

delingstrajecten op bedrijventerreinen en het aansluiten van huishoudens in wit

gebied in combinatie met het aansluiten van huishoudens in een (dorps)kern. Ook

hierbij kunnen snel stappen gemaakt worden en kunnen vanuit de provincie lessen


getrokken worden ten bate van de financieringsinstrumenten die op een later mo-

ment ingesteld zullen worden.

7.3.4 Institutionele vormgeving en plaatsing

Met start-up-projecten die een dergelijke bovengenoemde financiering behoeven, heeft de

provincie al ervaring, zeker waar het gaat om subsidies of het verstrekken van leningen. In

de praktijk zal hier waarschijnlijk een tender voor worden uitgeschreven, waarbij

initiatiefnemers voorstellen kunnen indienen om in aanmerking te komen voor financiële

steun. Het voorinvesteren in netwerkinfrastructuur is geen dagelijkse activiteit van de

provincie, maar met eigendom en beheer van infrastructurele assets heeft zij uiteraard wel

ervaring. In die zin kan een dergelijke investering gezien worden als een civieltechnische

activiteit, en in de daarbij behorende afdeling ondergebracht worden.

7.4 Juridische aspecten van financiële ondersteuning

Het steunen van marktpartijen is aan strikte richtlijnen gebonden. Steun moet ‘verenig-

baar’ zijn met ‘de interne markt’, aldus de EU-regelgeving. Dit houdt in dat ondernemingen

niet onevenredig worden bevoordeeld door een overheid. Hieronder vallen niet alleen

subsidies of giften, maar iedere maatregel die begunstigend kan werken. Er zijn echter

verschillende uitzonderingen waarbij staatssteun toch wordt toegestaan. In het geval van

het realiseren van NGA-aansluitingen, bestaan concreet drie scenario’s waarbij financiële

ondersteuning niet als dergelijke staatssteun aangemerkt zal worden. Het gaat hierbij om

(a) een vrijstelling onder de breedbandrichtlijnen, (b) een vrijstelling onder de de-

minimisgrens, en (c) directe subsidies aan afnemers.

Vrijstelling onder de breedbandrichtlijnen

De Europese Commissie heeft specifiek voor de aanleg van breedband een uitzonderingssi-

tuatie wat betreft staatssteun gedefinieerd. Concreet geeft zij aan dat vooral in zogenoemd

wit gebied het financieel ondersteunen van marktpartijen uitgezonderd is van het verbod

op staatssteun, mits voldaan is aan een aantal voorwaarden. Deze voorwaarden behelzen

onder andere een open inschrijving, eisen aan de technologische invulling en de gewenste

openheid van het netwerk. Daarnaast moet de ondersteuningsmaatregel gemeld worden

bij de Europese Commissie en zal de Commissie regelmatig op de hoogte gehouden

moeten worden van de ontwikkelingen middels een jaarlijkse rapportage.

Verschillende Nederlandse provincies hebben recent een basisreglement laten ontwerpen

dat momenteel ter pre-notificatie voorligt bij de Europese Commissie. Hierop worden

verdere vragen en antwoorden verwacht, die kunnen dienen als basis voor een specifiek

investeringsreglement, toegesneden op de Friese situatie. Door nu al te participeren in het

pre-notificatieproces, kan de provincie na goedkeuring door de Staten, versneld de

procedures van eindnotificatie doorlopen.

Vrijstelling onder de-minimis

Indien een overheid een marktpartij wil steunen, zullen zij onder de de-minimisgrens

moeten blijven. Deze grens houdt in dat decentrale overheden over een periode van drie

belastingjaren één onderneming tot niet meer dan €200.000 mogen steunen.

Uitzondering wat betreft directe subsidie aan afnemers

Een directe subsidie aan afnemers wordt niet als staatssteun aangemerkt, en kan in die zin

zonder goedkeuring door de Europese Commissie worden verstrekt.


8 Het breedbandloket

Het regionale breedbandloket is een belangrijk instrument om er voor te zorgen dat de

beschikbare financiële instrumenten er daadwerkelijk toe leiden dat het “Internet van de

21e eeuw” voor iedereen in Fryslân beschikbaar komt. Daarvoor dient de inzet van

financiële middelen zo efficiënt en effectief mogelijk te zijn. Het breedbandloket draagt

daartoe bij door er allereerst voor te zorgen dat gemeenten, bewonersinitiatieven,

marktpartijen en andere stakeholders kunnen beschikken over de juiste informatie die

nodig is om kansrijke projectvoorstellen te kunnen indienen. Daarnaast kan het loket

ondersteuning verzorgen door het aanreiken van standaardcontracten, vaststelling van

witte gebieden, vraagbundeling, organisatorische ondersteuning bij het opzetten van

netwerkcoöperaties en hulp bij civieltechnische vraagstukken. Bovendien biedt het loket

een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het

grijze gebied, waarvoor de F4-gemeenten gezamenlijke beleidsinstrumenten ontwikkelen.

Bij de invulling van het loket is het verder zaak om af te stemmen met andere provincies

en de Rijksoverheid.

We identificeren vijf taken, die de volgende invulling kennen: (i) Ondersteuning van

initiatiefnemers op het gebied van keuze van NGA-infrastructuur, omvang en locatie van

het witte gebied, vraagbundeling, opzet van (netwerk)coöperaties en toegang tot

dienstenaanbod. (ii) Kennisontwikkeling en -deling onder meer op het gebied van

technische (standaardisatie), juridische (EU-regulering en staatssteun), economische

(businessmodellen, kostenramingen) en organisatorische vraagstukken. (iii) Strategische

afstemming en communicatie om de benodigde contacten te onderhouden en verplichtin-

gen na te komen jegens externe stakeholders, zoals andere provincies, marktpartijen, EU,

Rijksoverheid. (iv) Civieltechnisch overleg tussen grondroerders en gemeenten moet

kansen op meeleggen vergroten en zo aanlegkosten beperken. (v) Social return zorgt

ervoor dat de investeringen van de provincie zo veel mogelijk neerslaan in Fryslân,

bijvoorbeeld door Friezen de juiste scholing te geven.

8.1 Inleiding

In het vorige hoofdstuk zijn de financiële ondersteuningsmaatregelen toegelicht. In dit

hoofdstuk zullen we ingaan op de meer procesmatige ondersteuning, die we hier onder de

term breedbandloket scharen. We zullen kort recapituleren op de reden voor de keuze

hiervoor, om vervolgens de taken van dit loket uit te werken. Hierbij zullen we ook kort

ingaan op de verwachte benodigde inzet. Tot slot komen de organisatorische aspecten van

het loket aan de orde.

8.2 Reden voor de keuze voor een breedbandloket

Het breedbandloket heeft primair als doel om de financiële middelen zo efficiënt en

effectief mogelijk in te zetten en er voor zorg te dragen dat projectvoorstellen ook

daadwerkelijk leiden tot succesvolle realisatie van NGA in wit gebied. Goede informatie en

communicatie moet er allereerst toe bijdragen dat voorgestelde projecten ook daadwerke-

lijk aan de gestelde criteria zullen voldoen. Sommige initiatiefnemers zullen namelijk op

verschillende terreinen ondersteuning nodig hebben, onder meer op juridisch, financieel en

organisatorisch vlak. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen

voor het witte gebied en de activiteiten in het grijze gebied, waar voornamelijk de F4-

gemeenten zich op richten.


Concreet identificeren wij vijf taken voor het breedbandloket. In de volgende paragrafen

gaan wij in op die taken, en nemen wij een voorschot op de te verwachten benodigde inzet

voor die rol.

8.3 Taken breedbandloket

8.3.1 Informatiefunctie en procesondersteuning

Om te beginnen zal het breedbandloket procesondersteuning bieden aan partijen die

projectvoorstellen willen indienen. Zo kunnen marktpartijen en lokale initiatiefnemers bij

het breedbandloket aankloppen om informatie in te winnen. Te denken valt aan algemene

vragen over zaken als specifieke diensten, NGA-infrastructuur of omvang en locatie van het

witte gebied. Daarnaast kunnen meer gerichte vragen worden beantwoord, zoals hoe

marktpartijen of burgers in aanmerking kunnen komen voor kapitaalverstrekking. Ook kan

informatie verstrekt worden over relevante weten regelgeving, technologische

ontwikkelingen en standaarden en financieringsregelingen.

Lokale initiatiefnemers die van plan zijn de vraag naar NGA te bundelen in hun omgeving,

kunnen ook ondersteund worden met (content voor) informatiefolders, uitleg over geijkte

strategieën en formats voor intentieverklaringen. Ook als een dergelijke initiatiefnemer van

plan is om een organisatievorm zoals een coöperatie te beginnen, kan deze gevoed worden

met standaardcontracten en aanverwante zaken.

De procesondersteuning is binnen het breedbandloket een relatief zware taak en zal vooral

in het begin van het traject veel inzet vragen. Naarmate er meer projecten gerealiseerd

worden en er meer kennis bij de relevante partijen is, zal deze rol verminderen. Verder zal

er nauwe afstemming moeten zijn met de fondsorganisatie die verantwoordelijk is voor de

toekenning, de uitgifte en het beheer van de financiële ondersteuning.

8.3.2 Kennisdeling en –ontwikkeling

Initiatiefnemers die van plan zijn een netwerkcoöperatie als model te kiezen, waarbij het

eigendom bij de bewoners zelf ligt en een beperkte rol voor marktpartijen is weggelegd,

kunnen ook terecht bij het breedbandloket. Zo kan een dergelijke coöperatie geholpen

worden door het verstrekken van standaardcontracten met financiers, technische

standaarden en netwerktopologieën, alsook noodzakelijk te volgen financiële en juridische

procedures. Op deze manier kan de professionaliteit van deze coöperaties verhoogd

worden.

De taak van kennisdeling en –ontwikkeling is een relatief zware taak binnen het

breedbandloket. Zeker het ontwikkelen van kennis zal in eerste instantie tijdsintensief zijn,

maar zal na verloop van tijd afnemen. De kennisdeling zal ook voornamelijk in de eerste

fase van het breedbandloket relevant zijn, aangezien er dan door de verschillende partijen

nog veel te leren valt over de plannen van de provincie en het bijbehorende instrumentari-

um.

8.3.3 Strategische afstemming

Behalve door middel van kennisdeling en -ontwikkeling, kan ook winst behaald worden

door strategisch af te stemmen met verschillende partijen. Te denken valt aan afstemming

met de Europese Commissie, het ministerie van Economische Zaken en andere provincies.

Daarnaast is afstemming nodig tussen verschillende infrastructurele (publieke) partijen

voor het coördineren van de planning van de uitvoering van projecten. Het afstemmen van

de plannen met bovenstaande partijen zal een relatief beperkte en specialistische activiteit


zijn binnen het breedbandloket, maar zal voor de gehele looptijd van de uitvoering relevant

blijven. Het is voor de effectiviteit van uitvoering van belang dat de provincie Fryslân nauw

bij deze activiteit betrokken blijft.

8.3.4 Civieltechnisch overleg

Een speciale vorm van strategisch afstemmen is het coördineren van meeleggen. Zoals in

het vorige hoofdstuk aangegeven zijn er synergievoordelen te behalen bij andere

infrastructurele projecten. Daarnaast zijn er nog meer momenten waarop de grond open

gaat, vaak in opdracht van gemeenten. Door de civieltechnische planning van gemeenten

goed in de gaten te houden en te zoeken naar mogelijke kansen, kunnen synergievoorde-

len behaald worden. Uit een inventarisatie van Fryslân Ring (2013) komt naar voren dat er

op dit moment op provinciaal niveau vooralsnog beperkt zicht is op mogelijke projecten

waar meegelegd kan worden. Een eerste stap is daarom om alle infrastructurele projecten

in kaart te brengen.

Het civieltechnische overleg is nuttig voor elke gemeente waar nog NGA-aansluitingen

gerealiseerd dienen te worden. Om die reden zal de te reserveren inzet voor deze taak

afnemen naarmate de uitrol van NGA vordert.

8.3.5 Social return

Het realiseren van NGA-aansluitingen heeft onder andere tot doel om het bedrijfsleven in

Fryslân te stimuleren door het realiseren van hoogwaardige internetaansluitingen. De

netwerkrealisatie kan echter ook tot directe werkgelegenheid leiden. Ten eerste biedt het

investeringsplan kansen voor aannemers en andere private Friese investeerders. Daarnaast

kan het gaan om concrete uitvoeringswerkzaamheden, zoals graafwerkzaamheden, die

voor netwerkaanleg verricht moeten worden. Door bij deze werkzaamheden op dat

moment niet-werkzame Friese inwoners in te zetten, hoeven er minder uitkeringen

verstrekt te worden. Hiertoe zal wel een opleiding of cursus opgezet moeten worden, om

de benodigde kennis hiervoor te verspreiden. Het breedbandloket kan dit proces

coördineren.

Friese aannemers en ingenieursbureaus hebben aangegeven op dit punt een actieve rol te

willen spelen. Aangezien het opzetten van de opleiding of cursus eenmalig gedaan dient te

worden, dient ook hiervoor vooral in het begin van het traject relatief veel inzet

gereserveerd te worden.

8.4 Organisatorische inbedding van het loket

Momenteel wordt onder leiding van het ministerie van Economische Zaken en vier

betrokken provincies – waaronder Fryslân – de opzet van een nationaal breedbandloket

verkend. Dit nationale loket, dat waarschijnlijk als webportal vorm krijgt, moet inhoudelijk

gevoed gaan worden door verschillende regionale breedbandloketten. Ook in Fryslân zal

het regionale breedbandloket een samenwerkingsrelatie krijgen met het nationale

breedbandloket. Daarnaast zal het Friese breedbandloket verder nauw gaan samenwerken

met het kernteam van de F4-gemeenten. De F4-gemeenten hebben als doel gesteld om

een NGA-netwerk in de kernen (specifiek het grijze gebied) van de vier gemeenten

Smallingerland, Sudwest-Fryslân, Leeuwarden en Heerenveen te realiseren. Dit zal

voornamelijk procesmatige ondersteuning behelzen, en in die zin zullen er duidelijk

synergievoordelen te behalen zijn met het provinciale beleid dit zich op vergelijkbare

vraagstukken richt, maar dan in wit gebied. Ook wat betreft het civieltechnisch overleg en

de doelstellingen met betrekking tot de social return is het wenselijk om nauw af te

stemmen met de F4-gemeenten. De exacte rolverdeling tussen provincie, gemeente,


marktpartijen en het nationale breedbandloket zal in het najaar nadere uitwerking moeten

krijgen.


9 Het masterplan in de praktijk:

Vier mogelijke business modellen

Om het primaire financieringsmodel te toetsen, passen wij dit toe op vier waarschijnlijke

business modellen voor de uitrol van NGA: de netwerkcoöperatie, de financieringscoöpera-

tie, de semipublieke last-mile en het asset investment model. Deze modellen zijn expliciet

niet aan de provincie om te kiezen, maar zijn modellen die zich vanuit de markt kunnen

aandienen. De modellen heb elk hun eigen voor- en nadelen als het gaat om eigendom,

financiering en inrichting van het netwerk.

De calculaties tonen aan dat het beoogde financieringsinstrument werkt. De belangrijkste

uitkomst van alle modellen is dat de penetratie substantieel moet zijn wil het initiatief

succesvol zijn. Hierbij moet gedacht worden aan penetraties van 60-80%. De additionele

kosten voor de eindgebruikers hebben een ordegrootte van €20-€25 exclusief BTW per

maand bij het lichte scenario. Indien wordt gekozen voor het minimale scenario dan moet

bij deze kosten een iets hogere penetratie gerealiseerd worden. Bij het maximale scenario

zijn deze kosten uiteraard nihil.

9.1 Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken werd duidelijk dat er sprake is van een aanzienlijk

financieringsgat. Ook werd duidelijk dat er verschillende instrumenten zijn om dit gat te

dichten. In dit hoofdstuk presenteren we vier mogelijke business modellen die op basis van

gesprekken en onze ervaringen zijn geïdentificeerd in §9.2. We passen de verschillende

instrumenten uit het masterplan toe op deze businessmodellen en tonen aan dat het

masterplan aansluit bij de situatie in het veld. Dit doen we in §9.3, §9.4, §9.5 en §9.6.

Omdat het reguliere witte gebied veruit de grootste impact heeft richten we ons vooral op

deze casus. Maar uiteraard zijn deze modellen ook bruikbaar in de andere type gebieden.

In alle gevallen analyseren we de impact van penetratie op de kosten; dit sluit aan bij

vragen uit het veld, zie bijvoorbeeld de brief van NLKabel (2013).

9.2 De vier business modellen

De business modellen verschillen in de soorten actoren die betrokken zijn in het geheel en

de rol die zij hierin spelen. Er zijn belangrijke verschillen tussen de modellen wat betreft

het eigendom, de inrichting en de financiering van het netwerk. In deze paragraaf

presenteren we de vier modellen die het meest voorkomen of het meest waarschijnlijk zijn.

Uiteraard sluit dit niet uit dat er andere modellen in de toekomst kunnen voorkomen of dat

deze vier modellen evolueren en nuanceverschillen krijgen.

Welk model het meest geschikt is en het beste aansluit bij de situatie in Fryslân hoeft geen

expliciete keuze voor de provincie te zijn. De modellen ontstaan namelijk veelal vanzelf.

Het is wel een keuze in hoeverre de provincie bepaalde ‘organisatievormen’ wil

aanmoedigen of ondersteunen. Hieronder behandelen we achtereenvolgens de kenmerken

en een sterkte-zwakteanalyse voor ieder afzonderlijk business model, namelijk voor het:

• Netwerkcoöperatie Model

• Financieringscoöperatie Model

• Semipublieke last-mile Model


• Asset Investment Model

Van deze modellen is een bedrijfseconomische analyse uitgevoerd. We hebben

geanalyseerd of deze modellen levensvatbaar zijn en onder welke condities. Hiervoor

hebben we in de markt onderzocht welke parameters welke waarde kennen. Hoewel we

pas later in dit document op het financieel instrumentarium van de provincie ingaan

hebben we de aanname gedaan dat er een relatief licht instrument ingezet wordt. Het gaat

om de volgende uitgangspunten per aansluiting:

• Eindgebruikers dragen €41 exclusief BTW per maand af aan de dienstenaanbie-

der.30

• Dienstenaanbieders dragen €17 per maand af aan de netwerkaanbieder.

• Afnemers dragen €20 bij per maand voor de aflossingen van leningen (uiter-

aard geldt dit niet voor het scenario waarin geen lening is).

• De WACC voor netwerkaanbieders die per aansluiting €1.000 eigen en vreemd

vermogen betrekken is 7%.

• De WACC voor netwerkaanbieders die per aansluiting €2.000 eigen en vreemd

vermogen betrekken is 8%.

• Alle bedragen zijn exclusief BTW.

Bij het hanteren van gemiddelden is het altijd goed om te beseffen dat er ook afwijkingen

zijn. Dat is ook hier het geval. Zo zullen de aansluitkosten gemiddeld €3200 per perceel

bedragen, maar zullen er gemeenten zijn waar dit hoger en lager ligt. Uiteraard heeft dit

een impact op de business case.

9.3 De netwerkcoöperatie

Bij inzet van de netwerkcoöperatie dragen de gebruikers van het netwerk – in dit geval

consumenten en bedrijven in het reguliere witte gebied – zelf zorg voor de realisatie ervan.

Daartoe verenigen zij zich in een coöperatie die de financiering (met ondersteuning van de

overheid), het beheer en (eventueel) de activering van het netwerk voor haar rekening

neemt. De coöperatie wordt daarnaast eigenaar van het netwerk. De breedbanddiensten

worden door bestaande marktpartijen geleverd. De netwerkcoöperatie kan ervoor kiezen

om zelf het ontwerp van het netwerk (topologie) te bepalen en dit zelf (te laten)

aanleggen. Dienstenaanbieders huren het netwerk van de belichter, terwijl deze op zijn

beurt huur betaalt aan de coöperatie. Bij overwinsten komen deze dan ook – via de

coöperatie – deels ten goede aan de bewoners zelf.

In de onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de netwerkcoöperatie.

30 Dit komt overeen met de €50 incl. BTW per maand voor triple play diensten. Hier werd eerder in dit

stuk ook aan gerefereerd.


Tabel 5. Overzicht van de kenmerken van de netwerkcoöperatie.

Netwerkcoöperatie – kenmerken

Eigendom Eindgebruikers (huishoudens, bedrijven, instellingen) worden eigenaar van het

netwerk en hebben zeggenschap over wie zij selecteren als partijen op laag twee en

drie. De netwerkcoöperatie ontvangt een lening (en aansluitpremie) van de provincie

en bank.

Inrichting

netwerk

In dit model neemt de coöperatie de aanleg en het beheer van het netwerk voor haar

rekening. Eventueel wordt de activering aan een derde partij overgelaten. Er is op

deze manier in ieder geval sprake van openheid op laag 3: over het geactiveerde

netwerk van de coöperatie kunnen verschillende dienstenaanbieders hun diensten

aanbieden.

Financiering De aansluitkosten worden als volgt bij elkaar gebracht:

• Een deel van de benodigde financiering wordt betrokken bij een

commerciële geldverstrekker (bank). Daartoe gaat de coöperatie een le-

ning aan.

• Marktpartijen investeren niet direct in de aanleg van het netwerk. Wel

betalen dienstenaanbieders voor het gebruik van het actieve netwerk. De

coöperatie gebruikt deze inkomsten om haar leningen af te lossen en

voor rentebetalingen.

• De bijdrage van de overheid bestaat uit een lening en/of subsidie.

• Huishoudens dragen bij via een participatie in de coöperatie. Zij kopen

bijvoorbeeld een zogenoemd ledencertificaat. Ook betalen ze (eventueel)

een maandelijkse additionele bijdrage.

Schematisch ziet dit business model er als volgt uit. De waarde van de geldstromen is

gebaseerd op het scenario licht.


Figuur 10. Schematisch overzicht van de netwerkcoöperatie inclusief financiële stromen gebaseerd op

het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen.

De gele randen geven eigendomsrechten aan.

Sterkte-zwakteanalyse netwerkcoöperatie

In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse van een netwerkcoöpera-

tie:

Tabel 6. SWOT-analyse van de netwerkcoöperatie

Sterkte Zwakte

Hoge participatiegraad van eindgebruikers

Zeggenschap eindgebruiker is naar eigen

invulling

Gevaar van hobbyisme

Complexiteit collectieve besluitvorming

Continuïteit hangt af van eindgebruikers

Samenwerking met andere burgerinitiatieven

(schaalvoordelen)

Meer mogelijkheden voor lokale diensten

Uitblijven van dienstenaanbieders op het

netwerk

Marktwaarde bij eventuele verkoop blijkt

relatief laag wegens niet-marktconforme

(technologische) keuzes.

Kans Bedreiging

Hieronder volgt een korte toelichting op de SWOT:

• Men is vaak bezorgd over de vraag of de coöperatie ook op langere termijn

voldoende actief blijft. De financierbaarheid van een coöperatief netwerk valt of

staat met aanwas van nieuwe klanten in de jaren na de aanleg. Vaak worden

de daarvoor benodigde inspanningen (werving) onderschat. Datzelfde geldt

soms voor de beheerlasten van het netwerk. In de zakelijke markt zijn verschil-

lende netwerkcoöperaties bekend die op langere termijn slecht in staat bleken

het netwerk draaiend te houden en bijvoorbeeld nieuwe klanten te werven.

Diensten-aanbieder

Daadwerkelijke levering diensten

Provincielening

Netwerk-bouwers

Netwerk-beheer

€20

€41

€17

€3200€3

€1000

De netwerkcoöperatie

€10Banklening

€8

€10

€1000

Afnemer

Vreemd vermogen netwerk-

coöperatie

€7

€1000

Provinciale aansluitpremie

€100

€100€100

Netwerk-coöperatie


• Veel netwerkcoöperaties blijken hun netwerk na een aantal jaren te willen

verkopen aan een telecomaanbieder. Als gevolg van afwijkende keuzes ten

aanzien van bijvoorbeeld topologie en aantal vezels blijkt de waarde vervolgens

vaak tegen te vallen.

• Dit model werkt in omgevingen met een relatief sterke cohesie en waar

voldoende vraag ligt.

Bedrijfseconomische analyse netwerkcoöperatie

Een belangrijke vraag ten aanzien van elke businessmodel is uiteraard: Onder welke

condities is het succesvol? Hiervoor zijn alle drie scenario’s doorgerekend. Ter illustratie is

in de onderstaande afbeelding het lichte scenario weergegeven. Dit maakt duidelijk dat de

penetratie van het netwerk de primaire succesfactor is.

Figuur 11. Break-even analyse netwerkcoöperatie uitgaande van het lichte scenario en een additionele

bijdrage van €20 per maand.

Op basis van onze analyses komen we tot de volgende conclusies:

In het minimale scenario is een penetratie van minimaal 74% nodig uitgaande van

een additionele maandelijkse bijdrage van €20 (exclusief BTW).

In het lichte scenario is een penetratie van minimaal 71% nodig uitgaande van een

additionele maandelijkse bijdrage van €20 (exclusief BTW).

In het maximale scenario is een penetratie van circa 50% nodig op basis van geen

additionele bijdrage.

Als we kijken naar de ervaringen met vraagbundeling dan zien we dat percentages boven

de 70% een flinke uitdaging zijn. Doordat het hier gaat om wit gebied zal de vraagbunde-

ling naar verwachting eenvoudiger zijn, maar dan nog blijft 70% hoog. Dit kan worden

opgelost door een hogere aflossing te vragen. Indien bijvoorbeeld gekozen worden voor

een maandelijkse additionele bijdrage van €25 (exc. BTW) dan daalt de benodigde

penetratie met circa 10% (tot respectievelijk 65% en 62%).

Bij het bovenstaande dient overigens in ogenschouw te worden genomen dat in het

maximale scenario de additionele bijdrage van de eindgebruiker nihil is en hierdoor zijn

bereidwilligheid tot afname hoger zal liggen.

€ -300

€ -250

€ -200

€ -150

€ -100

€ -50

€ -

€ 50

€ 100

€ 150

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Cash

flow

per h

om

e p

assed

penetratie (=homes activated / homes passed)

Cashflow per home passed over de eerste 12 jaar


9.4 De financieringscoöperatie

De financieringscoöperatie lijkt in de basis op de hierboven beschreven netwerkcoöperatie.

Een belangrijk verschil is echter dat de coöperatie zich beperkt tot de financiering van het

netwerk. De aanleg, het beheer en de activering worden vervolgens aan een marktpartij

gelaten, en deze marktpartij krijgt het aangelegde netwerk in eigendom. Voordeel daarvan

is dat laatstgenoemde activiteiten komen te liggen bij een partij die zich daarin heeft

gespecialiseerd en het op grote(re) schaal uitvoert. De financieringscoöperatie is

verantwoordelijk voor de vraagbundeling en ontzorgt feitelijk de netwerkaanbieder voor

het werven van klanten en het sluiten van contracten. Nadeel van deze aanpak is dat de

zeggenschap over het netwerk uit handen wordt gegeven. Een partij als Reggefiber werkt

vaak volgens deze route.

In de onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de financieringscoöpera-

tie.

Tabel 7. Overzicht van de kenmerken van de financieringscoöperatie

Financieringscoöperatie – kenmerken

Eigendom De netwerkaanbieder wordt de eigenaar van het netwerk. Coöperatie beheert de

contracten voor de maandelijkse bijdragen en zorgt voor de afdracht van de

eenmalige bijdrage van eindgebruikers.

Inrichting

netwerk

De coöperatie is puur gericht op de financiering van het netwerk. De aanleg, het

beheer en de activering van het netwerk worden door marktpartijen uitgevoerd. Over

het geactiveerde netwerk van de coöperatie kunnen verschillende dienstenaanbieders

hun diensten aanbieden. De bekende netwerkaanbieders hebben een aan hen

gelieerde dienstenaanbieder die in ieder geval actief zullen worden.

Financiering De kosten voor de aansluiting worden als volgt bij elkaar gebracht:

• Een deel van de benodigde financiering wordt betrokken bij een

commerciële geldverstrekker (bank). Daartoe gaat de coöperatie een le-

ning aan.

• Marktpartijen investeren per huishouden gemiddeld ongeveer €1.000 in

de aanleg van het netwerk. Dit komt overeen met hun investeringsbe-

reidheid in meer dichtbevolkte gebieden. In ruil voor die investering

worden zij 100% eigenaar van het netwerk.

• De bijdrage van de overheid bestaat uit een lening en/of aansluitpremie

• Huishoudens betalen een maandelijkse bijdrage aan de coöperatie. De

coöperatie gebruikt deze inkomsten om haar leningen af te lossen en

voor rentebetalingen. Afhankelijk van de betalingsbereidheid van consu-

menten kan ook een eenmalige aansluitbijdrage ingesteld worden. Dit

heeft lagere maandlasten tot gevolg.

In de figuur hieronder geven we aan hoe het businessmodel van een financieringscoöpera-

tie er schematisch uit ziet:


Figuur 12. Schematisch overzicht van de netwerkcoöperatie inclusief financiële stromen gebaseerd op

het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen.

De gele randen geven eigendomsrechten aan.

Sterkte-zwakteanalyse financieringscoöperatie

In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse:

Tabel 8. SWOT-analyse van de financieringscoöperatie

Sterkte Zwakte

• Professionele partij beheert en exploiteert

het netwerk

• Vraagbundeling wordt uitgevoerd door

een lokale coöperatie waardoor draagvlak

onder bewoners toeneemt

• Netwerkaanbieder bepaalt

aansluittempo

• Netwerkaanbieder verschaft zichzelf

‘relatief goedkoop’ eigendom van het

netwerk

• Concurrentie op dienstenniveau. • Vaak één dienstenaanbieder gelieerd

aan netwerkexploitant

• Gevaar van relatief snelle doorverkoop

van het netwerk of commercieel ren-

dement met publieke middelen

(waarborg middels claw-back wense-

lijk)

Kans Bedreiging

Bedrijfseconomische analyse financieringscoöperatie

Ook van de financieringscoöperatie is een analyse gemaakt. Hieruit komt naar voren dat –

gegeven de gebruikte parameters- de penetratie boven de 87% moet liggen wil het

succesvol zijn. Het verschil met het voorgaande model is vooral de dat revenuen uit het

Eigen/vreemd vermogen netwerk-aanbieder

Afnemer

Diensten-aanbieder

Financierings-coöperatie


Provincielening

Bank

Netwerk-bouwers

Netwerk-beheer

€20€41

€17

€8

€10

€3200€3

€2000

€1000

€1000

De financieringscoöperatie

€7

€1000

€100


€100

Netwerk-aanbieder

€100


interessante deel van de business case geïsoleerd worden van het minder interessante

deel.

Figuur 13. Break-even analyse financieringscoöperatie op basis van het lichte scenario en een

additionele maandelijkse bijdrage van €20.






In het maximale scenario is er geen noodzaak voor een financieringscoöperatie.

Als we kijken naar de ervaringen met vraagbundeling dan zien we dat percentages rond de

90% bijna onmogelijk zijn. Een hoger maandelijkse additionele bijdrage van €25 (exc.

BTW) helpt aanzienlijk en laat de benodigde penetratie dalen met bijna 20% (tot

respectievelijk 73% en 70%).

9.5 Het Asset Investment Model

In het Asset Investment Model zijn (institutionele) investeerders uit de markt verantwoor-

delijk voor de financiering van het netwerk, en worden dan ook eigenaar daarvan. Een

bekend voorbeeld hiervan is investeringsmaatschappij CIF glasvezel, maar er zijn ook

andere partijen die een dergelijk model kunnen hanteren. CIF is voortgekomen uit het

Rabo Bouwfonds Communication Infrastructure Fund, een Nederlands investeringsfonds

dat investeert in Nederlandse communicatie-infrastructuur, zoals zendmasten en

kabelinfrastructuren. Doordat de investering in telecom (waaronder NGA) wordt beschouwd

als een ‘asset’ met afschrijving over een lange termijn, ontstaat er een ander risicoprofiel

en een gunstigere betalingshorizon, dan bijvoorbeeld voor veel aandelen van andere

bedrijven geldt. Naast de investering vanuit de markt wordt ook de aanleg, het beheer en

de activering aan een marktpartij gelaten. Vaak kiezen de investeerders voor de ‘upgrade’

van bestaande netwerken (m.n. kabel of DSL) door glasvezel. Hierdoor krijgen de

investeerders vrij veel zekerheid over de te verwachten penetratie. Dit model is ook van

toepassing op andere marktpartijen uit de telecomsector of zelfs de energiesector, die voor

€ -200

€ -150

€ -100

€ -50

€ -

€ 50

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Cash

flow

per h

om

e p

assed




aansluiting of beheer van specifieke objecten telecominfrastructuur (veelal glasvezelver-

bindingen) als ‘asset’ inkopen.

In onderstaande tabel worden enkele kenmerken van het Asset Investment Model

benoemd.

Tabel 9. Overzicht van de kenmerken van het Asset Investment Model

Asset Investment Model – kenmerken

Eigendom Netwerkaanbieder of investeerders worden eigenaar van het netwerk, maar hebben

geen zeggenschap over het actieve netwerk.

Inrichting

netwerk

De aanleg, het beheer en de activering van het netwerk wordt door marktpartijen

uitgevoerd. De investeerder laat het dienstenaanbod of eventueel ook de belichting

door een derde partij uitvoeren. Concurrentie zal voornamelijk plaatsvinden op het

dienstenniveau, hoewel de investeerder mogelijk investeert in meerdere vezels in de

last-mile, waardoor infrastructuurconcurrentie mogelijk wordt.

Financiering Hoewel er sprake is van een marktinitiatief, zal er nog steeds een onrendabele top zijn

voor de uitrol in wit gebied. Marktpartijen zullen daarom ook een beroep doen op

financieringsmiddelen van de provincie voor uitrol in witgebied.

In het figuur hieronder geven we aan hoe het businessmodel eruit ziet in het geval van een

asset investment-model.

Figuur 14. Schematisch overzicht van het asset investment model inclusief financiële stromen

gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze

maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan.

Afnemer

Diensten-aanbieder


Provincielening

Netwerk-bouwers

Netwerk-beheer

€20

€41

€17

€3200€3

€1000

Het asset-investment model

€8

€16

€2000


€100

€100€100

Netwerk-aanbieder

Eigen/vreemd vermogen netwerk-aanbieder


Sterkte-zwakteanalyse asset investment-model

In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse van het Asset Investment

model:

Tabel 10. SWOT-analyse van het Asset Investment Model

Sterkte Zwakte

• Initiatief komt vanuit de markt

• Professionele partij beheert en exploiteert

het netwerk

• Snelle besluitvorming (geen coöperatie)

• Kans op cherry-picking binnen wit

gebied

• Eerder kans op no-show vanwege

onvoldoende gebruikerscommitment

• Concurrentie op dienstenniveau

mogelijkerwijs optimaal gefaciliteerd

• Door langetermijnperspectief kan

eenmalige bijdrage eindgebruiker omlaag.

• Behalen van initiële minimumpenetra-

tie voor aanleg mogelijk

problematischer

Kansen Bedreigingen

Een korte toelichting op de sterkte-zwakteanalyse:

• Het netwerk wordt beheerd en geëxploiteerd door een professionele partij, wat

onder meer betekent dat de continuïteit van het netwerk geborgd is.

• Het type marktpartij dat acteert in dit model is een partij die niet gewoon is om

consumentenaansluitingen te realiseren. Dergelijke beleggers denken in termen

van business cases en rendementen, in plaats van in termen van penetratie en

ARPU (‘average revenu per user’). Om die reden bestaat er verhoogd risico dat

de initiële minimumpenetratie niet behaald wordt, en het netwerk überhaupt

niet van de grond zal komen.

• Aangezien de investeerder enkel geïnteresseerd is in het eigendom van het

netwerk, wordt concurrentie op dienstenniveau mogelijk optimaal gefaciliteerd.

De investeerder is zelf niet actief als dienstenaanbieder, dus treedt neutraal op

ten aanzien van de partijen op laag 3.

Bedrijfseconomische analyse Asset investment-model

Uit onze analyse komt naar voren dat een penetratie van circa 65% nodig is om break-

even te draaien.


Figuur 15. Break-even analyse Asset Investment Model op basis van het lichte scenario en een

additionele maandelijkse bijdrage van €20.






In het maximale scenario is een penetratie van minimaal 57% nodig uitgaande van

geen additionele maandelijkse bijdrage.

Ook in dit model kan de benodigde penetratie zakken door hogere additionele maandelijkse

lasten. Een hoger maandelijkse additionele bijdrage van €25 (exc. BTW) leidt tot een

benodigde penetratie van 59% in het minimale scenario en 57% in het lichte scenario.

9.6 Het (semi-)publieke last-mile model

Kern van dit model is dat de overheid het initiatief neemt om in wit gebied last-miles aan

te leggen. Daartoe richt zij een publiek netwerkbedrijf op, en zal zij ook eigenaar worden

van de aan te leggen infrastructuur. Op centraal gelegen plaatsen worden PoP’s

gerealiseerd waarop iedere partij die dat wil kan inkoppelen. Dat kan gaan om telecompar-

tijen die consumenten telecomdiensten willen aanbieden, maar het kan ook gaan om

energiebedrijven die één van de beschikbare vezels gebruiken voor smart-metering. Op dit

model is een variant denkbaar waarin de overheid de last-miles samen met marktpartijen

realiseert.

Dit model valt enigszins buiten het masterplan dat we eerder presenteerden omdat het hier

gaat om participaties. Bovendien gaat dit model er sterk vanuit dat de markt en de

inwoners van Fryslân hun kansen niet zullen nemen. Dit model moet eerder worden

beschouwd als een last resort model indien andere modellen niet blijken te werken. In

onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de (semi-)publieke last-mile.

€ -300

€ -250

€ -200

€ -150

€ -100

€ -50

€ -

€ 50

€ 100

€ 150

€ 200

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Cash

flow

per h

om

e p

assed




Tabel 11. Overzicht van de kenmerken van het (semi-)publieke last mile model

(Semi-)publieke last-mile – kenmerken

Eigendom Het publieke netwerkbedrijf wordt eigenaar van het passieve aansluitnetwerk.

Inrichting

netwerk

De provincie neemt het initiatief om de last-mile naar huishoudens in wit gebied te

verglazen. Daartoe richt zij een publiek netwerkbedrijf op. Per huishouden worden

mogelijk meerdere vezels aangelegd. Er worden centrale PoP-locaties gerealiseerd

waar verschillende partijen kunnen inkoppelen op het netwerk.

Financiering Zowel het overbruggen van het financieringsgat als het eigendom van het

netwerkbedrijf zijn taken van de provincie. Een deel van de noodzakelijke investering

zal door marktpartijen inbracht dienen te worden. Naast participatie is dus extra

overheidssteun nodig in de vorm van leningen en eventueel subsidies om de case

sluitend te krijgen. De reden dat marktpartijen hier niet aanleggen is juist dat de

aanlegkosten niet in verhouding staan tot het verdienvermogen van de last-mile.

Er is een variant denkbaar waarin de Provincie de volledige investering van de

benodigde €1000 per aansluiting aan eigen vermogen inbrengt.

De figuur hieronder toont het businessmodel van de (semi-)publieke last-mile. Uit dit

model wordt snel duidelijk dat dit model sterk lijkt op het asset investment model. Het

voornaamste verschil is dat in dit model de provincie aandeelhouder is.

Figuur 16. Schematisch overzicht van het (semi-)publieke last mile model inclusief financiële stromen

gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze

maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan.

Sterkte-zwakteanalyse (semi-)publieke last mile

In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse.

Afnemer

Diensten-aanbieder


Netwerk-bouwers

Netwerk-beheer

€20

€41

€17

€3200€3

De (semi-)publieke last mile

Eigen / vreemd vermogen

(inc. provincie participatie)

€16

€2000


€100

€100€100

Provincielening

€1000

€8

(Semi-)publiek netwerkbedrijf


Tabel 12. SWOT-analyse van het (semi-)publieke last mile model

Sterkte Zwakte

• Aanleg van meerdere vezels in de last-

mile kan zorgen voor concurrentie op

infrastructuur

• Ook concurrentie op andere lagen kan

gefaciliteerd worden

• Een publiek netwerkbedrijf is geen

kernactiviteit van de provincie

• Aanbesteding bij financiering

noodzakelijk

• Model kan dienen als ‘last resort’

• Vooral een maatschappelijke

investering in onrendabel gebied

• Kans op inefficiëntie wegens gebrek

aan kennis/ervaring bij provincie

Kans Bedreiging

Een toelichting op de sterkte-zwakteanalyse:

• Omdat de aanlegkosten van de last-mile niet volledig gedekt kunnen worden

met de opbrengsten ervan, is feitelijk sprake van een financiering aan het ei-

gen netwerkbedrijf. Voor breedbandfinanciering in wit gebied zijn door de EC

duidelijke stappen voorgeschreven. Kern is een aanbestedingsachtig traject

waarbij marktpartijen om de financiering kunnen concurreren. Het publieke

netwerkbedrijf is één van de partijen die naar de financiering mee kan dingen.

Feitelijk ontstaat er een wat vreemde situatie waarin de provincie een bedrijf

opricht waaraan het direct staatsteun gaat geven.

• Het opzetten van een publiek netwerkbedrijf is geen kernactiviteit van een

provincie. Om die reden bestaat het gevaar dat investeringen inefficiënt gebeu-

ren, bijvoorbeeld door gebrek aan kennis of ervaring.

• Doordat de provincie zelf het netwerk regelt, kan concurrentie optimaal

gefaciliteerd worden, op elk mogelijke laag, ook in de toekomst.

• Het model is vooral bedoeld als ‘last resort’ wanneer marktpartijen of bewo-

nersinitiatieven onvoldoende met geschikte projecten komen.

Bedrijfseconomische analyse (semi-)publieke last mile

Deze analyse is volledig gelijk aan de analyse van het asset investment model.


10 Financiële en maatschappelijke

impact voor de

provincie

Ongeacht het gekozen scenario zijn de kosten voor het breedbandloket bijna €2,0 miljoen.

Hetzelfde geldt voor de start-up projecten die circa €1,8 miljoen kosten en een

kapitaalbeslag kennen van €1,5 miljoen. De financiële impact van de financiering van het

primaire instrument verschilt per scenario: Het minimale scenario kent kosten van €5,5

miljoen en een maximaal kapitaalbeslag van €27,6 miljoen. Het lichte scenario resulteert in

kosten van €8,4 miljoen en een maximaal beslag van kapitaal van €25,6 miljoen. Het

zware scenario kent geen kapitaalbeslag maar wel kosten van circa €74,5 miljoen.

Een volledige uitvoering van het masterplan conform het zware scenario kent daarom

kosten van €78,3 miljoen, conform het lichte scenario kosten van €14,5 miljoen en

conform het minimale scenario €11,7 miljoen. De laatste twee opties kennen wel een totaal

kapitaalbeslag van respectievelijk €29,1 miljoen en €27,1 miljoen.

Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger? Allereerst zullen de

bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden, binnen afzienbare tijd

een aankondiging kunnen verwachten over de realisatie van supersnel internet in hun

omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige gemeenten zullen

marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners zelf het initiatief

pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook voor dit laatste kan

steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren zullen in diverse

gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGA-aansluitingen waar

die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige maatschappelijke diensten

mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid en andere lokaal gewenste

diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen marktpartijen in de grijze

gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te vergroten. De door de Friese

burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient uiteindelijk in geheel Fryslân

beschikbaar te zijn.

10.1 Inleiding

In dit hoofdstuk gaan we nader in op de financiële en maatschappelijke impact van dit

investeringsplan voor de provincie. We beginnen met de totale financiële impact in

paragraaf 10.2. Hierin worden alle componenten bij elkaar gelegd en opgeteld. De

paragrafen 10.3 tot 10.5 gaan dieper in op deze componenten. Zo gaan §10.3 en §10.4 in

op de financieringsbehoefte. Zij behandelen respectievelijk het primaire instrument

(leningen en/of subsidies) en de start-up-projecten. Paragraaf 10.5 gaat in op de impact

van het breedbandloket. In paragraaf 10.6 behandelen we de maatschappelijke impact van

het investeringsplan.

10.2 Totale financiële impact

De totale financiële impact voor de provincie bestaat zowel uit kosten als kapitaalbeslag.


Indien gekozen wordt voor een scenario met een fonds dan is het kapitaalbeslag

circa €29 miljoen bij het minimale scenario of circa €27 miljoen bij het lichte sce-

nario. Bij het zware scenario is er alleen kapitaalbeslag door de start-up projecten

van €1,5 miljoen.

Als we kijken naar kosten dan zien we dat de kosten liggen tussen €11,7 miljoen

(bij het minimale scenario inclusief het breedbandloket en de start-up-projecten)

en €78,3 miljoen (bij het maximale scenario inclusief het breedbandloket en de

start-up-projecten). De onderstaande tabel geeft een overzicht van de kosten.

Tabel 13. Inschatting van de kosten per scenario (in miljoenen €)

Scenario Leningen en premies Lening- &

fondsbeheer

Start-up Breedbandloket Totaal

Minimaal € -5,5 € -2,4 € -1,8 € -2,0 € -11,7

Licht € -8,4 € -2,3 € -1,8 € -2,0 € -14,5

Maximaal € -74,5 € 0,0 € -1,8 € -2,0 € -78,3

De onderstaande tabel geeft een overzicht van het kapitaalbeslag voor de drie scenario’s.

Tabel 14. Omvang van het kapitaalbeslag voor de drie scenario’s (in miljoenen €)

Scenario Fonds Start-up Totaal

Minimaal € -27,6 € -1,5 € -29,1

Licht € -25,6 € -1,5 € -27,1

Maximaal € 0,0 € -1,5 € -1,5

10.3 Financiële impact van de primaire financiering van de

infrastructuur

Zoals bekend zijn er drie scenario’s voor de financiering van de infrastructuur. Elk scenario

kent zijn eigen impact – dit is de reden voor het introduceren van deze opties in deze

paragraaf. Uiteraard kennen alle scenario’s wel dezelfde randvoorwaardelijke parameters.

Dit zijn de volgende:

We nemen een risicovoorziening voor de reguliere witte gebieden van 10%. Dit

doen we omdat er een (beperkte) kans bestaat dat afnemers de afdracht aan hun

lening niet meer zullen voldoen. Het gaat hier immers om vaste netten, een uit-

ontwikkelde technologie en veelal (koop)woningen. Deze drie elementen zorgen er

samen voor dat het risico vrij laag is.

We nemen een risicovoorziening voor de bedrijventerreinen van 15%. Omdat er

een groter risico is dat panden leeg staan, hogen we de voorziening op met vijf

procentpunten.

We nemen een risicovoorziening voor de geïsoleerde gebieden van 20%. Ondanks

dat het hier veelal gaat om huishoudens met een (koop)woning, zien we een groter

risico in de technologie. De wereld van draadloze telecommunicatie is zeer dyna-

misch (denk bijvoorbeeld aan spectrumveilingen) en hierdoor is er een groter risico

op niet betalende klanten. De kans is hierdoor groter dat een gebruikte technologie

op een gegeven moment niet meer afgenomen wordt.


De hoogte van de lening aan de afnemers (2%) is gelijk aan het rendement dat de

provincie nu op haar kapitaal heeft.

De kosten voor het beheer van de leningen bedraagt 0,5% van het uitstaande

vermogen. De reden dat hier gekozen wordt voor deze lage kosten is dat de rol van

fondsbeheer zeer beperkt is. Het gehele project is zeer sterk omkaderd en het be-

heer van het fonds bestaat uit niets meer of minder dan het verstrekken van

middelen binnen zeer heldere kaders. Indien gekozen wordt voor een traditionele

fondsbeheerder dan kunnen deze kosten hoger uitkomen.

Naast het beheer van de leningen zal er ook sprake zijn van de inzet van een

fondsbeheerder. Er moeten immers projecten worden geïnventariseerd, beoor-

deeld, geselecteerd, gemonitord. De kosten hiervoor bedragen €100.000 per jaar.

Uiteraard is deze vorm van beheer alleen de eerste 10 jaar relevant.

10.3.1 Financiële impact van het scenario minimaal

Kosten

De totale kosten van dit scenario bedragen bijna 8 miljoen, zie de onderstaande tabel.

Tabel 15. De totale kosten voor het scenario minimaal

Type uitgave Omvang

Netto rendement31

€ 10.604.568

Gederfde renteopbrengsten € -10.604.568

Risicovoorzieningen € -5.540.060

Directe uitgaven aan subsidies € 0

Kosten fondsbeheer € -2.436.035

Totale kosten € -7.976.095

De opbrengsten als gevolg van het uitzetten van kapitaal zijn als volgt opgebouwd.

Tabel 16. Netto rendement op uitstaand kapitaal voor het minimale scenario

Type Termijn

(jaar)

Rente Maximale omvang Netto rendement

Regulier wit 12 2% € 27.970.800 € 6.712.992

Geïsoleerde afnemers 12 2% € 6.214.900 € 1.491.576

Bedrijventerreinen 12 2% € 10.000.000 € 2.400.000

Totaal € 10.604.568

De onderstaande tabel toont hoe de kosten voor gederfde renteopbrengsten tot stand

komen.

31 Omdat zowel het rendement op de middelen als de renteopbrengst gelijk zijn aan 2% middelen deze

posten elkaar altijd uit.


Tabel 17. Omvang van de gederfde rente-inkomsten voor het minimale scenario

Type Termijn

(jaar)

Rente Maximale omvang Gederfd

rendement

Regulier wit 12 2% € 27.970.800 € 6.712.992



Totaal € 10.604.568

In het minimale scenario zijn er kosten voor risicovoorzieningen. De onderstaande tabel

geeft een overzicht van de kosten voor de leningen als gevolg van dit risico.

Tabel 18. Omvang van de kosten voor de risicovoorzieningen voor het minimale scenario

Type % risico-voorziening Omvang Benodigde reserve

Regulier wit 10% € 27.970.800 € 2.797.080

Geïsoleerde gebruikers 20% € 6.214.900 € 1.242.980

Bedrijventerreinen 15% € 10.000.000 € 1.500.000

Totaal € 5.540.060

Als we kijken naar de kosten voor beheer van de leningen komen we uit op 0,5% van het

uitstaande vermogen, zijn de kosten voor het beheer van het fonds ongeveer €1,4 miljoen.

De onderstaande afbeelding duidt hoe deze kosten zich jaarlijks ontwikkelen.

Figuur 17. Overzicht van de kosten voor het beheer van de leningen bij minimaal scenario

Naast de bovenstaande kosten voor het beheer van de leningen, zijn er uiteraard de kosten

voor het beheer van het fonds. Deze bedragen €1 miljoen: €100.000 per jaar voor een

periode van 10 jaar.

€ 0

€ 25.000

€ 50.000

€ 75.000

€ 100.000

€ 125.000

€ 150.000

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Kostn

e p

er j

aar

Jaren

Jaarlijkse kosten voor beheer leningen bij minimaal

scenario


Kapitaalbeslag

Naast de kosten voor het instrument is er ook sprake van een kapitaalbeslag. In totaal

wordt er €44,2 miljoen uitgezet in dit scenario via het primaire instrument. Echter, niet alle

investeringen vinden direct plaats en gedurende de looptijd stroomt een deel van het

kapitaal weer terug. Hierdoor kan gewerkt worden met een maximaal kapitaalbeslag van

circa €27,6 miljoen (in het tiende jaar van het plan).32 De onderstaande afbeelding toont

aan hoe het vermogen zou verlopen indien het fonds gelijkmatig in tien jaar wordt ingezet

en leningen binnen twaalf jaar worden terugbetaald.

Figuur 18. Overzicht van het verloop van het uitstaande vermogen.

10.3.2 Financiële impact van het scenario licht

Kosten

De totale kosten van dit scenario bedragen circa €10,8 miljoen. De onderstaande tabel licht

dit nader toe.

32 In het tiende jaar staat circa 62% van het te investeren kapitaal (€44,2 Miljoen) uit. Dit leidt weer

tot de €27,6 miljoen.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Percen

tag

e v

an

tota

al

te i

nveste

ren

kap

itaal

Jaren

Verloop van het uitstaand vermogen


Tabel 19. De totale kosten voor het scenario licht

Type uitgave Omvang

Netto rendement33

€ 9.819.792

Gederfde renteopbrengsten € -9.819.792

Risicovoorzieningen € -5.160.360

Directe uitgaven aan subsidies € -3.269.900

Kosten fondsbeheer € -2.329.764


Het netto rendement op het uitgezette kapitaal is als volgt opgebouwd:

Tabel 20. Netto rendement op uitstaand kapitaal voor het lichte scenario

Type Termijn

(jaar)

Rente Maximale omvang Netto rendement

Regulier wit 12 2% € 25.428.000 € 6.102.720



Totaal € 9.819.792

De gederfde rente-inkomsten van dit scenario zijn uiteraard gelijk aan het netto

rendement. De onderstaande tabel toont deze berekening.

Tabel 21. Omvang van de gederfde rente-inkomsten voor het lichte scenario

Type Termijn

(jaar)

Rente Maximale omvang Gederfd rendement

Regulier wit 12 2% € 25.428.000 € 6.102.720



Totaal € 9.819.792

In het lichte scenario zijn er kosten voor risicovoorzieningen voor de leningen en voor

subsidies. De onderstaande tabel heeft een overzicht van de kosten voor de risicovoorzie-

ningen.

33 Omdat zowel het rendement op de middelen als de renteopbrengst gelijk zijn aan 2% middelen deze

posten elkaar altijd uit.


Tabel 22. Omvang van de kosten voor de risicovoorzieningen voor de leningen in het lichte scenario

Type % risico-voorziening Omvang Benodigde reserve

Regulier wit 10% € 25.428.000 € 2.542.800

Geïsoleerde

gebruikers

20% € 5.887.800 € 1.177.560

Bedrijventerreinen 15% € 9.600.000 € 1.440.000

Totaal € 5.160.360

Als het gaat om de kosten voor de aansluitpremie dan zien we dat het gaat om een bedrag

van circa €3,3 miljoen, zie Tabel 23.

Tabel 23. Omvang van de kosten voor de aansluitpremies in het lichte scenario

Type directe uitgave Omvang

Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies regulier wit € 2.542.800

Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies geïsoleerde gebieden € 327.100

Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies bedrijventerreinen € 400.000

Totaal € 3.269.900

De kosten voor het beheer van het fonds bedragen ongeveer €2,3 miljoen. In totaal €1,3

miljoen komt voort uit het beheer van de leningen. De onderstaande afbeelding toont de

jaarlijkse kosten hiervoor over de tijd. Naast deze kosten zal ook in dit scenario een

reservering van €1.000.000 nodig zijn voor het fondsbeheer.

Figuur 19. Overzicht van de kosten voor het beheer van de leningen bij het lichte scenario

€ 0

€ 25.000

€ 50.000

€ 75.000

€ 100.000

€ 125.000

€ 150.000

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

Kostn

e p

er j

aar

Jaren

Jaarlijkse kosten voor beheer leningen bij licht scenario


Kapitaalbeslag

Naast de kosten voor het instrument is ook hier sprake van een kapitaalbeslag. Er wordt

€40,9 miljoen uitgezet in dit scenario via het primaire instrument. Omdat niet al het

kapitaal tegelijkertijd wordt uitgezet (zie Figuur 18), kan gewerkt worden met een

maximaal kapitaalbeslag van circa €25,6 miljoen (in het tiende jaar van het plan).34

10.3.3 Financiële impact van het scenario maximaal

Kosten

De kosten van dit scenario bestaan uitsluitend uit de inzet van aansluitpremies. De

onderstaande tabel geeft een overzicht van deze kosten.

Tabel 24. De totale kosten voor het scenario maximaal

Type uitgave Omvang

Netto rendement € 0

Gederfde renteopbrengsten € 0

Risicovoorzieningen € 0

Directe uitgaven aan subsidies € -74.483.600

Kosten fondsbeheer € 0


Het bedrag van €74,5 miljoen is als volgt over de gebieden verdeeld:

Type gebied Aantal percelen Aansluitpremie Kosten

Regulier wit gebied 25428 €2200 € 55.941.600

Geïsoleerde gebruikers 3271 €2000 € 6.542.000

Bedrijventerreinen 4000 €3000 € 12.000.000

Totaal € 74.483.600

Kapitaalbeslag

In dit scenario is geen sprake van een fonds. Er is dus geen sprake van beslag op kapitaal.

10.3.4 Gevoeligheidsanalyse van de invloed van de hoogte van de aansluitpre-

mie

In de drie hierboven uitgewerkte scenario’s hebben we gekeken naar drie verschillende

hoogten van aansluitpremies. Om meer gevoel te krijgen bij de invloed van de hoogte van

een dergelijke aansluitpremie, hebben we grafisch weergegeven hoe de hoogte van de

aansluitpremie de maandelijkse lasten en de kosten en uitgaven van de provincie

beïnvloedt, zie hiervoor de volgende figuur:

34 Wederom komt hier een verhouding van 62% naar voren. Deze hebben we ook geïdentificeerd bij

het minimale scenario.


Tabel 25. Invloed van de hoogte van de aansluitpremie op de maandelijkse lasten en de kosten en

uitgaven van de provincie.

In bovenstaande grafiek zijn we van de volgende aannames uitgegaan:

De eenmalige aansluitkosten van de gebruiker zijn altijd €0

De commerciële lening is even hoog als de fondslening

De aansluitpremie is nooit hoger dan de kosten van de aansluiting

In de grafiek zien we dat een hogere aansluitpremie leidt tot hogere kosten voor de

provincie. Zo is een aansluitpremie van €500 meer dan €20 miljoen duurder dan een

aansluitpremie van €0. De maandelijkse lasten van de afnemer gaan daardoor uiteraard

wel omlaag: in regulier wit gebied betaalt een afnemer minstens €4 per maand minder.

10.4 Financiële impact van de start-up projecten

Binnen de start-up projecten zijn twee financiële lijnen te onderscheiden: Er is zowel

sprake van subsidies aan eindgebruikers als kleinschalige investeringen in infrastructuur

door de provincie. De totale kosten zijn €1,8 miljoen, het kapitaalbeslag is €1,5 miljoen.

Als het gaat om de subsidies dan begroten we een bedrag van €1,5 miljoen.

Hiermee verwachten wij meerdere projecten à ieder maximaal €200.000 te subsi-

diëren. €200.000 kan daarbij als de-minimis steun direct worden verstrekt aan een

marktpartij of project. Het is niet gezegd dat een project ook daadwerkelijk volle-

dig beslag zal willen doen op die €200.000 en het zal ook afhankelijk zijn van de

redelijkheid en het dekkingsgebied van het projectvoorstel in hoeverre deze voor

het volledige subsidiebedrag in aanmerking zal komen.

Voor voorinvesteringen zal ook een bedrag van €1,5 miljoen nodig zijn. Het streven

is uiteraard dat deze investeringen snel worden overgenomen door een marktpartij

of een bewonerscoöperatie. Immers, dergelijke investeringen zoals meeleggen in

wit gebied zijn naar verwachting interessant voor partijen zodra zij plannen maken

in het betreffende gebied. Toch is het verstandig om een risico van 20% in te boe-

ken. Dit leidt tot kosten van €300.000.

€ -

€ 10

€ 20

€ 30

€ 40

€ 50

€ 60

€ 70

€ 80

€ 90

€ 100

€ -

€ 2,00

€ 4,00

€ 6,00

€ 8,00

€ 10,00

€ 12,00

€ 14,00

€ 16,00

€ 18,00

€ 20,00

€ 22,00

€ 24,00

€ - € 250 € 500 € 750 € 1.000 € 1.250 € 1.500 € 1.750 € 2.000 € 2.250 € 2.500 € 2.750 € 3.000

Koste

n e

n u

itg

aven

provin

cie

in m

iljo

en

en

eu

ro's

Ad

dit

ion

ele

maan

delj

kse k

oste

n v

oor

ein

dg

eb

ru

ikers (

ex B

TW

)

Aansluitpremie van de provincie

Additionele maandelijks kosten in regulier wit gebied

Additionele maandelijks kosten in geïsoleerde gebieden

Additionele maandelijks kosten op bedrijventerreinen

Kosten provincie

Totale omvang provinciale leningen


10.5 Financiële impact van het Breedbandloket

Als we kijken naar de financiële impact van het breedbandloket dan hebben we het

uitsluitend over de inzet van personen.35 Een deel van de activiteiten kan bij medewerkers

van de provincie of gemeenten worden belegd. Andere taken zullen extern belegd moeten

worden.

Tabel 26. Overzicht van in te zetten FTE’s per taak van het Breedbandloket

jaar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Procesondersteuning 2 0,5 0,5 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Kennisontwikkeling

en –deling

4 2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Strategische

afstemming

0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2

Civieltechnische

optimalisatie

1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1

Social return 1 0,5 0 0 0 0 0 0 0 0

TOTAAL 8,5 4,1 1,7 1,6 1,5 1,1 1 0,9 0,8 0,7

We schatten in dit kader in dat de kosten per FTE liggen op €90.000. Dit brengt de totale

kosten op bijna €2 miljoen.

Tabel 27.Overzicht van de kosten voor de verschillende taken van het Breedbandloket (x€1000)

jaar 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Procesondersteuning 180k€ 45k€ 45k€ 45k€ 45k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€

Kennisontwikkeling en –

deling

360k€ 180k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€

Strategische

afstemming

45k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€ 18k€

Civieltechnische

optimalisatie

90k€ 81k€ 72k€ 63k€ 54k€ 45k€ 36k€ 27k€ 18k€ 9k€

Social return 90k€ 45k€ 0k€ 0k€ 0k€ 0k€ 0k€ 0k€ 0k€ 0k€

TOTAAL 765k€ 369k€ 153k€ 144k€ 135k€ 99k€ 90k€ 81k€ 72k€ 63k€

10.6 Maatschappelijke impact

Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger? Allereerst zullen de

bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden, binnen afzienbare tijd

een aankondiging kunnen verwachten voor de realisatie van supersnel internet in hun

omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige gemeenten zullen

marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners zelf het initiatief

pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook voor dit laatste kan

35 In een enkel geval kan er sprake van kleine out-of-pocket kosten. Om hier rekening mee te houden

is een iets hoger tarief aangehouden.


steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren zullen in diverse

gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGA-aansluitingen waar

die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige maatschappelijke diensten

mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid en andere lokaal gewenste

diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen marktpartijen in de grijze

gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te vergroten. De door de Friese

burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient uiteindelijk in geheel Fryslân

beschikbaar te zijn.

Hierna presenteren we een aantal voorbeelden van mogelijke maatschappelijke impact die

zijn te verwachten van nieuw te realiseren NGA-aansluitingen in het buitengebied:

1. Positieve netwerkexternaliteiten;

2. Voordelen van integrale provinciebrede dienstverlening;

3. Baten van sectorspecifieke diensten (zorg, onderwijs, veiligheid, etc.);

4. Provinciemarketing (vestigingscondities, reputatie);

5. Werkgelegenheidseffecten;

6. Vermindering congestie en milieubelasting;

7. Leefbaarheid en revitalisering platteland;

8. Efficiency-voordelen voor bedrijven en instellingen.

Hierna bespreken we kort de aard van de impact en geven daarbij een inschatting van het

gewicht en de kans van mogelijke besparingen.

Type baten Aard van de baten Inschatting impact Kans

Netwerk-

externaliteiten

De totale waarde van het netwerk neemt

exponentieel toe met de groei van het

aantal aansluitingen. Dit geldt bijvoorbeeld

voor hoogwaardige (beeld)toepassingen, die

nu niet of slecht mogelijk zijn. Dit is een

voordeel voor zowel de bewoners van de

zwarte, grijze als witte gebieden:

beeldcontact met oma op het platteland is

er een goed voorbeeld van.

Beperkte baten op korte

termijn, op lange termijn

gaan netwerkeffecten

zwaarder meewegen.

Groot

Voordelen van

integrale

provinciebrede

dienstverlening

Door grotere dekking van NGA worden

businessmodellen voor nieuwe diensten

haalbaarder (marktverruiming). Immers,

veel aanbieders van maatschappelijke

diensten zullen pas actief worden als zij alle

huishoudens (tegen redelijke condities)

kunnen bereiken. Dit kan een belangrijke

enabler zijn voor (maatschappelijke)

diensteninnovatie.

Kan in relatie met de

hierna genoemde

maatschappelijke diensten

substantiële baten

generen; belangrijk voor

ICT-innovatie.

Middel

Afname zorg-

gerelateerde

kosten

Teleconsulting, -monitoring en raadplegen

van second opinion via beeldverbindingen

kan de kosten van gezondheidszorg

verminderen. Gaat om reiskosten van en

naar artsen (die in een rurale omgeving ver

weg wonen) en ziekenhuizen omdat de

patiënten op afstand kunnen worden

geobserveerd. Mogelijk baten van ingrijpen

in acute gevallen.

Additioneel substantiële

baten in de toekomst

mogelijk, bijvoorbeeld

door betere inzet van 1e

lijnszorg in buiten-

gebieden.

Groot


Afname

onderwijs-

gerelateerde

kosten

Afstandsleren, online cursussen, vermindert

reiskosten naar scholen. Scholen kunnen

met o.a. servercentralisatie, cloudoplossin-

gen en open data besparen op IT-kosten.

De total cost of ownership van ICT-

oplossingen kan sterk dalen.

Additionele baten zijn

beperkt vanwege al

bestaande mogelijkheden,

maar nemen toe bij

stijgende brandstofprijzen.

Groot

Afname

beveiligings-

kosten

Op bedrijventerreinen, maar ook in

winkelcentra zijn besparingen mogelijk op

inzet van politie en beveiligingsdiensten

door inzet van hoogwaardige camerabeveili-

ging.

Aanzienlijke kosten-

besparing haalbaar door

geringere inzet van

beveiligingspersoneel,

lagere verzekeringspre-

mies en beperking van

criminaliteit.

Groot

Provincie-

marketing

Aanwezigheid NGA versterkt vestigingscon-

dities in buitengebieden en op

bedrijventerreinen en verbetert reputatie

van de Provincie. De Provincie krijgt

mogelijkheid zich neer te zetten als eerste

provincie waar alle afnemers een NGA

kunnen afnemen.

Moeilijk te waarderen. Middel

Werkgelegen-

heidseffecten

Veel lokale graaf- en civieltechnische

werkzaamheden.

Besparing op

werkloosheidsuitkeringen

in de bouw (geldt alleen in

laagconjunctuur).

Groot

Vermindering

verkeerscon-

gestie en

milieubelasting

Besparingen uit thuis- en flexwerken

vanwege minder files en geringere

reiskosten; beperking CO2-uitstoot.

Beperkt effect vanwege al

bestaande mogelijkheden.

Middel

Leefbaarheid en

revitalisering

platteland

De aanwezigheid van NGA netwerken kan

voorkomen dat bewoners weg trekken uit

kleine gehuchten en dorpen. Het zorgt voor

het behoud van aantrekkelijk recreatiege-

bied en nieuwe bedrijvigheid op het

platteland.

Relatief beperkt omdat

huidige inkomenssituatie

en leeftijdsopbouw van

huishoudens in

buitengebieden niet

ongunstiger is dan in de

stad.

Laag

Efficiency-

voordelen

Verlaging van IT-kosten voor MKB en

bedrijven op bedrijventerreinen, evenals

mogelijke productiviteitsverbetering door

slimme inzet van ICT.

Een goede inzet van ICT

kan leiden tot relatief

kleine baten bij een groot

aantal bedrijven. De totale

impact kan vrij groot zijn.

Middel

Tabel 28. Inschatting van de aard, omvang en kans van mogelijke maatschappelijke impact


11 Uitvoeringsplan

De komende tijd zullen een aantal vervolgstappen moeten worden ondernomen om het

masterplan ten uitvoer te kunnen brengen. Hierbij moet het breedbandfonds opgezet

worden, moeten de start-up-projecten uitgevoerd worden en moet een regionaal

breedbandloket worden opgezet. De kosten hiervoor zullen €250.000 bedragen, naast

€1.000.000 aan kosten voor start-up-projecten. De doorlooptijd hiervan schatten we in op

vier maanden, lopend van december tot maart.

11.1 Inleiding

In de voorgaande hoofdstukken hebben wij een masterplan uitgewerkt, waarmee de

provincie Fryslân NGA-aansluitingen in het witte gebied kan realiseren. In dit hoofdstuk

lichten we een beknopt uitvoeringsplan toe om dit masterplan ten uitvoer te brengen.

Hiermee beschrijven we de fase tussen de positieve besluitvorming van GS en PS over het

masterplan, en de daadwerkelijke start van het investeringsplan.

11.2 Vervolgstappen voor inrichting organisatie

Om het beoogde plan ten uitvoer te brengen, moeten er verschillende stappen gezet

worden. Als we ervan uitgaan dat Provinciale Staten van Fryslân het onderliggende

Masterplan aannemen, dan zullen de volgende stappen moeten worden gezet.

11.2.1 Breedbandfonds

Opzetten verantwoordelijk projectteam om uitvoering te kunnen geven aan de

onderstaande stappen. Hierbij zullen waar mogelijk medewerkers van de provincie

betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn.

Maken business plan fonds waarin duidelijk wordt hoe het fonds eruit gaat zien.

Hierin worden onder meer de doelstelling, taakstelling, juridisch kader, organisa-

tiemodel, fondsmanagement, beheer en billing uitgewerkt.

Inrichten governance fonds om zorg te dragen dat de provincie op de juiste manier

invloed kan uitoefenen op het fonds. Enerzijds dient het fonds op afstand van de

provincie te komen staan, anderzijds blijft voldoende sturing en toezicht vanuit de

provincie wenselijk.

Inrichting van de uitvraagprocedure van het fonds. De vraag is of dit een open

uitvraag via een algemene openbare bekendmaking betreft, of dat er wordt geko-

zen voor een tenderprocedure per gebied (bijvoorbeeld per gemeente).

Operationaliseren van inhoudelijke criteria en Programma van Eisen om vorm te

kunnen geven aan de selectie van projecten. Het is zowel voor het fonds alsook

voor marktpartijen, gemeenten en bewonersinitiatieven essentieel om duidelijk te

krijgen aan welke eisen een projectvoorstel moet voldoen. Dit document is in het

onderliggende Masterplan besproken, maar dient verder te worden geoperationali-

seerd. Het concept investeringsreglement dat nu ter beoordeling bij de Europese

Commissie voorligt, geldt hiervoor als basis. Belangrijke onderwerpen daarbij zijn

onder meer de inrichting van openheid, de technische uitwerking, de dekkings-

graad van het witte gebied, de financieringsbehoefte, et cetera.

Verkrijgen van capaciteit voor de uitvoering om organisaties in te huren die het

fonds kunnen bemensen.


Institutioneel/organisatorisch onderbrengen van het fonds. Hierbij kan zowel

gedacht worden aan het opzetten van een nieuwe BV als het onderbrengen in an-

dere (beheer)organisaties.

Afstemming met andere provincies. Omdat ook andere provincies soortgelijke

plannen hebben is het verstandig om afstemming met hen te hebben. Concreet

kan het gaan om welke (back-office) aspecten van het fonds samen kunnen wor-

den uitgevoerd. Ook kan gedacht worden aan een interprovinciaal shared service

center voor ondersteuning van lokale initiatieven

Doorlopen notificatieprocedure EC-staatsteun om er zorg voor te dragen dat aan de

eisen van de EU-richtsnoeren wordt voldaan.

11.2.2 Start-up projecten



betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn.

Selectie start-up projecten om de juiste projecten te selecteren die het provinciale

beleid daadwerkelijk kunnen versnellen.

Ondersteuning start-up projecten. We zien dat er in de uitvoering van de projecten

in sommige gevallen externe ondersteuning nodig is. Ook kan er –bijvoorbeeld

indien er samenwerking met de provincie gezocht wordt- coördinatie nodig zijn.

Monitoring start-up projecten. Nadat de projecten zijn opgezet is het de nadrukke-

lijke bedoeling om van deze projecten te leren en deze eventueel op te schalen.

Om die reden worden de projecten voor enige tijd gemonitord.

11.2.3 Regionaal Breedbandloket



betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn. Op dit

punt zal tevens nauwe samenwerking worden gezocht met de F4-gemeenten

(Kernteam).

Uitwerking business plan en programma breedbandloket waarin duidelijk wordt hoe

het loket eruit gaat zien. Hierin komt onder meer de doelstelling, taakstelling, juri-

disch kader, organisatiemodel, management, et cetera aan bod. Hierbij wordt

rekening gehouden met de vijf onderdelen van het loket: Procesondersteuning,

Kennisontwikkeling en –deling, Strategische afstemming, Civieltechnische optimali-

satie en Social return. Ook het programma voor jaar 1 zal worden opgesteld.

Inrichten governance breedbandloket om zorg te dragen dat de provincie op de

juiste manier invloed kan uitoefenen op het loket.

Verkrijgen van capaciteit voor de uitvoering om organisaties in te huren die het

breedbandloket kunnen bemensen.

(Fysieke) onderbrenging van loket(functies). Er moet een koepelorganisatie komen

waarin de vijf taken samenkomen. Dit is wellicht het daadwerkelijke loket. Daar-

naast zullen de vijf functies moeten worden belegd. Hierbij wordt nadrukkelijk de

samenwerking gezocht met de F4.

Afstemming met andere provincies. Omdat ook andere provincies soortgelijke

plannen hebben is het verstandig om de afstemming met hen voort te zetten. Con-

creet kan het gaan om welke aspecten van het loket samen kunnen worden

uitgevoerd.

Kick-off meeting met gemeenten en stakeholders. Nadat zowel het fonds als het

loket vorm begint te krijgen kan er een kick-off meeting met gemeenten en sta-

keholders plaatsvinden. Hierin worden deze partijen geïnformeerd over de nieuwe


organisaties en plannen. Hierdoor kunnen zij zich voorbereiden op een nieuwe situ-

atie. Dit leidt ertoe dat bij aanvang van het fonds direct concrete plannen kunnen

worden besproken.

11.3 Kosten voor uitvoering

Om succesvol te komen tot een fonds, start-up projecten en een breedbandloket moeten er

aanzienlijke inspanningen worden uitgevoerd. Dit is hierboven toegelicht. Een deel van de

activiteiten zal intern worden belegd, maar een deel van de activiteiten zal ook door

externe partijen worden uitgevoerd. Voor het uitvoeren van deze activiteiten is €250.000

nodig. Daarnaast is circa €1 miljoen nodig voor de start-up projecten, deels voor

investeringen, deels aansluitpremies.

11.4 Planning

De onderstaande tabel geeft een overzicht van de planning.

Tabel 29. Overzicht van de beoogde planning van de uitvoering

In april wordt een evaluatiemoment ingepland, waarbij definitief besloten moet worden of

de ingezette gang van zaken doorgang moet krijgen. Hierbij wordt onder andere een

concrete uitwerking van de governance van het breedbandfonds en het breedbandloket

gepresenteerd. De planning is verder dat het breedbandloket en het breedbandfonds in de

zomer operationeel zullen zijn.

dec jan feb mrt

Opzetten verantwoordelijk projectteam x

Maken business plan fonds x x

Inrichten governance fonds x x

Opzetten inhoudelijke criteria en PVE x

Verkrijgen van capaciteit voor uitvoering x

Fysieke onderbrenging van fonds x

Afstemming met andere provincies x x x x

Doorlopen notificatieprocedure EC-staatsteun x x


Selectie start-up projecten x

Ondersteuning start-up projecten x x x

Monitoring start-up projecten x


Maken business plan breedbandloket x x

Inrichten governance breedbandloket x x

Verkrijgen van capaciteit voor uitvoering x

(Fysieke) onderbrenging van loket(functies) x

Afstemming met andere provincies x x x x

Kick-off meeting met gemeenten en stakeholders x

Breedbandfonds

Start-up projecten

Breedbandloket


Verklarende woordenlijst

ACM: Autoriteit Consument & Markt, een samenvoeging van OPTA, NMa en de

Consumentenautoriteit.

ADSL: (Asymmetric Digital Subscriber Line) Een DSL standaard voor asymmetrische

verbindingen over een twisted pair-koperdraad.

ADSL2+: een snellere versie van ADSL met een theoretische download snelheid tot 24

Mbps en een upload snelheid van 3 Mbps.

Backhaulverbinding: Een verbinding die de aansluiting vormt van het aansluitnetwerk met

het wereldwijde netwerk.

Breedband: er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van breedband. De

voornaamste kenmerken zijn een hoge snelheid dan wel doorvoercapaciteit en een

permanent actieve verbinding. Bovendien is de term breedband aan evolutie onderhevig.

Coax: een kabel voor het geleiden van hoogfrequente signalen, bestaande uit een kern

(signaal geleider) en een mantel (bescherming tegen elektromagnetische verstoringen).

Aanvankelijk naar huizen uitgerold voor distributie van het TV-signaal, later ook gebruikt

voor digitale signalen (digitale TV, Internet, digitale telefonie).

De-minimis: Vrijstellingsregeling uitgaande van geldelijke grens waarvan wordt

aangenomen dat bedragen daaronder niet de (markt)verstorende werking genereren

waarop de betreffende wet gericht is.

DOCSIS: (Data Over Cable Service Interface Specification). DOCSIS maakt breedbandver-

bindingen over kabelnetwerken mogelijk. De nieuwste versie ‘3.0’ maakt hogere

snelheden mogelijk door gebruik van parallelle downstream en/of upstream kanalen. Deze

creëert dermate veel capaciteit dat HFC-netwerken onder de NGA-definitie van de EC

kunnen vallen.

DSL: Digital Subscriber Line is een digitale datacommunicatietechniek die een relatief

hoge datasnelheid mogelijk maakt over een twisted pair-koperdraadverbinding.

FttH: (Fiber to the Home) Techniek waarbij een breedbandverbinding op een glasvezelka-

bel (fiber) gezet wordt. De glasvezelverbinding reikt tot in de woning.

HFC: (Hybrid Fiber-Coaxial) een netwerk waarbij zowel glasvezel als coax gebruikt worden

om breedbandverbindingen te realiseren.

Last-mile: De uitloper van het netwerk die daadwerkelijk een perceel (huishouden of

bedrijf) aansluit op het netwerk. De last-miles zijn typisch het duurste deel van het

netwerk.

Mbps: Megabits per seconde

NGA: (Next Generation Access-netwerk). De definitie van de EC luidt: “Vaste toegangs-

netwerken die volledig of gedeeltelijk uit optische elementen bestaan en die

breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met betere kenmerken (zoals een hogere

verwerkingscapaciteit) dan de diensten die via bestaande netwerken met koperen

telefoonlijnen worden geleverd.”

OPTA: Onafhankelijke Post- en Telecom Autoriteit, tegenwoordig opgegaan in ACM.


PoP: Point of Presence. Centraal interface-punt in netwerk waar gekoppeld kan worden.

Dat kan een fysieke locatie zijn met apparatuur (zoals servers, routers en switches).

UMTS (Universal Mobile Telecommunications System): Opvolger van GSM. Standaard voor

snelle data-overdracht in mobiele netwerken.

VDSL (Very-high-bitrate Digital Subscriber Line): VDSL is een van de opvolgers van ADSL,

waarbij een veel hogere download- en uploadsnelheid mogelijk zijn.

WACC (Weighted Average Cost of Capital): Benaming voor de gewogen gemiddelde

kosten van het vermogen van een bedrijf. Investeringen voegen pas waarde toe aan een

bedrijf als het verwachte rendement daarvan groter is dan de WACC.


Annex 1. Definitie wit, grijs en zwart

gebied

De opties voor het stimuleren van netwerkaanleg voor NGA worden voor een groot deel

bepaald door het regelgevend EU-kader. Immers, niet in alle (geografische) gebieden is

een zelfde mate van marktinterventie wenselijk en toegestaan. Zo onderscheidt de

Europese Commissie zwarte, grijze en witte gebieden, naar gelang er meerdere, één of

geen aanbieders van NGA-netwerken in een gebied aanwezig zijn.

De volgende figuur geeft schematisch toelichting op de EU-indeling.

Type gebied Omschrijving

Zwart Huishoudens in een zwart gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over

twee of meer NGA-netwerken. In de praktijk betekent dat meestal: er is sprake

van een HFC-netwerk en men is gestart met de uitrol van FttH of heeft zeer

concrete plannen dat op korte termijn te doen.

Grijs Huishoudens in een grijs gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over

één NGA-netwerk. In de praktijk betekent dat meestal: er is sprake van een HFC-

netwerk en er zijn geen concrete plannen FttH uit te rollen.

Wit Huishoudens in een wit gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over

geen enkel NGA-netwerk. In de praktijk betekent dat meestal: er is geen sprake

van een HFC-netwerk en er zijn geen concrete plannen FttH uit te rollen.

Figuur 2.1. Type gebied naar mate van beschikbaarheid van NGA-netwerken

Mogelijkheden staatssteun per type gebied

Wit gebied komt per definitie in aanmerking voor staatssteun 36 aan NGA-netwerken.

Weliswaar moet het aan te leggen NGA-netwerk aan verschillende eisen voldoen –

bijvoorbeeld een bepaalde mate van openheid bieden –, maar de toelaatbaarheid van

ingrijpen staat los van het verder aanwezige telecomaanbod in het witte gebied. In grijs en

zwart gebied is staatssteun ook mogelijk, maar enkel onder strikte voorwaarden. In zwart

gebied moet aangetoond worden dat er zich marktfalen voordoet ondanks de aanwezigheid

van twee concurrerende NGA-netwerken. In grijs gebied mag staatssteun enkel als er (i)

geen betaalbare of geschikte diensten worden aangeboden die voldoen aan de behoeften

van burgers of ondernemingen, en (ii) als er geen minder verstorende maatregelen kunnen

worden genomen (waaronder ex-anteregulering) om dezelfde doelen te bereiken 37 .

Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van

boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), en deze diensten tegen dezelfde prijs worden

aangeboden in het grijze gebied als in de gebieden waar zij concurreren met andere (NGA-

)netwerken, is er geen reden om aan te nemen dat deze diensten niet betaalbaar of

ongeschikt zijn. Om die reden is de kans groot dat de Europese Commissie maatregelen ter

36 Een maatregel wordt gedefiniëerd als staatssteun, indien (i) de maatregel met staatsmiddelen is

bekostigd, (ii) hij ondernemingen een economisch voordeel oplevert, (iii) het voordeel selectief is en

de mededinging vervalst of dreigt te vervalsen, en (iv) de maatregel het intracommunautaire

handelsverkeer ongunstig beïnvloedt.

37 Zie EU (2013/C 25/01), rnr. 69.


financiering van de uitrol van extra breedbandinfrastructuur in zwart en grijs gebied

negatief zal beoordelen.


Annex 2. Gesprekspartners

Bij het uitvoeren van deze opdracht heeft Dialogic beperkt primaire gegevens vergaard.

Doordat we konden putten uit de ervaringen met verschillende pilots was er sprake van

een grote hoeveelheid aan data. Ook konden we gebruik maken van de ervaringsgegevens

aan de kant van de begeleidingscommissie van dit traject. Om die redenen hebben we

slechts met een beperkt aantal experts gesproken.

Naam Functie Organisatie

Willem de Boer

Jaap Doeleman

Henk Doorenspleet

Peter van Doorne

Huub van Ettekoven

Edwin Evenhuis

Niek Geelhoed

Co den Hartog

Erwin Jonkman

Ronald van der Luit

Senior projectleider De Centrale As

Advocaat / partner

Senior Industry Analyst

Telecom Asset Manager

Directeur

Directeur Public Affairs

Directeur

Manager Telecom

Sales manager Nederland

Senior beleidsambtenaar Directie Telecom

Provincie Fryslân

Houthoff Buruma

Rabobank International

TenneT

iipen

UPC

Kabelnoord

Alliander

CLAVIS Ingenieus

Ministerie van EZ

Auke Piet van de Meulen

Randolf Nijsse

Senior beleidsmedewerker Economie

Managing Partner

Gemeente Achtkarspelen

CIF

Piet Postma

Remco Reus

Eric Slotman

Hans van der Stappen

Regiodirecteur

Segment manager NederLAN

Investment Consultant

Senior projectmanager Ontwikkeling & Innovatie

Ziggo

Eurofiber

KPN

Oost NV

Leo Pieter Stoel Wethouder Sudwest Fryslân

Janroel Salomons

Riet Schroven

Stein Smeets

Hein Visser

Frank Weening

Roland Zijlstra

Strategische Samenwerking

Sr. Strategy Manager

Regulatory Affairs Officer

Regiodirecteur Oost Nederland

Directeur

Interne Controller

Reggefiber

UPC

Ziggo

KPN

Greenet

Provincie Fryslân



Annex 3. Aanpak

De volgende afbeelding geeft de werkpakketten weer. Allereerst betreft het de uitwerking

van de generieke businesscase (WP1) voor uitrol van (bekabeld) NGA in wit gebied in

Fryslân. Hierbij beschouwen we verschillende marktmodellen en maken we een inschatting

van het ‘financieringsgat’ waarvoor het te ontwikkelen financieringsinstrument (WP2)

invulling dient te geven. Voor concrete uitwerking van het financieringsinstrumentarium

spelen tal van randvoorwaardelijke aspecten een rol, onder meer vanuit Europees juridisch

kader. Dit komt in WP3 aan de orde. Ook de lokale condities spelen een rol. Hiervoor is

door Fryslân Ring een uitgebreide consultatie bij gemeenten uitgezet om initiatieven,

behoeften en mogelijke inbreng bij gemeenten te inventariseren.

Verder heeft Stratix de mogelijkheden en kosten van draadloze alternatieven onderzocht

en uitgewerkt in een technology assessment om oplossingen te kunnen bieden voor

perifere locaties die exorbitant hoge kosten voor bekabeling vereisen. Tevens is aandacht

besteed aan mogelijkheden voor kostenreductie (aanleg via drukriolering, minder diep

graven, en betere graafcoördinatie/meeleggen). Tot slot zijn er diverse acties in gang

gezet door de aangestelde kwartiermaker om het investeringsplan breder in te bedden en

draagvlak te creëren bij de belangrijkste stakeholders in Fryslân.

Figuur 20. Alle werkpakketten om te komen tot een investeringsplan

WP5.Project en procesmanagement

WP1. Business case

Inschatten kosten drivers

Inschatten revenu drivers

Opzetten business

case

WP2. Financiering en vorming financiële voorziening

WP3. Randvoorwaardelijke aspecten

WP4.Ondersteunen en opzetten pilots


Annex 4. Onderwerpen uit de moties

en Startnotitie

Locatie Inhoud Inbedding investeringsplan

Startnotitie Focus op passieve

infrastructuur

Het gehele investeringsplan heeft betrekking

op passieve infrastructuur.

Startnotitie Realisatie van tenminste

één NGA-netwerk in heel

Fryslân

Door de focussen op het witte gebied komt in

Fryslân (bijna) overal minimaal één NGA ter

beschikking. Circa 1% van de percelen, de

geïsoleerde gebieden, krijgen hier geen

beschikking over.

Startnotitie Focus vooral op vaste

infrastructuren

Op dit moment heeft circa 90% van Fryslân, in

dit plan richten we ons onder meer op de

realisatie van vaste infrastructuur naar 9%

van de percelen.

Startnotitie Draadloze opties in

specifieke situatie ook

mogelijk

Om de kosten in toom te houden kiezen we

voor de duurste 1% van de percelen een

draadloos alternatief.

Startnotitie Realisatie in maximaal

tien jaar

In het uitvoeringsplan en kostenberekening

gaan we uit van een realisatie in 10 jaar.

Startnotitie Focus op het witte gebied Het breedbandfonds richt zich uitsluitend op de

witte gebieden.

Startnotitie Beleid binnen juridische

kaders

Het plan voldoet aan de juridische kaders. Dit

komt vooral door de focus op het witte gebied.

In de uitvoeringsfase zal dit nader

geoperationaliseerd worden.

Startnotitie Verkennen inzet EU-

middelen

Er is een verkenning hiervan uitgevoerd, zie

paragraaf 5.4

Startnotitie Intensieve afstemming

met marktpartijen

gedurende proces

Tijdens het maken van dit investeringsplan is

afstemming met deze partijen geweest.

Tijdens de uitvoering is dit een expliciete taak

van het breedbandloket

Startnotitie Werkgelegenheid zo veel

mogelijk in Fryslân te

houden

Het bewerkstelligen van social return is een

taak van het breedbandloket.

Startnotitie Slim graafwerk inzetten Het bewerkstelligen van civieltechnisch overleg

is een taak van het breedbandloket.

Motie 1 Aanstellen van

kwartiermaker

Geen primair onderdeel van investeringsplan,

maar kwartiermaker is wel aangesteld en


nauw betrokken bij dit plan

Motie 2 Eerste kwartaal van 2014

starten met de uitvoering

van het investeringsplan

In het uitvoeringsplan komt naar voren dat in

het laatste kwartaal van 2013 begonnen kan

worden met de uitvoering

Motie 3 Houden van een

expertmeeting

Geen primair onderdeel van investeringsplan,

maar de expertmeeting vond plaats op 4

september 2013.

Motie 4 Gelijke tarieven voor alle

eindgebruikers

In het plan is een model ('maximaal')

opgenomen waar er geen additionele kosten

voor eindgebruiker zijn.

Motie 5 Proeven in het witte

gebied ondernemen

Er zijn verschillende gebruikersonderzoeken

van draadloze technologieën uitgevoerd

(Stratix, 2013). Daarnaast bieden de start-up

projecten de mogelijkheid om snel proeven te

ondernemen.

Motie 6 Openheid van de

infrastructuur bevorderen

Bij de beoordeling van projectvoorstellen zal

worden gekeken naar openheid.

Motie 7 Afstemming met initiatief

van de F4-gemeenten

voor infrastructuurcon-

currentie

Er is regelmatig contact geweest met de F4-

gemeenten, en in het investeringsplan komt

de verhouding tussen het masterplan en de

F4-gemeenten aan de orde.

Motie 8 Intensieve afstemming

met Den Haag en Brussel

Tijdens het maken van dit investeringsplan is

afstemming met deze partijen geweest.

Tijdens de uitvoering is dit een expliciete taak

van het breedbandloket

Motie 9 Ruimte te geven aan

lokale initiatieven

Het breedbandloket is er duidelijk op geënt om

lokale initiatiefnemers te ondersteunen.

Tabel 30. Onderwerpen uit Startnotitie en moties en bijbehorende inbedding in investeringsplan.


Literatuur

Dialogic & Stratix (2010) Strategische opties voor hoogwaardig breedband voor Friese

huishoudens. In opdracht van: Provincie Fryslân

Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân

Europese Commissie (2010) A Digital Agenda for Europe

Europese Commissie (2013) EU-richtsnoeren voor de toepassing van de staatssteunregels

in het kader van de snelle uitrol van breedbandnetwerken. (2013/C 25/01)

Fryslân Ring (2013a) Hoogwaardig breedband en ‘Pleatslik Belang’ in Fryslân. Inzichten

naar aanleiding van een online survey in juli 2013.

Fryslân Ring (2013b) Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân. Inzichten

naar aanleiding van een online survey in juni 2013.

Fryslân Ring (2013c) Hoogwaardig breedband en gemeenten in Fryslân. Inzichten naar

aanleiding van een inventarisatieronde in de provincie.

Fryslân Ring (2013d) Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân.

Inzichten naar aanleiding van een online survey in augustus 2013.

Kabelnoord (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie “Een Next

Generation Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 3 januari 2013.

KPN (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie “Een Next Generation

Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 22 januari 2013.

NLKabel (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie “Een Next

Generation Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 7 januari 2013.

Provinciale Staten Fryslân (2013a). Motie 1 van CDA en FNP

Provinciale Staten Fryslân (2013b). Motie 2 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks

Provinciale Staten Fryslân (2013c). Motie 3 van PvdA

Provinciale Staten Fryslân (2013d). Motie 4 van FNP

Provinciale Staten Fryslân (2013e). Motie 5 van FNP

Provinciale Staten Fryslân (2013f). Motie 6 van D66, GrienLinks en VVD

Provinciale Staten Fryslân (2013g). Motie 7 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks

Provinciale Staten Fryslân (2013h). Motie 8 van D66, GrienLinks en VVD

Provinciale Staten Fryslân (2013i). Motie 9 van D66, GrienLinks en VVD

Provincie Fryslân (2012) Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk

huishouden in Fryslân.

Provincie Fryslân (2013) Nota Financieringsinstrumenten.

Provincie Noord-Brabant & Dialogic (2011). Digitale Agenda van Brabant.


Stratix (2013) NGA voor witte gebieden. Opties voor het ontsluiten van witte adressen in

Fryslân.

TNO & Dialogic (2010) Vraag en aanbod Next-Generation Infrastructures 2010 – 2020. In

opdracht van het Ministerie van Economische Zaken.

Contact:

Dialogic Hooghiemstraplein 33-36 3514 AX Utrecht Tel. +31 (0)30 215 05 80 Fax +31 (0)30 215 05 95 www.dialogic.nl

Documents

Ynvestearingsplan foar superfluch ynternet yn Fryslân...kennen een gat in de business case van €3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers bedraagt dit €2000. De business case