Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN
Wetenschappelijke verhandeling
Valerie Dobbelaere
MASTERPROEF MANAMA CONFLICT AND DEVELOPMENT
PROMOTOR: PROF. DR. An Vranckx
COMMISSARIS: DR. Lieselotte Viaene
COMMISSARIS: PROF. DR. Ilse Logie
ACADEMIEJAAR 2009 - 2010
Argentinië en de erfenis van zijn laatste dictatoriaal regime - De ambivalente rol van Transitional Justice bij het proces van herstel van
identiteit van de slachtoffers van El Plan Sistemático de Robo de Bebés
aantal woorden:
Valerie Dobbelaere Pagina 2
ABSTRACT
In dit onderzoek wordt een specifieke problematiek uit de periode van de laatste Argentijnse
militaire dictatuur onder de loep genomen, namelijk die van de ontvoerde of zelfs vaak in
gevangenschap geboren jonge kinderen van desaparecidos die op illegale wijze werden
geadopteerd door, grotendeels, regimegezinde gezinnen. Hun grootmoeders verenigden zich
al ten tijde van de dictatuur en zetten een grootschalige zoektocht op om alle kleinkinderen
terug bij hun oorspronkelijke familie te brengen. Heeft het herstel van de Argentijnse
democratie hun strijd makkelijker gemaakt en onmiddellijk ondersteund? Of had de periode
van Transitional Justice eerder nog belangrijke struikelblokken in petto? Dat bepaalde
sleutelmomenten in deze overgangsperiode zowel voor- als nadelen opleverden voor het
onderzoek dat de Abuelas voerden, wordt in deze studie, gedeeltelijk gebaseerd is op
literatuurstudie en veldwerk, langzaam aan duidelijk.
Valerie Dobbelaere Pagina 3
DANKWOORD
We weten allemaal dat schrijven een activiteit is die vaak als een moeizaam proces
omschreven kan worden. Omdat ik op elk niveau van dit schrijven steeds kon rekenen op
deskundige en praktische tips of steun en aanmoedigingen, wil ik toch even de tijd nemen om
aan een aantal mensen een dankwoordje neer te schrijven.
In de eerste plaats wil ik graag mijn promotor Prof. Dr. An Vranckx bedanken voor haar
enthousiasme omtrent deze niet altijd even evidente thematiek en voor de momenten waarop
ze mij in de juiste richting duwde en nuttig advies gaf.
Querría agradecer también a la profesora Marina Franco de la Facultad de Ciencias Sociales
de la Universidad de San Martín en Buenos Aires por sus consejos útiles en cuanto al
delimitar el tema, al determinar la lectura principal y por ayudarme a encontrar instituciones
como Memoria Abierta e la Biblioteca Ides.
Además le doy las gracias a Silvina del instituto Memoria Abierta quien me ayudó a
seleccionar los más pertinentes de los tantos interesantes testimonios y quien siempre estaba
disponible para contestar a mis preguntas.
Bedankt ook aan Martine Lemmens, advocate bij CEJIL in Buenos Aires die mij erg geduldig
de essentie van internationale mensenrechten en een aantal specificiteiten van de Argentijnse
nationale rechtspraak, alsook het verschil met Uruguay uitlegde aan de hand van de zaak
Gelman waar zij nu volop aan werkt.
In laatste instantie, maar zeker niet onbelangrijk wil ik graag alle vrienden en familieleden
bedanken voor hun onafgebroken interesse en steun en daarbij in het bijzonder Lies, Anaïs en
Heidi die vol enthousiasme dit schrijven hebben nagelezen.
Noot aan de lezer: bij het neerschrijven van dit onderzoek werd er over het algemeen geopteerd om de Spaanstalige termen te behouden en niet steeds te vertalen naar het Nederlands, daar bijvoorbeeld een Nederlandstalig begrip als verdwenen personen helemaal niet dezelfde conceptuele inhoud en culturele context bevat als de Argentijnse term desaparecido.
Valerie Dobbelaere Pagina 4
INHOUDSTAFEL
Deel I: Inleiding……………………………………………………………………………p. 5
1. Introductie……………………………………………………………………………...p. 6
2. Probleemstelling………………………………………………………………………...p. 7
3. Methodologie…………………………………………………...……………………….p. 7
Deel II: Historische context: ‘La Última Dictadura Militar Argentina’ (1976-1983)….p. 9
1. Inleiding………………………………………………...………………………………p. 9
2. Hoe is het zo ver kunnen komen?..............................................................................p. 9
2.1. Voorgeschiedenis…………………………………………………………………..p. 9
2.1.1. Economisch dieptepunt……………………………………………...p. 10
2.1.2. Politieke instabiliteit…..…………………………………………….p. 11
2.1.3. Politiek geweld……………………………………………………...p. 11
2.2. Militaire coup als ‘proyecto de salvataje’........................................................p. 14
3. Het Proces van Nationale Reorganisatie…………………………………………...p. 15
3.1. Evolutie van het concept macht binnen het ‘Proces’………………………...p. 16
3.1.1. Binaire logica………………………………………………………...p. 16
3.1.2. Sociale controle en politieke censuur………………………………..p. 17
3.1.3. Politieke repressie…………………………………………………...p. 18
3.2. El Plan Sistemático de Robo de Bebés………………………………………..p. 27
3.2.1. Omschrijving van de problematiek van de ‘verdwenen baby’s’……p. 27
3.2.2. Late bewustwording van systematisch karakter van de problematiek p.28
3.2.3. Actuele strijd...………………………………………………………p. 33
3.3. De decadentie eist zijn tol: het ‘Proces’ loopt ten einde……...……………...p. 34
Deel III: De problematiek van het Plan Sistemático de Robo de Bebés binnen de
juridische context van de Transitional Justice in het postdictatoriale Argentinië…....p. 38
1. Inleiding....................................................................................................................p. 38
2. Wat is Transitional Justice?......................................................................................p. 38
2.1. Definitie………………………………………………………………………….p. 38
2.2. Korte Historiek………………………………………………………………….p. 39
2.3. Waarom zo’n overgangsperiode?...................................................................p. 39
2.4. Verschillende vormen…………………………………………………………..p. 39
Valerie Dobbelaere Pagina 5
2.4.1. Gerechtelijke vervolging…………………………………………..p. 40
2.4.2. Waarheidscommissies……………………………………………...p. 40
2.4.3. Verzoening…………………………………………………………p. 41
3. Evolutie van de Transitional Justice in het postdictatoriale Argentinië……………p. 41
3.1. Zelfamnestie: Ley de Pacificación Nacional…………………………………..p. 42
3.2. Raúl Ricardo Alfonsín en de moeilijke overgang naar de democratie……..p. 42
3.2.1. Maatregelen en opzet bij aanvang van mandaat……………………p. 42
3.2.2. CONADEP en haar rapport Nunca Más……………………………p. 43
3.2.3. Juicio Oral y Público a las Juntas…………………………………...p. 47
3.2.4. Ley de Punto Final………………………………………………….p. 50
3.2.5. Ley de Obediencia Debida………………………………………….p. 51
3.3. Carlos Saúl Meném en zijn Política de Pacificación Nacional………………..p. 53
3.4. Bekentenis Adolfo Scilingo……………………………………………………...p. 56
3.5. Fernando de la Rúa……………………………………………………………..p. 56
3.6. Néstor Kirchner en de Políticas de Memoria del Estado………………………p. 56
DEEL IV: Conclusie……………………………………………………………………p. 58
BIBLIOGRAFIE……………………………………………………………………….p. 59
BIJLAGEN
Valerie Dobbelaere Pagina 6
Deel I: Inleiding
1. Introductie
Dat de Argentijnse ‘Vuile Oorlog’ vele slachtoffers heeft gemaakt, is een alom gekend en
wijd verspreid feit. Sinds de staatsgreep van 24 maart 1976 waarbij een militaire junta de
macht over het land nam, kreeg de term desaparecido een heel andere conceptuele lading
aangezien er tot op de dag van vandaag nog steeds 20.000 tot 30.000 personen vermist
blijven. Dat ook kinderen en zelfs baby’s het slachtoffer werden van een vooropgezet
uitroeiingsplan is al minder geweten bij de grote massa. In dit onderzoek focussen we op
kinderen en meer bepaald op de specifieke problematiek van de verdwenen, ontvoerde en bij
regimegezinde gezinnen ondergebrachte kinderen, vaak jonger dan 1 jaar en wiens identiteit
werd vervalst. Voor de gevallen van de problematiek omtrent het Plan Sistemático de Robo de
Bebés gebeurde de identiteitswisseling in het grootste geheim en vaak wisten ook vrienden
noch familieleden van de zogenaamde adoptiefamilie niet waar het kind in kwestie precies
vandaan kwam. Een aantal grootmoeders verenigden zich nog onder het bewind van de
toenmalige militaire junta en zetten een grootschalige zoektocht op touw met als enige doel
om hun kleinkinderen te kunnen lokaliseren en terug te brengen bij hun familie. Tijdens de
dictatuur was deze zoektocht allesbehalve eenvoudig, kwamen de Abuelas de Plaza de Mayo
in het geheim samen en hoopten ze vooral dat hier verandering in zou komen na het herstel
van de democratie.
De centrale vraag in dit onderzoek is dan ook in hoeverre de periode van ‘overgang naar de
democratie’, een tijd waar een aantal mechanismen werden toegepast van wat later
Transitional Justice zou worden genoemd, de vooruitgang in de processen tegen de
verantwoordelijken van het Plan Sistemático de Robo de Bebés al dan niet zou belemmeren.
Alvorens hier specifieker op in gegaan wordt, wordt in het tweede deel van dit onderzoek
uitgebreid aandacht besteed aan de historische context waarin de problematiek van het Plan
Sistemático de Robo de Bebés moet worden gesitueerd. De context van de laatste Argentijnse
militaire dictatuur wordt stapsgewijs geschetst en daarbinnen wordt steeds duidelijker
aangetoond dat de militaire junta met het ‘Proces van Nationale Reorganisatie’ een voorwaar
uitgestippeld plan de exterminio voor ogen had. Verder wordt ook nog de situatie op het einde
Valerie Dobbelaere Pagina 7
van het ‘Proces’ uiteengezet om zo de overgang te maken naar de context van de Transitional
Justice. Na het overlopen van een aantal kernbegrippen binnen de wereld van de Transitional
Justice wordt in deel vier van dit onderzoek overlopen hoe deze transitieperiode specifiek in
Argentinië is verlopen en per sleutelmoment in deze evolutie wordt even stilgestaan bij de
betekenis ervan voor de problematiek omtrent het Plan Sistemático de Robo de Bebés.
2. Probleemstelling De centrale vraag in dit onderzoek luidt dus als volgt: welke rol speelde de periode van
Transitional Justice in het postdictatoriale Argentinië bij de verwerking van de problematiek
en het herstel van identiteit van de slachtoffers van het Plan Sistemático de Robo de Bebés?
Om dit te onderzoeken wordt eerst bekeken naar wat dit Plan Sistemático de Robo de Bebés
nu precies inhoudt en hoe dit ten opzichte van de hele historische context van de laatste
Argentijnse militaire dictatuur gesitueerd moet worden. Verder is het ook de bedoeling om,
zoals reeds vermeld, een aantal basisbegrippen omtrent Transitional Justice, die relevant zijn
voor de Argentijnse postdictatoriale situatie, toe te lichten en te gaan bekijken hoe die
overgangsperiode evolueerde in het Argentinië van de jaren ’80 en ’90.
De keuze voor dit onderwerp valt te verdedigen, gezien er nergens een overzicht van de
geschiedenis of evolutie van de relatie van deze problematiek met de Transitional Justice-
mechanismen terug te vinden is. Er werd voor dit onderzoek niet echt een theoretisch of
conceptueel kader voor ogen gehouden, maar wel een beetje de lijn gevolgd die Lvovich en
Bisquert in hun werk over La cambiante memoria de la dictadura schetsten: volgens Lvovich
en Bisquert zijn bepaalde beslissingen in de transitieperiode op weg naar de ‘volle’
democratie weerspiegelingen van bepaalde theorieën die op dat moment gangbaar waren,
zoals de Teoría de los dos demonios die een grote invloed heeft gehad op het Nunca Más-
rapport of de Teoría de Reconciliación waar Carlos Meném zich in 1989 op baseerde voor het
ondertekenen van twee reeksen kwijtscheldingen.
3. Methodologie Voor dit onderzoek werd gewerkt met een combinatie van vooral literatuurstudie, maar ook
veldwerk, vooral nuttig voor de historische context. Marina Franco van de Faculteit Sociale
Wetenschappen aan de Universiteit van San Martín in Buenos Aires bleek de uitgelezen
persoon om bij aankomst in Buenos Aires te wijzen op een aantal essentiële werken en
maakte het zo mogelijk om door het grote bronnenbos nog de belangrijkste bomen te zien.
Valerie Dobbelaere Pagina 8
Ook temperde zij onmiddellijk het aanvankelijk te grote enthousiame omtrent het afnemen
van intervieuws en verwees me hiervoor liever door naar het instituut Memora Abierta waar
in samenwerking met zowat alle belangrijkste mensenrechtenorganisaties uit Buenos Aires
een enorme hoeveelheid aan interessant materiaal en getuigenissen wordt bewaard. Bij
Memoria Abierta was er ook mogelijkheid om talloze en enorm lange opgenomen
getuigenissen te bekijken voor de specifieke problematiek omtrent de verdwenen baby’s. Het
bekijken van deze getuigenissen hielp alvast om de enorme omvang en aard van de
problematiek beter te kunnen inschatten.
Verder werden ook enkele dagen van de megacausa omtrent de gebeurde feiten in het
concentratiekamp ESMA meegevolgd, wat dan op zich interessant leek voor het juister
aanvoelen van het gebruik van juridische termen, maar niet echt relevant was voor dit
onderzoek, dat eigenlijk vooral is gebaseerd op enerzijds een vrij groot stuk studie van de
historische feiten omtrent de problematiek en anderszijds het interpreteren van de
belangrijkste decreten uit de periode van Transitional Justice die een invloed zouden kunnen
gehad hebben op het onderzoek naar herstel van identiteit van de slachtoffers van El Plan
Sistemático de Robo de Bebés.
Valerie Dobbelaere Pagina 9
Deel II: Historische context: ‘La Última Dictadura Militar Argentina’ (1976-1983)
1. Inleiding
De ‘laatste’ Argentijnse militaire dictatuur kan gerust één van de zwartste hoofdstukken uit de
geschiedenis van het Zuid-Amerikaanse land genoemd worden. De periode tussen 1976 en
1983 was echter niet de eerste keer waarin een militaire junta tijdelijk de macht nam: alleen al
tussen 1930 en 1976 vonden niet minder dan vijf staatsgrepen plaats. Deze laatste coup
onderscheidde zich echter van de vorige vijf door de uitgesproken rol die de Fuerzas Armadas
-het Argentijnse leger- nu op zich nam: het leger zorgde er niet alleen voor dat er een eind
werd gemaakt aan de constitutionele regering van Isabelita Perón1, maar had tegelijkertijd de
ambitie om grondig schoonmaak te houden in de Argentijnse samenleving2
.
2. Hoe is het zo ver kunnen komen? 2.1. Voorgeschiedenis
De jaren die voorafgaan aan de staatsgreep van 1976 werden vooral gekenmerkt door
algemene chaos, veroorzaakt door de economische crisis van de beginjaren ‘70, instabiliteit
op regeringsvlak en een enorme toevloed aan politiek geweld.
2.1.1. Economisch dieptepunt
1 María Estela Martínez de Perón, algemeen gekend onder haar populaire naam Isabelita Perón, was de derde echtgenote van ex-president Juan Domingo Perón en regeerde na diens dood in 1974 over het Argentijnse volk tot ze op 24 maart 1976 werd afgezet via een militaire staatsgreep. Verder wordt ook nog toegelicht hoe de toenmalige weduwe van Juan Domingo Perón werd verdacht van medeverantwoordelijkheid voor de verdwijningen door de decreten te ondertekenen in 1975 die het leger de toestemming gaf om op te treden tegen de subversieve elementen. 2 “Este golpe militar se diferenció de los anteriores en una cuestión fundamental: el rol asumido por la fuerzas armadas. […] En marzo 1976 la ideología del golpismo fue todavía más revolucionaria, ya que se estableció de modo abierto un gobierno de las fuerzas armadas […], a lo que se agregó el propósito de producir un cambio profundo que refundara por completo la sociedad argentina.” (Lvovich, 2008, p.15)
Valerie Dobbelaere Pagina 10
Na een periode van ballingschap in buurland Paraguay te hebben doorgebracht, verscheen de
nog steeds erg populaire Juan Domingo Perón3 in 1973 terug op het Argentijnse politieke
toneel. Wanneer hij op 23 september van datzelfde jaar voor de derde maal als president van
Argentinië werd verkozen, voerde Perón, met Isabelita aan zijn zijde als vicepresidente, een
economisch hervormingsplan door. In dit akkoord werd overeengekomen om de prijzen en
salarissen gedurende een periode van twee jaar te bevriezen. Na de eerste tijdelijke successen,
moest deze maatregel na een tiental maanden echter worden herzien, aangezien de
meerderheid van de ondernemers hun prijzen toch begon aan te passen4
. De economie
stagneerde aanvankelijk, maar door de gevolgen van de internationale oliecrisis van 1973 ging
het alleen maar bergaf: na de nooit eerder geziene stijging van de olieprijzen op wereldwijd
vlak, krijgt Argentinië het hard te verduren, net als vele andere landen, tijdens een periode van
inflatie en enorme stijging van de staatsschuld:
“La inflación se acelaraba a pesar de los intentos desesperados y más o menos ortodoxos de controlarla. Entre marzo de 1975 y marzo de 1976, los precios subieron el 566,3%, y para el año siguiente se pronosticaba un aumento de por lo menos el 800%. […] El déficit público acumulado a lo largo del año alcanzó un récord histórico: 12,6% del PBI. La reedición de la fórmula ortodoxa que intentó como última carta el ministro Emilio Mondelli, a comienzos de 1976, fue aún más perjudicial para los salarios y prácticamente inocua para el resto de la economía. El mes de marzo regristró lo que sería, por bastante tiempo, otro récord histórico y lo más cercano a la hiperinflación: 56%. Se temía que el país entrara en cualquier momento en cesación de pagos pues las reservas internacionales estaban ya agotadas.” (Novaro & Palermo, 2003, p. 17)
In bovenvermeld citaat illustreren Marcos Novaro en Vicente Palermo aan de hand van een
aantal cijfergegevens hoe Argentinië aan de vooravond van de militaire coup zijn economisch
dieptepunt bereikte: prijzen die stijgen tot 566,3%, vervolgens het begrotingstekort dat in
1976 het historisch record van 12,6% van het bruto binnenlands product bereikt en de
mislukte pogingen van Emilio Mondelli5 die met zijn heruitgave van de orthodoxe formule de
situatie begin 1976 tevergeefs probeerde recht te trekken, met een nieuw historisch record van
56% als gevolg.6
2.1.2. Politieke instabiliteit
3 Juan Domingo Perón werd op 24 februari 1946 als president van Argentinië verkozen. 4 Bron: http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={edcdaa61-3ccf-4e1d-972e-bbab1ddfc63a} 5 Emilio Mondelli was de laatste Minister van Economie onder het bewind van Perón en in 1975 tevens President van de Centrale Bank van de Argentijnse Republiek (Banco Central de la República Argentina) 6 Bron: http://diario.elmercurio.cl/detalle/index.asp?id={edcdaa61-3ccf-4e1d-972e-bbab1ddfc63a}
Valerie Dobbelaere Pagina 11
Behalve op economisch, kan er vooral ook op politiek vlak in het Argentinië van 1976 van
een erg onstabiele situatie worden gesproken: niet alleen wisselden militaire dictaturen en
constitutionele republieken elkaar sinds 1930 in een sneltempo af, maar ook de peronisten
verdelen zich, sinds Perón in 1955 werd afgezet en verbannen naar Paraguay, onderling steeds
meer in een links en een rechts kamp. Zoals verder nog uitgebreider wordt beschreven, nemen
deze interne conflicten steeds meer toe na de herverkiezing van Perón in 1973 en vooral
wanneer echtgenote Isabelita noodgedwongen, na de dood van haar man op 1 juli 1974, het
roer overnaù. Ondanks de slechte tijden, werd de grondwettelijke regering van Isabelita Perón
over het algemeen als zeer zwak gekenmerkt. Wanneer er bijvoorbeeld een aantal keer van
Minister van Economie werd gewisseld zonder bevredigend resultaat, verloor de Presidente
de steun van zowel de militaire aanvoerders als van de meest invloedrijke ondernemers uit het
land. Concepten als ‘chaos’ en ‘vacío de poder’7
werden dan ook steeds vaker aan haar
regering gelinkt.
2.1.3. Politiek geweld
Een derde factor die ervoor zorgde dat Argentinië zich rond 1976 in een staat van extreme
chaos bevindt, was het steeds feller oplaaien van politiek geweld. Volgens Novaro en Palermo
(2003) werd er in dagblad La Opinión opgetekend dat er in de maand maart één politieke
moord per vijf uur plaatsvond en er gemiddeld elke drie uur een bom ontplofte.8
De Argentijnse maatschappij werd echter niet van vandaag op morgen door dit politiek
geweld overmeesterd. Naar analogie met andere Latijns-Amerikaanse landen verenigden er
zich ook in het Argentinië van de jaren ‘60 een aantal guerrillagroepen die gewapende acties
als enige middel zagen om de noodzakelijke sociale revolutie teweeg te brengen. (Calveiro,
2008, pp. 14-15)
Vooral in het begin van de jaren ’70 werden de jongere generaties grootgebracht in een
periode waarin vele gewelddadige gebeurtenissen elkaar in een sneltempo opvolgden. De
7 Gezagsvacüum 8 “El diario La Opinión informó, ese mismo mes de marzo, que por esos días se registraba un asesinato político cada cinco horas, y cada tres estallaba una bomba. En diciembre se habían contabilizado, según el matutino, 62 muertes originadas en la violencia política. En enero ascendieron a 89 y llegaron a 105 en febrero, la mayor parte de ellas provocadas por bandas militares que recorrían la calles blandiendo sus armas ante la vista aterrada de los transeúntes y el silencio cómplice de las autoridades.” (Novaro & Palermo, 2003, pp. 17-18)
Valerie Dobbelaere Pagina 12
toenmalige jongerensectie van de peronistische beweging, de ‘Juventud Peronista’9, zag
zichzelf dan ook, zoals Pilar Calveiro (2008) in haar werk Poder y desaparición beschrijft, als
de avant-garde die de weg naar een betere maatschappij vrijmaakt, een maatschappij waar een
grotere sociale rechtvaardigheid, een betere verdeling van de rijkdom en politieke participatie
centraal staan. Om dit doel te bereiken, bleken gewapende acties voor deze zelfverklaarde
avant-garde het enige middel en hiervoor waren ze bereid zichzelf op te offeren10
, met
volgend welgekend citaat van President Perón in het achterhoofd:
“La dictadura que azota a la patria no ha de ceder en su violencia sino ante otra violencia mayor.”11
Ook voor andere guerrillabewegingen, zoals Montoneros12 en de ERP13
Bij de aanvang van de dictatuur in 1976 zijn de meeste guerrillabewegingen echter intern
verzwakt en grotendeels ontbonden. Het ‘andere kamp’, waar vooral de Alianza
Anticomunista Argentina, of kortweg Triple A, en de Fuerzas Armadas
, heiligt het doel de
gewelddadige middelen. Tussen 1970 en 1974 koos de guerrilla zijn politieke doelwitten nog
zorgvuldig uit, maar naar gelang de militaire acties tegen deze terreur worden opgedreven,
vervaagt de politieke boodschap van de guerrillagroepen en wordt deze steeds meer
ingepalmd door louter gewelddadige acties. Zowel de ERP als de Montonerosbeweging en
hun respectievelijke legers beschouwen zichzelf alsonoverwinnelijk en zijn ervan overtuigd
dat ze ‘het andere kamp’ omver zullen krijgen. (Calveiro, 2008, p. 16)
14
9 De Juventud Peronista of de Peronistische Jeugd werd in 1957 opgericht.
toe behoren, maakt
er namelijk al sinds 1973 hun werk van om de guerrilla organisaties te bestrijden.
Bron: Officiële Website Juventud Peronista-beweging URL: http://www.jp.org.ar/ [Geconsulteerd op 2 maart 2010] 10 Deze jongeren waren volgens Pilar Calveiro vooral op zoek naar een betere maatschappij: “¿Qué pretendían? Desde la izquierda o el peronismo buscaban, básicamente, una sociedad mejor. En el lenguaje de la época, ‘la patria socialista’ quería decir, sustencialmente, mayor justicia social , mejor distribución de la riqueza , participación política. Pretendían ser la vanguardia que abriría el camino, aun a costo de su propio sacrificio, para una Argentina más incluyente.” (Calveiro, 2008, p. 16) 11 Vertaling ‘De dictatuur die ons vaderland treft, moet haar eigen geweld niet opgeven, maar wijken voor een nog groter gewelddadigheid.’ (Calveiro, 2008, p. 15) 12 De Montonerosbeweging was in oorsprong een Argentijnse urbanistische guerrillagroepering die vooral actief was in de jaren ’60 en ’70. Bron: Website El Historiador URL: http://www.elhistoriador.com.ar/articulos/los_70/montoneros.php [Geconsulteerd op 2 maart 2010] 13 El Ejército Revolucionario del Pueblo (ERP) was als guerrillabeweging van marxistische strekking vooral actief vanaf de jaren ’70 tot ze in 1975 door de Operatie in Tucumán vrijwel volledig ontmanteld werd. 14 De ‘Fuerzas Armadas’ is een verzamelnaam voor de verschillende strijdkrachten van een bepaalde staat. In Argentinië bestaan deze uit ‘el Ejército’ (landmacht), ‘la Armada’ (ook wel ‘la marina’ genoemd; zeemacht) en ‘la Fuerza Aérea’ (ook wel ‘la aeronáutica’ genoemd; luchtmacht). Naar deze drie strijdkrachten wordt vaak
Valerie Dobbelaere Pagina 13
Wanneer Perón de verkiezingen van 23 september 1973 wint, vindt er een serieuze toename
van interne conflicten binnen de peronistische beweging plaats, waarop de rechtervleugel van
de beweging zelfs beslist zich af te scheuren van de linkse peronisten. Twee dagen later wordt
Rucci vermoord door aanhangers van de Montonerosbeweging, de spreekwoordelijke druppel
die de rechtse peronisten aanzet tot het groeperen van een aantal clandestiene doodseskaders
onder de naam Alianza Anticomunista Argentina15. Op 1 oktober 1973, 6 dagen na de moord
op Rucci, wordt de officiële akte ter oprichting van Las Tres A opgetekend tijdens een
bijeenkomst voorgezeten door Perón himself en verder bijgewoond door Vicepresident Raúl
Lastiri en de ministers van binnenlandse zaken Benito Llambi en Sociaal Welzijn José López
Rega. In de akte wordt onder andere uitgelegd dat de oprichting van de Alianza noodzakelijk
is ter bescherming van de regering en hierbij elke actie die haar werking belemmert, vooral uit
extreem-linkse hoek, moet worden onderdrukt. De regering hoopt op die manier de linkse
terreur in te binden. Na de dood van Perón op 1 juli 1974 neemt het gewelddadige optreden
van de Triple A tegen de ‘grupos marxistas terroristas y subversivos’ fel toe en wordt zelfs
door opvolgster Isabelita Perón de praktijk van persoonsverdwijningen heimelijk16
gerefereerd met de term ‘Las Tres Armas’. Naast ‘Las Tres Armas’, worden bij de ‘Fuerzas Armadas’ ook de ‘Policía Federal Argentina’ gerekend: dit zijn de ‘Fuerzas de Seguridad’ of ordediensten, te situeren op federaal niveau.
toegestaan.
In totaal werden er in de periode van eind 1973 tot aan de vooravond van de staatsgreep op 24
Bron: Officiële website Ministerie van Defensie van de Republiek Argentinië URL: http://www.mindef.gov.ar/ [Geconsulteerd op 2 maart 2010] 15 De Alianza Anticomunista Argentina (AAA of Triple A) werd op 1 oktober 1973 opgericht om als clandestiene, paramilitaire organisatie op te treden tegen het steeds feller toenemende extreem-linkse geweld. Hoewel het merendeel van de geschiedkundigen toenmalig Minister van Sociaal Welzijn José López Rega aanduidt als grondlegger van deze beweging, is echter duidelijk dat dit project werd gerealiseerd met medeweten van Juan Domingo Perón en diens echtgenote Isabelita. Bron: Diario Gente, 11 juni 2010 URL: http://www.gente.com.ar/nota.php?ID=12439 [Geconsulteerd op 13 juni 2010] 16 Volgende twee decreten werden door Presidente Isabel Perón ondertekend nog voor de militaire staatsgreep van 24 maart 1976. Ze werden, ruim acht jaar nadat ze waren opgesteld, bij het grote publiek bekendgemaakt nadat ze verschenen in dagblad La Prensa op 24 september 1983: “Decreto 261 de 5 de febrero de 1975. Artículo 1: Ejecutar las operaciones militares que sean necesarias a efectos de neutralizar y/o aniquilar el accionar de los elementos subversivos que actúan en la provincia de Tucumán. Decreto 2772 de 6 de octubre de 1975. Artículo 1: Las Fuerzas Armadas bajo el Comando Superior del Presidente de la Nación que será ejercido a través del Consejo de Defensa procederán a través del Consejo de Defensa procederán a ejecutar las operaciones militares y de seguridad que sean necesarias a efectos de aniquilar el accionar de los elementos subversivos en todo el territorio del país.” Bron: Website Nunca Más URL: http://www.nuncamas.org/document/document.htm [Geconsulteerd op 15 mei 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 14
maart 1976 in het hele land meer dan 600 ontvoeringen en moorden uitgevoerd door de
paramilitaire AAA.17
2.2. Militaire coup als ‘proyecto de salvataje’
Zoals hierboven beschreven was Argentinië, in de periode die vooraf ging aan de staatsgreep,
terechtgekomen in een spiraal van economische regressie, sociale conflicten en politiek
geweld. De ene staking volgde de andere op en de gewapende confrontaties tussen links en
rechts laaiden hoog op. Het leger, dat onder leiding van generaal Jorge Rafael Videla steeds
meer autonomie verworven had, geloofde niet in een institutionele uitweg voor deze crisis,
vond dat het welletjes was geweest en besloot dat het hoog tijd was om het land te redden. In
zijn kerstboodschap van 1975 stelde Videla al een ultimatum aan de regering van María
Estela Martínez de Perón18. Ondertussen wonnen de Fuerzas Armadas aan eigen politieke
kracht en verloren de economisch machtige groepen de volledige controle over het politieke
systeem, zodat het leger haar toegang tot de regering zowaar kon onderhandelen met de
belangrijkste sectoren van het land. Op die manier bouwden de Fuerzas Armadas snel een
steeds uitgebreider netwerk van vertrouwelingen op tot ze op 24 maart 1976 effectief de
macht overnemen en de Argentijnse maatschappij zo redden uit de diepe crisis waarin ze
verzeild was geraakt. Bij het ochtendgloren van diezelfde bewuste dag werd via de grootste
mediakanalen aan het ganse land bekendgemaakt dat een militaire junta, bestaande uit de
respectievelijke aanvoerders van elk van de drie strijdkrachten, namelijk Jorge Rafael Videla
van het leger, Orlando Ramón Agosti van de landmacht en Emilio Eduardo Massera,
aanvoerder van de marineofficiers19
17 Cijfer Conadep. (1984). Nunca Más. Informe de la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas. Buenos Aires: Eudeba
, het bestuur over het Argentijnse volk in handen had
genomen en dit met als doel ‘de orde te herstellen, openbare instanties te herorganiseren en de
Elektronische versie: http://www.nuncamas.org/investig/articulo/nuncamas/nmas0001.htm [Laatst geconsulteerd op 25 juli 2010] 18 “Con su mensaje navideño de 1975, el comandante en jefe del Ejército, general Jorge Rafael Videla, había enviado desde Tucumán un ultimatum a las autoridades constitucionales: no bastaba haber ampliado el teatro de operaciones de la ‘guerra antisubversiva’ a todo el territorio nacional, ni haber colocado a las fuerzas de seguridad bajo control operacional de las Fuerzas Armadas, ni designado a general en actividad al frente de la Policía Federal y de la Secretaría de Informaciones del Estado; el gobierno debía purificarse de ‘la inmoralidad y la corrupción […] la especulación política, económica e ideológica’ o sería desplazado.” (Novaro & Palermo, 2003, p. 18) 19 “La junta militar se conformó con los comandantes de cada una de las fuerzas armadas: Jorge Rafael Videla por el ejército, Emilio Eduardo Massera por la marina y Orlando Ramón Agosti por la aeronáutica, y delegó el cargo de presidente de la Nación en el jefe del ejército.” (Lvovich, 2008, p.15)
Valerie Dobbelaere Pagina 15
ideale omstandigheden te creëren voor de terugkeer van een authentieke democratie’ -zo
luidde het officieel. (Novaro & Palermo, 2003, pp. 19-20)
Aanvankelijk is het de bedoeling dit drieledige bestuur te behouden om een al te grote
centralisatie van de macht in één persoon tegen te gaan, maar uiteindelijk wordt Videla op 29
maart 1976 toch als de grote aanvoerder van het land aangesteld. In 1980 wordt hij opgevolgd
door Roberto Eduardo Viola. De militairen nemen niet alleen het volledige politieke bestuur
over, maar nemen ook op juridisch vlak de touwtjes in handen: ook de rechterlijke macht
wordt volledig bij hun bestuur ingelijfd en de leden van de Corte Suprema20
Al deze als tijdelijk voorgestelde maatregelen maken deel uit van het ‘proyecto de salvataje’
of reddingsproces dat de militairen officieel tot ‘Proceso de Reorganización Nacional’
benoemen.
worden door de
militaire junta aangeduid. (Raggio & Salvatori, 2009, pp. 14-15)
3. Het Proces van Nationale Reorganisatie
Zoals al eerder vermeld, was de coup van 24 maart 1976 de laatste in een lange reeks van
staatsgrepen die de dynamische Argentijnse politiek in de 20e eeuw rijk is. In tegenstelling tot
de boodschap die officieel werd meegedeeld, zou het deze keer niet zomaar om een tijdelijke
maatregel gaan. Volgens Hugo Vezzetti onthaalde de Argentijnse menigte het nieuws over de
staatsgreep over het algemeen eerst met opluchting, maar besefte ze dan echter nog niet hoe
het woord ‘reorganisatie’ inhoudelijk precies zou worden ingevuld. Er zou niet enkel worden
ingegrepen op institutioneel vlak, maar de hele natie zou aan een grondige zuiveringsbeurt
worden onderworpen die zou leiden tot de nodige sociale en politieke renaissance. (Vezzetti,
2002, p. 55) Het zogenaamde ‘Proces van Nationale Reorganisatie’ onderscheidde zich
namelijk niet alleen in duur en door het teweegbrengen van de sociale veranderingen van de
voorgaande Argentijnse dictaturen, maar vooral ook door de enorme omvang en wreedheid
van de politieke repressie die de militairen hanteerden om die vooropgestelde ideale
maatschappij te kunnen bereiken.
20 De Corte Suprema de Justicia de la Nación República Argentina is ’s lands opperste gerecht of hoogste rechtsinstantie. Bron: Officiële website Corte Suprema URL: http://www.csjn.gov.ar/ [Geconsulteerd op 30 maart 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 16
In wat volgt, wordt via het overlopen van een aantal deelaspecten van de militaire dictatuur
duidelijk dat het ‘Proces’ veel meer impliceert dan ‘de orde herstellen, openbare instanties
herorganiseren’ en het niet echt de bedoeling is om de terugkeer naar de ‘authentieke
democratie’ voor te bereiden. Via het overlopen van de verschillende fases die het concept
‘macht’ aannam in haar evolutie tijdens het dictatoriale regime wordt duidelijk wat voor
enorme impact het ‘proces’ had op de Argentijnse samenleving: er overheerste een bepaalde
ideologie en deze werd niet alleen intact gehouden door extreme sociale controle en culturele
censuur door te voeren, maar ook door over te gaan tot politieke repressie, waarvan het Plan
Sistemático de Robo de Bebés kan tellen als extreem voorbeeld.
3.1. Evolutie van het concept macht binnen het ‘Proces’
3.1.1. Binaire logica: van twee kampen naar slechts één totalitaire werkelijkheid
In haar werk Poder y Desaparición onderwerpt Pilar Calveiro het concept ‘macht’ aan een
uitgebreide analyse en onderzoekt ze vooral welke afschuwelijke vormen het machtsgebruik
tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur aannam.
In één van de belangrijkere punten van haar analyse legt Calveiro uit hoe totalitaire regimes
een binaire kijk op de wereld hebben en ‘de maatschappij’ volgens deze logica dan ook
grotendeels is opgedeeld in twee kampen, namelijk het ‘eigen’ dat lijnrecht tegenover het
‘ander’ staat. Het autoritair gedachtengoed impliceert hierbij niet alleen dat de visies op de
realiteit herleid zijn tot twee categorieën, maar omvat bovendien het idee dat het ‘andere’, het
‘vreemde’ een bedreigend gevaar vormt, een gevaar dat uiteindelijk moet worden uitgeroeid.
(Calveiro, 2003, p. 88) Het is duidelijk dat in het Argentinië van begin 1976 het linkse kamp
van de guerrillaorganisaties tegenover het rechtse kamp en haar ‘terrorismo de estado’ staat,
maar er vanaf de coup slechts plaats is voor dé enige en totale werkelijkheid, opgelegd door
de militaire junta onder de vorm van het ‘Proces van Nationale Reorganisatie’. Maar, zoals
Calveiro stelt aan de hand van de uitdrukking ‘Siempre hay una hoja que se escapa y vuela
bajo el sol’21
21 Vertaling: ‘Er is altijd een blad dat ontsnapt en wegvliegt onder de zon’ - Bron: Pilar Calveiro, 2008, p. 24
, is deze zogezegde enige, totale werkelijkheid, altijd slechts één van de vele
beweringen, zelfs in de meest gelijkvormige totalitaire regimes. (Calveiro, 2003, p. 24) Het
gevormde gevaar van alles wat aan deze opgelegde bewering ontsnapte, moest dus door de
Valerie Dobbelaere Pagina 17
Fuerzas Armadas worden begrensd, waarvoor men mechanismen gebruikte die varieerden van
verschillende types censuur en sociale controle tot extreme vormen van politieke repressie.
3.1.2. Sociale controle en culturele censuur
In hun lijvig naslagwerk over de laatste Argentijnse militaire dictatuur halen sociologen
Novaro en Palermo volgend fragment uit de ‘Acta de objetivos’22
aan, gepubliceerd in La
Nación op 25 maart 1976:
“[…] vigencia de los valores de la moral cristiana, de la tradición nacional y de la dignidad del ser argentino; […] vigencia de la seguridad nacional, erradicando la subversión y las causas que favorecen su existencia; […] relación armónica entre el estado, el capital y el trabajo, con fortalecido desenvolvimiento de las estructuras empresariales y sindicales, ajustadas a sus fines específicos; […] conformación de un sistema educativo […] que sirva efectivamente a los objetivos de la Nación; […] ubicación internacional en el mundo occidental y cristiano […].” (Novaro & Palermo, 2003, pp. 19-20)
Hieruit blijkt onder andere dat de ‘christelijke moraal’, ‘de nationale traditie’ en de
‘waardigheid van Argentijnse burgers’ als belangrijke voorwaarden voor ‘het Proces’ naar
voren worden geschoven. Om deze opgedrongen realiteit en vooral de nationale veiligheid23 te
garanderen, achten de generaals het noodzakelijk om de subversieve gedachte24 op elke
niveau van de Argentijnse samenleving te weren. Niet alleen het onderwijs25, het culturele
leven26 en de media27
22 De ‘Acta de objetivos’ gepubliceerd op 25 maart 1976 in dagblad La Nación kondigde het, door de militairen zelf uitgeroepen, Proces van Nationale Reorganisatie en haar doelen aan: het herstellen van de openbare orde, het herorganiseren van openbare instituries en het creëren van de nodige voorwaarden voor de terugkeer van de authentieke democratie. Hoe de openbare orde er dan wel moest uitzien en welke deze noodzakelijke omstandigheden moesten zijn, werd ook door de militaire top duidelijk gemaakt in de ‘Acta de objetivos’. (Novaro & Palermo, 2003, p. 20)
werden met argusogen gevolgd, maar bovendien werd er ook
23 Cf. infra (‘Órdenes secretas antisubversivas del Ejército Argentino’) 24 Cf. supra 25 De laatste Argentijnse militaire dictatuur had een enorme invloed op het dagelijkse leven in het onderwijs. Belangrijke elementen uit de militaire ideologie werden fel benadrukt: ‘autoriteit’, ‘rituelen’ en ‘bureaucratie’ waren sleutelelementen voor de organisatie van het onderwijs en er werd ook zoveel mogelijk getracht om het gedrag en ideologie van de leerlingen en leerkrachten binnen de nodige lijntjes te houden. Om deze controle op een efficiënte manier te kunnen doorvoeren, werd bijvoorbeeld al twee dagen na de coup de resolutie n°08/76 ondertekend waarin een aantal militaire afgevaardigden werden aangeduid die aan het hoofd kwamen van het bestuur op elk onderwijsniveau. Bron: Legarralde, M. (2009). La educación durante la última dictadura militar. In S. Raggio & S. Salvatori, (Eds.), La última dictadura militar en Argentina (pp. 47-48). Rosario: Homo Sapiens Ediciones. 26 Het effect van een bepaalde ideologie op de intellectuele en literaire productie is allesbehalve te onderschatten. Na de militaire coup van 24 maart 1976 werden verschillende autoritaire mechanismen ingeschakeld ter controle van de Argentijnse culturele productie. De culturele censuur, die zich al tijdens de voorbije dictaturen systematisch had opgebouwd, verstevigde haar positie en evolueerde tot het opleggen van een bepaald cultureel model: wat niet voldeed aan de conservatieve waarden van de militairen werd zo snel mogelijk weer verbannen. Professoren, schrijvers, journalisten, filosofen en andere intellectuelen werden nauwlettend in het oog gehouden. Elke culturele stap die niet in de richting van het ‘opgelegde christelijke en westerse kompas’ wees, was een
Valerie Dobbelaere Pagina 18
afgerekend met al te nauwe banden in de gemeenschap. Behalve het voetbal, werden alle
openbare evenementen sinds de staatsgreep door de junta verboden. Stakingen, vakbonden en
alle andere collectieve overlegorganen zoals politiek getinte studentenverenigingen en
coöperatieve organisaties werden afgeschaft, met als doel alle politieke en sociale sectoren
voor eens en altijd te disciplineren onder het gezag van de nieuwe, militaire orde. (Novaro &
Palermo, 2003, pp. 22-23)
3.1.3 Politieke repressie
No hay poder sin represión pero, más que eso, se podría afirmar que la
represión es el alma misma del poder (Pilar Calveiro)
Om het behoud van de macht en het ultieme gezag zo goed mogelijk te kunnen verzekeren,
gaan de militairen nog een stap verder in de evolutie naar een gedisciplineerde maatschappij.
Men wil de Argentijnse burgers niet alleen ‘heropvoeden’, maar ook zuiveren van de ‘rotte
appels’. Hiervoor creëert het leger als het ware het beeld van de ‘subversieve’ en roept zelfs
openlijk de oorlog tegen haar uit. Een ‘vuile oorlog’, waar verdwijningen en
concentratiekampen bij de belangrijkste repressiemechanismen van de dictatoriale macht
mogen worden gerekend.
a) Creación del subversivo
Om een oorlog te ontketenen, is er nood aan een vijand. De vijand die de militaire junta voor
ogen hield, behoorde tot het ‘andere’ kamp en werd algemeen het ‘subversieve element’
reden om hen uit de weg te ruimen en de maatschappij zo te behoeden voor ‘andere’ ideëen. Bron: Delgado, V., Merbilháa, M., Principi, A., Rogers, G. & Pujol, S. (2009). Censura cultural y dictadura. In S. Raggio & S. Salvatori, (Eds.), La última dictadura militar en Argentina (pp. 69-86). Rosario: Homo Sapiens Ediciones. 27 Ter illustratie van de mediacensuur die werd toegepast tijdens de dictatuur van 1976, worden verder nog de ‘avisos’ aangehaald die op grote schaal via de belangrijkste televisie-en radiokanalen werden verspreid, alsook the ‘case Roberto Walsh’, Argentijns journalist die werd vermoord omwille van zijn kritische uitlatingen over het dictatoriaal regime. Door het publiceren van zijn openlijke brief aan de junta militar ging Walsh in tegen het ‘comunicado n°19’ dat de junta op 24 maart 1976 liet verspreiden en waarin duidelijk werd gemaakt dat wie inging tegen de ideëen of activiteiten van de Fuerzas Armadas onmiddellijk tot 10 jaar lang opgesloten zou worden. De militairen regeerden effectief met ijzeren hand over al wat in de pers verscheen en manipuleerden de grote massa via de belangrijkste mediakanalen. Bron : Gassman, C. (2009) Los medios de comunicación y la dictadura (1976-1983). In S. Raggio & S. Salvatori, (Eds.), La última dictadura militar en Argentina (pp. 87-106). Rosario: Homo Sapiens Ediciones.
Valerie Dobbelaere Pagina 19
genoemd. Maar wie er precies tot deze subversieve categorie moest worden gerekend, was
onduidelijk. Dit blijkt onder andere uit volgende verklaring van Videla:
“Todo individuo que pretenda trastornar estos valores fundamentales es un subversivo, un enemigo potencial de la sociedad y es indispensable impedirle que haga daño.”28
De predictatoriale betekenis van het ‘subversieve’ concept, sterk gerelateerd aan
guerrillagroeperingen en haar dichte omgeving, vervaagt sinds de militaire coup van 1976
stap voor stap. Naast politieke militanten of leden van vakbonden die op één of andere manier
konden worden gelinkt aan de guerrilla, werd nu elke politieke groep, oppositiepartij en om
het even welke vereniging ter verdediging van de mensenrechten als subversief bestempeld.
(Calveiro, 2008, p. 90) Elk individu die de ‘verkeerde’ boeken las, ‘foute’ vrienden had of in
het bezit was van ‘verdachte’ telefoonnummers werd als potentiële vijand beschouwd29. De
militairen vonden het dan ook belangrijk de Argentijnse burgers te waarschuwen voor ‘de
vijand’, waarvoor ze een soort van herkenbaar profiel creëerden. Het door hen beschreven
archetype onder de subversieven dient buitenlandse, over het algemene communistische,
belangen en is hiervoor bereid een bloederige, gevaarlijke strijd aan te gaan. Verder draagt de
de subversieve geen familienormen noch andere belangrijke morele opvattingen hoog in het
vaandel: ze trouwden over het algemeen niet, wisselden vaak van partner en verwaarloosden
hun kinderen. Ook de vrouwen van het ‘subversieve kamp’ werden niet gespaard. Zij genoten
zogenaamd een veel te grote seksuele vrijheid, waren slechte huismoeders en enorm
dominant. Het was zelfs niet ongewoon om fysieke eigenschappen aan deze vijand toe te
schrijven en zo werden bijvoorbeeld personen met een baard bijna automatisch gerelateerd
aan het tegenovergestelde gedachtengoed. (Calveiro, 2008, p. 94). Dankzij verschillende
‘avisos’, wijdverspreid via kranten of televisiespotjes30, werd de bevolking gewaarschuwd
voor deze ‘valse profeten’31
28 Citaat Videla, teruggevonden in volgend fragment over de betekenis van ‘la subversión’ en ‘el enemigo subversivo’: “Alguna vez el Herald se pregunta ásperamente a qué se le llama subversión, siendo que las FF.AA. esconden la identidad exacta del enemigo subversivo. Y es que, como se ha dicho, la Voz Tonante llama subversión a un ente gaseoso y maléfico, una hidra capaz de adoptar múltiples formas, cada cual más perversa y ponzoñosa. El discurso es vastamente conocido: ‘Todo individuo que pretenda trastornar los valores fundamentales es un subversivo, un enemigo potencial de la sociedad y es indispensable impedirle que haga daño.’ Lo dice Videla, el que no es fanático, al semanario L’Express.” (Blaustein & Zubierta, 2006, p. 46)
.
29 Cf. informele gesprekken 30 Voor de documentaire Propaganda Negra uit 2006, verzamelden studenten en docenten van de Universidad Nacional de Lomas de Zamora, onder leiding van regisseur Julio Rivero, een enorme hoeveelheid aan reclameadvertenties en propaganda uit de periode van de dictatuur. Verschillende ‘avisos’ of waarschuwingen aan de Argentijnse burgers worden afgewisseld met getuigenissen, onder andere over censuur van bijvoorbeeld
Valerie Dobbelaere Pagina 20
Het concept ‘subversieve element’ werd uiteindelijk vrij breed ingevuld, wat bijvoorbeeld ook
te zien is aan de lijsten met vermiste burgers opgenomen in het rapport Nunca Más32 dat in
1984 door de speciaal opgerichte Commissie ‘CONADEP’33 werd opgemaakt. Belangrijke
groepen die hierin werden opgenomen zijn journalisten, professoren, advocaten en
corporatisten. Deze laatste groep bijvoorbeeld alleen al vertegenwoordigde 30,2% van de bij
de CONADEP aangegeven ‘detenidos-desaparecidos’34. Verder zijn er zelfs getuigenissen van
arrestaties van personen met een handicap terug te vinden.35
journalist Eduardo Blaustein. Op die manier wil Julio Rivero de controle-en repressiemechanismen blootleggen die de laatste militaire dictatuur op de Argentijnse samenleving uitoefende via publiciteit, de geschreven pers en culturele censuur in het algemeen. 31 Ook op het einde van de dictatuur blijven de militairen waarschuwen voor ‘valse profeten’ zoals bijvoorbeeld te zien is in de televisiespot ‘Aviso: Falsos Profetas’ die in 1982 werd verspreid. Beelden van betogingen, oproer en gemaskerde mannen worden ondertiteld met volgende boodschap: ‘En momentos de crisis aparecen los falsos profetas. No se deje utilizar.’ (Propaganda Negra, 2006, Julio Rivero) 32 Nunca Más is de titel van het rapport dat de CONADEP of Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas opmaakte en beëindigde op 20 september 1984. Het rapport werd opgemaakt met als doel om een duidelijker beeld te schetsen rond de feiten die zich afspeelden tijdens de Argentijnse dictatuur van 1976 tot 1983. Op dit rapport wordt verder ingegaan in deel II. 33 De CONADEP of de Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas werd aan de hand van het ‘decreto 187’ opgericht door de wettelijke macht (Poder Ejecutivo Nacional) op 15 december 1983. Ernesto Sábato werd verkozen als voorzitter van deze Nationale Commissie voor het Verdwijnen van Personen. Bron: Tekst van het Decreet 187/83: ‘Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas’ URL: http://www.derechos.org/ddhh/arg/ley/conadep.txt [Geconsulteerd op 10 maart 2010] 34 Bron: volgend fragement uit Nunca Más (1984) van de Conadep: “El 30,2 % de los detenidos-desaparecidos denunciados en la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas son obreros, y el 17,9 %, empleados (del 21 % que representan los estudiantes, uno de cada tres trabajaba). En el punto 2 (denominado «Misión») del decreto secreto 504/77 (Continuación de la Ofensiva contra la Subversión), que reemplaza y ordena incinerar la Directiva 222/76 (Operación Piloto en el Ámbito Industrial), se lee el siguiente texto: «El Ejército accionará selectivamente sobre los establecimientos industriales y empresas del Estado, en coordinación con los organismos estatales relacionados con el ámbito, para promover y neutralizar las situaciones conflictivas de origen laboral, provocadas o que pueden ser explotadas por la subversión, a fin de impedir la agitación y acción insurreccional de masas y contribuir al eficiente funcionamiento del aparato productivo del país.» A su vez, el entonces Ministro de Trabajo, General Horacio Tomas Liendo, afirmaba: «...respecto de la subversión en el ámbito fabril, sabemos que ella intenta desarrollar una intensa y activa campaña de terrorismo e intimidación a nivel del sector laboral. Es necesario conocer el modo de actuar de la subversión fabril, para combatirla y destruirla. Ello se manifiesta por alguno de los procedimientos siguientes: el adoctrinamiento invididual y de grupo para la conquista de las clases obreras, colocándose a la cabeza de falsas reivindicaciones de ese sector.” 35 In De Vuelta a Casa – Historias de hijos y nietos restituidos (2008) heeft politiek journaliste Analía Argento verschillende getuigenissen verzameld van ex-medegevangen en familieleden van ‘detenidos-desaparecidos’ en op die manier het verhaal proberen reconstrueren van een tiental ontvoerde en later door andere families toegeëigende baby’s. In het hoofdstuk over Claudia Poblete wordt bijvoorbeeld verteld waarom haar biologische vader haar ‘Claudia’ wou noemen in volgend fragment over arrestaties van personen met een handicap: “La misma suerte de los treinta mil desaparecidos que se calcula hubo en el país corrieron militantes de la causa de inválidos y lisiados. Varios meses después de que tomara el poder la Junta Militar y Jorge Rafael Videla fuera designado presidente de facto, se ordenó el secuestro de muchos de ellos. El primer caso ocurrió el 21 de septiembre de 1976 en la provincia de Córdoba. El segundo tuvo lugar casi inmediatamente y fue el de Claudia Inés Grumberg, estudiante de Sociología que sufría de artritis deformante en todas sus articulaciones; dedos sin extensión, además de una renguera evidente luego de diez años de no poder caminar. Tres personas vestidas de civil la introdujeron en un Ford Falcon en plena vía pública, en Barracas. Hubo tres testigos de la escena. Los tres eran amigos de la joven. Uno de ellos era Poblete y esa fue la razón que lo decidió a llamar Claudia a su hija.” (Argento, 2008, pp. 26-27)
Valerie Dobbelaere Pagina 21
b) Plan Sistemático de Desaparición de Personas
La lógica binaria es una lógica paranoica, en donde el Otro pretende
mi destrucción y es lo suficientemente fuerte como para lograrla. Intenta ejercer sobre mí una dominación total, por ello su persecución también debe ser total.
(Pilar Calveiro)
De ellenlange lijsten die in het rapport Nunca Más werden opgenomen, bevatten niet zomaar
personen die illegaal werden aangehouden of zelfs openlijk werden vermoord omwille van
politieke redenen36. Repressievormen zoals folteringen en politieke moorden waren namelijk
niet ‘nieuw’ in het Argentinië van de jaren ’7037. Het gaat in het rapport van de CONADEP uit
1984 eerder om alle personen die zijn verdwenen zowel in de aanloop naar ‘het Proces’ als
tijdens de militaire dictatuur zelf. Sinds de dag van hun verdwijning tot de dag dat het rapport
verscheen, werd er niets meer van deze personen vernomen, noch werden hun menselijke
resten teruggevonden. Volgens Pilar Calveiro verschillen ‘verdwijningen’ fundamenteel van
andere politiek getinte misdaden. Calveiro benadrukt dat het grote onderscheid met een
politieke moord schuilt in het ontbreken van elk spoor van de misdaad: er kunnen dan wel
getuigenissen opduiken van de ontvoering en daarbij vermoed worden dat de opgepakte
nadien werd vermoord, maar er is geen lijk als materiaal bewijs dat getuigt van de misdaad.
(Calveiro, 2008, p. 26) Volgens artikel 2 van de International Convention for the Protection
of All Persons from Enforced Disappearance38
, ondertekend door 57 lidstaten op 6 februari
2007, wordt ‘gedwongen verdwijning’ als volgt gedefinieerd:
“For the purposes of this Convention, ‘enforced disappearance’ is considered to be the arrest, detention, abduction or any other form of deprivation of liberty by agents of the State or by persons or groups of
36 Cf. Het geval van Rodolfo Walsh, belangrijk Argentijns schrijver die slechts enkele uren na het verschijnen van zijn kritische brief aan de militaire junta openlijk in de straten van Buenos Aires werd vermoord. Bronnen: Klein, N. (2003). Argentinië ontwaakt uit zijn nachtmerrie. MO 2003 n°1. pp. 38-43; Carta Abierta de Rodolfo Walsh a la Junta Militar, 24 maart 1977: URL : http://www.literatura.org/Walsh/rw240377.html [Geconsulteerd op 14 januari 2010] 37 “En Argentina, su forma más tosca, el asesinato político, fue una constante; por su parte, la tortura adoptó una modalidad sistemática e institucional en este siglo, después de la Revolución del 30 para los prisionerso políticos, y fue una práctica constante e incluso socialmente aceptada como normal en relación con los llamados delincuentes comunes. El secuestro y posterior asesinato con aparición del cuerpo de la víctima se realizó, sobre todo a partir de los años setenta, aunque de una manera relativamente excepcional.” (Calveiro, 2008, pp. 25-26) 38 Bron: Website Verenigde Naties URL: http://www2.ohchr.org/english/law/disappearance-convention.htm [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 22
persons acting with the authorization, support or acquiescence of the State, followed by a refusal to acknowledge the deprivation of liberty or by concealment of the fate or whereabouts of the disappeared person, which place such a person outside the protection of the law.”
Zoals uit deze omschrijving blijkt, gebeuren ‘gedwongen verdwijningen’ met toestemming,
ondersteuning of medeweten van de Staat. Ook in Argentinië werden net voor de staatsgreep
door Isabela Perón in februari 1975 een aantal decreten ondertekend ter goedkeuring van de
Operativo de Independencia in Tucumán, waarbij het uitschakelen van de ‘bronnen van de
subversie’ werden toegestaan39. Ook tijdens de dictatuur werden geheime antisubversieve
orders40
“a) Operaciones contra elementos subversivos (R-C-9-1):
verspreid onder de militairen van het Argentijnse leger waaruit blijkt dat het
uitschakelen van de ‘subversieve elementen’ werd toegestaan:
4003 i): Aplicar el poder de combate con la máxima violencia para aniquilar a los delincuentes subversivos donde se encuentren. La acción militar es siempre violenta y sangrienta... El delincuente subversivo que empuñe armas debe ser aniquilado, dado que cuando las FFAA entran en operaciones no deben interrumpir el combate ni aceptar rendición.
4008: el ataque se ejecutará: a) Mediante la ubicación y aniquilamiento de los activistas subversivos.”
Uit deze orders blijkt duidelijk dat de top van het leger de militairen de opdracht gaf de
subversieve activisten te liquideren. Bovendien werden er ter bevordelijking van de veiligheid
ook enkele orders opgemaakt voor het vervoeren en arresteren van de subversieve elementen:
“b) "Instrucciones para operaciones de seguridad " (RE-10-51):
3002: 8) Elementos a llevar: capuchones o vendas para el transporte de detenidos a fin de que los cabecillas detenidos no puedan ser reconocidos y no se sepa dónde son conducidos.
3004: Los tiradores especiales podrán ser empleados para batir cabecillas de turbas o muchedumbres. 3021: La evacuación de los detenidos se producirá con la mayor rapidez, previa separación por grupos: jefes, hombres, mujeres y niños, inmediatamente después de la captura.”
39 “La respuesta represiva, avalada por un decreto presidencial secreto de febrero 1975, refrendado poco después por una ley del Congreso, no sólo fue desproporcionada en el terreno militar (movilizó alrededor de 5.000 hombres para hacer frente a poco más de un centenar de irregulares), sino que desde un principio persigiuó objetivos mucho más amplios que el foco guerrillero. El llamado ‘Operativo Independencia’ incluyó, en el marco de una estrategia dirigida a desactivar lo que se entendía eran ‘las fuentes de la subversión’. ” [...]. (Novaro & Palermo, 2003, pp. 69-70) 40 De Órdenes secretas antisubversivas del Ejército Argentino, waarvan de hierboven geciteerde op 17 december door de toenmalige aanvoerder van het leger, Roberto Viola, werden voorgeschreven, waren een hele serie geheime antisubversieve regels die door de militairen moesten worden uitgevoerd. Bron: Tekst van de geheime antisubversieve orders van het Argentijnse leger URL: http://www.desaparecidos.org/arg/doc/secretos/orden.html [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 23
Uit het feit dat de hoofden bedekt moesten worden en de handelingen over het algemeen
enorm snel moesten verlopen, blijkt dat de militairen deze acties zo veel mogelijk wouden
verdoezelen. Er moest ten allen tijde vermeden worden dat er ‘sporen’ van de clandestiene
arrestaties zouden overblijven. Dat de grote meerderheid van de subversieven na hun
arrestatie effectief zouden worden geliquideerd en als het ware in rook zouden opgaan, blijkt
bijvoorbeeld pas veel later na de bekentenissen van Adolfo Scilingo uit 1995 over de beruchte
‘vuelos de la muerte’:
“La Armada argentina decidió que los prisioneros los que tenían en la Escuela Mecanica fueran eliminados arrojándolos al mar desde aviones navales. Todos los miércoles hacían vuelos, este, y se designaban de forma rotativa distintos oficiales para hacerse cargos de estos vuelos.”41
In zijn bekentenissen aan journalist Horacio Verbitsky vertelt Scilingo, ex-marinier bij de
Armada argentina, hoe de slachtoffers werden uitgekozen, verdoofd en levend in zee gegooid
tijdens deze ‘vluchten des doods’. Een andere ‘verdwijningstruc’ die vaak werd toegepast,
was het samengooien van lijken in massagraven. Sinds 1984 legt het Argentijns forensisch
antropologisch team42
Verdwijningen werden als vorm van politieke repressie in Argentinië eigenlijk al gehanteerd
vanaf de staatsgreep in 1966. Toen kwam het echter slechts sporadisch voor en werden de
uitvoerders meestal wel gelinkt aan de politiek machtigere groepen, maar kon er nog niet echt
gesproken worden van repressie op institutioneel niveau. Dit verandert fundamenteel vanaf de
Operativo Independencia in Tucumán in 1975 en vooral vanaf de militaire staatsgreep van
1976. Terwijl het in 1975 nog slechts één van de gehandhaafde repressiemiddelen was,
ontpopten de ‘gedwongen verdwijningen’ zich vanaf 1976 tot dé hoofdwerkwijze van de
centrale macht en werd ze uitgevoerd door leden die op directe manier konden worden
gerelateerd aan de militaire instanties. (Calveiro, 2008, p. 26)
deze massagraven stuk voor stuk bloot en creëert ze een nog steeds
verder uitbreidende databank met teruggevonden DNA-materiaal om op die manier te
proberen om zoveel mogelijk verdwijningszaken op te lossen.
41 Fragment uit de documentaire El Alma de los Verdugos van Vicente Romero uit 2007 over het onderzoek dat Vicente Romero en de welgekende Spaanse rechter Baltazar Garzón voerden naar de verschillende vormen van repressie tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur. Ze trachtten vooral te achterhalen wie de ‘beulen’ waren achter deze massale repressie. 42 Bronnen: officiële website Argentijns forensisch antropologisch team ( http://eaaf.typepad.com/eaaf__sp/) & documentaire El último confín van Pablo Ratto uit 2006.
Valerie Dobbelaere Pagina 24
Het is echter zeer moeilijk om een cijfer te plakken op het aantal verdwijningen die in
opdracht van de junta tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur werden uitgevoerd. De
CONADEP ontving in totaal 8960 aangiftes43, maar dit cijfer moet sterk gerelativeerd
worden: de CONADEP werd quasi onmiddellijk na het beëindigen van de dictatuur opgericht
in 1984 en daarbij werden vele gevallen niet geregistreerd omwille van de schrik die de
familieleden en overlevenden hadden voor represailles. Pilar Calveiro meent echter dat er
gerust van 15 à 20 miljoen verdwenen personen over het hele land gesproken kan worden.
Hiervoor baseert ze zich op een ruwe optelsom van de schattingen die overlevenden maakten
van het aantal gevangenen in de belangrijkste concentratiekampen in Buenos Aires44
In elk geval werd er van zowat 90 procent van de opgepakte personen geen nieuws meer
ontvangen, noch amper enig spoor teruggevonden. Deze subversieven verdwenen echter niet
zomaar, maar werden, indien ze nog niet waren omgekomen tijdens één of andere actie,
werden ze na hun aanhouding overgebracht naar één van de vele clandestiene centra of
concentratiekampen die Argentinië rijk was.
. Volgens
de meeste mensenrechtenorganisaties, zoals de Madres en Abuelas van de Plaza de Mayo, of
H.I.J.O.S. bijvoorbeeld, verdwenen er tijdens de laatste militaire dictatuur in Argentinië naar
schatting zelfs 30.000 mensen.
c) Concentratiekampen
El campo de concentración argentino fue
el intento más claro del poder por apresar y desaparecer todo aquello que escapara de su control
(Pilar Calveiro)
Tijdens de Operativo Independencia in 1975 werd niet alleen door de regering de
goedkeuring gegeven om de ‘bronnen van de subversie’ te desactiveren, maar werden ook de
eerste clandestiene hechteniscentra opgericht. Tijdens de dictatuur zelf werden er tussen 1976
43 Cijfer uit de Nunca Más, rapport van de CONADEP uit 1984. 44 Volledigere cijfers in volgend citaat uit Poder y desaparición van Pilar Calveiro: “Según los testimonios de algunos sobrevivientes, Juan Carlos Scarpatti afirma que por Campo de Mayo habrían pasado 3500 personas entre 1976 y 1977; Graciela Geuna dice que en La Perla hubo entre 2 mil y 1500 secuestrados; Martín Grass estima que la Escuela de Mecánica de la Armada alojó entre 3 mil y 4500 prisioneros de 1976 a 1979; el informe de CONADEP indicaba que el Atlético habría alojado más de 1500 personas. Sólo en estos cuatro lugares, ciertamente de los más grandes, los testigos directos hacen un cálculo que, aunque parcial por el tiempo de detención, en el más optimista de los casos, asciende a 9500 prisioneros. No parece descabellado, por lo tanto, hablar de 15 o 20 mil víctimas a nivel nacional y durante todo el período.” (Calveiro, 2008, p. 29)
Valerie Dobbelaere Pagina 25
en 1982 niet minder dan 340 concentratiekampen45 in gebruik genomen, verspreid over het
volledige nationale territorium. Het bestaan van deze concentratiekampen werd namelijk in 11
van de 23 Argentijnse provincies geregistreerd, waarin ontvoerde personen uit het hele land
werden vastgehouden. De grootte van de kampen kon verschillen, naar gelang het aantal
gevangenen en de infrastructuur in het algemeen. De meest gekende van deze clandestiene
centra zijn onder meer ESMA46
Voor de organisatie van zowel de ontvoeringen als voor het reilen en zeilen in de
concentratiekampen zelf, werden verschillende operatieve groepen opgericht die de nodige
specifieke taken uitvoerden : de patotas stonden in voor de ontvoering van de gevangenen, de
grupos de inteligencia beheerden alle nodige informatie en de daarbij horende ondervragingen
en folteringen. Een derde operatieve groep, de guardias of bewakers, beperkten zich vooral
tot het bewaken en onderhouden van het kamp. Deze toezichthouders hadden geen enkele
beslissingsmogelijkheid omtrent het lot van de gevangenen, maar stonden eerder in voor de
dagelijkse ‘organisatie’ van het concentratiekamp. Een laatste operatieve groep, de
desaparecedores de cadáveres, zorgden ervoor, zoals de groepsnaam al doet vermoeden, dat
de op de lijst aangeduide gevangenen ook effectief verdwenen. Na de executies werden de
lijken ofwel begraven in, meestal, massagraven, ofwel gecremeerd of zelfs op een hoopje
gegooid om zo te simuleren dat ze hun laatste adem hadden geblazen in volle gevecht.
(Calveiro, 2008, pp. 34-43) Niet alleen werden de taken verdeeld over verschillende
operatieve groepen, maar bovendien heerste een strakke hiërarchie onder de militaire leiding
van de concentratiekampen. De leden van de legermacht die actief waren in één van de
hechteniscentra, werden grotendeels onderverdeeld in drie rangen met elk hun functie en
bijbehorende verantwoordelijkheden: aan het hoofd stonden de hoge oficieren (alta
oficialidad) die amper in contact stonden met de gevangenen, maar wel het laatste woord
hadden over beslissingen op zowel politiek als militair vlak. Onder hen bevonden zich een
grote groep officieren die de ontvoeringen en martelingen coördineerden. Tot deze groep
behoorden bijvoorbeeld Alfredo Astiz en Ernesto Barreiro, hoofd van de folteraars van het
, Club Atlético, Automotores Orletti, Campo de Mayo en El
Olimpo in Buenos Aires en La Perla in Córdoba. (Nunca Más, 1984, Conadep)
45 Cijfer uit Nuca Más, CONADEP, 1984. 46 De ESMA of de Escuela Superior de Mecánica de la Armada was sinds 1924 eigendom van het Ministerio de Marina om het als militair opleidingscentrum te gebruiken. Tijdens de dictatuur werd het gebruikt als clandestien detentiecentrum waar in totaal om en bij de 5000 ontvoerde personen niet alleen vastzaten, maar ook werden ondervraagd en gemarteld in de Capuchita op de derde verdieping van het gebouw. Bron: Officiële website instituut Memoria Abierta URL: http://www.memoriaabierta.org.ar/camino_al_museo3.php [Geconsulteerd op 10 juli 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 26
concentratiekamp La Perla in Córdoba. Zij hadden dus wel onmiddellijk contact met de
gevangenen, net als laatste en ‘laagste’ groep: de suboficiales. Tot deze laatsten behoorden de
wachters, de patotas en het personeel dat instond voor het onderhoud en de logistieke
organisatie van de hele infrastructuur van het concentratiecentrum. Het was ook niet
ongewoon dat zij participeerden aan de foltersessies of het executeren van de gevangenen,
hoewel dit altijd gebeurde op bevel van een hogergeplaatste. (Calveiro, 2008, p. 93)
Het komt er op neer dat ieder zijn verantwoordelijkheden had naar gelang de rang waar hij toe
behoorde en elke uitvoerder van een bepaalde functie één schakel was van het grotere geheel.
Deze enorm georganiseerde fragmentatie van het repressiemechanisme maakte het bijgevolg
erg moeilijk om bij het postdictatoriale Juicio a las juntas militares47 de verantwoordelijken
aan te duiden48
Binnen het hele systeem van politieke repressie dat tussen 1976 en 1982 in Argentinië actief
was, mogen de concentratiekampen wel als ultieme vorm van machtsmisbruik gezien worden:
na de oorlogverklaring aan de ‘subversieve’ werden deze hechteniscentra opgericht met als
enige doel om de onmiddellijke uitroeiing van deze politieke vijanden op een uiterst
georganiseerde manier te bewerkstelligen.
.
47 Na de oprichting van de CONADEP en het opstellen van het Nunca más-rapport ging vanaf 22 april 1985 het Juicio Oral y Público a los ex miembros de las Juntas Militares van start met de bedoeling om de leden van de militaire junta te berechten voor hun verantwoordelijkheid met betrekking tot de massale schendingen van de mensenrechten tussen 1976 en 1982. 48 Deze fragmentatie wordt mooi geïllustreerd in volgend interview met marineofficier Vilariño, aangehaald in Poder y Desaparición van Pilar Calveiro: “Para ver cómo opera la fragmentación desde adentro, es ilustrativa una entrevista realizada por La Semana a Raúl David Vilariño, cabo de la Marina que prestó servicios en los grupos operativos de la Escuela de Mecánica de la Armada. En ella se desarrolló el siguiente diálogo: ‘-Una vez que ustedes entregaban a las personas secuestradas a la Jefatura del Grupo de Tareas, ¿qué sucedía? -Bueno, eso era parte de otro grupo. -¿Qué otro grupo? -El Grupo de Tareas estaba dividido en dos subgrupos: los que salían a la calle y los que hacían el denominado ‘trabajo sucio.’ -¿Usted a qué grupo pertenecía? -¿Yo? Al que salía a la calle…Nosotros sólo llevábamos al individuo a la Escuela de Mecánica de la Armada…Siempre esperé que me tiraran antes de tirar yo…Yo, por mi parte, entiendo por asesino a aquel que mata a sangre fría. Yo, gracias a Dios, eso no lo hice nunca…los chupadores deteníamos al tipo y lo entregábamos. Y perdíamos el contacto con el tipo…lo dejabas allí. Lo más peligroso para el detenido comenzaba allí…nunca me iba a tocar torturar. Porque a eso se dedicaban otras personas…No está dentro de mí el torturar. No lo siento…’”. (Calveiro, 2008, pp. 40-41)
Valerie Dobbelaere Pagina 27
3.2. Plan Sistemático de Robo de Bebés
Cuando un niño es arrancado de su familia legítima para insertarlo en otro
medio familiar elegido según una concepción ideológica de «lo que conviene a su salvación », se está cometiendo una pérfida usurpación de roles.
(Conadep, Nunca Más)
3.2.1. Omschrijving van de problematiek van de ‘verdwenen baby’s’
Binnen dit historische kader van politieke terreur dat door het militaire regime tijdens het
Proces van Nationale Reorganisatie op de spits werd gedreven, moet ook het Plan Sistemático
de Robo de Bebés gesitueerd worden. Niet alleen volwassenen, maar ook kinderen werden
door hun familieleden als vermist opgegeven als gevolg van de militaire repressie. Van de
naar schatting 30.000 ontvoerde en vermiste personen, was 1,65% jonger dan 15 jaar49
De overgrote meerderheid van de kinderen ouder dan 1 jaar werd ofwel achtergelaten bij
kennissen of familieleden van hun ontvoerde ouders, ofwel mee ontvoerd en later, net als hun
ouders, vermoord
.
50
, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de vondst van het kinderlijkje van de 14-
jarige Monica Graciela Santucho:
“Se resolvió el caso N°99, se trata de Mónica Graciela Santucho Abuelas de Plaza de Mayo quiere dar a conocer la resolución del caso N°99. Lamentablemente se trata del hallazgo de los restos de la niña Mónica Graciela Santucho, desaparecida el 3 de diciembre de 1976 junto a sus padres, Catalina Ginder y Heldy Rubén Santucho, cuando tenía catorce años. Mónica es una muestra más del accionar de los genocidas que además de secuestrar y robar bebés, asesinaron niños y adolescentes que por su edad no podían ser apropiados. El día que se llevaron a Catalina y Rubén, Monica logró esconder a su hermana y a su hermano en un tacho recolector de basura que se encontraba cerca de su casa. Sus padres fueron asesinados en el operativo; ella, no pudo escapar; fue secuestrada, mantenida cautiva durante tres meses en diferentes Centros Clandestinos de Detención y luego asesinada.” (Abuelas de Plaza de Mayo, 10 november 2009)
In dit artikel wordt niet alleen aangetoond dat ook kinderen het slachtoffer werden van de
politieke repressie, maar wordt tevens het specifieke problematiek omtrent de ontvoerde,
verdwenen en later op illegale wijze geadopteerde baby’s aangekaart. Tijdens de dictatuur
49 Cijfer uit Nunca Más-rapport van de CONADEP uit 1984. 50 Ook Pilar Calveiro haalt in haar werk Poder y desaparición een case rond kindermoord tijdens de militaire dictatuur aan, namelijk die van de kinderen van Matilde Lanuscou, respectievelijk vier en zes jaar, die in 1976 omkomen tijdens een militaire actie: “De manera semejante, en Argentina existieron 172 niños desaparecidos y consta, por denuncias realizadas a la Conadep, la tortura de algunos de ellos así como el asesinato de otros. Un caso demostrado, por la apropiación de los cadáveres, es el de la familia de Matilde Lanuscou, cuyos hijos de seis y cuatro años fueron asesinados con sus padres, militantes Montoneros, en un operativo realizado por el Ejército y la Policía de la Provincia de Buenos Aires en 1976.” (Calveiro, 2008, p. 40)
Valerie Dobbelaere Pagina 28
werden namelijk ook zwangere vrouwen ontvoerd51
en zowat 90 % van de in gevangenschap
geboren baby’s werd bij andere, vaak regimegezinde, gezinnen geplaatst, mits vervalsing van
de geboorteakte en de daarbijhorende identiteit van het pasgeboren kind:
“Los niños robados como "botín de guerra" fueron inscriptos como hijos propios por los miembros de las fuerzas de represión, dejados en cualquier lugar, vendidos o abandonados en institutos como seres sin nombre N.N. De esa manera los hicieron desaparecer al anular su identidad, privándolos de vivir con su legítima familia, de todos sus derechos y de su libertad.” (Abuelas de Plaza de Mayo)
Volgens de Abuelas de Plaza de Mayo waren deze praktijken, alsook het achterlaten van
kinderen als ‘onbekend’52, een manier om hun identiteit nietig te verklaren en hen te
belemmeren om bij hun wetmatige familie op te groeien en bijgevolg zo hun rechten en
vrijheid te beknotten. Voor zijn naslagwerk over de estado terrorista argentino uit 1999
vergeleek Eduardo Luis Duhalde53 de cijfers van verschillende mensenrechtenorganisaties,
waaronder Abuelas de Plaza de Mayo, CELS54 en CADH55
51 Ook Adolfo Scilingo, ex-kapitein bij de Argentijnse Marine, getuigt dat zwangere vrouwen niet mochten worden vervoerd op de ‘vuelos de la muerte’, maar men hen in speciale kamers moest houden en moesten wachten tot ze bevallen waren. Na de bevalling werden de meeste van deze vrouwen dan toch vermoord via deze vluchten des doods. (Botín de guerra, 2000, David Blaustein)
en kwam tot de conclusie dat
52 N.N. is de afkorting van ‘nomen nescio’, d.i. een Latijnse uitdrukking die gebruikt wordt om te verwijzen naar een persoon zonder naam of een niet gekend persoon. 53 Eduardo Luis Duhalde, Argentijns advocaat, historicus en journalist, werd bij de aanvang van de militaire dictatuur in 1976 via een instituitionele akte door de militaire junta uit zijn politieke en burgerlijke rechten gezet en verbannen naar Spanje. Vanuit zijn ballingschap heeft Duhalde zich ontwikkeld tot één van die pionieren die wereldwijd het terrorismo de Estado in Argentinië aanklaagden. Na zijn terugkeer in Argentinië heeft hij in tal van nationale en internationale universiteiten politieke, geschiedenis- en rechtsvakken gedoceerd en verscheidene belangrijke werken over de laatste Argentijnse dictatuur geschreven waarvan El Estado terrorista argentino. Quince años después, una mirada crítica zijn meest gekende is. Sinds 2003 is Duhalde aangesteld als Staatssecretaris van de Mensenrechten van het ministerie Justicia, Seguridad y Derechos Humanos onder het mandaat van toenmalig President Néstor Kirchner en oefent dit ambt uit tot op de dag van vandaag onder het bewind van Presidente Christina Fernández de Kirchner. Bron: Officiële website van het Secretariaat voor Mensenrechten URL: http://www.derhuman.jus.gov.ar [Geconsulteerd op 11 januari 2010] 54 CELS of het Centro de Estudios Legales y Sociales is een niet-gouvernementele organisatie die sinds 1979 werkt aan de promotie van en strijdt voor het behoud van mensenrechten en het verstevigen van het democratisch systeem in Argentinië. De oprichting van CELS in 1979 beantwoordde aan een sterke en steeds groter wordende noodzaak om aan de hand snelle en beslissende acties de ernstige en systematische schendingen van de mensenrechten in Argentinië aan te klagen, het terrorismo de Estado aan te tonen en vooral de familieleden van de detenidos-desaparecidos wettelijk bij te staan. Sinds het herstel van de Argentijnse democratie in 1983 heeft CELS zich ontpopt tot hét centrum waar zowel aanklachten als getuigenissen van familieleden van verdwenen personen op grote schaal werden verzameld. Het register dat CELS op basis van deze aanklachten en getuigenissen aanlegde was een belangrijke bron voor de CONADEP en werd later als bewijsmateriaal gebruikt tijdens de rechtzaken tegen de militairen. Bron: Officiële website van CELS URL: http://www.cels.org.ar/home/ [Geconsulteerd op 11 januari 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 29
tussen 1976 en 1982 minstens 102 zwangere vrouwen illegaal werden ontvoerd. Ondertussen
schatten Abuelas de Plaza de Mayo en H.I.J.O.S. dat er zo’n 500 kinderen op onwettelijke
wijze een andere identiteit kregen. De nieuwe identiteit die deze kindere opgedragen kregen,
werd vervalst mits nauwkeurige medewerking van een aantal militaire dokters, die de
vrouwen in vaak triestige omstandigheden hielpen bevallen en nadien de valse geboorteaktes
ondertekenden.
Vele kinderen van desaparecidos die werden achtergelaten bij bijvoorbeeld familieleden en
die nadien via de verhalen van de familie en vrienden van hun verdwenen ouders te weten
kwamen dat hun moeder werd ontvoerd terwijl ze zwanger was, zijn later op zoek gegaan
naar hun verdwenen en ongekende broertje of zusje56
. Vooraleer deze problematiek als
systematisch werd ervaren en de oudere broers of zussen bij hun zoektocht uiteindelijk de
georganiseerde hulp kregen van de Abuelas de Plaza de Mayo, moest eerst een relatief lang
bewustwordingsproces worden afgelegd.
3.2.2. Late bewustwording van het systematisch karakter van de problematiek
In de documentaire Botín de guerra van David Blaustein uit 2000 vertelt María ‘Chicha57’
Chorobik de Mariani dat ze via de getuigenissen van de buren van haar zoon en
schoondochter te weten is gekomen hoe Diana, haar schoondochter, probeerde weg te
vluchten bij een inval van het leger en daarbij haar baby onder zichzelf probeerde te
verstoppen, maar helaas werd doodgeschoten, waarop een militair aan één van zijn collega’s
zei ‘cúbreme, que quiero sacar la nena’58
55 De CADH of de Convención Americana sobre Derechos Humanos werd tijdens de Interamerikaanse Conferentie van de Mensenrechten op 22 november 1969 in het Costaricaanse San José onderschreven en ging van kracht vanaf 18 juli 1978 met als doel een systeem van persoonlijke vrijheid en sociale rechtvaardigheid te bewerkstelligen (cf. Artikel 1 van de Conventie: ‘Obligación de Respetar los Derechos’). Het is één van dé basisinstrumenten van het Inter-Amerikaans Systeem, waarbij twee belangrijke rechtsorganen voor het behoud van deze rechten en vrijheiden werden aangesteld: de Comisión Interamericana de Derechos Humanos (de Inter-Amerikaanse Commissie voor de Mensenrechten) en de Corte Interamericana de Derechos Humanos (het Inter-Amerikaans Hof voor de Mensenrechten). (cf. Artikel 33 van de Conventie)
. Dit verhaal veroorzaakte in eerste instantie veel
ongeloof en verbijstering in de dichte omgeving van Chicha, aangezien niemand aanvaardde
Bron: Officiële website van OAS (Organisatie van Amerikaanse Staten) URL: http://www.oas.org/juridico/spanish/tratados/b-32.html [Geconsulteerd op 11 januari 2010] 56 Een mooi voorbeeld hiervan is de getuigenis van Mariana Pérez die op zoek ging naar haar jonger broertje Rodolfo. (Memoria Abierta: zie bijlage) 57 Van nu af aan enkel via haar bijnaam ‘Chicha’ vernoemd. 58 Vertaling: ‘Bescherm mij zodat ik het kind kan wegnemen.’
Valerie Dobbelaere Pagina 30
te geloven dat iemand in staat zou zijn om een pasgeborene te stelen59. Dit gevoel van
ongeloof was ook de eerste reactie van Elsa Pavón60, wiens dochter Mónica samen met haar
man Claudio en hun 2-jarig dochtertje werd ontvoerd op 18 mei 1978 in Montevideo61. Elsa
was in het begin nog niet erg ongerust op het moment dat ze het nieuws van de arrestatie te
horen kreeg en dacht dat ze vooral werden gearresteerd in het kader van het
Wereldkampioenschap voetbal en erna wel weer zouden worden vrijgelaten. Toen Elsa echter
na 15 dagen nog steeds geen nieuws had ontvangen, besloot ze al haar moed bijeen te rapen
en op zoek te gaan naar haar kleinkind. Elsa Pavón was echter niet de enige grootmoeder die
had besloten om zelf actie te ondernemen in de hoop haar kleinkind terug te vinden. ‘Chicha’
had via via vernomen dat ook Alicia ‘Licha62’ Zubasnar de La Cuadra de zoektocht naar haar
kleindkind wou ondernemen. De twee vrouwen gingen bij elkaar langs, vertelden elk hun
eigen verhaal en vonden samen nieuwe moed. Via de Madres de Plaza de Mayo63
59 Dit soort reacties komt ook vaak terug in getuigenissen van familieleden over het moment waarop ze te weten kwamen dat hun zoon of dochter was opgepakt. De overgrote meerderheid begreep in het begin niet erg goed dat vanaf dat moment hun zoon of dochter een vreselijk lot beschoren was. Abuela Jorgelina Coque Pereira vertelt bijvoorbeeld in de documentaire Botín de guerra hoe haar zoon haar erg geëmotioneerd opbelt om mee te delen dat ze de kinderen en zijn vrouw Liliana hadden meegenomen. Jorgelina getuigt verder dat zij uiteraard wel schrok, maar in het begin nog vooral de naïeve gedachte had ‘dat ze hen wel iets gingen laten weten’.
, de
vereniging van moeders van verdwenen personen die sinds een zestal maanden daarvoor elke
donderdag hun protestmarsen rond de Plaza de Mayo waren begonnen, kwamen ‘Licha’ en
‘Chica’ te weten dat er nog Madres op zoek waren naar hun ontvoerde kleinkinderen of
Nog een andere grootmoeder, Rosa Roisinblit, vertelt hoe ze bij het ontvangen van het nieuws van de ontvoering van haar zwangere dochter vooral dacht ‘ze kan nu daar (gevangenis, dacht zij) toch niet gaan bevallen!’. Ook Marta Ocampo de Vázquez dacht in het begin, achteraf gezien vrij naïef, dat de contacten die haar man had bij het leger hen wel snel zouden informeren over het lot van hun kinderen en voor hen wel een goed woordje zouden doen. 60 Bron: Haar getuigenis die tijdens een interview in 2002 werd opgenomen en bewaard in de mediatheek van het Instituut Memoria Abierta en Buenos Aires. (Memoria Abierta, Testimonio de Elsa Pavón, Buenos Aires, 2002) 61 Mónica Grinspon en haar man Claudio Logares, beiden ex-militanten bij de Montoneros en de Peronistische Jeugd, waren samen met hun 2-jarig dochtertje gevlucht naar Montevideo. ‘Dankzij’ het Plan Condor was het echter mogelijk om Argentijnse ‘verdachten’ door Uruguyaanse strijdkrachten in Montevideo te laten arresteren. Het Plan Condor was namelijk de naam voor het samenwerkingsverband tussen de verschillende dictatoriale staten van de Cono Sur (Argentinië, Chili, Brazilië, Paraguay, Uruguay en Bolivië) en de CIA-diensten van de VS, waarbij het mogelijk was om tussen 1970 en 1980 niet alleen belangrijke informatie, maar ook politieke gevangenen uit te wisselen. 62 Van nu af aan enkel nog bij haar bijnaam ‘Licha’ vernoemd. 63 De Madres de Plaza de Mayo begonnen zich in 1976 al te verenigen met de bedoeling om samen sterker hun verdwenen kinderen, of op zijn minst hun lot, op te eisen. Vele van hun kinderen werden al vanaf 1974 als vermist opgegeven en de frequentie van verdwijningen werd vanaf de militaire coup in 1976 enorm verhoogd. Sinds april 1977 komen deze Madres ook op straat om hun ongenoegen omtrent deze ‘onopgeloste verdwijningen’ te uiten door elke week samen in rondjes een protestmars te organiseren op de Plaza de Mayo in Buenos Aires. Bron: Woorden van de voorzitster van de Asociación de Madres de Plaza de Mayo, Hebe de Bonafini, over de geschiedenis van de Madres. Uitgesproken op 6 juli 1988. URL: http://www.madres.org/asociacion/showit.asp?act=3 [Geconsulteerd op 21 juli 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 31
zwangere dochters. Een aantal van hen besloot om tijdens die ‘rondjes’ van de Madres op de
Plaza de Mayo niet alleen de getuigenissen van de verdwijning van hun kind, maar ook die
van hun kleinkind af te geven aan Cyrus Vance64. ‘Chicha’ vertelt in de documentaire Botín
de guerra hoe ze twijfelde om haar blad, haar verhaal over haar meegenomen kleinkind, af te
geven tot plots Azucena Villaflor, de eerste voorzitster van de vereniging van de Madres de
Plaza de Mayo, het blad uit haar handen nam en door de menigte rende om het tot bij Cyrus
Vance te brengen. Slechts één maand na deze feiten werd Azucena Villaflor ontvoerd, waarop
een aantal Abuelas besloten om samen te komen en een petitie te tekenen om de vrijlating van
Villaflor te eisen. Deze groep van ongeveer 12 Abuelas besloot echter om zich blijvend te
verenigen en kwamen op 22 oktober 1977 voor het eerst samen om de grote lijnen van hun
gezamelijke zoektocht en collectieve strijd te schetsen. Deze vrouwen gaven hun vereniging
eerste de naam Abuelas Argentinas65
In het begin moest alles erg heimelijk gebeuren en kwamen de vrouwen samen in de Tea-
Room ‘Las Violetas’ in Buenos Aires, zogezegd om een verjaardag te vieren, terwijl ze in
werkelijkheid briefjes aan elkaar doorgaven onder tafel. Elsa Pavón getuigt bijvoorbeeld ook
dat ze tijdens deze eerste bijeenkomsten in codetaal tegen elkaar spraken en dat bijvoorbeeld
‘vestiditos’ voor meisjes stond, ‘chicas’ voor de Madres en ‘viejas’ voor de Abuelas. Andere
plaatsen waar de Abuelas voor het eerst samenkwamen om tegelijkertijd geen argwaan te
wekken waren bijvoorbeeld de Botanische Tuin of de zoo in de wijk Palermo, waar ze dan
documentatie uitwisselenden of handtekeningen verzamelden. (Botín de guerra, 2000, David
Blaustein)
con Nietos Desaparecidos vooraleer ze de naam
aannamen waarmee ze wereldwijd bekend werden: Abuelas de Plaza de Mayo (Veiga & Wulf
(Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, pp. 9-13).
Ondertussen groeide het aantal moeders en grootmoeders die op zoek waren naar hun
respectievelijke kinderen en kleinkinderen dagelijks aan een hoog tempo aan. Het bestaan van
de verenigingen van de Madres de Plaza de Mayo en de Abuelas de Plaza de Mayo was niet
alleen gekend op de Plaza de Mayo, maar hun aanwezigheid werd ook steeds meer zichtbaar
in de politiecommissariaten, bij het gerecht en in de lange wachtrijen van het Ministerie van
Binnenlandse zaken. Hoewel de strijd van zowel de Madres als die van de Abuelas steeds 64 Cyrus Vance was een Amerikaans politicus en diplomaat die tussen 1977 en 1980 onder het bewind van President Jimmy Carter actief was als minister van buitenlandse zaken. Carter toonde vanaf het moment van zijn benoeming tot President van de Verenigde Staten een enorme interesse voor het onderzoeken van de schendingen van de mensenrechten tijdens het Proceso de Reorganización Nacional in Argentinië. (Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo, 2007, p. 14) 65 ‘Argentinas’ omdat men ervan uit ging dat deze problematiek ook in andere landen voorkwam.
Valerie Dobbelaere Pagina 32
meer verspreid geraakte en zij vooral op het einde van de dictatuur weerklank begonnen te
krijgen bij het grote publiek, duurde het toch nog tot na de val van het militaire regime
vooraleer er schot in de zaak kwam. (Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, p. 18)
Het eerste kleinkind wiens identiteit werd hersteld, in haar geval gebeurde dit op 13 december
1984, één jaar nadat President Alfonsín een nieuwe democratische periode inluidde, was de
kleindochter van Elsa Pavón. In haar relaas over de lange zoektocht naar haar kleinkind
vertelt Elsa Pavón hoe iemand haar op haar trip naar Brazilië drie foto’s toont en vraagt of er
iemand haar kleindochter zou kunnen zijn, hoe ze later de ‘adoptiefamilie’ van het meisje
waarvan ze vermoed dat het haar kleinkind zou kunnen zijn heimelijk in de gaten houdt en
hoe, na de val van de dictatuur, de eerste juridische stappen ondernomen werden.
In het algemeen hadden zowel de Madres als de Abuelas de Plaza de Mayo enorm veel
verwachtingen van de nieuwe periode die werd ingeluid na de val van de militaire junta, zoals
respectievelijk Marta Ocampo de Vázquez en Estela Barnes de Carlotto, huidig voorzitster
van de Abuelas de Plaza de Mayo, als volgt getuigen:
Marta: “Cuando empezó la democracia, pensábamos que todo se iba a solucionar, que íbamos saber finalmente algo de nuestros hijos y que mis hijos se iban a volver a casa.” […] “Yo debo confesar que estaba muy ingenua, que incluso después de ocho años, todavía estaba esperando, convencida que todavía estaban vivos.” (Botín de guerra, 2000, David Blaustein)
Estela: “Habían tantas versiones sobre campos de concentración en el Sur donde estaban trabajando en las minas, o en el Norte, donde se podían ver desde debajo de un puente, o que se fueron a otros países, pero la verdad que habían tumbas desconocidas por todo el país.” (Botín de guerra, 2000, David Blaustein)
Op 13 december 1983, de eerste werkdag van het democratisch bewind onder President
Alfonsín, verzamelden de grootmoeders om hun eerste ‘court plea’ te houden om op die
manier voor de eerste maal openlijk en officieel de terugkeer van hun kleinkinderen, die
ontvoerd waren geweest tijdens de militaire dictatuur, op te eisen. Dat deze algemene
zoektocht maar moeizaam vooruit zou gaan en vele kinderen helemaal niet naar huis zouden
keren, hadden de Abuelas bij aanvang niet echt in gedachten.
De evolutie van de vooral juridische moeilijkheden die de Asociación de Abuelas de Plaza de
Mayo tijdens de postdictatoriale periode ondervond, worden verder nog uitgebreider
behandeld. Ondertussen kunnen wel de twee volgende mijlpalen in de geschiedenis van de
Abuelas vermeld worden: de oprichting van de Banco Nacional de Datos Genéticos de
Valerie Dobbelaere Pagina 33
familiares de niños desaparecidos66 in 1987, in samenwerking met de American Association
for the Advancement of Science en Dr. Mary Claire King van de Berkeley Universiteit, en de
stichting van de Comisión Nacional por el Derecho a la Identidad67
in november 1992. Niet
enkel de grootschalige sensibiliseringscampagnes die de Abuelas de Plaza de Mayo opzetten
om het Argentijnse volk bewust te maken van deze problematiek, maar ook vooral hun
nauwgezette en multidisciplinaire samenwerking op wetenschappelijk vlak en na de
oprichting van de CONADI ook door de coöperatie met de Argentijnse regering, heeft ervoor
gezorgd dat deze verenigde grootmoeders de laatste jaren zo’n 95 ontvoerde kinderen per jaar
kunnen lokaliseren. (Abuelas de Plaza de Mayo)
3.2.3. Actuele strijd
Na jarenlange strijd stellen de Abuelas zichzelf en hun collectieve zoektocht tegenwoordig als
volgt voor:
“La Asociación Civil Abuelas de Plaza de Mayo somos una organización no-gubernamental que tiene como finalidad localizar y restituir a sus legítimas familias todos los niños secuestrados desaparecidos por la represión política, y crear las condiciones para que nunca más se repita tan terrible violación de los derechos de los niños, exigiendo castigo a todos los responsables.” (Abuelas de Plaza de Mayo)
Om de kinderen te kunnen lokaliseren, werkt Abuelas de Plaza de Mayo op vier niveaus: er
worden aanklachten en eisen geformuleerd ten aanzien van nationale en internationale
regeringsautoriteiten; rechtszaken opstarten; oproepen tot medewerking worden gericht aan
het ganse Argentijse volk en er worden huiszoeking en andere persoonlijke onderzoeken
uitgevoerd. Om op deze vier vlakken tegelijk te kunnen werken, kan de niet-gouvernementele
organisatie Abuelas de Plaza de Mayo rekenen op de deskundigheid van een uitgebreid
technisch team bestaande uit zowel professionelen uit de juridische en medische wereld, als
beroepspsychologen en specialisten op het vlak van genetica.
Tot op de dag van vandaag werd van 101 gelokaliseerde kinderen de identiteit ‘hersteld’ en
dit grotendeels dankzij de georganiseerde hulp van de Abuelas die als niet-gouvernementele
organisatie de onvermoeibare motor vormt achter de strijd een tegen de niet te geloven
‘acción ímproba por desbaratar ese destino no querido por los padres víctimas para sus hijos:
66 De Banco Nacional de Datos Genéticos of de Nationale Databank voor genetisch materiaal… 67 De CONADI of de Comisión Nacional por el Derecho a la Identidad werd in november 1992 opgericht…
Valerie Dobbelaere Pagina 34
criados y educados por sus victimarios con la más hitleriana de las fundamentaciones.’
(Duhalde, 1999, p.29)
Na jarenlang onderzoek en het opduiken van steeds nieuwe informatie omtrent de gebeurde
feiten tijdens het laatste Argentijnse militaire regime, blijken volgende woorden van Estela
Barnes de Carlotto steeds waarschijnlijker te worden:
“Algo nos dijo que no fue pura coincidencia, que no decidieron así ‘o, qué adorable este bebé’ y lo sacaron después,sino que fue un plan programado y ejecutado que incluso incluyó el proyecto de sacar los hijos del enemig, o sea, eran los dueños de todo, de la vida, de la muerte de sus bienes y de sus hijos.”
Volgens Abuelas de Plaza de Mayo vormen namelijk het aantal ontvoeringen van jonge
kinderen en zwangere vrouwen, het bestaan van de toenmalige clandestiene kraamklinieken
(zoals bijvoorbeeld in de concentratiekampen Campo de Mayo, Escuela de Mecánica de la
Armada en Pozo de Banfield), de vondst van wachtlijsten van militaire families die in blijde
verwachting waren van een in één van deze kraamklinieken pasgeboren baby’s en de
verklaringen van militairen die deze praktijken bevestigden, voldoende bewijs dat er tijdens
de laatste Argentijnse militaire dictatuur sprake was van een vooropgesteld plan voor het
systematisch en op illegale manier toewijzen van kinderen.
3.3. De decadentie eist zijn tol: het ‘Proces’ loopt op zijn einde…
Vooraleer wordt overgegaan naar de evolutie van de problematiek in het postdictatoriale
Argentinië, wordt eerst nog even kort toegelicht hoe het Proces van Nationale Reorganisatie
op zijn einde liep. Al tijdens het Proces van Nationale Reorganisatie rezen de eerste
proteststemmen tegen het repressieve karakter van het bewind van de militaire junta. Een
aantal van deze eerste proteststemmen stelden openlijk de werking van de junta, alsook hun
discours in verband met het ‘opnieuw gezond maken van de Argentijnse staat’ in vraag en
kregen hiervoor bijval van een aantal belangrijke niet-gouvernementele
mensenrechtenorganisaties, zoals CELS68, SERPAJ69, MEDH70, APDH71
68 Afkorting van Centro de Estudios Legales y Sociales
en de Liga Argentina
por los Derechos del Hombre, die zich ook al vóór de militaire coup van 1976 inzetten voor
het behoud van de rechten van de Argentijnse burgers.
69 Afkorting van El Servicio de Paz y Justicia 70 Afkorting van Movimiento Ecuménico por los Derechos Humanos 71 Afkorting van Asamblea Permanente por los Derechos Humanos
Valerie Dobbelaere Pagina 35
Door de gezamelijke aanklacht tegen de systematische en clandestiene politieke repressie ten
aanzien van gewone Argentijnse burgers ging dit alternatief discours recht in tegen het
negatieve beeld van het ‘subversieve element’ dat door de junta naar voren werd geschoven.
Ook internationale NGO’s zoals Amnesty International en de International Commission of
Jurists voerden campagne om de wandaden van Argentijnse militaire junta aan te klagen.
Gedurende de maand september van het jaar 1979 bijvoorbeeld, kreeg Argentinië ook bezoek
van de Inter-Amerikaanse Commissie voor de Mensenrechten72 van de OAS73
Stilaan moesten de militairen ook bij het grote publiek tegen ongeloof en verontwaardiging
opboksen. Het grote keerpunt kwam echter pas vooral in 1982, na de grote nederlaag die
Argentinië leed bij de Falklandoorlog tegen het Verenigd Koninkrijk. Volgens Lvovich en
Bisquert (2008) vormde de Falklandoorlog zowat de laatste acto de gobierno waarbij het
militaire regime kon rekenen op de massale steun van het Argentijnse volk. Als één blok
stond de hele natie achter de missie om de welkgekende eilanden te claimen als zijnde
Argentijns. De ontgoocheling was dan ook erg groot wanneer de Argentijnse soldaten van een
kale reis terugkwamen, velen gewond of gestorven in de strijd voor het vaderland. Deze
nederlaag had als gevolg dat de Argentijnse maatschappij de Falklandoorlog ging
herevalueren en anders ging bekijken: er werd niet meer gesproken over de gesta de
Malvinas
om de situatie
van politieke repressie in detail te onderzoeken. De CIDH tekende in haar rapport op dat er op
dat moment al meer dan 5.000 persoonsverdwijningen werden aangegeven. (Lvovich &
Bisquert, 2008, pp. 19-21)
74
Hugo Vezzetti (2002) gaat in deze redenering nog een stapje verder en verbindt deze
ommekeer van de Argentijnse grote massa, die de Falklandoorlog plots afkeurt, met een
belangrijke verandering in de publieke opinie omtrent die andere oorlog, namelijk de ‘vuile’
oorlog tegen de subversivos. De verantwoordelijken voor deze antisubversieve oorlog werden
steeds meer in de richting van de beklaagdenbank geduwd en men begon de verdwenen
slachtoffers op te eisen.
, maar wel over een onverantwoord avontuur. Ondanks de verschillende pogingen
van de militaire junta om deze nederlaag uit te leggen, ging het Argentijnse volk verder niet
alleen de Falklandoorlog herevalueren, maar begon het ook het hele dictatoriale regime in
vraag te stellen. (Lvovich & Bisquert, 2008, p. 25)
72 D.i. de CIDH of de Comisión Interamericana de Derechos Humanos 73 Afkorting van de Organisatie van Amerikaanse Staten. Wordt in het Spaans OEA, afkorting van de Organización de Estados Americanos 74 La Gesta de Malvinas, wat vertaald kan worden als ‘heldendaad voor de Falklandeilanden’, is de term waarmee Argentijnen tot op de dag van vandaag verwijzen naar de Falklandoorlog uit 1982.
Valerie Dobbelaere Pagina 36
Als allerlaatste poging om hun beruchte reputatie zo goed mogelijk op te poetsen, publiceert
de militaire junta op 28 april 1983 een finaal rapport. In dit Documento final de la Junta
Militar75
Diezelfde dag nog werd ook de Acta Institucional de la Junta Militar
, dat de bevindingen van de militaire junta in verband met de gevolgen van de oorlog
tegen het ‘subversieve element’ bevat, verklaart men onder meer dat deze hele context van het
terrorismo de Estado niet gewenst was geweest door de Fuerzas Armadas, maar deze laatsten
daarentegen hiertoe werden aangezet om het nationale systeem te verdedigen en bijgevolg de
acties van de leden van deze strijdkrachten als actos de servicios moeten worden beschouwd.
Het rapport ontkend het bestaan van clandestiene hechteniscentra en spreekt verder liever
over ‘muertos en enfrentamiento’ dan over ‘desaparecidos con vida’, duidelijk in een poging
om de verantwoordelijkheid van zich af te schuiven. (Artikel 1 t.e.m. 5 van het Documento
final de la Junta Militar, 28 april 1983) 76
Het staat buiten kijf dat het finale rapport van de militaire junta en de daarbijhorende acta
institucional veel protest opriepen. Presidentskandidaat voor de UCR
opgesteld om het
eerder verschenen Documento final een normatief en dogmatisch karakter te geven, waarbij
nog eens nadrukkelijk verwezen wordt naar de decreten 261, 2770, 2771 en 2772, ook wel de
Decretos de aniquilamiento genoemd, die in februari 1975 niet alleen door de militaire top,
maar ook door toenmalige Presidente Isabelita de Perón werden ondertekend. Deze
verwijzing heeft als doel te benadrukken dat alle acties die werden ondernomen tegen de
subversie en haar terrorisme door de fuerzas de seguridad, policiales y penitenciarias, werden
uitgevoerd volgens de goedgekeurde en opgevolgde plannen van de top van de Fuerzas
Armadas en met medeweten van de toenmalige constitutionele regering van Isabela de Perón.
77
75 Tekst in bijlage
, Raúl Ricardo
Alfonsín, publiceerde op 2 mei 1983 zijn antwoord op het Documento Final de la Junta
Militar, waarbij hij onder andere opmerkt dat de verantwoordelijken zouden moeten worden
berecht in burgerlijke rechtbanken en haalt hij ook al eens het principe van de Obediencia
Debida aan. Hierbij vermeldt Alfonsín dat dit principe volgens hem slechts uitzonderlijk en
op besluit van de rechtbank mag worden toegepast. In volgend hoofdstuk over de
Bron: Website Nunca Más URL: http://www.nuncamas.org/document/document.htm [Geconsulteerd op 18 maart 2010] 76 Tekst in bijlage Bron: Website Nunca Más URL: http://www.nuncamas.org/document/document.htm [Geconsulteerd op 18 maart 2010] 77 Unión Cívica Radical
Valerie Dobbelaere Pagina 37
transitiejustie in Argentinië wordt verder onderzocht in hoeverre Alfonsín zich aan deze
beloften heeft gehouden.
Op 10 december 1983 is het dan eindelijk zover en neemt Raúl Alfonsín het presidentschap
van de Argentijnse republiek op zich78 en luidt daarmee een nieuwe democratische periode in
met de officiële belofte dat de mensenrechten onder geen beding zouden worden geschonden
door de Staat79
:
“Los problemas que debemos prever no son esos de un futuro lejano, sino los de las dos siguientes generaciones […] y separamos a la política de su tiempo y pedimos que lleguen a la política los ecos del dolor humano. Ni la crueldad actual, ni la inmoralidad actual, ni la claudicación actual garantizan un futuro feliz. […] La dimensión humana está en las raíces de nuestros pensamientos. […] Por eso señalamos categóricamente que combatiremos el método violento de las élites, […].” (Primer discurso del Presidente de la Nación Argentina Raúl Alfonsín, Congreso Nacional, 10 de diciembre de 1983)
Voor vele Argentijnen was Alfonsín de pionier die de weg vrijmaakte naar een nieuwe
democratische periode. Dat dit herstel van de democratie echter moeizaam verliep en
Argentinië tot op de dag van vandaag kampt met de gevolgen van een nog grotendeels
onverwerkt verleden, wordt in volgend deel onderzocht.
78 Video van de eedaflegging van Raúl Alfonsín als President van Argentinië (TV Pública - 10/12/1983) URL: http://www.youtube.com/watch?v=xnyNkBi2_YA&feature=channel [Geconsulteerd op 18 maart 2010] 79 Video van het eerste discours van Raúl Alfonsín als President van Argentinië URL: http://www.youtube.com/watch?v=prDz3z_Z8Fk [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 38
Deel III: De problematiek van het Plan Sistemático de Robo de Bebés binnen de
juridische context van de Transitional Justice in het postdictatoriale Argentinië
1. Inleiding
Vooraleer onderzocht wordt welke invloed Transitional Justice in Argentinië gehad heeft op
de problematiek van de ‘verdwenen baby’s’, wordt nog even kort toegelicht wat het begrip
Transitional Justice precies inhoudt en hoe deze overgangsperiode na de val van het militaire
regime in Argentinië is verlopen. Daarbij worden enkele sleutelmomenten aangehaald die van
groot belang zijn geweest voor het ofwel versnellen ofwel tegenwerken van de grootschalige
zoektocht die in eerste instantie door de Abuelas de Plaza de Mayo werd opgezet.
2. Wat is Transitional Justice? 2.1. Definitie
The International Center for Transitional Justice definieert het begrip Transitional Justice als
volgt:
“Transitional justice is a response to systematic or widespread violations of human rights. It seeks recognition for victims and to promote possibilities for peace, reconciliation and democracy. Transitional justice is not a special form of justice but justice adapted to societies transforming themselves after a period of pervasive human rights abuse. In some cases, these transformations happen suddenly; in others, they may take place over many decades.”80
Concreet verwijst de term Transitional Justice naar alle mechanismen en procedures die
gehanteerd worden in een samenleving tijdens of na de overgang van ofwel een gewelddadig
conflict, ofwel een onderdrukkend regime naar democratie, rechtsstaat en respect voor
individuele en collectieve rechten. Al worden een aantal mechanismen van dit concept van
transitiejustitie al zo’n 25 jaar toegepast, de term Transitional Justice is op zich een relatief
nieuw begrip en werd ondertussen ook al door voormalig Secretaris-Generaal van de
Verenigde Naties, Kofi Annan, erkend en gepromoot81
80 Bron: Officiële Website International Center for Transitional Justice
.
URL: www.ictj.org [Geconsulteerd op 15 mei 2010] 81 United Nations, (23 August 2004), The Rule of Law and transitional justice in conflict and post-conflict societies, Report of the Secretary General, S/2004/616 URL: www.un.org [Geconsulteerd op 15 mei 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 39
2.2. Korte Historiek
Deze benadering van rechtspraak ontstond in de jaren ’80 en vroege jaren ’90, hoofdzakelijk
om te beantwoorden aan de politieke veranderingen in Latijns-Amerika en Oost-Europa en
vooral om in deze regio’s gerechtigheid te laten geschieden en de vaak voor de bevolking
verborgen waarheid op te eisen omtrent de geschonden mensenrechten.
Na de val van de Latijns-Amerikaanse regimes en naar het einde van de Koude Oorlog toe
waren mensenrechtenactivisten druk in de weer om de systematische schendingen van de
mensenrechten door de voormalige regimes aan te klagen, maar wilden dit echter bekomen
zonder daarbij de toenmalige politieke veranderingen in de weg te staan. Deze periodes
werden door het grote publiek al snel transitions to democracy genoemd, zodat dit nieuwe
multidisciplinaire werkveld werd gedoopt tot Transitional Justice.
2.3. Waarom zo’n overgangsperiode?
Over het algemeen zijn er zowel tegenstanders als verdedigers te vinden van ‘het kijken naar
het verleden’, waarbij respectievelijk volgende argumenten terug te vinden zijn: aan de ene
kant wil men niet te veel oude wonden openrijten, maar eerder een tabula rasa van het
verleden voorstellen en daarbij vergeten en vergeven, zodat dit verleden het werken aan de
toekomst in geen geval kan belemmeren. Anderen beargumenteren eerder dat de feiten uit het
verleden té erg zijn om zomaar te kunnen vergeten en we bijgevolg dit verleden niet zomaar
aan de kant kunnen schuiven. Luc Huyse verwoordt het mooi in zijn titel van het werk dat hij
schreef over omgaan met het verleden: Alles gaat voorbij, behalve het verleden.
Bij Transitional Justice wil men zowel aan de voor- als de tegenstanders tegemoet komen
door tegelijk lessen te trekken uit het verleden en te werken aan het opbouwen van een
toekomst. Algemene doelstellingen van dergelijke transitieperiode zijn dan ook het herstellen
van het sociaal weefsel, nieuw geweld voorkomen en de wonden van de slachtoffers helen.
2.4. Verschillende vormen
Afhankelijk van de specifieke context, de aard van de misdaden waarbij de mensenrechten
werden geschonden en de specifieke doelstelling die men wil bereiken door middel van
Transitional Justice, wordt geopteerd voor een bepaald mechanisme.
Valerie Dobbelaere Pagina 40
Een aantal basisbenaderingen van Transitional Justice die al door verscheidene regeringen
werden toegepast zijn volgende initiatieven: gerechtelijke vervolging, waarheidscommissies,
herstelprogramma’s, verzoeningsactiviteiten en institutionele hervormingen zoals Security
Sector Reform en Vetting.
Voor het benaderen van de context omtrent de overgang tussen de laatste Argentijnse militaire
dictatuur en het democratisch stelsel is het belangrijk om te focussen op volgende
mechanismen: gerechtelijke vervolging, waarheidscommissies en verzoening.
2.4.1. Gerechtelijke vervolging
Bij gerechtelijke vervolging wordt de aansprakelijkheid met betrekking tot de gepleegde
misdaden onderzocht. Er wordt met andere woorden gezocht naar de verantwoordelijken, de
daders van de mensenrechtenschendingen. Volgens The International Center for Transitional
Justice focussen openbaar aanklagers hierbij regelmatig op onderzoek naar the ‘Big Fish’,
namelijk de verdachten die als grootste verantwoordelijken voor de massale of systematische
misdaden worden beschouwd. Of, zoals in Argentinië quasi onmiddellijk na de val van het
militaire regime gebeurde, wordt slechts een deel van de beklaagden berecht: dit was het
geval toen in 1985 het vonnis van het proces tegen de eerste drie militaire juntas werd beperkt
tot de veroordeling van Videla, Massera, Viola, Lambruschini en Agosti82. De beklaagden
Graffigna, Galteri, Anaya en Dozo, gevorderd door Procureur Julio César Strassero83
, werden
hier vrijgesproken.
2.4.2. Waarheidscommissies
Een waarheidscommissie heeft als doel de voltrokken mensenrechtenschendingen zoveel
mogelijk in kaart te brengen. Het gaat namelijk om een officieel orgaan dat tijdelijk en niet-
juridisch onderzoek levert naar de voorbije periode van misdaden en schendingen van de
mensenrechten om nadien aanbevelingen voor herstel te kunnen formuleren en toekomstig
misbruik te voorkomen. De activiteiten van een waarheidscommissie bestaan onder andere uit
verklaringen opnemen, onderzoek leveren en het verzamelen van de bevindingen in een
rapport. In Argentinië werd niet alles wat aan het licht kwam via het onderzoek van de
82 Bron: Fragment uit het vonnis van het proces tegen de eerste drie militaire juntas (1985) (Website Nunca Más) URL: http://www.nuncamas.org/juicios/juntas/senten2.htm [Geconsulteerd op 15 mei 2010] 83 Bron: Fragment uit de strafvordering van Procureur Julio César Strassera (Website Nunca Más) URL: http://www.desaparecidos.org/nuncamas/web/juicios/juntas/acusa.htm [Geconsulteerd op 15 mei 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 41
CONADEP in 1984 opgenomen in het Juicio a las juntas uit 1985. Het Nunca Más-rapport
van de CONADEP is echter wel van essentieel belang geweest voor het openen van latere
processen.
2.4.3. Verzoening
De definitie van verzoeningsmechanismen is niet echt volledig eenduidig bepaald, het is een
vrij vaag concept dat op verschillende niveaus kan voorkomen, zowel op individueel vlak als
tussen bepaalde groepen en zowel op nationaal als internationaal niveau. De opvolger van
President Alfonsín, Carlos Meném, dweepte in 1989 met zijn ‘theorie van de Nationale
Verzoening84
’, waarbij hij vooral de nood aan amnestie benadrukte om ‘vooruit te kunnen’.
Meném voegde de daad bij het woord en ondertekende tot twee maal toe, in 1989 en 1990,
een serie kwijtscheldingen. Of dit het soort verzoening is die men via Transitional Justice
beoogt, is natuurlijk een andere vraag…
3. Evolutie van de Transitional Justice in het postdictatoriale Argentinië
De overgang van het militaire regime naar democratie is in Argentinië allesbehalve rechtlijnig
verlopen. Het was, en is eigenlijk nog altijd, een proces van vallen en opstaan. Net voor de val
van het laatste militaire regime gaven de militairen zichzelf nog amnestie wat later door Raúl
Alfonsín werd herroepen. Verder werd onder het bewind van Alfonsín het proces tegen de
leiders van de eerste drie militaire juntas, gedeeltelijk, voltrokken, wat dan op zijn beurt weer
teniet werd gedaan door de kwijtscheldingen van opvolger Meném. In 1994 werd de natie dan
weer door elkaar geschud door de bekentenissen van Adolfo Scilingo over de beruchte vuelos
de la muerte en werd de roep tot gerechtigheid steeds groter. Het duurde echter nog lang
vooraleer hier door de regering naar geluisterd werd, namelijk tot Néstor Kirchner in 2003 aan
de macht kwam. Op 14 juni 2005 werden de zogenaamde Leyes de Perdón85
dan officieel
herroepen, wat het startschot gaf voor het heropenen van heel wat zaken tegen de
verantwoordelijken van de mensenrechtenschendingen waaronder de enorme zaak rond de
misdaden gebeurd in het ESMA, het proces rond het Plan Condor en de zaak Gelman om
maar enkele voorbeelden aan te halen.
84 Teoría de Reconciliación Nacional binnen het kader van zijn Política de Pacificación Nacional: cf. infra 85 Amnestiewetten
Valerie Dobbelaere Pagina 42
3.1. Zelfamnestie: Ley de Pacificación Nacional
Na het publiceren van hun finaal rapport over de oorlog tegen de subversieven in april 1983,
kondigt de militaire junta op 22 september 1983 de wet met nummer 22.924, Ley de
Pacificación Nacional, af om op die manier bij decreet hun zelfamnestie vast te leggen en dit
namelijk voor alle verantwoordelijken van de ‘delitos cometidos con motivación o finalidad
terrorista o subversiva, desde el 25 de mayo de 1973 hasta el 17 de junio de 198286
’.
3.2. Raúl Ricardo Alfonsín en de moeilijke overgang naar de democratie
3.2.1. Maatregelen en opzet bij aanvang van mandaat
Om tegemoet te komen aan de publieke vraag naar gerechtigheid, nam President Alfonsín na
zijn eedaflegging op 10 december 1983 een aantal maatregelen zoals het herroepen van de
Ley de Pacificación, het afkondigen van een presidentieel bevel87 om over te gaan tot het
gerechtelijk vervolgen van de leden van de militaire junta en het oprichten van de
CONADEP. Ook al meende Alfonsín dat het overgaan tot vervolgen voor de gepleegde feiten
noodzakelijk was voor de heropbouw van het democratisch systeem, toch wou de kersverse
president tegelijk ook een harmonieuze relatie met de militaire sector behouden. Om deze
reden ontwikkelde Alfonsín een strategie waarmee hij zou kunnen bepalen wie precies voor
de rechter zou moeten verschijnen: als basis werd het artikel 514 van de Código de Justicia
Militar88
86 Bron: Artikel 1 van de Ley de Pacificación Nacional (N° 22.2024/1983)
genomen, het principio de obediencia debida genaamd, die volgens Lvovich (2008)
stelde dat:
URL:http://abc.gov.ar/docentes/efemerides/10dediciembre/site_10diciembre/descargas/elproceso/leypacificacion.pdf [Geconsulteerd op 15 mei 2010] 87 In het decreet 158, afgekondigd op 13 december 1983, stelt Alfonsín onder meer dat de regering die de militaire junta installeerde op 24 maart 1976 een plan ontwikkelde om subversieve en terroristische activiteiten tegen te gaan maar om dit plan te bewerkstelligen duidelijk illegale methodes en procedures toepasten. Er wordt ook voor het eerst officieel erkend dat binnen deze Doctrina de Seguridad Nacional duizenden personen niet alleen van hun vrijheid werden beroofd, maar bovendien werden gemarteld en vermoord, zonder eerst onderworpen te zijn geweest aan enige vorm van proces. Er wordt bovendien benadrukt dat niet alleen het hele land, maar vooral ook de leden van de Fuerzas Armadas lange tijd psychologisch werden gemanipuleerd door de militaire top en hiervoor tijdens het proces het principio de Obediencia Debida zou worden toegepast. Maar in deze presidentiële orde stelt Raúl Alfonsín vooral dat er met betrekking tot deze gepleegde feiten gerechtigheid moet geschieden en hiervoor de verantwoordelijken zullen moeten terechtstaan voor moord, foltering, het beroven van vrijheid en alle andere misdaden die tijdens het onderzoek aan het licht zouden komen. Bron: Texto completo de la Orden presidential de procesar a las juntas militares (Decreto 158 de 13 de diciembre de 1983) URL: http://www.desaparecidos.org/arg/doc/secretos/orden02.htm [Geconsulteerd op 18 mei 1983] 88 Wetboek van de militaire rechtspraak
Valerie Dobbelaere Pagina 43
“(según el cual) era necesario operar distinciones entre los que dieron las órdenes, los que las ejecutaron y los que cometieron excesos, ya que la responsabilidad absoluta por las órdenes dadas, en caso que se incurriera en algún delito, recaía sobre los superiores. Los subordinados, en última instancia, podían ser acusados en caso de haberse excedido en la ejecución de dichas órdenes.” (Lvovich, 2008, p. 30)
Op deze manier werd dus benadrukt dat vooral, zoals het ICTJ al aangaf, de ‘Big Fish’
moesten worden berecht, aangezien zij de bevelen tot de gebeurde feiten hadden gegeven en
hierbij de grootste verantwoordelijkheid droegen. Als gevolg konden de ondergeschikten
worden berecht indien zij de bevelen in overdreven mate zouden hebben opgevolgd en hun
uitspattingen hieromtrent niet door de vingers konden worden gezien. Bovendien gaf Alfonsín
de Fuerzas Armadas de kans om op intern vlak schoonmaak te houden en liet hiervoor de
Código de Justicia Militar hervormen: alle misdaden die door de Argentijnse strijdkrachten
werden uitgevoerd voor 25 mei 1973, de datum die in de Ley de Pacificación Nacional werd
vastgelegd, zouden ondergeschikt blijven aan de militaire rechtspraak, wat natuurlijk niet in
goede aarde viel bij de verschillende groepen van mensenrechtenactivisten.
3.2.2. CONADEP en haar rapport Nunca Más a) Algemeen opzet en concrete taken van de CONADEP
Enkele dagen na het verschijnen van de reeds vernoemde presidentiële orde, liet President
Alfonsín op 19 december 1983 in de Boletín Oficial89
het decreet 187 ter oprichting van de
Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas afkondigen. Deze Commissie,
voorgezeten door de Argentijnse schrijver Ernesto Sábato, had als doel de feiten rond de
verdwijningen op te helderen door onder andere alle aangiftes en getuigenissen omtrent deze
feiten te ontvangen en onderzoeken en daarbij zoveel mogelijk proberen te verdwenen
personen te lokaliseren of op zijn minst trachten te achterhalen hoe ze aan hun eind kwamen.
Verder werd opgemerkt dat elke vorm van verbergen, wegnemen of vernietigen van
bewijsmateriaal die van belang zou kunnen zijn, zou moeten worden aangegeven bij justitie.
Om het werk van de Commissie vlot te laten verlopen moest ook op elk institutioneel niveau
en door om het even elke ambtenaar de toegang tot de gewenste informatie verzekerd worden.
Kortom, deze Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas werd opgericht om
binnen een periode van 180 dagen zoveel mogelijk informatie omtrent de verdwijningen te
onderzoeken en de waarnemingen in een finaal rapport te verzamelen.
89 Het Argentijnse Staatsblad
Valerie Dobbelaere Pagina 44
b) Doelstelling van de CONADEP tegenover het Plan Sistemático de Robo de Bebés
In artikel 2 van het decreet 187 ter oprichting van de CONADEP wordt ook al volgend punt
aangehaald met betrekking tot de problematiek van ontvoerde kinderen: “determinar la ubicación de niños sustraídos a la tutela de sus padres o guardadores a raíz de acciones emprendidas con el motivo alegado de reprimir al terrorismo, y dar intervención en su caso a los organismos y tribunales de protección de menores;90
” (Art. 2, lid c) – Decreto 187/83)
Het probleem van ontvoeringen van kinderen wordt hier al officieel aangekaart, maar het
blijft een erg vage omschrijving van de problematiek. Dat ook kinderen tijdens de dictatuur
werden ontvoerd of vermist, was wel geweten en ook de vereniging van de grootmoeders
kreeg steeds meer gehoor na het herstel van de democratie, maar de echte aard en de omvang
van de problematiek is dan nog niet gekend. De CONADEP krijgt dus wel de opdracht om
ook ontvoeringen van kinderen binnen het kader van de ‘vuile oorlog’ te onderzoeken, maar
de problematiek rond identiteitsvervalsing bijvoorbeeld wordt hier nog niet vermeld.
c) Het rapport van de CONADEP: Nunca Más
Nunca Más91 is de naam van het rapport, ook wel gekend als het Informe Sábato92
Hoewel de meerderheid van de Argentijnse mensenrechtenorganisaties achter de oprichting
van de CONADEP stonden, kwam er later wel uit meerdere richtingen kritiek op een bepaalde
, dat de
Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas schreef en op 20 september 1984 aan
President Alfonsín overhandigde. Het rapport werd later in boekvorm gegoten en verspreid
over de hele natie, wat een enorme golf van verbijstering en afkeer teweegbracht. Dankzij dit
rapport werden de lijsten met namen van de toen 8.960 getelde vermisten en getuigenissen
van overlevenden over de folteringen en concentratiekampen bijvoorbeeld voor het eerst
officieel publiekgemaakt.
90 Eigen vertaling: ‘het lokaliseren van kinderen die werden weggenomen van bij hun wettelijke voogden, hetzij hun ouders, hetzij hun verzorgers en dit binnen het kader van acties, ondernomen onder het mom van de bestrijding van terrorisme; en, indien het geval, de instanties en bevoegde rechtbanken ter bescherming van de minderjarigen laten tussenkomen.’ 91 De naam van het rapport Nunca Más, kreeg al snel een culturele lading onder de Argentijnen. Deze woorden werden dan ook door Procureur Julio César Strassera uitgesproken op het einde van zijn aanklacht tijdens het proces tegen de militairen in 1985: “Señores jueces: quiero renunciar expresamente a toda pretensión de originalidad para cerrar esta requisitoria. Quiero utilizar una frase que no me pertenece, porque pertenece ya a todo el pueblo argentino. Señores jueces: ¡nunca más!” Bron: Videofragment van de aanklacht van Julio Strassera: op het moment dat hij de woorden ‘nunca más’ uitspreekt, barst er een applaus los. URL: http://www.youtube.com/watch?v=KHHkwaIe4LE [Geconsulteerd op 25 juli 2010] 92 Kan vertaald worden als Sábato-rapport. Werd ook onder deze naam gekend, aangezien de CONADEP werd voorgezeten door de Argentijnse schrijver Ernesto Sábato.
Valerie Dobbelaere Pagina 45
visie die terugkwam in het Nunca Más-rapport en de Teoría de los dos demonios93
wordt
genoemd. Volgende woorden van Ernesto Sábato uit de proloog van het rapport vatten de
essentie van deze theorie samen:
“Durante la década del 70 la Argentina fue convulsionada por un terror que provenía tanto desde la extrema derecha como de la extrema izquierda [...] a los delitos de los terroristas, las Fuerzas Armadas respondieron con un terrorismo infinitamente peor que el combatido, porque desde el 24 de marzo de 1976 contaron con el poderío y la impunidad del Estado absoluto, secuestrando, torturando y asesinando a miles de seres humanos.” (Fragment uit de proloog van het Nunca Más-rapport door voorzitter Ernesto Sábato)
In dit fragment wordt de Argentijnse maatschappij voorgesteld als het slachtoffer dat
gevangen zat tussen een extreem links en een extreem rechts kamp. Volgens Lvovich (2008)
stelt de Teoría de los dos demonios op die manier dat Argentinië en haar onschuldige burgers
werden meegesleurd in een golf van politiek geweld waaraan niet te ontsnappen viel. Ook al
werd er verder vermeld dat de demoon aan de kant van de Fuerzas Armadas dit politiek
geweld vanaf de staatsgreep met een nog grotere vorm van geweld beantwoordde, toch is
duidelijk dat de Argentijnse grote massa werd voorgesteld alsof ze volledig buiten dit conflict
stond, maar er wel het onschuldig slachtoffer van werd. Hugo Vezzetti (2009) voegt hieraan
toe dat hier ondertussen ook het politiek geweld van de guerrillaorganisaties werd
aangeklaagd, ook al was dat niet het hoofddoel van de Commissie. Deze visie over twee
oorlogslustige kampen werd door familieleden van slachtoffers en mensenrechtenactivisten,
waaronder ook de Abuelas, fel bekritiseerd aangezien volgens hen de schuld van de Fuerzas
Armadas op die manier werd gematigd. (Lvovich, 2008, p. 35)
d) Bevindingen omtrent het Plan Sistemático de Robo de Bebés in het Nunca Más-rapport
In het Nunca Más-rapport werd de problematiek omtrent de ontvoerde of in gevangenschap
geboren kinderen, waarvan de grote meerderheid later op illegale wijze bij regimegezinde
gezinnen werd geplaatst, al uitgebreider omschreven: “Los represores que arrancaron a los niños desaparecidos de sus casas o de sus madres en el momento del parto, decidieron de la vida de aquellas criaturas con la misma frialdad de quien dispone de un botín de guerra. Despojados de su identidad y arrebatados a sus familiares, los niños desaparecidos constituyen y constituirán por largo tiempo, una profunda herida abierta en nuestra sociedad. En ellos se ha golpeado a lo indefenso, lo vulnerable, lo inocente y se ha dado forma a una nueva modalidad de tormento.” (CONADEP, 1984, Nunca Más, Capítulo 2.)
93 Theorie van de twee demonen
Valerie Dobbelaere Pagina 46
Aan het taalgebruik dat hier werd gebruikt, kan men merken dat voor deze omschrijving het
toen gangbare discours van de mensenrechtenorganisaties werd gehanteerd: de kleine
kinderen werden vergeleken met een oorlogsbuit en er werd gehamerd op hun onschuldigheid
en kwetsbaarheid. Om het grote publiek wat te sensibiliseren, werd door de grootste groepen
mensenrechtenactivisten na de Argentijnse nederlaag bij de Falklandoorlog een soort van
horror show voorgehouden, zodat er overal in enorme getalen foto’s en getuigenissen van de
gebeurde feiten opdoken. Men wou laten zien ‘hoe erg het geweest was’ en benadrukte hierbij
graag het onschuldige karakter van de slachtoffers, zoals ook bij de ‘verdwenen baby’s’ het
geval was. De weinige cijfers die het Nunca Más-rapport uit 1984 bevatte omtrent deze
problematiek, zijn cijfers die ze hadden verzameld in samenwerking met de ‘grootmoeders’: “Esta penosísima situación fue prestamente enfrentada por la extraordinaria tarea que, con infatigable constancia y discreción, iniciaron las Abuelas de Plaza de Mayo que ha permitido hasta la fecha registrar 172 niños desaparecidos, de los cuales, la mayoría fueron llevados en el momento de la detención de sus madres o nacieron en cautiverio. De ellos, 25 han sido encontrados, no así los 147 restantes, aunque existen múltiples indicios y diligencias que alientan futuras localizaciones.” ((CONADEP, 1984, Nunca Más, Capítulo 2.)
De CONADEP vermeldde hier een soort van status quo van de resultaten die strijd van de
Abuelas de Plaza de Mayo op dat moment hadden opgeleverd. De problematiek werd nu wel
officieel erkend en het werk van de Abuelas geprezen, maar het onderzoek stond toen nog
relatief in zijn kinderschoenen en werd nog niet op vraag van de regering of vanuit
institutioneel niveau gevoerd.
e) Acta constitutiva de la Asociación Civil Abuelas de Plaza de Mayo
Ondertussen verloren de Abuelas de Plaza de Mayo steeds meer een stukje van hun
vertrouwen omtrent het herstel van democratie en de volgens hen daarbij horende strijd om
gerechtigheid. Het aanvankelijke enthousiasme luwde en steeds meer begrepen de Abuelas dat
hun kleinkinderen niet zomaar zouden opduiken en de door hen opgestarte zoektocht niet
zomaar door de kersverse regering zou worden overgenomen. Om hun zoektocht
goerganiseerder verder te zetten verkregen de Abuelas het juridisch statuut van rechtspersoon,
wat hen de mogelijkheid gaf om als organisatie binnen het rechtsverkeer op te treden en
rechtszaken aan te spannen. Op 9 september 1983 werd dan ook op die manier de Asociación
Civil Abuelas de Plaza de Mayo gesticht. (Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo), 2007,
p. 39)
Valerie Dobbelaere Pagina 47
f) Verdiensten CONADEP en Nunca Más in verband met het Plan Sistemático de Robo de
Bebés
Ook al was de kritiek op de CONADEP en haar Nunca Más-rapport vaak terecht, toch mogen
een aantal verdiensten niet vergeten vermeld worden. Het onderzoek dat de Commissie
leidde, was een belangrijk moment in het groeiend besef van de omvang van de feiten bij de
Argentijnse grote massa. Ook is het een belangrijk startschot geweest voor alle verdere
onderzoek naar de tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur voltrokken verdwijningen
en folteringen. Zo onderzocht de CONADEP bijvoorbeeld ook getuigenissen over
massagraven en liet deze openbreken om de lijken van de verdwenen personen bloot te
leggen. De eerste opgravingen gebeurden zonder enige methodologie, waardoor kostbare
informatie verloren kon gaan. Om de lijken zo goed mogelijk te kunnen identificeren ging de
CONADEP in samenwerking met de Abuelas en andere mensenrechtenorganisaties op zoek
naar een methode die de juiste identificatie van de teruggevonden lijken zou kunnen
verzekeren. Hiervoor werd een groep, samengesteld uit studenten en professionelen uit zowel
de medische als de antropologische en archeologische sector, opgeleid door de American
Association for the Advancement of Science. Dit gaf het startschot voor het oprichten van de
Equipo Argentino de Antropología Forense94
in 1984. Dit team heeft zich in die mate
ontwikkeld dat zijn specialisten tegenwoordig ook naar landen als Spanje of Oost-Timor
afreizen om opgravingen uit te voeren of andere groepen op te leiden. (Veiga & Wulf
(Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, pp. 63-64)
3.2.3. Juicio Oral y Público a las Juntas a) Belangrijkste conclusies omtrent de vonnissen van het proces tegen de militaire juntas
Zoals Lvovich en Bisquert in hun werk La cambiante memoria de la dictadura uit 2008
aanhalen, schuilt de belangrijkste bijdrage van het proces, dat in 1985 van start ging tegen de
eerste drie militaire juntas die tussen 1976 en 1982 over het Argentijnse volk regeerden, in het
feit dat nu voor het eerst openlijk werd bevestigd dat er tijdens die periode een uitroeiingsplan
onder verantwoordelijkheid van de staat bewerkstelligd werd, wat in het rapport van de
CONADEP eerder aan de hand van getuigenissen en statistieken uitgebreid bewezen werd.
(Lvovich & Bisquert, 2008, p. 45) Ook Pilar Calveiro vermeldt dat tijdens het proces werd
toegegeven dat er bij de Fuerzas Armadas een anti-subversieve doctrine heerste:
94 Het Argentijns Forensisch Antropologisch team
Valerie Dobbelaere Pagina 48
“[…] en el juicio que se siguió a las juntas militares en 1985. […] en ese proceso quedó demostrada la actuación institucional de las Fuerzas de Seguridad, bajo comando conjunto de las Fuerzas Armadas y siguiendo la cadena de mandos. Es decir que el accionar ‘antisubversivo’ se realizó desde y dentro de la estructura y la cadena jerárquica de las Fuerzas Armadas. ‘Hicimos la guerra con la doctrina en la mano, con las órdenes escritas de los comandos superiores’, afirmó en Washington el general Santiago Omar Riveros, por si hubiera alguna duda. En suma, fue la modalidad represiva del Estado, no un hecho aislado, no un exceso de grupos fuera de control, sino una tecnología represiva adoptada racional y centralizadamente.” (Calveiro, 2008, p. 51)
In dit fragment haal Calveiro ter staving van haar stelling ook de woorden van ex-generaal
Santiago Riveros aan die tijdens het proces verklaarde dat de anti-subversieve oorlog werd
gevoerd op geschreven bevel van de superieuren. Dit bevestigde nogmaals het bestaan van
een vooropgesteld plan voor bijvoorbeeld de massale verdwijningen en ondermijnde het
argument van de Fuerzas Armadas die stelde dat de meerderheid van de feiten konden
worden gezien als uit de hand gelopen excessen.
Ondanks het relatief uitgebreide onderzoek dat de CONADEP opstartte omtrent de gebeurde
feiten, werden alleen de ‘hoge pieten’ van de eerste drie militaire junta’s aangeklaagd door
Julio Strassera en dit, zoals reeds vermeld, volgens het principe van de obediencia debida,
waarbij men vooral de superieuren als eindverantwoordelijken en schuldig aan de vernoemde
feiten aanduidt. Er werd niet gesproken over een gezamelijke verantwoordelijkheid, waardoor
ook enkel volgende personen door Strassera voor de rechter werden gedaagd: Jorge Rafael
Videla, Emilio Eduardo Massera, Orlando Ramón Agosti, Roberto Eduardo Viola, Armando
Lambruschini, Leopoldo Fortunato Galtieri, Omar Rubens Graffigna, Jorge Isaac Anaya en
Basilio Lami Dozo95
95 Bron: Pleidooi van Julio César Strassera
. Als we naar de uitspraken van dit proces tegen de juntas kijken, dan is
er ook nog eens een groot verschil te merken tussen de aanklachten en gevorderde straffen
door Strassera en de effectief uitgesproken straffen: de levenslange gevangenisstraf die werd
geëist voor zowel Videla, Massera, Agostia, Viola en Lambruschini, werd enkel voor de
eerste twee, Jorde Rafael Videla en Emilio Eduardo Viola, uitgesproken. Agosti, Viola en
Lambruschini werden respectievelijk veroordeeld tot 4 jaar en zes maand, 17 jaar en 8 jaar
gevangenisstraf. De gevangenisstraffen tussen 10 en 15 jaar die door Strassera werden
URL: http://www.nuncamas.org/juicios/juntas/acusa.htm [Geconsulteerd op 18 juli 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 49
gevorderd voor Galtieri, Graffigna, Anaya en Dozo werden opnieuw niet ingewilligd.
Integendeel, deze laatsten werden volledig vrijgesproken96
Ook al werden slechts de superieuren, en meer specifiek de leiders van elke strijdkracht, van
de eerste drie militaire junta’s berecht, toch werd in het zogenaamde punt 30 van het arrest het
principe van de obediencia debida serieus in vraag gesteld en aangedrongen op het dringend
overgaan tot het onderzoeken en berechten van ook de door de lagere rangen van de Fuerzas
Armadas gepleegde feiten.
.
b) Abuelas de Plaza de Mayo tevreden met de uitspraken?
De Abuelas de Plaza de Mayo probeerden ondertussen volop om hun zoektocht naar de
verdwenen kleinkinderen op wetenschappelijke wijze bij te staan door, in samenwerking met
het Argentijns forensisch antropologisch team en de American Association for the
Advancement of Science, een algemene databank op te richten waar al het genetisch materiaal
van zowel de families die op zoek waren of DNA-materiaal van de teruggevonden lijken zou
worden bewaard in de hoop dat er ‘kind’ met twijfels over zijn of haar identiteit op zou
afkomen en de overeenkomst van zijn of haar genetisch materiaal laat testen aan de hand van
de in de databank bewaarde gegevens. Uiteraard hoopten de Abuelas de Plaza de Mayo niet
alleen dat de kinderen konden gelokaliseerd worden, maar bovendien dat de procedure tot het
herstel van identiteit makkelijker en toegankelijker zou gemaakt worden en dat de schuldigen
voor het ontvoeren van de kinderen en vervalsen van identeit zouden terechtstaan. De
uitspraken van het proces tegen de leiders van de eerste drie militaire junta’s uit 1985 konden
de Abuelas absoluut niet tevreden stellen, zoals Estela de Carlotto getuigt in La Historia de
Abuelas, 30 años de búsqueda:
“Ese día podíamos ver los rostros impávidos y escuchar las mentiras, el ocultamiento. Porque nunca reconociernon sus delitos.” (Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, pp. 70)
Ook al was het proces een belangrijk begin in de strafrechterlijke vervolging van de
verantwoordelijken voor de misdaden die werden gepleegd tijdens de laatste Argentijnse
militaire dictatuur, toch was ze volgens de vereniging van de Abuelas bijvoorbeeld alleen al
veel te gelimiteerd: zolang zij niet beschikten over alle informatie omtrent het lot van de
96 Arrest van het Proces tegen de militaire junta’s: veroordelingen en kwijtscheldingen URL: http://www.desaparecidos.org/arg/doc/secretos/conde.html [Geconsulteerd op 18 juli 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 50
verdwenen kinderen en niet alle gelokaliseerde kinderen werden ‘hersteld’, kon er volgens de
Abuelas de Plaza de Mayo geen sprake zijn van gerechtigheid.
3.2.4. Ley de Punto Final a) Inhoud van de Ley de Punto Final
Het beruchte en reeds vernoemde punt 30 dat in het arrest van het proces tegen de eerste drie
militaire junta’s het principe van de obediencia debida in vraag stelde, had ervoor gezorgd dat
er nog onderzoeken liepen naar de verantwoordelijkheid van leden van de lagere rangen uit de
Fuerzas Armadas en dit met betrekking tot hun aandeel in de ontvoeringen, folteringen en
moorden, gepleegd tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur. Hier kwam echter
verandering in door de goedkeuring van de Ley de Punto Final in december 1986 die een
tijdsspanne van zestig dagen voorzag voor het ‘opstarten’ van de rechtzaken:
“Artículo. 1º.-Se extinguirá la acción penal respecto de toda persona por su presunta participación en cualquier grado, en los delitos del artículo 10 de la Ley Nº 23.049, que no estuviere prófugo, o declarado en rebeldía, o que no haya sido ordenada su citación a prestar declaración indagatoria, por tribunal competente, antes de los sesenta dias corridos a partir de la fecha de promulgación de la presente ley.
En las mismas condiciones se extinguirá la acción penal contra toda persona que hubiere cometido delitos vinculados a la instauración de formas violentas de acción política hasta el 10 de diciembre de 1983.” (Artikel 1, Wet 23.492/86 (Punto Final))
Dit betekende dat als een beklaagde niet binnen de periode van 60 dagen, te rekenen vanaf het
afkondigen van de wet 23.492, werd opgeroepen voor het afleggen van verklaringen omtrent
de misdaden die gepleegd werden in het kader van de illegale repressie, de zaak automatisch
zou vervallen. In tegenstelling tot wat de regering met deze Ley de Punto Final voor ogen
had, versnelde het afkondigen van deze wet 23.492 het op gang brengen van de processen
tegen militairen die werden beschuldigd van mensenrechtenschendingen.
b) Wat betekende dit voor het onderzoek omtrent de problematiek van de ontvoerde kinderen?
Gezien het artikel 5 van dezelfde wet, zou de Ley de Punto Final het werk van de Abuelas de
Plaza de Mayo niet in de weg mogen staan:
Valerie Dobbelaere Pagina 51
“Art. 5 - La presente ley no extingue las acciones penales en los casos de delitos de sustitución de estado civil y de sustracción y ocultación de menores.” (Artikel 5, Wet 23.492/86 (Punto Final))
Deze wet zou geen betrekking gehad hebben op de rechtszaken omtrent het wegnemen of
verbergen van minderjarigen, maar werd toch op erg veel ontgoocheling onthaald bij
groeperingen van mensenrechtenactivisten zoals de Abuelas de Plaza de Mayo. Voor hen
stond de Ley de Punto Final symbool voor straffeloosheid en te veel toegevingen van de
Argentijnse regering onder President Alfonsín aan de militaire sector. De wet 23.492 vormde
volgens de Abuelas ook het bewijs dat hun invloed op de Argentijnse maatschappij bleven
uitoefenen, ook in tijden van democratie.
3.2.5. Ley de Obediencia Debida a) Inhoud van de Ley de Obediencia Debida
Nog geen zes maanden na het afkondigen van de Ley de Punto Final in de Boletín Nacional
werd de wet met nummer 23.521, de Ley de Obediencia Debida genaamd, ondertekend en op
9 juni 1987 officieel bekend gemaakt en verspreid. Volgens artikel 1 van deze wet, werd wat
voorheen het principe van de obediencia debida genoemd werd, nu in wetvorm
geformaliseerd:
“Art. 1- Se presume sin admitir prueba en contrario que quienes a la fecha de comisión del hecho revistaban como oficiales jefes, oficiales subalternos, suboficiales y personal de tropa de las fuerzas armadas, de seguridad, policiales y penitenciarias, no son punibles por los delitos a que se refiere el art. 10, punto 1 de la ley 23.049 por haber obrado en virtud de obediencia debida. La misma presunción será aplicada a los oficiales superiores que no hubieran revistado como comandante en jefe, jefe de zona, jefe de subzona o jefe de fuerza de seguridad, policial o penitenciaria si no se resuelve judicialmente, antes de los treinta días de promulgación de esta ley, que tuvieron capacidad decisoria o participaron en la elaboración de las ordenes. En tales casos se considerará de pleno derecho que las personas mencionadas obraron en estado de coerción bajo subordinación a la autoridad superior y en cumplimiento de ordenes, sin facultad o posibilidad de inspección, oposición o resistencia a ellas en cuanto a su oportunidad y legitimidad.” (Artikel 1 van de wet 23.521/87 (Obediencia Debida))
Volgens dit artikel moet men ervan uitgaan dat, zonder bewijs van het tegendeel, alle
officieren en hun ondergeschikten alsook het alledaagse personeel van zowel de strijdkrachen,
politiediensten als gevangenispersoneel en andere veiligheidsdiensten vanaf dat moment niet
meer op legale wijze vervolgd konden worden voor misdaden die tijdens de dictatuur werden
Valerie Dobbelaere Pagina 52
uitgevoerd op bevel van hun superieuren. In dit geval werd met de aangehaalde ‘superieuren’
verwezen naar de hoofden van de voormalige militaire regerering die op hun beurt al berecht
werden tijdens het Juicio a las Juntas in 1985. Dankzij deze Ley de Obediencia Debida werd
elk lid van de strijdkrachten die tot rang lager dan die van kolonel behoorde, veilig gesteld
voor wat betreft eventuele latere kans op vervolging omwille van de voltrokken gedwongen
verdwijningen, illegale aanhoudingen, folteringen en moorden tussen 1976 en 1983.
b) Hoe werd deze wet onthaald bij de mensenrechtenactivisten in het algemeen en vooral
ook specifiek bij de Abuelas?
Dat deze wet bij zowel het grote publiek als de verschillende mensenrechtenorganisaties
allesbehalve enthousiast werd onthaald, zal niet verbazen…Luis Alberto Romero verwoordde
het moment van de afkondiging van de Ley de Obediencia Debida als ‘evidencia del fin de la
ilusión’: het was nu echt duidelijk dat de ‘illusie’ die de overgrote meerderheid van de
mensenrechtenactivisten voor ogen had bij de aanvang van het democratisch mandaat van
Raúl Alfonsín mocht opgebergd worden. De Abuelas de Plaza de Mayo waren van mening dat
Alfonsín veel te snel had toegegeven aan de eisen van de militairen die in opstand waren
gekomen tijdens de Semana Santa, een opstand die de rebellie van de carapintadas97
Maar, hoewel de Ley de Obediencia Debida zich naar de overgrote meerderheid vertaalde als
het begin van straffeloosheid, was er toch een klein lichtpuntje: volgens artikel 2 van dezelfde
wet kon de maatregel niet worden toegepast voor de misdaden met betrekking tot het
ontvoeren en verbergen van minderjarigen:
genoemd
werd. De afkondiging van de wet voorspelde volgens de Abuelas dan ook het einde van het
mandaat van President Alfonsín. (Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, p. 80)
“Art. 2 - La presunción establecida en el artículo anterior no será aplicable respecto de los delitos de violación, sustracción y ocultación de menores o sustitución de su estado civil y apropiación extorsiva de inmuebles.” (Artikel 2 van de wet 23.521/87 (Obediencia Debida))
97 In april 1987, tijdens de Goede Week, kwamen een aantal officieren en onderofficieren van de voormalige Fuerzas Armadas in opstand tijdens de rebellie van de carapintadas waarbij vooral geëist werd dat een limiet zou worden opgelegd aan de processen tegen de militairen. President Alfonsín had hierop eerst gereageerd dat hij niet zou toegeven, gezien de ‘wetten van de democratie’ nu aan zet waren, maar offert zich, nadat ook de grote massa tegenbetogingen begon te organiseren, op om te gaan onderhandelen met de militaire sector. Na deze onderhandelingen sprak Alfonsín opmerkelijk niet meer over ‘carapintadas’, maar over de ‘héroes de Malvinas’. Volgens Lvovich en Bisquert (2008) is het dan ook duidelijk dat de opstand van de carapintadas de voedingsbodem vormde voor de latere goedkeuring van de Ley de Obediencia Debida. (Lvovich & Bisquert, 2008, p. 47)
Valerie Dobbelaere Pagina 53
De Ley de Obediencia Debida was dus niet van toepassing voor de personen die zich de
ontvoerde jonge kinderen op illegale wijze ‘eigen’ hadden gemaakt. Dat wou concreet zeggen
dat, behalve de zaken van de Abuelas, alle andere zaken werden geklasseerd. Op die manier
ontwikkelden de ‘causas de apropiación de niños’ van de Abuelas de Plaza de Mayo zich tot
hét handelsmerk van alle mensenrechtenorganisaties en tot dié ene uitweg voor de Argentijnse
justitie om de beschuldigden, die voordien werden vrijgesteld van hun straf, toch te kunnen
veroordelen. Hierop werden enkele processen voltrokken en de identiteit van een aantal
voorheen ‘verdwenen’ kinderen terug hersteld. Dankzij deze ‘uitweg’ in de Ley de
Obediencia Debida konden de Abuelas de Plaza de Mayo hun strijd ongestoord verderzetten.
(Veiga & Wulf (Abuelas de Plaza de Mayo), 2007, pp. 81-82)
3.3. Carlos Saúl Meném en zijn Política de Pacificación Nacional
Ook al stonden de Abuelas in geen geval achter de recente politiek van straffeloosheid van
President Alfonsín, toch waren zij op dat moment relatief ‘safe’ en konden hun zoektocht
rustig voortzetten, waarvan de impact steeds wijdverspreider bekend werd. Een bewijs
hiervan is het feit dat de Abuelas de Plaza de Mayo erg nauw betrokken werden bij het
formuleren van artikel 7, 8 en 11 van de Internationale Conventie voor de rechten van het
kind. Op 20 november 1989 werd deze Conventie door de Algemene Vergadering van de
Verenigde Natie goedgekeurd en de door de Abuelas geformuleerde artikels zijn bijgevolg
ook gekend onder de naam ‘artículos argentinos’:
“Artículo 7°: 1. El niño deberá ser registrado inmediatamente después de su nacimiento y tendrá derecho desde éste a su nombre, a adquirir una nacionalidad y, en la medida de lo posible, a conocer a sus padres y a ser cuidado por ellos. 2. Los Estados Partes velarán por la aplicación de estos derechos de conformidad con su legislación nacional y las obligaciones que hayan contraído en virtud de los instrumentos internacionales pertinentes en esta esfera, sobre todo cuando el niño resultara de otro modo apátrida. Artículo 8°: 1. Los Estados Partes se comprometen a respetar el Derecho del Niño a preservar su Identidad, incluida nacionalidad, nombre y relaciones familiares de conformidad con la ley sin injerencias ilícitas. 2. Cuando un niño sea privado ilegalmente de alguno de los elementos de su identidad o de todos ellos, los Estados Partes deberán prestar asistencia y protección apropiadas con miras a restablecer rápidamente su identidad. Artículo 11°: 1. Los Estados Partes adoptarán medidas para luchar contra los traslados ilícitos de niños al extranjero y la retención ilícita de niños en el extranjero.
Valerie Dobbelaere Pagina 54
2. Para este fin, los Estados Partes promoverán la concentración de acuerdos bilaterales o multilaterales o la adhesión a acuerdos existentes.” (Artikels 7, 8 en 11 van het Verdrag voor de rechten van het kind)
Toen deze Argentijnse artikels werden goedgekeurd door de Algemene Vergadering van de
Verenigde Naties, was de opvolger van Alfonsín, President Carlos Saúl Meném nog maar net
aan zet en had hij al de politiek van ‘economisch herstel’ ingevoerd, waarbij een poging werd
gedaan om de slachtoffers van de laatste Argentijnse militaire dictatuur een vergoeding te
geven. In 1994 wordt verder gebreid op deze politiek van reparaciones económicas en wordt
een tweede decreet uitgeschreven die slachtoffervergoeding voorziet voor de kinderen van
desaparecidos. Ondanks deze goede zet kan Meném echter met deze maatregel zijn latere
politiek van straffeloosheid niet goedmaken.
Wanneer President Raúl Alfonsín op 8 juli 1989 namelijk wordt opgevolgd door Carlos Saúl
Meném, wordt de ‘politiek van de straffeloosheid’ nog meer op de spits gedreven. Kersvers
president Meném dweepte namelijk met zijn política de pacificación nacional, wat inhield dat
volgens Meném het absoluut noodzakelijk was om het verleden achter zicht te laten, opdat
Argentinië al zijn mogelijkheden voor het opbouwen van een welvarende toekomst optimaal
zou kunnen ontwikkelen. Voor deze, vooral economisch getinte, opbouw, stelde Meném een
neoliberaal economisch programma op dat vooral gebaseerd was op buitenlandse
investeringen. Volgens Lvovich en Bisquert (2008) vormden deze economische hervormingen
grotendeels de reden waarom er volgens Carlos Meném vrede in het land moest gebracht
worden. Deze vrede was volgens President Meném slechts mogelijk door zich hiervoor te
baseren op de ‘theorie van de nationale verzoening’. Indien alle tegenover elkaar staande
partijen in Argentinië zich niet met elkaar zouden verzoenen, noch zouden vergeten en
vergeven, zou er nooit vooruit kunnen gegaan worden. Om deze teoría de reconciliación
nacional kracht bij te zetten, ondertekende Meném net na hij aan de macht kwam als
President van Argentinië een eerste serie van kwijtscheldingen, de zogenaamde indultos:
“Los decretos de los indultos concedidos por el presidente constitucional de la República Argentina quese publican en este número son los siguientes:
- Decretos 1002,1003, 1004 y 1005, de fecha 7 de octubre de 198').
- Decretos 2741, 2742 y 2743 del 30 de diciembre de 1990.
Los primeros alcanzan alrededor de 300 personas con proceso abierto y comprenden cuatro situaciones, a saber:
1)La totalidad de los altos jefes militares procesados y que no fueron beneficiados por las leyes de Punto Final y Obediencia Debida sancionadas durante la presidencia de Raúl Alfonsín, con excepción
Valerie Dobbelaere Pagina 55
del ex-general Carlos Guillermo Suarez Mason, extraditado de los Estados Unidos (que será incluido en una norma posterior) (Decreto 1002/89).
[…]
3)Todo el personal militar, de la prefectura naval y de inteligencia que intervino en las rebeliones contra el gobierno constitucional en la Semana Santa de 1987, Monte Caseros (1987) y Villa Martelli (1988). Algunos de los mismos participaron luego en la rebelión contra el gobierno de Menem del 3 de diciembre de 1990 y han sido nuevamente sancionados. (Decreto 1004/89).
4)Los ex-miembros de la junta militar teniente general Leopoldo Fortunato Galtieri, almirante Jorge Isaac Anaya y brigadier general Basilio Arturo Ignacio Lami Dozo, condenados por sus responsabilidades políticas y estratégico-militares en la aventura de las islas Malvinas (Decreto 1005/89). […]” (Fragmenten uit de Decretos de Indulto, 1989)
Aan de hand van zijn decretos de indulto schonk President Carlos Saúl Meném amnestie aan
ongeveer 277 militairen die voorheen werden vervolgd voor ofwel het schenden van de
mensenrechten tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur, ofwel voor hun aandeel in de
Falklandoorlog of de carapintada-opstanden. Ondanks Meném’s vrijgevigheid werden bij
deze eerste serie indultos toch een aantal personen uitgesloten van de kwijtschelding van straf:
de decreten waren namelijk niet van toepassing op Videla, Viola, Massera en Lambruschini,
noch op generaals Camps, Ricchieri en Suárez Mason of op Maria Firmenich, voormalig
leider van de Montoneros. Na een tweede opstand van de carapintadas tekende President
Meném in december 1990 een tweede serie kwijtscheldingen die deze keer wel amnestie
verleende aan de beschuldigden die niet bij de eerste serie kwijtscheldingen werden
opgenomen. Meném verdedigde zijn indultos door terug te grijpen naar zijn argument in
verband met wederzijdse vergiffenis, want alleen zo kon de Argentinië weer één land vormen.
Door de decretos de indulo af te kondigen, was volgens Meném bijvoorbeeld al 90% van de
militaire kwestie opgelost. (Lvovich & Bisquert, 2008, p. 51)
Abuelas de Plaza de Mayo benadrukken uiteraard dat zij diep bedroef waren omtrent het
afleveren van de kwijtscheldingen, maar dat deze ‘poging om ons alles te doen vergeten’ niet
opwoog tegen het steeds verder vorderende onderzoek van zowel de Abuelas als het
Argentijns Forensisch Antropologisch Team dat steeds meer massagraven blootlegde. Op die
manier werd steeds meer belangrijk genetisch materiaal verzameld en groeide de Banco
Nacional de Datos Genéticos steeds sneller aan.
Valerie Dobbelaere Pagina 56
3.4. Bekentenis Adolfo Scilingo
Hoewel de zoektocht van de Abuelas steeds meer in de spotlights kwam te staan, heerste er
begin de jaren ’90 toch nog steeds een zekere vorm van ongeloof omtrent de gebeurde feiten
tijdens de laatste Argentijnse militaire dictatuur. Een gebeurtenis die enorm belangrijk is
geweest voor het beïnvloeden van de publieke opinie was de bekentenis van ex-marinier
Adolfo Scilingo over de zogenaamde vuelos de la muerte. De Argentijnse grote massa was zo
ontzet over de getuigenis van Scilingo, dat er steeds meer protest tegen de impunidad voelbaar
was en de heropening van de onderzoeken en processen tegen de militaire sector werd geëist.
(Lvovich & Biquert, 2008, p. 59) Deze verandering in publieke opinie is erg belangrijk
geweest, maar het zou nog duren tot Néstor Kirchner in 2003 aan de macht kwam tot de
zogenaamde Leyes de Perdón of amnestiewetten ongrondwettelijk worden verklaard.
3.5. Fernando de la Rúa
Op 10 december 1999 wordt de kandidaat voor Alianza, Fernando de la Rúa tot President van
Argentinië verkozen. Hoewel de la Rúa fel oppositie voerde tegen voormalig President
Meném, was hij toch ook van mening dat het verleden een gesloten hoofdstuk was dat niet
meer heropend moest worden, aangezien er toch niets meer aan te doen viel. Deze gedachte
volgend, tekende hij dan ook het decreet 1581/01 dat elke vraag tot uitlevering van
Argentijnse militairen zou weigeren. Op 30 juli 2001 eist de Italiaanse justitie de uitlevering
van een aantal Argentijnse militairen, wat effectief door de la Rúa geweigerd wordt.
3.6. Nestor Kirchner en de Políticas de Memoria del Estado
Wanneer Néstor Kirchner op 25 mei 2003 aan de macht komt, spreekt hij zich onmiddellijk
openlijk tegen de Leyes de Obediencia Debida y de Punto Final uit en laat ze in augustus van
datzelfde jaar dan ook ongeldig verklaren. Verder gaat President Kirchner ook in op de vraag
van de Spaanse rechter Baltasar Garzón om het door de la Rúa opgestelde principio de
territorialidad nietig te verklaren zodat Garzón de aanhouding en uitlevering van 46 militaire
beklaagden kan gevorderd worden. Doordat Kirchner deze maatregelen vrij snel na zijn
aanstelling als President van Argentinië treft, beviel de Federale Kamer ook al in 2003 de
heropening van onder andere volgende zaken: de megacausa omtrent het clandestien centrum
Valerie Dobbelaere Pagina 57
ESMA, de zaak rond de beschuldigingen aan het adres van de Primer Cuerpo del ejército.
Ook het onderzoek naar de schuldigen binnen het kader van het Plan Cóndor en de zoektocht
van schrijven Juan Gelman naar zijn kleindochter, worden opnieuw opgestart.
Valerie Dobbelaere Pagina 58
DEEL IV: CONCLUSIE Uit dit onderzoek kan vooreerst vastgesteld worden dat tijdens de laatste Argentijnse militaire
dictatuur niet alleen een Plan Sistemático de Desaparición de Personas, maar ook een Plan
Sistemático de Robo de Bebés bewerkstelligd werd. Al tijdens de dictatuur verenigden de
grootmoeders van de zogenaamde verdwenen baby’s zich en begonnen op grote schaal een
erg georganiseerde zoektocht met als doel alle kinderen terug bij hun biologische familie
thuisbrengen. Verder werd vastgesteld dat de aanvankelijke verwachtingen van deze Abuelas
omtrent de periode die na de val van het militaire regime kwam en als herstellende overgang
diende naar democratie niet onmiddellijk werden ingewilligd. Hun onderzoek werd niet van
bij het begin gesteund door de overheid of op institutioneel niveau overgenomen. Integendeel,
in plaats van de gewenste gerechtigheid werd steeds meer een politiek van straffeloosheid
bekrachtigd, eerst onder het bewind van Alfonsín en verder onder dat van zijn opvolger
Carlos Saúl Meném. De zaken omtrent de ontvoering en op illegale wijze adopteren van
kinderen vervielen echter niet omdat noch de Ley de Obediencia Debida, noch de Ley de
Punto Final of de Decretos de Indultos van toepassing waren op deze problematiek.
Ook al werden de Abuelas in eerste instantie niet echt bijgestaan door de kersverse
democratische regering, toch heeft de evolutie van de Transitional Justice in Argentinië
ervoor gezorgd dat er achterpoortjes openbleven voor het later vervolgen van de schuldigen
binnen deze problematiek van ‘verdwenen baby’s. Waren deze processen niet vertraagd
geweest door de Leyes de Perdón, dan zouden ze misschien toch voltrokken zijn geweest op
een moment dat de Abuelas bijlange nog niet zo ver stonden met hun onderzoek en misschien
kansen zouden gemist hebben. In dit opzicht heeft de Transitional Justice in het
postdictatoriale Argentinië een vrij ambivalente rol gespeeld bij de zoektocht naar het herstel
van identiteit van de slachtoffers van el Plan Sistemático de Robo de Bebés….
Valerie Dobbelaere Pagina 59
BIBLIOGRAFIE Boeken
Ageitos, S. (1997). La Historia de la Impunidad. Argentina (1976-1989): Desde las actas del
proceso a los indultos de Menem… [Elektronische versie]
URL: http://www.derechos.net/koaga/ageitos/
[geconsulteerd op 14 maart 2010]
Valerie Dobbelaere Pagina 60
Amado, A. (2009). La imagen justa. Cine argentino y política (1980-2007). Buenos Aires :
Ediciones Colihue S.R.L.
Arditti, R. (1999). Searching for life. The Grandmothers of the Plaza de Mayo and the
Disappeared Children of Argentina.
Argento, A. (2008). De vuelta a casa – Historias de nietos y hijos restituidos. Buenos Aires :
Marea Editorial.
Blaustein, E. & Zubierta, M. (2006). Decíamos ayer: la prensa argentina bajo el Proceso.
Buenos Aires: Ediciones Colihue S. R. L.
Calveiro, P. (2008). Poder y desaparición – Los campos de concentración en Argentina.
Buenos Aires : Ediciones Colihue S.R.L.
Duhalde, E.L. (1999). El estado terrorista argentino. Quince años después, una mirada
crítica. Buenos Aires : Eudeba Editorial Universitaria de Buenos Aires.
Franco M. & Levín F. (2007). Historia reciente. Perspectivas y desafíos para un campo en
construcción. Buenos Aires : Paidós.
Guest, I. (1991). De vuile oorlog. De Argentijnse junta en de mensenrechten. Haarlem: Becht.
Huyse, L. (2006). Alles gaat voorbij, behalve het verleden. Leuven : Uitgeverij Van
Halewyck.
Jelin, E. (2002). Los trabajos de la memoria. Buenos Aires : Siglo XXI de España Editores.
Lvovich, D. (2008). La cambiante memoria de la dictadura. Colección ‘25 años, 25 libros’.
Los Polvorines : Universidad Nacional de General Sarmiento ; Buenos Aires : Biblioteca
Nacional.
Valerie Dobbelaere Pagina 61
Novaro, M. & Palermo, V. (2003). La dictadura militar 1976/1983. Del golpe de Estado a la
Restauración Democrática. Tomo IX de la colección ‘Historia Argentina’. Buenos Aires :
Paidós.
Raggio S. & Salvatori, S. (2009) La última dictadura militar en Argentina. Entre el pasado y
el presente. Rosario : Homo Sapiens Ediciones.
Romero, J.L. (2008). Breve Historia de la Argentina. Buenos Aires: Tierra Firme.
Verbitsky, H. (2004). El Vuelo : una forma cristiana de muerte : confesiones de un oficial de
la Armada. Buenos Aires : Ediciones Sudamericanas.
Vezzetti, H. (2002). Pasado y presente. Guerra, dictadura y sociedad en Argentina. Buenos
Aires : Siglo Veintiuno Editores.
Artikels
Tijdschriften
Logie, Ilse. Duizenden Antigone’s. 1999. NWT. pp. 60-68
Steenbruggen, Annelijn & Van Erp, Alexis. Februari 2002. Dwaze moeders, slimme oma’s,
boze kinderen – Mensenrechten in Argentinië: een vrouwenzaak. Opzij, p 18-21
Klein, Naomi 2003 Argentinië ontwaakt uit zijn nachtmerrie MO 2003 n°1, pp. 39-43
Dieusart, Tom. 2003 Argentinië, twee jaar na de implosie – de grote schoonmaak van Mister
Klean, MO 2003 n°9, p. 36-37
Buve, Raymond. Is God nog wel een Argentijn? April 2002. Internationale Spectator, Nr 4, p.
213-216
Lefernik, Sonja. Ook civiele technocraten schonden mensenrechten. Februari 2002.
Internationale Spectator, Nr 2, pp. 105-108.
Valerie Dobbelaere Pagina 62
Digitale bronnen
Encyclopedie Latijns-Amerika
Bethell, Leslie. (2003). Historia de América Latina. Cambridge University Press – Editorial
Crítica (Elektronische versie: http://www.esnips.com/web/historiadeamericalatina)
Elektronische versies van uitgaves door de Abuelas de Plaza de Mayo
Equipo jurídico de Abuelas. (2008). El Papel del Sistema de Justicia Frente a Violaciones
Masivas a los Derechos Humanos – Problemáticas Actuales.
(Elektronische versie: http://www.abuelas.org.ar/material/libros/juridico2008.pdf)
Abuelas de Plaza de Mayo. (2006) Derecho a la Identidad y Persecución de Crímenes de Lesa
Humanidad.
(Elektronische versie: http://www.abuelas.org.ar/material/libros/juridico4.pdf)
(coloquio) Violaciones a los Derechos Humanos frente a los Derechos a la Verdad e
Identidad
(Elektronische versie : http://www.abuelas.org.ar/material/libros/coloquio3.pdf)
Herrera M. & Tenembaum, E. (2007). Identidad, despejo y restitución. (reedición de la
versión de 1990)
(Elektronische versie: http://www.abuelas.org.ar/material/libros/identidad_restitucion.pdf)
Abuelas de Plaza de Mayo. (2008) Las abuelas y la genética.
(Elektronische versie: http://www.abuelas.org.ar/material/libros/LibroGenetica.pdf)
Viega, C. & Wullf, G. (2008). La historia de Abuelas. 30 años de búsqueda.
(http://www.abuelas.org.ar/material/libros/abuelas30.pdf)
Nosiglia, J.E. (2007). Botín de guerra.
(http://www.abuelas.org.ar/material/libros/botin_guerra.pdf)
Valerie Dobbelaere Pagina 63
Kranten en tijdschriften
* Clarín (www.clarin.com)
* La Chispa (www.lachispa.eu)
* MO (www.mo.be)
* El Mercurio (http://diario.elmercurio.cl)
* Gente (www.gente.com.ar)
Blogs
* Notas sobre los desaparecidos (http://notas.desaparecidos.org/: blog met allerlaatste nieuws
ivm desaparecidos)
Websites Instituten (NGO + Overheid)
* Website Abuelas de Plaza de Mayo (www.abuelas.org.ar)
* Website APDH (www.apdh-argentina.org.ar)
* Website Archivo Nacional de la Memoria (www.derhuman.jus.gov.ar/anm/inicio.html)
* Website CEJIL (http://cejil.org)
* Website CELS (www.cels.org.ar)
* Website CIDH (www.cidh.org)
* Website CONADI (www.conadi.jus.gov.ar)
* Website Corte Suprema (www.csjn.gov.ar)
* Website Hijos (http://www.hijos.org.ar/)
* Website Human Rights Watch (www.hrw.org)
* Website Ides (www.ides.org.ar) (Instituut voor Economische en Sociale Wetenschappen in
Buenos Aires)
* Website Instituut Memoria Abierta (www.memoriaabierta.org.ar)
* Website International Center for Transitional Justice (www.ictj.org)
* Website Internationale Commissie van Juristen (www.icj.org)
* Website Internationale Organisatie Derechos Human Rights en Zusterorganisatie Equipo
Nizkor (www.derechos.org/ddhh)
* Website Juventud Peronista (www.jp.org.ar)
Valerie Dobbelaere Pagina 64
* Website MEDH (www.medh.org.ar) (Movimiento Ecuménico por los Derechos Humanos)
* Website Ministerie van Defensie van de Argentijnse Republiek (www.mindef.gov.ar)
* Website Nunca Más (www.nuncamas.org)
* Website OAS (www.oas.org)
* Website Secretaría de Derechos Humanos (www.derhuman.jus.gov.ar)
* Website SERPAJ (www.serpaj.org) (el Servicio de Paz y Justicia)
* Website Verenigde Staten (www.un.org)
* Website Victoria Donda Pérez (http://victoriadondaperez.org.ar/2009)
* www.apdhlaplata.org.ar
* www.comisiónporlamemoria.org.ar
* www.derhuman.jus.gov.ar/espacioparalamemoria
* www.eldebate.com.ar
* www.exdesaparecidos.org.ar
* www.institutomemoria.org.ar
* www.museodesanlorenzo.com.ar
* www.nuncamas.org
BEKEKEN RAPPORTEN
* Conadep (1984). Nunca Más. Informe de la Comisión Nacional sobre la Desaparición de
Personas. Buenos Aires: Eudeba
Elektronische versie: http://www.nuncamas.org/investig/articulo/nuncamas/nmas0001.htm
[Laatst geconsulteerd op 25 juli 2010]
Filmmateriaal (Getuigenissen Memoria Abierta/Documentaires/(Semi)fictiefilms)
Getuigenissen Memoria Abierta
* Brígida Cabrera:
Memoria Abierta, Testimonio de Brígida Cabrera, Buenos Aires, 2001 (Ciudad y fecha Buenos Aires, 1 de diciembre de 2001 Duración 01:59:24 Cantidad de sesiones:1 Entrevistadores/as y Camarógrafo/a:Carnovale, Vera, entrevistadoraBurak, Demián, camarógrafo) * Elsa Pavón: Memoria Abierta, Testimonio de Elsa Pavón, Buenos Aires, 2002
Valerie Dobbelaere Pagina 65
* Francisco Amarilla:
Memoria Abierta, Testimonio de Francisco Amarilla, Buenos Aires, 2002 (Ciudad y fecha Buenos Aires, 19 de julio de 2002 Duración 02:14:13 Cantidad de sesiones:1 Entrevistadores/as y Camarógrafo/a:Palomino, Pablo, entrevistadorEster, Alejandro, camarógrafo) * Genova Dawson de Teruggi:
Memoria Abierta, Testimonio de Genoveva Dawson de Teruggi, Buenos Aires, 2006 (Ciudad y fecha Buenos Aires, 26 de mayo de 2006. Duración 01:00:00 Cantidad de sesiones:1 Entrevistadores/as y Camarógrafo/a: Ester, Alejandro, camarógrafo Paradeda, Daniel, entrevistador) * Inocencia Luga de Pegorano:
Memoria Abierta, Testimonio de Inocencia Luca de Pegoraro, Mar del Plata, 2005 (Ciudad y fecha Mar del Plata, 20 de septiembre de 2005 Duración01:03:00 Cantidad de sesiones:1 Entrevistadores/as y Camarógrafo/a:Palomino, Pablo, entrevistador Rest, Marcelo, camarógrafo)
*Mariana Pérez: Memoria Abierta, Testimonio de Mariana Pérez, Buenos Aires, 2002 (Ciudad y fecha Buenos Aires, 14 de agosto de 2002Duración01:24:39Cantidad de sesiones:1Entrevistadores/as y Camarógrafo/a:Carnovale, Vera, entrevistadoraEster, Alejandro, camarógrafo) * Rosa Roisinblit: Memoria Abierta, Testimonio de Rosa Roisinblit, Buenos Aires, 2002 (Ciudad y fecha Buenos Aires, 4 de septiembre de 2002 Duración01:24:43Cantidad de sesiones:1Entrevistadores/as y Camarógrafo/a:Palomino, Pablo, entrevistador Ester, Omar, camarógrafo)
Documentaires
* Botín de guerra, 2000, David Blaustein
* Quién soy yo (via Abuelas de Plaza de Mayo)
* Victoria, 2008, Adrián Jaime
* A 30 años no nos han vencido (via Abuelas de Plaza de Mayo)
* Nietos, 2003, Benjamín Ávila
* Televisión por la identidad (via Abuelas de Plaza de Mayo)
* H.I.J.O.S., el alma en dos, 2002, Carmen Guarini & Marcelo Céspedes
Valerie Dobbelaere Pagina 66
Fictie gebaseerd op waargebeurde feiten
* Cautiva, 2003, Gustavo Birabén
* La Historia Oficial, 1985, Luis Puenzo
* Garaje Olimpo, 1999, Marco Berchis
* Los Rubios, 2003, Albertina Carri
* Identidad perdida (via Abuelas de Plaza de Mayo)
* Machuca, 2004, Andrés Wood
* Che vo cachai, 2002, Laura Bondarevsky
Extra
* videoclip “Victoria Clara” (via Abuelas de Plaza de Mayo)
Dictatuur/desaparecidos algemeen
* M, 2007, Nicolás Prividera
* Propaganda Negra, Julio Rivero
* Cazadores de utopías (via Memoria Abierta)
* Cordero de Dios, 2008, Lucía Cedrón
* El último confín, 2006, Pablo Ratto
Bijlagen Bijlage 1: Tekst Documento Final de la Junta Militar (parte resolutiva) - 28/04/1983
...Por todo lo expuesto la Junta Militar declara: 1) Que la información y explicaciones proporcionadas en este documento es todo cuanto las Fuerzas Armadas disponen para dar a conocer a la Nación, sobre los resultados y consecuencias de la guerra contra la subversión y el terrorismo. 2) Que en este marco de referencia, no deseado por las Fuerzas Armadas y al que fueron impelidas para defender el sistema de vida nacional, únicamente el juicio histórico podrá determinar con exactitud, a quién corresponde la responsabilidad directa de métodos injustos o muertes inocentes. 3) Que el "accionar" de los integrantes de las Fuerzas Armadas en las operaciones relacionadas con la guerra librada constituyeron actos de servicio. 4) Que las Fuerzas Armadas actuaron y lo harán toda vez que sea necesario en cumplimiento de un mandato emergente del Gobierno Nacional, aprovechando toda la experiencia recogida en esta circunstancia dolorosa de la vida nacional.
Valerie Dobbelaere Pagina 67
5) Que las Fuerzas Armadas someten ante el pueblo y el juicio de la historia estas decisiones que traducen una actitud que tuvo por meta defender el bien común. Identificado en esa instancia con la supervivencia de la comunidad y cuyo contenido asumen con el dolor auténtico de cristianos que reconocen los errores que pudieron haberse cometido en cumplimiento de la misión asignada.
Bron: Website Nunca Más URL: http://www.nuncamas.org/document/document.htm [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Bijlage 2: Fragment uit de Acta Institucional de la Junta Militar – 28/04/1983
Visto y considerando el documento producido por la Junta Militar con fecha 28 de abril de
1983 respecto del origen, desarrollo y secuelas de la lucha contra la subversión y el
terrorismo, por ello, la Junta Militar resuelve:
Todas las operaciones contra la subversión y el terrorismo llevadas a cabo por las fuerzas de
seguridad, policiales y penitenciarias, bajo control operacional, en cumplimiento de lo
dispuesto por los decretos 261/75, 2770/75, 2771/75 y 2772/75, fueron ejecutadas conforme a
planes aprobados y supervisados por los mandos superiores orgánicos de las Fuerzas Armadas
y por la Junta Militar a partir del momento de su constitución.
Bron: Website Nunca Más URL: http://www.nuncamas.org/document/document.htm [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Bijlage 3: Fragement uit het antwoord van presidentskandidaat Alfonsín op het
‘Documento final de la Junta Militar’: ‘No es la palabra final’ – 02/05/1983
No es la palabra final.
Frente al documento emitido por la Junta Militar con el propósito declarado de decir su "palabra Final" sobre los problemas creados por la represión al terrorismo subversivo, es necesario formular las siguientes reflexiones: 5) Respecto a las conclusiones del documento cabe señalar lo siguiente: a) Los actos ilícitos cometidos durante la represión deberán ser juzgados por la Justicia y no solamente por la historia; esa Justicia será la civil, común a todos los argentinos y no se admitirán fueros personales contrarios a la Constitución. b) Será la Justicia, y no los interesados, la que decidirá qué conductas pueden considerarse razonablemente actos de servicio. Según principios jurídicos básicos, es inadmisible que delitos contra la vida o la integridad física de ciudadanos que no opongan resistencia, puedan ser considerados actos propios de la
Valerie Dobbelaere Pagina 68
actividad de las Fuerzas Armadas. c) Será la Justicia, y no los interesados, la que decida quienes tienen derecho a invocar la obediencia debida, el error o la coacción como forma de justificación o excusa.
Bron: Website ‘Desaparecidos’ URL: http://www.desaparecidos.org/arg/doc/secretos/candi.html [Geconsulteerd op 18 maart 2010]
Bijlage 4: Fragment uit het vonnis van het proces tegen de eerste drie militaire juntas:
‘Sentencia y absoluciones’
Bijlage 5: Fragment uit de beschuldiging van Procureur Julio Strassera
Acusación del fiscal Julio Strassera Extracto
Juicio a las Juntas Militares. Año 1985 Introducción El Dr. Julio Strassera fue Acusador Público de 1ra. Instancia durante la dictadura, y le tocó en su momento peticionar procesamientos y condenas a presos políticos, incluyendo a ciudadanos que meramente habían violado la "veda política" (ley 21.323), norma absolutamente totalitaria engendrada por el gobierno de facto. Al asumir el régimen constitucional, fue ascendido al sitial de Fiscal en la Cámara de Apelaciones del principalísimo distrito Capital. En tal circunstancia volcó toda su experiencia y talento para describir el "plan criminal" -apoyándose en mas de 2.000 causas individuales básicas preexistentes- y solicitar elevadas penas para los procesados militares cupulares, originando un amplio apoyo popular. De la extensísima pieza de Acusación -que demandó varias sesiones de prolongados discursos- solamente podemos transcribir acá importantes fragmentos, los que hemos estimado más pertinentes. Resulta particularmente señalable cuánto bregó el Fiscal para que, además de la responsabilidad de la fuerza Ejército -la lucha "antisubversiva" se libró en tierra-, también los Jefes de Marina y Aeronáutica debían responder por los delitos propios y además por los del Ejército. Que cada Comandante es determinador de todos los delitos, incluídos los perpetrados por los
Valerie Dobbelaere Pagina 69
otros dos, y así recíprocamente. Es lo que se denominó "responsabilidad por Juntas" -colectiva-, el tribunal solamente vio la responsabilidad por "Arma", que condujo a la absolución, para cada uno, respecto de los delitos cometidos por los otros, y de ello se derivó que los aeronáuticos fueran escasamente penados, o sobreseídos. Señores jueces: La comunidad argentina en particular, pero también la conciencia jurídica universal me han encomendado la augusta misión de presentarme ante ustedes para reclamar justicia. Razones técnicas y fácticas tales como la ausencia de un tipo penal específico en nuestro derecho interno que describa acabadamente esta forma de delincuencia que hoy se enjuicia aquí y la imposibilidad de considerar uno por uno los miles de casos individuales--, me han determinado a exhibir, a lo largo de diecisiete dramáticas semanas de audiencia, tan solo 709 casos que no agotan, por cierto, el escalofriante número de víctimas que ocasionó, lo que podríamos calificar como el mayor genocidio que registra la joven historia de nuestro país. Pero no estoy solo en esta empresa. Me acompañan en el reclamo más de nueve mil desaparecidos que han dejado, a través de las voces de aquellos que tuvieron la suerte de volver de las sombras, su mudo pero no por ello menos elocuente testimonio acusador. Empero, ellos serán mucho más generosos que sus verdugos, pues no exigirán tan solo el castigo de los delitos cometidos en su perjuicio. Abogarán, en cambio, para que ese ineludible acto de justicia sirva también para condenar el uso de la violencia como instrumento político, venga ella de donde viniere; para desterrar la idea de que existen "muertes buenas" y "muertes malas" según sea bueno o malo el que las cause o el que las sufra. Si de este modo logramos sustituir aquel fanático "Viva la muerte" conque Millán Astray reivindicaba su perversa doctrina por un "Viva la vida" en rescate de los valores éticos sobre los cuales esta Nación fue fundada, habremos de darnos por satisfechos... Pero la violencia, señores jueces, no era obra exclusiva de la izquierda revolucionaria como en vano se ha pretendido demostrar en este juicio. Paralela y coetáneamente con aquella aparece en la escena nacional una organización particularmente siniestra, que nada tuvo que envidiar a la guerrilla; me refiero a las Tres A, o Alianza Anticomunista Argentina, grupo terrorista especializado en la supresión de ciertos
Valerie Dobbelaere Pagina 70
ciudadanos que cometían el delito de pensar. Curiosamente, desde las esferas oficiales sus integrantes no eran considerados subversivos, sino una reacción necesaria de defensa social. Pero en este aspecto de la cuestión creo que más útil que mis argumentaciones es escuchar al almirante Guzzetti, nuestro canciller en 1976, cuando dijo al mundo entero: "Mi concepto de subversión se refiere a las organizaciones terroristas de signo izquierdista. La subversión o el terrorismo de derecha no es tal. El cuerpo social del país está contaminado por una enfermedad que corroe sus entrañas y forma anticuerpos. Esos anticuerpos no deben ser considerados de la misma forma que se considera un microbio". Así también, impúdicamente, se pretende justificar la existencia de estas bandas en la página 8 del libro "El terrorismo en la Argentina", presentado por la defensa del general Viola. Pero la particularidad de estos anticuerpos (mejor sería llamarlos antihombres), fue la forma indiscriminada en que ejercieron su culto a la violencia. A cualquier acción violenta de la guerrilla respondían con el cobarde asesinato de algún político o de algún intelectual de izquierda, en todos los casos inerme. Así atentaron en octubre de 1973 contra el senador Hipólito Solari Yrigoyen; en 1974 contra el rector de la Universidad de Buenos Aires, Raúl Laguzzi, matando a su hijo Pablo de cuatro meses de edad; el mismo año asesinaron a Silvio Frondizi, a los comunistas Carlos Alberto Miguel, Rodolfo Achen y Enrique Lahm, al ingeniero Carlos Llerenas Rozas y tantísimos otros más, cuya enumeración no es del caso hacer aquí. Pero mucho más grave que la desfachatada justificación desde el gobierno, es el hecho incontrovertible que las Tres A desaparecen de la escena a partir del golpe de Estado del 24 de marzo de 1976. Porque, señores jueces, de esa fecha en adelante la más empeñosa búsqueda para detectar un hecho de esa organización resulta estéril. Por qué? La respuesta es obvia; porque se integran al Estado. Porque la complicidad tolerante cedió paso a la acción directa, pasando sus miembros a revistar en los cuadros permanentes de la represión bajo la forma de las temibles patotas". De otra manera, los anónimos operativos de detención en horas de la madrugada practicados por pandillas disfrazadas, carecían de explicación. Buena prueba de cuanto vengo afirmando constituyen las constancias de los expedientes
Valerie Dobbelaere Pagina 71
números 3324 y 3937 tramitados ante el Juzgado N 4 de este fuero. En estas actuaciones, se comprueba que con fecha 26 de diciembre de 1975 resultó aprehendido Abelardo Benjamín Rodríguez, guardaespaldas a sueldo, en posesión de una pistola calibre 11,25 mm. Procesado, manifestó haberse desempeñado en el Ministerio de Bienestar Social y que el arma en cuestión se la había vendido un empleado de dicha dependencia, llamado Beto Cozzani. Este, en un primer momento es oído como testigo y admite tanto su función de empleado administrativo cuanto la venta del arma que se le atribuye. Procesado a su vez, se mantiene prófugo, comprobándose que en junio de 1978 se desempeñaba como cabo 1º de la Policía de la Provincia de Buenos Aires. Para completar el cuadro, señores jueces, basta reparar en que el mentado Cozzani fue la persona que secuestró a los hermanos Julio César y Carlos Enrique Miralles, según surge de sus respectivas declaraciones de fs. 617 y 737 de las actas de la Audiencia... Tal, en apretada síntesis, el cuadro de violencia imperante en el pais cuando tres de los hoy procesados deciden, una vez más en nombre de las Fuerzas Armadas, tomar por asalto el poder despreciando la voluntad popular. Y cuál fue la respuesta, luego de éste, que se dio desde el Estado a la guerrilla subversiva?
Para calificarla, señores jueces, me bastan tres palabras. Feroz, clandestina y cobarde.
Porque si bien resulta inexcusable admitir la necesidad y la legitimidad de la represión de
aquellas organizaciones que hacen de la violencia su herramienta de lucha política, a fin de
defender los valores de la democracia, del mismo modo ha de admitirse que cuando esa
represión se traduce en la adopción de los mismos métodos criminales de aquellas
organizaciones, renunciando a la eticidad, nos encontramos en presencia de otro terrorismo; el
del Estado, que reproduce en sí mismo los males que dice combatir.
Los guerrilleros secuestraban, torturaban y mataban. Y qué hizo el Estado para combatirlos?
Secuestrar, torturar y matar en una escala infinitamente mayor y, lo que es más grave, al
margen del orden jurídico instalado por él mismo, cuyo marco pretendía mostrarnos como
excedido por los sediciosos.
Y de aquí, señores jueces, se derivaron consecuencias mucho más graves para el orden
jurídico.
Valerie Dobbelaere Pagina 72
Porque, cuántas de las víctimas de la represión eran culpables de actividades ilegales?
Cuántas inocentes? Jamás lo sabremos y no es culpa de las victimas.
No bastan los chismorreos de los servicios de informaciones que, de manera vergonzante se
han esgrimido en este juicio en muchas oportunidades.
Al suprimirse el juicio, se produjo una verdadera subversión jurídica; se sustituyó la denuncia
por la delación, el interrogatorio por la tortura y la sentencia razonada por el gesto neroniano
del pulgar hacia abajo.
No existió entonces patrón de conducta al cual la víctima podía someterse para estar a
cubierto de una posible injuria El terrorismo de Estado la ponía en una situación de absoluta
impotencia en lo concerniente a la determinación de su conducta y, por ende, en la decisión de
su destino. El carácter arbitrario e indiscriminado de la represión sitúa el centro de la suerte de
la victima fuera de ésta, pero continúa considerándola responsable de una conducta que no
sólo no decide, sino que incluso no puede llegar a comprender.
De tal suerte, las juntas militares fracasaron no sólo en la misión de establecer la inocencia de
los inculpados injustamente, sino también en la de probar la culpabilidad de los responsables
de actos criminales. "No vamos a tolerar que la muerte ande suelta en la Argentina".
"Lentamente, casi como para que no nos diéramos cuenta, una máquina de horror fue
desatando su iniquidad sobre los desprevenidos y los inocentes, en medio de la incredulidad
de algunos, de la complicidad de otros, y el estupor de muchos". Estas frases las dijo el
almirante Emilio Eduardo Massera el 2 de noviembre de 1976 en la Escuela de Mecánica de
la Armada.
Para esa fecha en los altillos de la casa de oficiales de la Escuela de Mecánica de la Armada,
sobre una colchoneta estaba Cecilia Inés Cacabellos. Tenía 16 años, la habían encapuchado y
sus manos estaban esposadas y engrillada.
La habían capturado gracias a los datos suministrados por su hermana, a quien le dieron
garantías de que sólo se la iba a interrogar; creía que así le salvaba la vida. Cecilia Inés
Cacabellos permanece hoy en situación de desaparecida.
Valerie Dobbelaere Pagina 73
Mientras de puertas afuera se condenaba la violencia y se proclamaba la legalidad, en el
interior regia otra norma más fuerte que la ley, de acuerdo a la cual decenas de Cecilias
Cacabellos eran sometidas a tratos inhumanos.
La ferocidad y la mentira son las dos notas del sistema de represión que los acusados
implantaron durante años en la Argentina. Por eso hoy se hace necesario averiguar la verdad y
juzgar a todos los que hayan violado la ley; en particular a los poderosos, a los máximos
responsables, esta es la única forma de restablecer la vigencia de la ley en la conciencia de la
sociedad.
La mentira, la disociación entre los dichos y los hechos aparecen ya en los antecedentes de lo
que aquí juzgamos.
Obra agregada a la causa el anexo I de la directiva 333 correspondiente al dio 1975 donde el
Gral. Videla, como jefe del estado Mayor, afirma: "En octubre de 1974 el pueblo eligió
mayoritariamente a quienes habrían de representarlo y ese gobierno popular es enfrentado por
quienes se atribuyen una representatividad que no tienen".
Señalaba también, "todo intento de condicionar a las autoridades libremente elegidas, se
convierte en un atentado contra el pueblo que las eligió".
Esta disociación entre los dichos y los hechos también se manifestó desde los primeros
instantes del accionar de la Junta Militar.
En aquel momento, los comandantes pusieron lo que llamaron "Bases para la intervención de
las FF.AA", donde afirmaron que no debía esperarse "una efusión indiscriminada de sangre
que bajo el aparente propósito de lograr justicia bajo la vía más expeditiva, sólo conduzca a la
negación, de ese principio fundamental, a la reacción interna masiva ante lo que pueda
considerarse como medida masiva extrema y al aislamiento internacional".
Sin embargo, contrariando su afirmación, los acusados ordenaron un sistema de represión en
el que secuestraron a miles de personas que fueron robadas, torturadas y asesinadas.
Valerie Dobbelaere Pagina 74
Y como definieron los mismos comandantes en su documento, esa feroz represión constituyó
la negación de la justicia como principio fundamental y dio lugar exactamente a lo que habían
previsto: produjo una reacción interna masiva ante una medida opresiva externa y llevó al
aislamiento internacional del país.
Agregaba por último, "frente a un pueblo maduro y consciente que ejerce su soberanía en
plenitud se alzan las minorías que pretenden arrogarse el derecho de representarla".
Esas afirmaciones no impidieron que el 24 de marzo de 1976 el general Videla, junto con el
almirante Massera y el brigadier Agosti derrocaran a ese mismo gobierno popular del que
eran su brazo armado y asumieran la suma del poder.
Durante estos 5 días analizaremos la prueba de los hechos por los que se indagó a los
acusados, hechos que revelan los diferentes rasgos de la represión y expondremos las razones
jurídicas sobre las que fundaremos el pedido de condena
Quisiera destacar ahora algunos aspectos generales del sistema implantado.
Los gobiernos surgidos de los distintos golpes de Estado siempre quebraron el régimen
constitucional y en algunas ocasiones, usurpando facultades legislativas, dictaron normas que
derogaban layen vigentes, pero que a la vez también los autolimitaban, normas que en
términos generales fueron cumplidas o en su defecto fueron nuevamente modificadas.
En cambio, la acción desarrollada bajo el mando de la Junta Militar integrada por Videla,
Massera, Agosti y sus continuadores tuvo la particularidad de no cumplir ni siquiera con las
inconstitucionales normas que dictó...
Entre las muchas deudas que los responsables de la instauración de este cobarde sistema de
represión han contraído con la sociedad argentina existe una que ya no podrán saldar.
Aun cuando ellos tuvieran prueba de que todas las personas secuestradas hubieran participado
en actos de violencia, la falta de juicio y de sentencia condenatoria impide que la República
Valerie Dobbelaere Pagina 75
considere a esas personas como responsables de esos hechos...
Quisiera repetirlo: la falta de condena judicial no es la omisión de una formalidad. Es una
cuestión vital de respeto a la dignidad del hombre.
Su abandono llevó a lo siguiente: una persona fue secuestrada por pertenecer a las F.A.P.
(Fuerzas Armadas Peronistas) y resultó que pertenecía a la F.A.P. (Federación Argentina de
Psiquiatras); un profesor fue detenido por difundir las ideas del ERP y resultó que daba clase
de ERSA (Estudio de la Realidad Social Argentina); una persona fue detenida porque leía "No
transar"; un niño de 14 años fue detenido y asesinado con métodos atroces porque quería
ingresar en la Escuela de Suboficiales de Marina y era hijo de un integrante del Partido
Comunista; los hijos, la nuera y la esposa de Ramón Miralles fueron detenidos para poder
detener a Ramón Miralles; Ramón Miralles fue detenido y torturado para que explicase o
inventase algún delito económico de Victorio Calabró...
Alguien tiene derecho a permitir que Adriana Calvo de Laborde tenga a su hija esposada y
con los ojos vendados en el asiento trasero de un auto en movimiento y que soporte durante
cinco horas el llanto de su bebé recién nacido, tirado en el suelo sin poder tocarlo?
O lo que narró Susana Caride: "En un momento determinado, por algo que alguien contestó,
Julián tomó la cadena y golpeó a todos los que estábamos allí, fue algo dantesco, porque al
estar engrillados, al estar con los ojos vendados, era gente que caía uno al lado del otro, con
gritos, con sangre, con orín, fue algo realmente dantesco; me dejaron ahí tirada y al rato con
un látigo me volvió a pegar, me tiraron agua con sal y no sé cuánto tiempo después dijo
llévensela, porque sino la voy a terminar matando".
Pero no sólo los secuestrados fueron las víctimas, hubo mucho más. Ante estos estrados
desfilaron padres y familiares narrando las gestiones infructuosas que realizaban a partir del
secuestro. Por lo general, todo comenzaba en una comisaria donde, por las órdenes de los
acusados, se negaban a recibir las denuncias.
Esta era sólo la primera estación de un calvario que luego se completaba con infructuosas
visitas a unidades militares, a las iglesias, a embajadas o a cualquier persona que pudiera
Valerie Dobbelaere Pagina 76
ayudar.
También concurrían periódicamente a dependencias del Ministerio del Interior donde, con
cinismo se habilitó una oficina para la búsqueda de las personas desaparecidas. Se encuentran
agregadas a la causa las constancias de que hubo más de 5.500 pedidos de paradero, donde se
relataba la circunstancia de detención y en ninguno de los cuales se logro detectar una sola
persona que estuviera secuestrada por personal de las Fuerzas Armadas o de Seguridad.
Los hábeas corpus y las medidas judiciales que se iniciaban eran respondidos con informes
falsos de los diferentes comandos, y la policía, donde se afirmaba que la persona que se
buscaba no estaba detenida ni se tenían antecedentes de ella.
Era un chocar permanente con puertas cerradas.
Este es otro resultado del modus operandi implantado. Primero el secuestro y las tremendas
consecuencias sobre la víctima que ya hemos relatado; segundo, la mentira el gobierno rehúsa
reconocer toda detención o arresto y niega la necesidad de proceder a una investigación. Eso
hace que todos los recursos legales, en vista de la protección de los individuos, resulten vanos
e inútiles.
El caso de Inés Ollero es un claro ejemplo de cuanto vengo afirmando. Fue secuestrada
mientras viajaba en un colectivo, llevada a una comisaría y de allí, retirada por personal de la
Armada Argentina.
A César Ollero, padre de Inés, en la comisaria le negaron todo, pero él comenzó a investigar
por su cuenta y aquí contó: "Todos los días tenía un hora que para mí era sagrada, la hora en
que el colectivo 187 paraba en Albarellos y Constituyentes para recibir el turno de la Grafa de
las diez de la noche, es decir el colectivo en el que había subido toda la gente cuando ocurrió
el hecho de mi hija, entonces yo con mi coche seguía al colectivo hasta que bajaba el primer
pasajero", y así, sucesivamente, durante varias noches, este hombre fue tratando de identificar
a los posibles testigos.
Además de ello, César Ollero atravesó las guardias para entrevistarse con el almirante
Valerie Dobbelaere Pagina 77
Chamorro, arriesgó su vida concurriendo a una entrevista en la Escuela de Mecánica de la
Armada a la una de la mañana; inició recursos de hábeas corpus, provocó un conflicto de
poderes, pues la Armada se negaba a responder los requerimientos judiciales alegando que los
operativos eran secretos, y a pesar de todas estas gestiones solo aquí llego a saber, a través del
reconocimiento de una foto por Lila Pastoriza que, como sospechaba, su hija estuvo detenida
en la Escuela de Mecánica de la Armada en el año l977...
En las ordenanzas militares especiales al Ejército de Cuyo, que promulgó en el año 1816, dijo
el general José de San Martín: "La Patria no hace al soldado para que la deshonre con sus
crímenes, ni le da las armas para que cometa la bajeza de abusar de estas ventajas ofendiendo
a los ciudadanos con cuyo sacrificio se sostiene; la tropa debe ser tanto más virtuosa y honesta
cuando es creada para conservar el orden de los pueblos, afianzar el poder de las leyes y dar
fuerza al gobierno para ejecutarlas y hacer respetar a los malvados que serían más insolentes
con el mal ejemplo de los militares..."
Por ello los aquí acusados son responsables tanto de la situación de aquellos oficiales que
habían hecho cosas tan terribles que no podrán besar a sus propios hijos, como de la ebriedad
de poder del coronel que se titulaba "amo de la vida y de la muerte"...
Pero hay algo pero aún: no sólo ordenaron realizar acciones indignas de las Fuerzas Armadas,
sino que cuando debieron afrontar la responsabilidad por el mando, negaron sus órdenes,
negaron conocimiento de lo actuado por sus subordinados; negaron conocimiento de lo
secuestros, las torturas y las muertes...
Sin embargo, existían grupos organizados que cumplían un horario especial, cuya tarea era
interrogar y torturar, y la realizaban en unidades militares o dependientes de las Fuerzas
Armadas.
Estas actividades, que se produjeron a lo largo y a lo ancho del país, no pueden ser el fruto de
la actividad de pequeños grupos aislados de oficiales.
No se puede concebir que en un ejército exista un grado de insubordinación tal que permita
que oficiales inferiores realicen a lo largo y a lo ancho del pais, durante varios años, acciones
Valerie Dobbelaere Pagina 78
contrarias a las que ordenan sus comandantes.
Es por eso, señores jueces, que con la referencia a excesos, los comandantes quieren atribuir a
sus subordinados la responsabilidad que les corresponde.
Las huecas referencias del general Videla afirmando que se hace responsable de todo pero que
los hechos no sucedieron, exponen un pensamiento primario que, dando un valor mágico a las
palabras, pretende con ellas que desaparezca la realidad que se quiere negar.
Pero no es Videla el único de los comandantes que pretende eludir la realidad con el carácter
mágico de las palabras.
La misma calidad personal que permitió al almirante Massera pronunciar su discurso
condenando la muerte en el mismo lugar donde decenas de personas eran asesinadas por sus
ordenes, lo lleva hoy a afirmar que él asume su responsabilidad sin diluírla hacia abajo pero
que, a la vez, sólo tuvo noticias, y por los familiares, de tres casos de personas que habían
desaparecido.
Para dimensionar el valor de la palabra en un soldado, quisiera recordar aquí el último
discurso parlamentario que pronunció Carlos Pellegrini.
Refiriéndose a la condición del militar, afirmó: "El está armado, tiene el privilegio de estar
armado en medio de ciudadanos desarmados. A él le damos las llaves de nuestras fortalezas,
de nuestros arsenales; con una señal de su espada se mueven nuestros batallones, se abren
nuestras fortalezas y toda esta actividad y todo este privilegio se lo damos bajo una sola y
única garantía, bajo la garantía de su honor y de su palabra".
Agregó también que por eso "la palabra de un soldado tiene algo de sagrado; faltar a ella es
algo más que un perjurio".
Si los hechos revelan que estas ideas no son compartidas por alguno de los acusados, en la
audiencia, en cambio, hemos visto cómo estos conceptos están internalizados en otros
militares.
Valerie Dobbelaere Pagina 79
Buscando a su hija, el capitán de navío Quinteiro acudió a la Escuela Mecánica de la Armada
y a Campo de Mayo y también se entrevistó con diferentes oficiales superiores.
El Capitán Quinteiro narró aquí su dolor por la negativa del general Riveros a recibirlo, y
expresó que se sintió muy triste e indignado cuando se enteró de que el general Elizondo,
responsable de la oficina donde trabajaba su hija, le había mentido al decirle que no la
secuestraron en ese lugar.
Seis veces se entrevistó el capitán Quinteiro con quien llamó su comandante en jefe. En su
primera entrevista Massera le negó el permiso para iniciar un hábeas corpus diciéndole que se
iba a ocupar personalmente del asunto; en otro, le informó que nada había podido averiguar.
En la sexta reunión, cuando ya estaba seguro de que las Fuerzas Armadas eran las
responsables, le dijo: "Señor almirante, a usted le están mintiendo, muchos de los oficiales lo
están engañando y le están mintiendo". Para el capitán Quinteiro ya era mucho que un general
le mintiera y que otro se negara a recibirlo; necesitaba creer en su comandante.
Los acusados también deben otra explicación a su tropa y a la comunidad toda: porqué razón
dejaron en libertad y no procesaron a las personas que ellos consideraban jefes de
organizaciones subversivas y a las que atribuían actos de violencia?
En el oficio firmado por el jefe del Destacamento de Inteligencia 141 y avalado por el general
Ríos Ereñú, en su carácter de comandante del III Cuerpo, se informa al doctor Becerra Ferrer,
juez federal de Córdoba que, según datos obrantes en esas dependencias, Gustavo Contepomi
era jefe de una columna de Montoneros en esa provincia y había participado en varios
homicidios de integrantes de la policía; se agrega que, según antecedentes obrantes en ese
destacamento de inteligencia, estuvo detenido desde el año 1976 hasta 1977 en "La Perla" y
que luego se lo tuvo controlado hasta 1979, fecha en que se lo dejó en libertad, ignorándose
por orden de qué autoridad.
El almirante Chamorro en sus declaraciones ante el Consejo Supremo, afirma también que en
la Escuela de Mecánica había un grupo de personas que eran dirigentes de organizaciones
subversivas que luego fueron liberadas con pasaje pago hacia el exterior...
Valerie Dobbelaere Pagina 80
La mentira y el engaño con que los acusados despreciaron a la comunidad, se vuelven ahora
como un bumerán contra ellos, pero ademas se extiende a sus subordinados tendiendo un
manto de sospechas sobre ellos.
Por eso debe individualizarse y castigar a los responsables de las infamias cometidas, para que
no se equipare a quienes torturaron y robaron en beneficio propio, con los honestos.
Lo exige el prestigio de las Fuerzas Armadas argentinas y el de los oficiales que las integran.
La combinación de clandestinidad y de mentira produjo efectos que trastornaron a la sociedad
argentina...
Sin embargo, aquí se ha acreditado que fueron secuestradas criaturas de meses, jóvenes de 14
años, una anciana de 77, mujeres embarazadas, obreros e industriales, campesinos y
banqueros, familias enteras, vecinos de sospechosos, funcionarios del Proceso de
Reorganización Nacional y funcionarios del actual gobierno, ex ministros del gobierno
peronista, integrantes del Partido Comunista y un actual candidato a diputado de la Unión del
Centro Democrático.
También un embajador del gobierno militar, funcionarios judiciales, oficiales de la Marina,
cualquiera podía ser devorado por el sistema. La afirmación de que sólo los que infringían la
ley iban a ser sancionados encubría la realidad.
En la Argentina, todos estábamos en libertad condicional...
Enseñar a leer, dar catequesis, pedir la instauración del boleto escolar o atender un
dispensario, podían ser acciones peligrosas. Todo acto de solidaridad era sospechado de
subversivo.
La señora Salas de Cavaglia siente sobre su conciencia la desaparición de su consuegra, Luisa
Martinez de González.
Valerie Dobbelaere Pagina 81
El reproche que aún hoy se formula es haber ayudado a su consuegra a informar a los padres
de una secuestrada, que su hija, que estaba desaparecida, había dado a luz y estaba internada
en el Hospital de Quilmes.
Por el contrario, hubo quienes ingenuamente creían estar exentos de toda persecución; pero un
día descubrieron que también ellos podían ser encapuchados y torturados.
Alcides Chiessa contó en esta sala: "Fui secuestrado por una patota integrada por personal de
la Brigada de Investigaciones de Quilmes, el mismo personal a los que los idiotas útiles como
yo, que formábamos las comisiones cooperadoras, les entregábamos sobres con dinero al
margen de su sueldo para la lucha antisubversiva".
Y si mediante las patotas, los acusados pusieron una capucha a cada una de las victimas de los
secuestros, mediante la campaña de acción psicológica le colocaron una gran capucha a toda
la sociedad.
Organizaron campañas publicitarias masivas, amordazaron a la prensa nacional que no podría
publicar noticias sobre el tema de los desaparecidos y como no pudieron evitar que la verdad
atravesara la fronteras y repercutiera en el exterior, afirmaron que las denuncias
internacionales eran fruto de una campaña antiargentina organizada por elementos
subversivos.
Como reconoció el ex embajador Anchorena: esa campaña consistía en denunciar que la Junta
Militar era responsable de un sistema por el cual se secuestraba, torturaba y mataba.
Entre las organizaciones subversivas que hacían las denuncias encontramos al gobierno de los
Estados Unidos de Norteamérica; el de Francia, el de Italia, el de España, el de Suecia, el de
Alemania Una organización de la seriedad de Amnesty fue señalada por el gobierno militar
como la central de esta campaña antiargentina. Los dos subversivos enviados a inspeccionar
Argentina por esta maquiavélica organización de Amnesty fueron el sacerdote católico Robert
Driman, que era en esa época representante por el estado de Massachussets en el Congreso de
los Estados Unidos y lord Averbury, de la Cámara de los Lores de Inglaterra.
Valerie Dobbelaere Pagina 82
Y con toda esta mentira sobre la campaña antiargentina, no sólo negaban los hechos, sino que
convertían al que reclamaba o se hacia eco de las denuncias en un subversivo.
Y la sociedad argentina, que durante años soportó las reivindicaciones de valores de muerte
como supuestos medios para obtener mejoras sociales, tuvo que soportar luego otra acción
psicológica destinada a politizar los secuestros y la muerte en aras de supuestos valores
occidentales y cristianos.
Con dos sofismas se pretendía justificar la represión clandestina
El primero dice: todos los detenidos son subversivos.
No es que se podía detener subversivos, sino que todos los que ellos detenían eran
subversivos, la detención convertía a una persona en subversivo.
Concebido esto, el segundo paso de este método perverso fue considerar que un subversivo es
una especie de subhumano, de sanguijuela a quien se le puede torturar, matar.
Como se dijo haciendo referencia al régimen nazi, una vez que se convence a la sociedad de
que una minoría o un grupo puede equipararse a una sabandija el paso que hay que dar para
llegar al propósito de exterminarla no es ya demasiado grande...
Con relación a la responsabilidad que atribuyo al general Videla, no hace falta extenderme
para fundamentar la severidad de la sanción a requerir. Su rol protagónico en la instauración y
mantenimiento del aparato delictivo que estamos denunciando resulta innegable. Era el
comandante en jefe del Ejército, que tenia la responsabilidad primaria en la lucha contra la
subversión, y uno de los artífices principales de la metodología represiva que aquí
enjuiciamos.
Respecto del almirante Massera, opinamos que se encuentra en la misma situación que el
general Videla. Pesa sobre él, además, la sombra trágica de la Escuela de Mecánica de la
Armada, uno de los más horrendos centros clandestinos de cautiverio y exterminio que hubo
en el país. Debe computarse, además, como agravante, a su respecto, el aprovechamiento en
Valerie Dobbelaere Pagina 83
beneficio propio de la estructura militar que se encontraba bajo su conducción.
Una aproximación superficial a este proceso quizá pudiera colegir que el brigadier Agosti ha
tenido un grado de responsabilidad menor al de aquellos con quienes compartió la primera
Junta Militar. Empero, son tan atroces los hechos por los que indudablemente resulta
responsable, y respecto de cuya comisión detentaba un tercio del poder, que no puedo menos
que equipararlo con aquellos.
Respecto del general Viola, y el almirante Lambruschini, creo que están en idéntica situación,
aunque no dejo de computar un notable descenso en la cantidad de los más graves delitos
imputados, durante el periodo de sus respectivas comandancias en jefe. Ello justifica, a
nuestro juicio, una ligera atenuación en la sanción a requerir.
También el brigadier Graffigna y el general Galtieri deben ponerse en un pie de igualdad.
Computo en su favor el no haberles imputado ningún homicidio, al menos en tanto y en
cuanto integrantes de la Junta Militar, aunque el sistema de secuestros, y desapariciones
forzadas, perduró durante sus gestiones.
El almirante Anaya debe responder por numerosos delitos pero uno solo de extrema gravedad,
cual es el de reducción a servidumbre; con el agravante de que fue cometido en la Escuela de
Mecánica de la Armada, instituto que dependía directamente de su comandancia.
Por último y respecto del brigadier Lami Dozo, su situación es sensiblemente menos
comprometida que la de sus coprocesados, en cuanto el número de delitos que le imputamos
es el menor de todas las imputaciones que formulo. Ello justifica también el requerimiento de
una pena menor, aun cuando no lo exima de su pertenencia protagónica al aparato estatal
terrorista.
Este proceso ha significado, para quienes hemos tenido el doloroso privilegio de conocerlo
íntimamente, una suerte de descenso a zonas tenebrosas del alma humana, donde la miseria, la
abyección y el horror registran profundidades difíciles de imaginar antes y de comprender
después.
Valerie Dobbelaere Pagina 84
Dante Alighieri --en "La Divina Comedia"-- reservaba el séptimo circulo del infierno para los
violentos: para todos aquellos que hicieran un daño a los demás mediante la fuerza. Y dentro
de ese mismo recinto, sumergía en un río de sangre hirviente y nauseabunda a cierto género
de condenados, así descriptos por el poeta: "Estos son los tiranos que vivieron de sangre y de
rapiña. Aquí se lloran sus despiadadas faltas".
Yo no vengo ahora a propiciar tan tremenda condena para los procesados, si bien no puedo
descartar que otro tribunal, de aún más elevada jerarquía que el presente, se haga
oportunamente cargo de ello.
Me limitaré pues a fundamentar brevemente la humana conveniencia y necesidad del castigo.
Sigo a Oliva Wondell Holmes, cuando afirma: "La ley amenaza con ciertos males si uno hace
ciertas cosas. Si uno persiste en hacerlas, la ley debe infligir estos males con el objeto de que
sus amenazas continúen siendo creídas".
El castigo -que según ciertas interpretaciones no es mas que venganza institucionaliza- se
opone, de esta manera, a la venganza incontrolada. Si esta posición nos vale sea tenidos como
pertinaces retribucionistas, asumiremos el riesgo de la seguridad de que no estamos solos en
la búsqueda de la deseada ecuanimidad. Aun los juristas que más escépticos se muestran
respecto de la justificación de la pena, pese a relativizar la finalidad retributiva, terminan por
rendirse ante la realidad.
Podemos afirmar entonces con Gunther Stratenwerth que aun cuando la función retributiva de
la pena resulte dudosa, tácticamente no es sino una realidad: "La necesidad de retribución, en
el caso de delitos conmovedores de la opinión pública, no podrá eliminarse sin más. Si estas
necesidades no son satisfechas, es decir, si fracasa aunque sólo sea supuestamente la
administración de la justicia penal, estaremos siempre ante la amenaza de la recaída en el
derecho de propia mano o en la justicia de Lynch".
Por todo ello, señor presidente, este juicio y esta condena son importantes y necesarios para la
Nación argentina, que ha sido ofendida por crímenes atroces. Su propia atrocidad toma
monstruosa la mera hipótesis de la impunidad Salvo que la conciencia moral de los argentinos
haya descendido a niveles tribales, nadie puede admitir que el secuestro, la tortura o el
Valerie Dobbelaere Pagina 85
asesinato constituyan "hechos políticos" o "contingencias del combate". Ahora que el pueblo
argentino ha recuperado el gobierno y control de sus instituciones, yo asumo la
responsabilidad de declarar en su nombre que el sadismo no es una ideología política ni una
estrategia bélica, sino una perversión moral. A partir de este juicio y esta condena, el pueblo
argentino recuperará su autoestima, su fe en los valores sobre la base de los cuales se
constituyó la Nación y su imagen internacional severamente dañada por los crímenes de la
represión ilegal...
Los argentinos hemos tratado de obtener la paz fundándola en el olvido, y fracasamos: ya
hemos hablado de pasadas y frustradas amnistías.
Hemos tratado de buscar la paz por la vía de la violencia y el exterminio del adversario, y
fracasamos: me remito al periodo que acabamos de describir.
A partir de este juicio y de la condena que propugno, nos cabe la responsabilidad de fundar
una paz basada no en el olvido sino en la memoria; no en la violencia sino en la justicia.
Esta es nuestra oportunidad: quizá sea la última.
Por estas consideraciones, acuso a los aquí procesados por los delitos que han sido objeto de
calificación, y solicito que al fallar, en definitiva, se los condene a las siguientes penas:
1
JORGE RAFAEL VIDELA: RECLUSIÓN PERPETUA, CON MAS LA ACCESORIA DEL
ART. 52 DEL CÓDIGO PENAL.
2
EMILIO EDUARDO MASSERA: RECLUSIÓN PERPETUA, CON MAS LA ACCESORIA
DEL ART. 52 C.P.
3
ORLANDO RAMÓN AGOSTI: RECLUSIÓN PERPETUA, CON MAS LA ACCESORIA
DEL ART. 52 C.P.
Valerie Dobbelaere Pagina 86
4
ROBERTO EDUARDO VIOLA: RECLUSIÓN PERPETUA.
5
ARMANDO LAMBRUSCHINI: RECLUSIÓN PERPETUA.
6
LEOPOLDO FORTUNATO GALTERI: 15 AÑOS DE PRISIÓN
7
OMAR RUBENS GRAFFIGNA: 15 AÑOS DE PRISIÓN.
8
JORGE ISAAC ANAYA: 12 AÑOS DE PRISIÓN.
9
BASILIO LAMI DOZO: 10 AÑOS DE PRISIÓN.
PARA TODOS, CON ACCESORIAS LEGALES Y COSTAS...
Sin embargo, como la orden de aniquilar ha sido alegada reiteradamente en el proceso
quisiéramos referirnos brevemente a ella...
Compareció como testigo la persona que firmó el decreto que ordenó la actuación de las
Fuerzas Armadas en lodo el ámbito del país hasta aniquilar el accionar subversivo.
Por ello resulta interesante la interpretación auténtica que el Dr. Luder expuso.
Afirmó quien ejerció la presidencia de la Nación que lo único que hacen los decretos es
incorporar a la lucha contra la subversión a las Fuerzas Armadas y que toda la estructura
jurídica se mantenía.
Valerie Dobbelaere Pagina 87
Preciso que aniquilar el accionar de la subversión quiere decir inutilizar la capacidad de
combate del grupo subversivo, pero de ninguna manera significa aniquilamiento físico ni
violación de la estructura legal del país.
Esta interpretación fue corroborada por los diferentes integrantes del gabinete de aquel
gobierno, citados por la defensa para esclarecer el punto.
Así el Dr. Cafiero dijo que la interpretación ajustada a este termino significaba dejar inerme
abatir el accionar de la subversión, por supuesto, en el marco legal y constitucional que el
gobierno tenía como objetivo y como meta.
Ninguno de los oficiales superiores citados a declarar entendió que la orden de aniquilar
autorizaba a secuestrar, torturar y matar.
Así el Alte. Vañek, el vicealmirante Santamaría y el contraalmirante Manuel García
coincidieron en que la orden de aniquilar el accionar subversivo no autorizaba torturar a los
detenidos para obtener información ni para eliminarlo físicamente. Más clara aún fue la
respuesta del vicealmirante Fracassi quien señaló que el concepto del término aniquilar
cuando uno recibe la misión es terminar con la voluntad del enemigo de seguir combatiendo y
si el enemigo está prisionero, es prisionero, ya terminó con su misión de combate, se acabo.
Todas estas consideraciones resultarían superfluas pues el mismo teniente general Videla,
ante el Consejo Supremo declaró que aniquilar significa literalmente destruir con sentido
orgánico al enemigo y derrotarlo. Agregó que no creía entender que eso fuera una incitación a
matar.
El almirante Massera también afirmó que este concepto significa quitar el poder de acción del
enemigo, y que ello se puede lograr por medio de acción de combate o moralmente, como
puede ser robándole los víveres.
Creo que estas declaraciones a las que se les pueden sumar muchas otras resultan suficientes
para descartar la idea de que el decreto incluyera la orden de realizar secuestros, torturar
prisioneros y matarlos sin ninguna forma de proceso.
Valerie Dobbelaere Pagina 88
En realidad, la excusa que estoy analizando, sólo se utilizó una vez más para confundir a la
población, pretextando que la responsabilidad de la represión realizada era el gobierno
democrático --un argumento que no es racional pero que emotivamente puede ser
convincente--. Así, el Gral. Videla declaró ante el Consejo Supremo que fue la Nación
Argentina la que dispuso a través del gobierno la intervención del brazo armado de la Nación
y de allí concluye que la sociedad argentina dio su consenso a las medidas que se tomaron
para su propia defensa.
Sobre estas dos falacias los acusados pretenden convertir a la sociedad argentina de víctima
en cómplice.
Como acabamos de demostrar, el Gobierno anterior no ordenó la represión ilegal y la
sociedad nunca pudo aprobar lo realizado porque nunca se le explicó lo que realmente se hizo.
La sociedad argentina siempre fue engañada. Hasta el día de hoy la intentan engañar negando
los hechos que ocurrieron. Si la sociedad no sabía, mal puede otorgar la aprobación a lo
realizado...
Particularmente deleznable resulta el argumento de la "guerra sucia", esgrimido hasta el
cansancio como causa de justificación.
Se nos dice así que esto fue una guerra --a la que para cohonestar los inhumanos
procedimientos utilizados en su desarrollo se califica como no convencional-- y que en todas
las guerras se producen episodios crueles, que aunque no queridos son su consecuencia
necesaria.
En primer lugar, creo necesario dejar claramente establecido que aquí no hubo tal guerra.
Tengo muy buenas razones en abono de esta afirmación, y daré sólo unas pocas.
Ninguno de los documentos liminares del proceso habla de guerra, y ello resulta por demás
significativo. Porque resulta obvio, señores jueces, que si los tres responsables militares del
alzamiento del 24 de marzo de 1976 hubiesen creído que estaban emprendiendo una guerra,
cualesquiera fuesen los calificativos que les mereciera, no hubieran omitido esa circunstancia
Valerie Dobbelaere Pagina 89
en la proclama revolucionaria.
El gobierno argentino asumió ante los foros internaciones una cambiante actitud que se puede
resumir de la siguiente manera:
Primero, mientras se llevaba a cabo el proceso represivo más violento, negar la existencia de
los hechos que internacionalmente se denunciaban. En una segunda etapa--que va
aproximadamente de 1978 a 1981--relativiz6 la gravedad de los hechos y puso el acento en
que la Argentina era víctima de una campaña internacional orquestada por la subversión desde
el exterior. Finalmente, recién en 1981, en momentos en que la represión había disminuido
cuantitativamente, el gobierno argentino comenzó a hablar en los foros internacionales de que
había habido una "guerra no declarada"... En este contexto, cabe recordar que recién el 17 de
setiembre de 1981, el entonces embajador ante los Organismos Internacionales en Ginebra,
Gabriel Martínez, declaró ante el Grupo de Trabajo sobre desapariciones forzadas o
involuntarias de personas que "los años 1976 a 1978 habían constituido un periodo muy
particular de guerra no declarada". Es evidente la reticencia e incredulidad que este tipo de
afirmaciones provocaron en la comunidad internacional.
Pero además, qué clase de guerra es ésta en la que no aparecen documentadas las distintas
operaciones? Que carece de partes de batalla de lista de bajas propias y enemigas; de nominas
de heridos; que no hay prisioneros como consecuencia de ningún combate, y en la que se
ignoran las unidades que tomaron parte... Qué clase de guerra es ésta en donde los
enfrentamientos resultan simulados, y en la que en todos los combates las bajas sólo hallaron
en su camino a los enemigos de las fuerzas legales, que no tuvieron una sola baja. Porque
resulta extraño, señores jueces, que una banda de subversivos militarmente organizados, que
contaba con armas modernas, no cause a las tropas represoras ni siquiera un herido, mientras
todos sus integrantes mueren. Las únicas muertes que pueden contabilizarse en las fuerzas del
orden en su gran mayoría, fueron consecuencia de los atentados criminales a que me he
referido al comienzo, y en los intentos de copamientos de unidades también ya reseñadas.
Pero estos últimos fueron combates leales.
Se puede considerar acción de guerra el secuestro en horas de la madrugada, por bandas
anónimas, de ciudadanos inermes?
Valerie Dobbelaere Pagina 90
Y aun suponiendo que algunos o gran parte de los así capturados fuesen reales enemigos, es
una acción de guerra torturarlos y matarlos cuando no podían oponer resistencia?...
Es una acción de guerra ocupar las casas y mantener a los parientes de los buscados como
rehenes? Son objetivos militares los niños recién nacidos?
Se puede equiparar el saqueo del ajuar de una casa con la incautación del parque de artillería
enemigo? "Me robaron todo, desde el calzón de mi señora hasta el magiclik de la cocina",
relato el testigo Hugo Pascual Luciani.
Son éstas las consecuencias desagradables no queridas de toda guerra?
Pueden hechos de esta naturaleza compararse con los efectos de un bombardeo aéreo a
objetivos militares, que necesariamente causan muertes de inocentes?
No señores jueces, ésos no fueron episodios no queridos pero inevitables. Fueron actos
criminales comunes, que nada tienen que ver con la guerra. Pero aceptemos ahora, por vía de
hipótesis, la teoría de la guerra, tan cara a los acusados, y comprobaremos que sus situaciones,
lejos de mejorar, se ven moralmente tanto o más comprometidas.
Porque, señores jueces, tal como es aceptado sin reservas por el orden jurídico internacional,
cierta clase de hechos, por su profunda inmoralidad y fundamentalmente porque exceden las
necesidades del combate, para convertirse en crímenes de lesa humanidad, no son permitidos
ni siquiera en la guerra.
De acuerdo con estos principios, nuestro país ratificó los cuatro convenios de Ginebra de
1949, que establecen mínimas reglas humanitarias para el trato y la protección de civiles y
combatientes en caso de conflicto armado.
Estos cuatro convenios tienen un articulo tercero que es común, aplicable a los conflictos
armados internos, por el que las partes se obligan a:
Valerie Dobbelaere Pagina 91
Tratar con humanidad, sin distinción alguna de carácter desfavorable, basada en la raza, color,
religión o creencias, sexo, nacimiento o fortuna, o cualquier otro criterio análogo, a las
personas que no participen directamente en las hostilidades, inclusive a los miembros de las
Fuerzas Armadas que hayan depuesto las armas y las personas que hayan quedado fuera de
combate por enfermedad, herida, detención o cualquier otra causa. Expresamente quedan
prohibidos: Los atentados a la vida y la integridad corporal, especialmente el homicidio en
todas sus formas, las mutilaciones y los tratos crueles, torturas y suplicios, la toma de rehenes,
los atentados a la dignidad personal; especialmente los tratos humillantes y degradantes, las
condenas dictadas y las ejecuciones efectuadas sin juicio previo emitido por un tribunal
regularmente constituido y provisto de las garantías judiciales reconocidas como
indispensables por los pueblos civilizados. La falta de observancia de estos principios
constituye infracción grave a los convenios y, como tal, según la doctrina internacional,
crimen de guerra.
Por otra parte, los calificativos de "sucia" y "no convencional" carecen de entidad jurídica y
son, por lo tanto, irrelevantes a la luz del derecho aplicable. Lo contrario llevaría a aceptar que
un neologismo no fundado en norma jurídica alguna, puede alterar el derecho positivo
conforme los intereses de quienes lo invocan.
La guerra es algo ya de por sí lo suficientemente horroroso como para admitir el calificativo
de sucia por añadidura. Esto es un eufemismo para tratar de encubrir actividades propias de
pandilleros antes que de soldados...
Se llega así, señores jueces, a la formulación de una alternativa de hierro: O no hubo guerra y
estamos frente a una manifestación de delincuencia común, o la hubo, y entonces enfrentamos
a criminales de guerra.
Me voy a referir a la necesidad que había en la Argentina y de cometer los delitos que aquí
fuimos viendo que se cometieron. Es evidente que hay delitos que no guardan ninguna
razonabilidad, ni ninguna conexión posible con el fenómeno guerrillero. Qué necesidad había
de robar, no se adviene; esto pudo ser una razón de conveniencia, de motivar a los integrantes
de las patotas. Pero no se adviene ninguna necesidad. La misma represión clandestina se
habría podido realizar cumpliendo, respetando, por lo menos, el derecho de propiedad.
Valerie Dobbelaere Pagina 92
Tampoco se adviene la necesidad que tenían de asesinar, si tenían en su poder todos los
elementos para hacer consejos de guerra y fusilar a quienes hayan cometidos delitos. Quizás
exista un punto que merezca un análisis un poco mayor, y es el referido a la tortura.
El general Harguindeguy expuso a monseñor Hesayne la idea que los máximos responsables
de la represión ilegal no se atrevieron a plantear ante Vuestra Excelencia: la justificación de la
tontura. Harguindeguy y otros oficiales superiores exponían a monseñor Hesayne el siguiente
caso: un hombre puso una bomba en un edificio, esa bomba va a explotar en 10 6 20 minutos
y puede matar a las 200 personas que allí viven. Le preguntaban si no era lícito torturar a ese
hombre para obtener la información que salvaría tantas vidas. El obispo católico les
respondió: "No señor general, el fin no justifica los medios", y si bien comparto plenamente la
respuesta del obispo, voy a desarrollar el problema desde la perspectiva jurídica. El autor del
particular caso de tormentos que propuso el general Harguindeguy podría intentar justificarse
en un proceso penal, afirmando que torturó para evitar un mal mayor, la muerte de 200
personas, para que el juez lo absolviera. El autor de tormentos debería demostrar que
concurren todos los requisitos elegidos para el estado de necesidad. Por el artículo 34 del
Código Penal deberá acreditar, en consecuencia, que el mal era inminente, es decir, que la
bomba realmente iba a explotar en 10 ó 20 minutos, pero, además, deberá demostrar que la
tortura era la única forma de evitar la muerte de las 200 personas; es decir, que no había
posibilidad de desalojar el edificio y que su tamaño y la cantidad de personas que podían
participar en la búsqueda impedían encontrar 1a bomba en ese corto tiempo. Sólo después de
ello debería también demostrar que se pueden salvar vidas humanas perjudicando la
integridad física de una persona. Sea cual fuere la respuesta a este interrogante, aun cuando se
aceptara que en esas circunstancias la tortura se justifica, ese hipotético caso no constituiría un
precedente a tomar en cuenta en esta causa.
En ninguno de los casos por los que estamos acusando se ha podido acreditar que concurran
las excepcionales circunstancias del caso propuesto por Harguindeguy. Pero si en la causa no
se acreditó que fuera necesario torturar en algún caso individual, menos aún se pudo acreditar
la necesidad de implantar la tortura como método de investigación. Lo triste del caso es que
esta era la intención del general Harguindeguy: justificar la tortura como método de
investigación, justificar la idea de que era necesario detener gente y torturarla para ver si sabía
algo. Retomando el caso propuesto, y si no se hubiera logrado individualizar al que colocó la
Valerie Dobbelaere Pagina 93
bomba, tendríamos que llegar a la conclusión de que podría torturarse a los habitantes del
edificio, pues serían sospechosos de haber puesto la bomba. De esta forma, los del 3 H, los del
4 D, pasan de su estado de posibles victimas de la bomba al de posibles víctimas de la tortura.
De esa misma forma, los ciudadanos argentinos pasaron de ser un posible blanco de la
guerrilla a convertirse en un posible blanco de un sistema de investigación que comenzaba
con la tortura y terminaba con la muerte.
Quizá se afirme que pretendo minimizar la cuestión. Que la guerrilla constituía una amenaza
para la existencia misma de la Nación. El general Videla es quien, en su declaración ante el
Consejo Supremo, plantea la cuestión en esos términos. Señala que no es un problema entre
dos terrorismos, uno subversivo y otro de Estado, sino que el accionar subversivo tiene como
objeto la agresión a la Nación Argentina. Añade que el terrorismo subversivo tenía como
objetivo la destrucción de la identidad de la Nación, y, en cambio, el accionar de las Fuerzas
Armadas se dirigió a preservar la existencia de la Nación. En sustancia, estas explicaciones se
reducen a invocar la razón de Estado, que exige la destrucción por cualquier medio de quienes
cometen ciertos delitos, de los sospechosos y también de los simples enemigos políticos (...)
Señores jueces: los padres de nuestra Patria, en la época en que realmente estaba en juego
nuestro destino como Nación, nunca aceptaron utilizar métodos ilegales o clandestinos. Los
primeros gobiernos patrios en 1811 y 1813, distaron normas que resaltaban el valor y la
dignidad del individuo. Por cierto que en aquellas tumultuosas épocas hubo que adoptar
medidas extremas. Repárese que la Junta de Gobierno de aquellas épocas tuvo que resolver
como uno de sus primeros actos el fusilamiento de los máximos héroes de la resistencia a las
invasiones inglesas, Santiago de Liniers y Martín de Alzaga.
La Junta, que sólo se estaba consolidando, tuvo que tomar así una decisión que podía
acarrearle una gran oposición. Sin embargo, a nadie se le ocurrió que Liniers se fugaba o que
había sido matado por un grupo de forajidos. La Junta asumió la responsabilidad y los hizo
fusilar. Los acusados no sólo facilitaron la desaparición o muerte clandestina de personas,
como Hidalgo Solá o Elena Holmberg, que podían causarles una oposición interna, sino que,
en lugar de condenar y fusilar como sus propias leyes lo establecían, a los jerarcas guerrilleros
responsables de secuestros y muertes, los mataron clandestinamente, junto con otros miles de
víctimas, cuando no los dejaron en libertad, con oscuros propósitos. Y este contraste que he
remarcado se advierte a cada paso de la Historia argentina.
Valerie Dobbelaere Pagina 94
En la proclama del 8 de setiembre de 1820 en el Perú, San Martín expresó: "Soldados del
Ejército Libertador, no venís a hacer conquista, sino a libertar a los pueblos que han gemido.
La ferocidad y la violencia son crímenes que no conocen los soldados de la libertad, y si
contra todas mis esperanzas, algunos de los nuestros olvidasen esos deberes, declaro que serán
inexorablemente castigados.
Todo el que robe o tome con violencia de dos reales para arriba, será pasado por las armas,
previo al proceso verbal que está mandado a observar en el Ejército. Todo exceso que ataque
a la moral pública o a las costumbres del país, será castigado hasta con la vida. Soldados,
acordaos que toda la América contempla y que sus grandes esperanzas penden de que
acreditéis la humanidad, el coraje y el honor que os han distinguido siempre donde quiera que
los oprimidos han implorado vuestro auxilio contra los opresores".
El mundo envidiará vuestro destino si observáis la misma conducta que hasta aquí, pero
desgraciado el que quebrante sus deberes y sirva de escándalo a sus compañeros de armas. Yo
lo castigaré de un modo terrible"...
Bien se ha probado en esta audiencia, y de ello nos hemos ocupado extensamente en pasajes
anteriores de este alegato, la realización de múltiples actos ilícitos que a su vez encuadran en
diversas figuras del Código Penal. Antes de entrar en el análisis de la intervención de los
procesados en estos actos, conviene establecer cuál es la responsabilidad que cabe a los que
asumen una participación, cuya particular característica consiste en que no se registra su
presencia en el lugar y en el momento en que las actividades ilícitas se desarrollaron y cuya
actividad radica en haber dado las órdenes generales a partir de las cuales el conjunto de
delitos aquí presentados se cometió.
Esas ordenes a cuyo contenido más adelante me referiré, dadas desde la cabeza del aparato
estatal, significaron las asignación de una parte importante de éste, provista de elementos
materiales de toda clase, a la realización de una cantidad de actividades comprensivas de
muchos y graves delitos descriptos en el Código Penal. Comportaron, asimismo, la
prescripción a los integrantes de esa parte del aparato del Estado de realizar secuestros y
aplicación de tormentos y homicidas, respecto de una vasta cantidad de personas definidas
Valerie Dobbelaere Pagina 95
vagamente sobre la base de una categoría genérica como individuos subversivos, y
caracterizados todos ellos solamente por su enfrentamiento mas o menos fuerte con el sistema
de gobierno imperante en ese momento.
Esas órdenes importaron a su vez, en razón de las particularidades de funcionamiento que se
prescribieron para ese sector del aparato estatal --esto es la clandestinidad de su modo de
operar y la absoluta libertad de acción para sus integrantes, a fin de que determinaran los
objetivos dentro de ese marco vagamente descripto --la aceptación de que en ese ámbito
operativo habrían de cometerse masivamente otro grupo de delitos, tales como robos, abortos,
violaciones y supresión del estado civil de menores, así como también los mismos delitos
antes señalados pero respecto de personas ajenas a la vaga caracterización inicial.
La cuestión a plantear en este momento ante el Tribunal consiste, pues, en establecer cuál es
el encuadramiento legal dentro de las formas de participación conocidas en el Código Penal
de la conducta de los procesados respecto de los delitos a que hemos hecho referencia.
Situaciones fácticas como las que se plantean en autos, registran precedentes en la historia
jurisprudencias nacional e internacional.
Quiero, entre ellos, mencionar a tres porque me parecen particularmente significativos, para
denotar conceptualmente la caracterización jurídica de la conducta de los procesados.
Me refiero a los casos STACHINSKIJ, EICHMANN y CALAZA. Los dos primeros, como es
sabido, son ajenos a la jurisprudencia argentina, y el tercero pertenece a nuestros registros
jurisprudenciales. En el primero de ellos, homicidio cometido por un integrante de un servicio
secreto, se sentó la doctrina de que la conducta desplegada por un individuo que realiza
totalmente los elementos del tipo penal, puede empero ser asignada a otro u otros individuos a
título de autor, no obstante que el primero es considerado punible. Análoga situación se da en
el segundo de ambos casos, homicidios múltiples, de cuya comisión resultó imputado el
encargado de seleccionar a las victimas.
Aquí no se trataba ya de la realización de un delito individualmente considerado, sino de una
serie numerosa de delitos, en alguna medida similares a los que están bajo juzgamiento ante
estos estrados. En ellos aparecía sometido a juzgamiento, no ya como en el caso anterior aquel
Valerie Dobbelaere Pagina 96
que ejecutó materialmente los delitos incriminados, sino una persona que formaba parte de la
cadena de transmisión de órdenes ilegales que dieron lugar finalmente a la realización de los
delitos. También allí fue considerado autor el sujeto enjuiciado, no obstante ser ajeno a la
realización material de algún acto de los descriptos en el tipo delictivo.
En el tercero de los precedentes referidos que, como dije, pertenece a la jurisprudencia
argentina, el autor de una orden antijurídica fue sometido a juicio y condenado pese a que la
realización directa de la totalidad de los elementos del tipo que entraba en consideración fue
llevada a cabo por una tercera persona, la cual ni siquiera fue sujeto de proceso, no obstante
estar individualizada y presente. La característica común, huelga subrayarlo, entre los tres
casos citados está dada por la incriminación a título de autores de personas distintas a las que
desplegaron la conducta contenida en el tipo penal pese a la plena responsabilidad en los dos
primeros de quienes ejecutaron materialmente la conducta típica.
En esos casos, y en el de autos, la cuestión que se encuentra planteada es la siguiente: quién es
el autor de los hechos delictivos que se cometen mediante la utilización de un aparato
organizado de poder? O bien, para circunscribir la pregunta a lo que es materia de decisión en
estos autos, puede ser considerado autor de los hechos delictivos cometidos en el seno de un
aparato organizado de poder el que dirige esa estructura de poder aunque no haya participado
materialmente en la ejecución de los hechos? Puesta aun de otra manera la pregunta: el que
dirige un aparato organizado de poder, domina los hechos delictivos? Es dueño de la situación
delictiva, a pesar de no intervenir personalmente en la realización de ésta?
Si la respuesta a ese interrogante es, como creo, afirmativa, se podrá sostener que el llamado
autor de escritorio domina los hechos que realiza el aparato de poder que dirige; esto es que
sobredetermina la causalidad que conduce a todos y cada uno de los hechos ilícitos realizados
por ese aparato de poder. Marginalmente, esa respuesta apareja consecuencias distintas de las
que se producirían si a idéntico interrogante se respondiera diciendo que se trata de
instigadores y no de autores.
En efecto, la afirmación de que son autores lleva a sostener que el comienzo de ejecución
tiene lugar en el momento en que se dan las órdenes ilegales y, consecuentemente, que tienen
la posibilidad de desistir de los actos ilícitos emprendidos, dependiendo el funcionamiento de
Valerie Dobbelaere Pagina 97
la excusa absolutoria correspondiente al desestimiento de la eficacia o ineficacia de éste. El
uso de la expresión aparato organizado de poder, admitida hoy sin discrepancia en la doctrina
que se ocupa del tema, obliga siquiera brevemente a esclarecer el alcance que se le asigna.
En la conformación estructural de ese tipo de organización aparece a la cabeza un centro de
decisión desde el cual se imparten las directivas que se traducen en la realización de actos
ilícitos. En ese centro de decisiones está, pues, la posibilidad de cometer o no cometer la
actividad delictiva de que se trate. Cabe señalar, además, que en estas organizaciones existe
una estructura objetiva suficiente, que justifica el traslado o emisión del carácter de autor a
quien da las órdenes sin restarlo del ejecutor inmediato de ésta. De esta manera, y vale
reiterarlo, el aparato se presenta objetivamente como el fundamento de la extensión de la
categoría de autor a quienes se encuentran en la cúspide de las estructura.
La alta autoridad competente en este tipo de organizaciones domina el hecho de modo tal, que
tomada la decisión de que ocurra determinado episodio delictivo, éste acontece
automáticamente. Es el dato específico que caracteriza a estos aparatos organizados de poder.
Por otra parte, es de señalar que el encargo se cumple sin necesidad de que se conozca a los
directos ejecutores. Esta es otra particularidad que infrecuentemente se presenta en las
situaciones corrientes. Particularidad que conduce a afirmar otro dato fundamental en la
identificación de esos aparatos.
Es la "fungibilidad de los ejecutores de las órdenes". De este último elemento se deriva que en
el supuesto de que alguien no cumpla la decisión tomada, otro se encargará de ejecutarla en su
lugar, pues una estructura de talos características posee la capacidad de reemplazo necesaria
para que cada pieza de la máquina sea sustituida inmediatamente por otra que realice la
misma función, de manera que el destino final de la orden se cumpla inexorablemente.
Delineados pues los rasgos típicos de estas organizaciones, corresponde analizar ahora cuáles
han sido las respuestas dadas por la doctrina en relación con la responsabilidad de aquellos
que toman las decisiones de esos aparatos de poder, los denominados "autores de escritorio".
Dos respuestas se han dado en la doctrina respecto de la cuestión planteada; para una de ellas
se trata de autores mediatos. Para la segunda se trata de coautores.
La autoría mediata es, ni más ni menos, la sobredeterminación de la causalidad mediante
Valerie Dobbelaere Pagina 98
terceros. Los casos corrientes de autoría mediata conocidos desde antiguo en nuestra doctrina
y recibidos también en la doctrina universal antes del desarrollo de la cuestión puesta de
manifiesto, por situaciones como la aquí enjuiciada, desarrollo que particularmente se registra
a partir de la sentencia dictada en el caso EICHMANN en el año 1963 tiene como común
denominador la circunstancia de que el tercero, llamado autor inmediato, carece del manejo
propio del hecho, carece por alguna razón del dominio del hecho, sea que se trate de un sujeto
que obra bajo el efecto de un error típico, sea que obre bajo coacción. Hipótesis éstas las más
importantes, en todos los casos el autor inmediato aparece como una persona carente de algún
requisito necesario para afirmar que es el dueño del hecho que ejecuta.
Se puede decir entonces que es regla en esa constelación de casos la idea de que cuando el
tercero tiene el manejo, el que lo determina carece de ese manejo y no puede ser considerado
autor, sino, en todo caso, instigador. La realización de delitos mediante el uso de un aparato
organizado de poder presentó a la consideración de la doctrina una circunstancia no analizada
sistemáticamente antes de la aparición de esa forma de actividad, la cual constituye la nota
distintiva de otra clase de autoría mediata. Se trata de situaciones en las cuales, a pesar de que
el tercero tiene el manejo de la realización del acto típico, se puede afirmar que el mandante,
el "autor de escritorio", también tiene ese manejo, dando lugar a la figura del "autor detrás del
autor".
La presencia de este dato se asienta en una de las características que antes se han presentado,
como distintiva de los aparatos organizados de poder la fungibilidad de sus integrantes. La
circunstancia de que cualquiera sea el integrante del aparato que realice la conducta ilegal
ella, de todos modos, será llevada a cabo, se presenta como una consecuencia inexorable de la
decisión tomada por las instancias superiores, dando como resultado que más allá de la
voluntad del que realice los actos materiales, y a pesar de la existencia de la voluntad de éste,
existe voluntad superior que de cualquier manera ha de determinar la realización de la
conducta ilegal con prescindencia de que esta voluntad exista o no. El dominio del hecho no
se da aquí, a través del mero dominio de la voluntad del tercero, sino mediante el manejo de la
estructura de poder donde la voluntad del tercero es intrascendente. Aquel dato definitorio,
relativo a la fungibilidad de los integrantes del aparato de poder, determina que mediante el
uso de éste estamos en presencia de autores mediatos que no dominan sólo la voluntad del
instrumento, sino que también su identidad. El dominio del hecho por el "autor de escritorio"
Valerie Dobbelaere Pagina 99
se expresa, por la determinación de un conjunto de voluntades y de un sistema, poniéndolos al
servicio del autor de escritorio.
En otras palabras, no se trata del dominio de la voluntad del interviniente, sino del dominio de
cualquier voluntad interviniente, del dominio de un ejecutor sin rostro. En definitiva, esa
fungibilidad de los personajes intervinientes torna intrascendentes las decisiones del ejecutor
en la medida que garantiza al autor de escritorio el cumplimiento inexorable de la orden
emitida. En este sentido, y como consecuencia de ello la decisión emitida desde el centro de
poder, produce el aniquilamiento de la victima destinataria de la orden, con la misma certeza,
de la misma manera inexorable que mediante el uso de un aparato mecánico no existiendo
entre la decisión tomada desde el centro de poder y el aniquilamiento de la víctima ninguna
voluntad humana susceptible de torcer la decisión adoptada, a excepción dc la propia voluntad
de quien maneje el aparato, siempre y cuando esté en condiciones de emitir una contraorden
eficaz.
Quienes manejan el aparato son, pues, autores mediatos de los delitos cometidos por los
integrantes de éste, sin perjuicio de ello, no quiero dejar de señalar, tal como adelantara, que
parte de la doctrina los ha considerado, en lugar de autores mediatos, como coautores. Según
este punto de vista, se trata de un caso de coautoría por distribución de funciones, en los
cuales el carácter común de la decisión criminal tiene lugar gracias a la pertenencia a la
organización. Conforme este criterio, pertenece también a la ejecución del delito la función de
configurar el desarrollo del hecho, lo que se materializa mediante la puesta en marcha del
aparato del poder organizado al servicio de la realización de determinado conjunto de actos
ilícitos. La diferencia entre uno y otro punto de vista es poco más que semántica. Toda vez
que, partiendo de uno u otro criterio, de todos modos se coincide en la condición de autor de
aquel que toma las decisiones, y en que su intervención significa ya un acto de ejecución del
delito.
El desarrollo precedente se basa en el concepto de autoría vigente en la moderna teoría del
delito que la identifica con la idea de dominio del hecho como dato característico de la noción
de autor. A idénticas conclusiones se puede arribar, empero, a partir de la teoría formal
objetiva de la autoría, recogida por la doctrina imperante en nuestro país hasta los años '60.
Valerie Dobbelaere Pagina 100
El apego de esta doctrina a aquella teoría no la ha llevado, sin embargo, a rechazar o negar la
categoría de autoría mediata, no obstante que es una inserción dentro de un concepto de autor
que se circunscribe a la realización de actos materiales típicos, no aparece en principio como
coherente. Estos tratadistas han admitido la ampliación de la categoría de autores para incluir
en ella a personas que no realizan actos descriptos en el tipo. Siempre que concurran los
requisitos que la doctrina vigente hasta ese momento aceptaba como propios de los casos de
autoría mediata. Por ese camino se llego a considerar autores a aquellos que se valen de un
tercero inocente que obra bajo error o coacción y también a aquellos que para la realización
de la conducta típica se apoyan en la actividad de la propia víctima.
Se ha venido a admitir, por esta vía, que no contradice los principios de la teoría formal
objetiva la admisión como autores de personas que no realicen actos que hacen parte de la
descripción típica, entendida ésta según el uso corriente de sus expresiones. Esta admisión se
apoya en una construcción emparentada con la teoría de los "complementos de acción", que
en materia de tentativa permite incorporar como actos ejecutivos a aquellos que se realizan
mediante el concurso de medios mecánicos o de terceros inocentes o de la propia víctima. La
utilización de un aparato organizado de poder presenta visibles analogías estructurales con la
utilización de cualquiera de los mecanismos antes indicados.
En consecuencia, aun dentro del marco de la doctrina formal objetiva, si ésta se hubiere
interrogado acerca de cómo resolver casos tales como el aquí sometido a decisión, no
vacilaría en otorgar a esta situación el mismo tratamiento que otorgó a situaciones semejantes,
considerándolos como casos de autoría a pesar de que no incluyan la realización, por parte del
autor, de actos materiales descriptos por el tipo penal. En suma, también por la vía de la
autoría formal objetiva, la autoría mediante el uso de aparatos organizados de poder
encontraría su lugar dentro de las categorías de autoría que esta misma teoría admite.
Resta incursionar siquiera brevemente sobre la cuestión relativa a la admisibilidad de la
inserción de los autores de escritorio entre las categorías de autores que admite el artículo 45
del Código Penal. Los partidarios de la teoría formal objetiva han identificado
tradicionalmente el concepto de autor con el de ejecutor, contenido en el primer periodo del
articulo 45 del Código Penal; empero, admitieron siempre que dentro de esa categoría de
autores, y a pesar de no poder describirselos exactamente como ejecutores, tenían cabida los
Valerie Dobbelaere Pagina 101
autores mediatos.
A partir de la admisión de que quien se vale de un aparato organizado de poder es un autor
mediato, resulta incuestionable la inclusión, dentro de la categoría de ejecutores, de los
autores de escritorio. Sin embargo, autores modernos han señalado que la categoría de autores
prevista en el Código Penal no se circunscribe a la condición de ejecutores a que se refiere la
primera parte del articulo 45 de la ley de fondo, sino que incluye también a algunos de los
determinadores a que la misma norma se refiere.
Se ha dicho así que determinar a otro a cometer delito no es solamente instigar, sino también
comportarse respecto de ese otro como autor mediato. Y en esta concepción se ha sostenido,
consecuentemente, que si bien los autores ejecutores están incluidos en aquella primera parte
de la norma en cuestión, los autores mediatos no los están allí, sino que su calificación legal
deviene de la categoría de determinadores. Se trataría, en consecuencia, de autores no por
ejecución, sino por determinación
En ese sentido se puede ver la opinión de Eugenio Raúl ZAFFARONI, largamente
documentada en su obra "Tratado de Derecho Penal", parte general, Ediar, Buenos Aires,
1982, tomo IV, página 287 y siguientes. No puedo dejar de señalar, por otra parte, que el
punto de vista referido por el autor mencionado resulta compatible con la interpretación
histórica del Código Penal. En efecto, Rodolfo MORENO (h), cuya obra es un relevante
antecedente en la redacción del Código Penal de 1921 y que constituye una preciosa fuente de
interpretación de sus disposiciones, afirma textualmente: "Que el código antiguo admitía
como todas las leyes el principio del articulo que considera autor del delito al que dispone su
consumación sin participar en su materialidad, pero siendo el eje alrededor del cual se
produce", y al referirse al que determina a otro señalaba los diferentes medios que se podían
usar.
Hablaba así de consejo, orden, comisión, promesa de recompensa, dádiva, violencia física
irresistible o moral, inducción en error y confirmación en el mismo, y agregaba: "El código ha
suprimido las enumeraciones que son innecesarias, desde que el concepto genérico es bien
claro".
Valerie Dobbelaere Pagina 102
El concepto de determinación como comprensivo de todas las situaciones de autoría mediata,
y entre ellas de la que se debate en este proceso, se hallaba, entonces, en los precedentes
históricos del Código Penal. En todo caso, establecer si la categoría de "determinadores" a
que se refiere el artículo 45 del Código Penal incluye, además de los instigadores, a los
autores mediatos o si, en cambio, estos deben ser considerados comprendidos en la primera
parte de la misma disposición legal constituye una cuestión doctrinaria ajena al cometido de
esta parte.
Ello es así porque está fuera de discusión el punto legalmente decisivo, cual es la inclusión de
los autores mediatos dentro del concepto de autor. Ese criterio, en el que existe uniformidad
doctrinaria, constituye fundamento bastante de la calificación legal que este ministerio
público propugna. Las consideraciones hasta ahora volcadas ponen de manifiesto que la
conducta de quien se vale desde atrás de un escritorio de un aparato organizado de poder para
la comisión de actos ilícitos es la de autor mediato de dichos actos.
Quiero agregar, todavía, que el rechazo de ese punto de vista, es decir, la afirmación de que
no se puede considerar autor mediato a quien se vale de un instrumento plenamente
responsable, llevaría, en el marco de aparatos organizados de poder, a consecuencias
realmente paradójicas. En efecto, dentro de ese marco, en algunas ocasiones es posible que los
ejecutores estén cubiertos por alguna causal de impunidad; en otras, en cambio, serán
plenamente responsables. Así las cosas, el rechazo de las tesis de la autoría mediata genérica,
respecto de todos los hechos cometidos mediante un aparato organizado de poder, conduce a
la paradoja de que la misma conducta, movida por los mismos carriles, con los mismos fines y
con los mismos resultados, seria autoría mediata o instigación, según que el ejecutor
inmediato resulte plenamente responsable o no.
Lo que, por otra parte, no se compadece con la característica ya apuntada en relación con la
fungibilidad del autor inmediato y por ende, de su escasa relevancia dentro del conjunto del
aparato organizado de poder. No parece razonable, pues, un criterio que lleve a conclusiones
sustancialmente disímiles, sobre la base de una circunstancia contingente o irrelevante dentro
del conjunto delictivo de que se trate. La afirmación de que las órdenes delictivas emitidas por
el autor de escritorio, a través de la estructura de poder, no son sólo instigación, no significa,
sin embargo, que esas ordenes no constituyan una instigación.
Valerie Dobbelaere Pagina 103
Efectivamente, sin perjuicio de la concurrencia de la autoría mediata, toda vez que, por la vía
de un aparato organizado de poder, se transmite una orden ilegal y esta es llevada a cabo por
la persona destinada al efecto se ha creado en esa persona el dolo de realización de la
conducta típica, situación que encuadra en la definición tradicional de instigación.
En definitiva, la aplicación de la reglas del concurso a la situación así creada ha de conducir,
de todos modos, a dar al autor de la orden el tratamiento de autor mediato. Sólo resta señalar
que a la luz del articulo 514 del Código de Justicia Militar, aplicable a los procesados en esta
causa, el tratamiento como autores de quienes imparte órdenes que conducen a la realización
de un delito resulta inexorable. A modo de conclusión, sólo cabe señalar que, más allá de la
regla expresa del articulo 514 del Código de Justicia Militar, que instituye inequívocamente
en autores a quienes cometen delitos por medios de sus subordinados en el aparato castrense,
cualquiera de las soluciones propuestas para la punición de quienes delinquen mediante un
aparato organizado de poder, sea que los consideren autores mediatos --como sostiene la más
importante corriente doctrinaria, sea que los encuadren dentro de la coautoría o de la
instigación --como también se ha sostenido--, conduce a idéntica conclusión en punto a
declararlos comprendidos en los términos del articulo 45 del Código Penal, y con ello a la
aplicación de la misma pena: 1a que se encuentra legalmente prevista para los autores.
Señores jueces, alguna vez escribió Piero CALAMANDREI: "El saber jurídico no es idéntico
al sentido común, pero lo incluye", Seguramente por ello, mucho antes de que aparecieran las
modernas sistematizaciones sobre los temas que acabo de tratar, se registraron antecedentes
jurisprudenciales que los anticipaban. Tal lo que aparece en las célebres causas seguidas en
octubre de 1853 contra Fermín SUAREZ, y, en diciembre del mismo año, contra Ciriaco
CUITIÑO y Leandro ALEM, donde se consagra la equivalencia entre lo que allí se denomina
perpetradores y cómplices.
De este modo CUITIÑO resulta no sólo responsable de los crímenes cometidos de mano
propia, sino por aquellos ejecutados por subordinados del escuadrón de vigilantes de policía
que él comandaba. Otro tanto cabe decir de un caso resuelto en el ano 1945 por la Cámara
Federal de La Plata y publicado en "La Ley" tomo 41, 245. Se trataba entonces del
allanamiento policial de la Universidad de La Plata, a raíz del cual los policías golpearon y
Valerie Dobbelaere Pagina 104
lesionaron gravemente a varios estudiantes.
La Cámara encuadro como autores a los jefes del contingente policial, pues--y leo
textualmente--"aun cuando nadie los acusa de haber ejecutado actos materiales sobre las
víctimas, el elevado número de éstas, la larga duración del episodio, su continuidad, la forma
en que se llevó a cabo en sus diversas fases, francamente reveladoras de un procedimiento
dirigido obliga a pensar que los desmanes no fueron producidos espontáneamente por la
soldadesca, sin la incitación de sus jefes allí presentes, o al menos sin sus anuencias, prestada
en el mejor de los casos con su silencio, sin el cual los hechos no habrían podido cometerse,
pues es obvio que hombres militarizados no habrían desobedecido una orden dada en
contrario por sus superiores". La cita es textual, señores jueces, y resulta premonitoria en su
similitud conceptual con la situación que estamos tratando.
He preferido hacer hincapié en los antecedentes jurisprudenciales argentinos pero, como es
obvio, ellos se registran en todas las latitudes, sobre todo a partir de la aceptación universal de
parámetros éticos que limitaban el llamado "estado de necesidad militar" tanto en las hipótesis
de guerra convencional como en la lucha contra el terrorismo.
Conviene aquí recordar, aunque lo hizo previamente mi colega el doctor MORENO
OCAMPO, siquiera a titulo de ejemplo, el antecedente registrado en la corte marcial del
capitán del ejército norteamericano Ernest MEDINA, de 1971, cuando se declaro que "como
principio general del derecho y la costumbre militar, un militar superior en comando es
responsable y está obligado en el ejercicio de sus deberes de comandante a asegurarse del
correcto desempeño por parte de sus subordinados, de las obligaciones tal como fueran
asignadas por él. En otras palabras, luego de realizar una acción y de emitir una orden, un
comandante debe permanecer alerta y hacer los ajustes necesarios requeridos por la situación
cambiante.
Además, un comandante es responsable si él tiene el conocimiento efectivo de que las tropas
u otras personas bajo su control están cometiendo o están a punto de cometer un crimen y él
omite injustamente tomar los pasos necesarios y razonables para obtener el cumplimiento del
derecho de guerra"...
Valerie Dobbelaere Pagina 105
Arribamos así señores jueces, a nuestras conclusiones. Antes hay algunas cuestiones previas.
No sobreabundaremos con la descripción del sistema creado, pero el imperativo del articulo
361 inciso 6 del Código de Justicia Militar que me obliga a enumerar los casos respecto de los
cuales no formularé requisitoria, ofrece la ocasión para revelar un cúmulo de casos que, si
bien no refinen pruebas como para tenerlos por acreditados individualmente, unidos
demuestran la eficacia que con dicho sistema cumplió con su función de ocultar los hechos
que se perpetraban. Por estos casos que voy enumerar ahora, pido concretamente la
absolución.
Creo también necesario aclarar respecto del delito de encubrimiento que la no imputación a
alguno de los integrantes de determinadas juntas se debe a que teniendo al máximo de pena
conminada, se encontraba prescripto, teniendo en cuenta la fecha de asunción de la respectiva
comandancia en jefe.
Se ha probado durante este juicio la existencia de un plan criminal que no concluyó cuando
fueron reemplazados los procesados GALTlERI, ANAYA y LAMI DOZO. La crisis interna
que produjo entre las autoridades del Proceso de Reorganización Nacional la derrota militar
sufrida en las Islas Malvinas, no importó ningún cambio en las directivas dadas a raíz de la
lucha contra la subversión.
Esta fiscalía ha probado que hubo por lo menos una persona privada ilegalmente de su
libertad y reducida a servidumbre cuando abandonaron sus cargos los procesados GALTERI,
ANAYA y LAMI DOZO. La mera posibilidad de que Victor Melchor BASTERRA haya
continuado en la condición descripta durante este alegato, merece ser investigada. Pero,
ademas, este Ministerio Público ha aportado suficientes elementos de prueba para inferir que
los encubrimientos de los delitos por los que aquí he acusado, siguieron cometiéndose cuando
asumieron el poder los miembros de la última Junta Militar del Proceso de Reorganización
Nacional y la Presidencia de la Nación el general Reynado BIGNONE.
Entiendo que también habría que investigar si se siguieron proporcionando informes falsos a
la Justicia. Por ello, en cumplimiento del deber que me es impuesto por la ley, dejo formulada
la denuncia anterior, para que se investigue por donde corresponda la posible comisión de
delitos por parte del general Cristino NICOLAIDES, el almirante Rubén Oscar FRANCO, el
Valerie Dobbelaere Pagina 106
brigadier Augusto Jorge HUGHES y el general Reynaldo BIGNONE.
Haremos ahora, de acuerdo con la concepción de autoría que hemos desabollado en la jornada
de ayer, las imputaciones que corresponden a cada uno de los acusados; que en ese punto de
vista consideramos a:
Jorge Rafael VIDELA, autor de 83 homicidios calificados, articulo 80, incisos 2 y 6, Ley
21.338, ratificada por ley 23.077; 504 privaciones ilegales de la libertad calificada, articulo
144 bis, inciso 1, ley 14.616, aplicada por ser la más benigna; 254 aplicaciones de tormentos,
articulo 144, primer párrafo, ley 14.616, de aplicación por ser más benigna; 94 robos
agravados, artículo 166, inciso 2, ley 20.642, vigente igual pena a la 21.338; 180 falsedades
ideológicas de documento público, artículo 293 del Código Penal, ley 20.642; 4 usurpaciones,
artículo 181, inciso 1, texto original con la corrección de la ley 11.221, vigente por más
benigna; 23 reducciones a servidumbre, articulo 140 del Código Penal en su texto original; 1
extorsión, articulo 168, ley 20.642; 2 secuestros extorsivos. artículo 170, ley 20.642; 1
supresión de documento, artículo 294 y texto original de Código Penal; 7 sustracciones de
menores, artículo 146, en su texto original; 7 tormentos seguidos de muerte, articulo 144,
último párrafo, ley 14.616.
Emilio Eduardo MASSERA, autor de 83 homicidios calificados, articulo 80, incisos 2 y 6 del
Código Penal; 523 privaciones ilegales de la libertad calificada, artículo 144 bis, inciso 1, ley
14.616, en función del articulo 142, incisos 1 y 5, ley 20.642; 267 aplicaciones de tormentos,
artículo 144, primer párrafo, ley 14.616; 102 robos agravados, articulo 166, inciso 2, ley
20.642: 201 falsedades ideológicas de documento público, articulo 293 del Código Penal, ley
20.642; 4 usurpaciones, artículo 181, inciso 1, texto original; 23 reducciones a servidumbre,
articulo 140 del Código Penal, texto original; 1oxtorsión, artículo 168, ley 20.642; 2
secuestros extorsivos, artículo 170, ley 20.642; una supresión de documento, artículo 294,
texto original; 11 sustracciones de menores, articulo 146 del Código Penal, texto original; 7
tormentos seguidos de muerte, artículo 144, ter, último párrafo, ley 14.616.
Orlando Ramón AGOSTI, 88 homicidios calificados, artículo 80, inciso 2 y 6,1ey 21.338,
ratificada por 23.077; 581 privaciones ilegales de la libertad calificadas. artículo 144 bis,
inciso 1, ley 14.616 en función del artículo 142, incisos 1 y 5, ley 20.642; 278 aplicaciones de
Valerie Dobbelaere Pagina 107
tomentos, artículo 144 ter, primer párrafo, ley 14.616; 110 robos agravados, artículo 116,
inciso 2, ley 20.642; 234 falsedades ideológicas en documento público, artículo 293, ley
20.642; 6 usurpaciones, articulo 861, inc.l en su texto original, del Código Penal; 27
reducciones a servidumbre, artículo 140 del C6digo Penal, texto original; 1 extorsión, articulo
168 del Código Penal, ley 20.642; dos secuestros extorsivos, artículo 170 del C6digo Penal,
ley 20.642; una supresión de documento, articulo 294 del Código Penal, texto original; once
sustracciones de menores, artículo 146 del Código Penal, texto original; siete tormentos
seguidos de muerte, articulo 144, último párrafo, ley 14.616.
Roberto Eduardo VIOLA, autor de cinco homicidios calificados, articulo 80, inc. 2 y 6, ley
21.338, ratificada por 23.077; 152 privaciones ilegales de la libertad calificada, artículo 144,
inc. 1, ley 14.616, aplicable por más benigna en función del artículo 142, inc. 1 y 5, ley
20.642; 49 aplicaciones de tormentos, art. 144, ler párrafo, ley 14.616; 17 robos agravados,
art. 166, inc. 2, ley 20.642; 105 falsedades ideológicas de documento público, art. 293 del
Código Penal, ley 20.642; 1 usurpación, art 181. inc. 1 del Código Penal; 32 reducciones a
servidumbre, art. 140 del Código Penal; I sustracción de menores, art. 146 del Código Penal
en su texto original.
Armando LAMBRUSCHINI, autor de 5 homicidios calificados, art. 80, inc. 2 y 6, ley 21.338;
117 privaciones de libertad calificada, art. 144 bis, inc. 1, ley 14.616, en función del art. 142,
inc. 1 y 5; 35 aplicaciones de tormentos, art. 144, ler. párrafo, ley 14.616; 8 robos agravados,
art. 166 inc. 2, ley 20.642; 98 falsedades ideológicas de documento público, art. 293 del
Código Penal, ley 20.642; 1 usurpación, art. 181, inc. 1, texto original del Código Penal; 32
reducciones a servidumbre, art. 140 del Código Penal en su texto original; 1 sustracción de
menores, art. 146 del Código Penal.
Leopoldo Fortunato GALTERI, autor de 11 privaciones ilegales de la libertad calificada, art.
144 bis, inc. 1 ley 14.616, en función del art. 142, inc. 1y 5 del Código Penal; una aplicación
de tormentos, art. 144, ler. párrafo, ley 14.616; 17 falsedades ideológicas de documento
público, art. 293 del Código Penal; 1 usurpación, art. 181, inc. I del Código Penal; 8
reducciones a servidumbre, art. 140 del Código Penal; 217 encubrimientos, art. 277, inc. 2 y
6, texto original del Código Penal.
Valerie Dobbelaere Pagina 108
Omar Rubens GRAFFIGNA, autor de 34 privaciones ilegales de la libertad calificada, art.
144 bis, inc. 1, ley 14.616, en función del arL 142, inc. 11 y 5 del Código Penal; 15
aplicaciones de tormentos, art. 144, 1. párrafo, ley 14.616; 67 falsedades ideológicas de
documento público, art. 293 del C.P., versión ley 20.642; 1 usurpación, art. 181, inc. 1 del C
P.; 18 reducciones a servidumbre, art. 140 del C.P.; 172 encubnmientos, art. 277, inc. 2 y 6,
texto original del C.P.; una sustracción de menor, art.146 del C.P.
Jorge Isaac ANAYA, autor de 1 privación ilegal de la libertad calificada, art. 144 bis, inc. 1,
ley 14.616, en función del art. 142, inc. 1 y 5 del C.P.; 3 falsedades ideológicas de documento
público, art. 293, ley 20.642; 1 usurpación, art. 181, inc. 1, texto original del C.P.; 1 reducción
a servidumbre, art 140 del C.P.; 217 encubrimientos, art. 217, inc. 2 y 6, texto original del
C.P.
Basilio LAMI DOZO, autor de 1 privación ilegal de la libertad calificada, art 144 bis, inc. 1,
ley 14.616, en función del art. 142, inc. 1 y 5 del C.P.; 1 falsedad ideológica de documento
público, ara 293 del C.P., ley 20.642; 1 usurpación, art. 181, inc. 1, texto original del C.P.; 1
reducción a servidumbre, art 140 del C P.; 217 encubrimientos, art. 277, inc. 2 y 6, texto
original del C P...
Señores jueces: quiero renunciar expresamente a toda pretensión de originalidad para cerrar
esta requisitoria.
Quiero utilizar una frase que no me pertenece, porque pertenece ya a todo el pueblo argentino.
Señores jueces: 'Nunca más".
Bijlage 6: Artikel 1 van de Ley de Pacificación Nacional
Ley de Pacifi cación Nacional (N° 22.924/83) Amnistía de delitos cometidos con motivación, fi nalidad terrorista o subversiva, desde el 25/5/73 hasta el 17/6/82. Sanción y promulgación: 22 septiembre 1983 Art. 1º Declárense extinguidas las acciones penales emergentes de los delitos cometidos con motivación o fi nalidad terrorista o subversiva, desde el 25 de mayo de 1973 hasta el 17 de junio de 1982. Los benefi cios otorgados por esta
Valerie Dobbelaere Pagina 109
ley se extienden, asimismo, a todos los hechos de naturaleza penal realizados en ocasión o con motivo del desarrollo de acciones dirigidas a prevenir, conjurar o poner fi n a las referidas actividades terroristas o subversivas, cualquiera hubiera sido su naturaleza o el bien jurídico lesionado. Los efectos de esta ley alcanzan a los autores, partícipes, instigadores, cómplices o encubridores y comprende a los delitos comunes conexos y a los delitos militares conexos.
Bijlage 7: Tekst van de Orden Presidencial de procesar a las juntas militares (Decreto
158 del 13 de diciembre de 1983)
Orden presidencial de procesar a las juntas militares. Decreto 158 de 13 de diciembre de 1983
Texto completo.
Este decreto tiene la virtud de diseñar el "plan criminal" y se convirtió en su momento en la gran proclama de reparación republicana. Manda enjuiciar a 9 personas integrantes de las 3 primeras Juntas de Gobierno. No incluyó a la 4 Junta, que es la que convocó a elecciones y traspasó el gobierno dando tránsito a la salida institucional; sin embargo esta última Junta es la que tuvo a su cargo la importante etapa de la "garantía de impunidad", a través de dos instrumentos: a) Ley de autoamnistía; b) Decreto secreto N 2726/83 ordenando la incineración de todo documento oficial comprometedor, con lo cual se destruyeron pruebas fundamentales. Aclaramos que la orden presidencial -Dcto. 158- del Dr. Alfonsín representaba inaugurar un nuevo juicio -el de las Juntas- que se sumaba a los dos mil juicios en trámite en ese momento contra diversos represores de todas las jerarquías y que representaban el esfuerzo popular -en el terreno judicial- contra y durante la dictadura.
DECRETO 158
Considerando:
Que la Junta Militar que usurpó el gobierno de la Nación el 24 de marzo de 1976 y los mandos orgánicos de las fuerzas armadas que se encontraban en funciones a esa fecha concibieron e instrumentaron un plan de operaciones contra la actividad subversiva y terrorista, basado en métodos y procedimientos manifiestamente ilegales.
Que entre los años 1976 y 1979 aproximadamente, miles de personas fueron privadas ilegalmente de su libertad, torturadas y muertas como resultado de la aplicación de esos procedimientos de lucha inspirados en la totalitaria "doctrina de la seguridad nacional".
Que todos los habitantes del país, y especialmente, los cuadros subalternos de las fuerzas armadas, fueron expuestos a una intensa y prolongada campaña de acción psicológica
Valerie Dobbelaere Pagina 110
destinada a establecer la convicción de que "los agentes disolventes o de la subversión", difusa categoría comprensiva tanto de los verdaderos terroristas como de los meros disidentes y aún de aquellos que se limitaban a criticar los métodos empleados, merecían estar colocados fuera de la sociedad y aun privados de su condición humana, y reducidos por tanto a objetos carentes de protección jurídica.
Que, por otra parte, y en el marco de esa acción psicológica, se organizó la represión sobre la base de procedimientos en los cuales, sin respeto por forma legal alguna, se privó de su libertad a personas que resultaron sospechosas a juicio de funcionarios no individualizados y sobre la base de esa mera sospecha, no obstante haber sido encontradas en actitud no violenta, fueron conducidos a lugares secretos de detención, sin conocerse con certeza su paradero ulterior, a pesar de lo cual cunde en la opinión pública la seria presunción de que muchos de ellos fueron privados de la vida sin forma alguna de juicio, y, además, de que durante el tiempo de esa detención muchos o casi todos los detenidos fueron víctimas de salvajes tormentos. Que en numerosas manifestaciones los integrantes de los mandos superiores de las Fuerzas Armadas y de la Junta Militar que usurpó el Gobierno de la Nación en la fecha antes indicada, han reconocido la responsabilidad que les cupo en los procedimientos descriptos, esas manifestaciones se han visto corroboradas por la explícita declaración contenida en el Acta de la Junta Militar del 28 de abril del año en curso, donde se declara que todas las operaciones fueron ejecutadas conforme a planes aprobados y supervisados por los mandos superiores orgánicos de las Fuerzas Armadas, y por la Junta Militar.
Que la existencia de planes de Órdenes hace a los miembros de la Junta Militar actuante en el período indicado, y a los mandos de las Fuerzas Armadas con capacidad decisoria, responsables en calidad de autores mediatos por los hechos delictivos ocurridos en el marco de los planes trazados y supervisados por las instancias superiores (art. 514 del Código de Justicia Militar); la responsabilidad de los subalternos, que el texto de esa norma desplaza, se ve especialmente reducida por las circunstancias de hecho derivadas de la acción psicológica antes destacada, que bien pudo haberlos inducido, en muchos casos, a error sobre la significación moral y jurídica de sus actos dentro del esquema coercitivo a que estaban sometidos.
Que además de los atentados derivados del cumplimiento de las órdenes recibidas, es también un hecho de conocimiento público que en el curso de las operaciones desarrolladas por el personal militar y de las fuerzas de seguridad se cometieron atentados contra la propiedad de las víctimas, contra su dignidad y libertad sexual y contra el derecho de los padres de mantener consigo a sus hijos menores. [Dit verwijst naar de ontvoering van kinderen!]
Que en esos casos como en cualesquiera otros en los cuales se haya incurrido en excesos por parte de los ejecutores de las ordenes de operaciones, o en que éstas fueran de atrocidad manifiesta, la responsabilidad de esos ejecutores no excluye la que corresponde a los responsables del plan operativo. La puesta en práctica de un plan operativo que, por sus propias características genera la grave probabilidad de que se cometan excesos, la que se vio confirmada por los hechos, genera para los responsables de haber creado la situación de peligro, esto es, los que aprobaron y supervisaron el plan operativo, el deber de evitar que ese peligro se materialice en daño.
Que, por otra parte, se ha señalado también la existencia de casos en los cuales se ejerció con desviación de poder, la facultad de detención emergente del art. 23 de la Constitución
Valerie Dobbelaere Pagina 111
Nacional, y consecuentemente se menoscabó de modo ilegal la libertad personal.[Se refiere al "estado de sitio" entonces vigente, que autorizaba al Poder Ejecutivo a arrestar a las personas, sin intervención del Poder Judicial. Como se inició en la época constitucional (8.11.1974), algunas personas (entre los varios miles de afectados) alcanzaron a permanecer 9 años en la cárcel sin enjuiciamiento alguno.]
Que la existencia de textos normativos públicos o secretos, destinados a amparar procedimientos reñidos con principios éticos básicos, no puede brindar justificación a éstos, pues son insanablemente nulas las normas de facto cuya eventual validez precaria queda cancelada ab initio por la iniquidad de su contenido.
Que la restauración de la vida democrática debe atender, como una de sus primeras medidas, a la reafirmación de un valor ético fundamental: afianzar la justicia. Con este fin, corresponde procurar que sea promovida la acción penal contra los responsables de aprobar y supervisar operaciones cuya ejecución necesariamente había de resultar violatoria de bienes fundamentales de la persona humana tutelados por el derecho criminal.
Que con la actuación que se preconiza se apunta, simultáneamente, al objetivo de consolidar la paz interior.
Que esa persecución debe promoverse por lo menos, en orden a los delitos de homicidio, privación ilegal de la libertad, y aplicación de tormento a detenidos; todo ello, sin perjuicio de los demás delitos que se pongan de manifiesto en el curso de la investigación, y en los que las personas a quienes se refiere este decreto hayan intervenido directamente, o como autores mediatos o instigadores. Que para el enjuiciamiento de esos delitos es aconsejable adoptar el procedimiento de juicio sumario en tiempo de paz, concebido para aquellos casos en que sea necesaria la represión inmediata de un delito para mantener la moral, la disciplina y el espíritu militar de las Fuerzas Armadas (art. 502 del Código de Justicia Militar). Esos valores se han visto afectados de modo absoluto con la adopción, por los mandos superiores orgánicos de esas fuerzas, de un procedimiento operativo reñido con los principios elementales del respeto por la persona humana
Que, de acuerdo con lo establecido en el art. 122, inc. 1 del Código de Justicia Militar, corresponde intervenir en el juzgamiento del Consejo Supremo de las Fuerzas Armadas.
Que corresponde respetar la competencia de ese tribunal en atención a la prohibición del art. 18 de la Constitución Nacional de sacar al imputado del juez designado por la ley con antelación al hecho; sin embargo dado que el ser juzgado penalmente en última instancia por un tribunal de índole administrativa constituye tanto un privilegio como una desprotección para el procesado, ambos vedados por la Constitución, se prevé enviar inmediatamente al Congreso un proyecto de ley agregando al procedimiento militar un recurso de apelación amplio ante la justicia civil.
Que la persecución penal de los derechos a que se refiere este decreto interesa a todos y cada uno de los habitantes, en particular a las víctimas, los que podrán, en uso de sus derechos, realizar aportes informativos dirigidos al esclarecimiento de esos delitos y al acopio probatorio contra sus autores.
Valerie Dobbelaere Pagina 112
Que con la finalidad de atender a estos requerimientos es necesario practicar los ajustes presupuestarios destinados a permitir que el Presidente del Consejo Supremo de las Fuerzas Armadas cuente con el equipamiento de personal y elementos que hubiere menester.
Por ello, el Presidente de la Nación Argentina decreta:
• Art. 1 Sométase a juicio sumario ante el Consejo Supremo de las Fuerzas Armadas a los integrantes de la Junta Militar que usurpó el gobierno de la Nación el 24 de marzo de 1976 y a los integrantes de las dos juntas militares subsiguientes, Teniente General Jorge R. Videla, Brigadier General Orlando R. Agosti, Almirante Emilio A. Massera, Teniente General Roberto E. Viola, Brigadier General Omar D. R. Graffigna, Almirante Armando J. Lambruschini, Teniente General Leopoldo F. Galtieri, Brigadier General Basilio Lami Dozo y Almirante Jorge I. Anaya.
• Art. 2 Ese enjuiciamiento se referirá a los delitos de homicidio, privación ilegal de la libertad y aplicación de tormentos a los detenidos, sin perjuicio de los demás de que resulten autores inmediatos o mediatos, instigadores o cómplices los oficiales superiores mencionados en el art. 1.
• Art. 3 La sentencia del tribunal militar será apelable ante la Cámara Federal en los términos de las modificaciones al Código de Justicia Militar una vez sancionadas por el H. Congreso de la Nación el proyecto remitido en el día de la fecha.
• Art. 4 Practíquense los ajustes presupuestarios necesarios para el cumplimiento del presente decreto, y la dotación de equipamiento y personal transitorios que requiere el señor Presidente del Consejo Supremo de las Fuerzas Armadas.
URL: http://www.desaparecidos.org/arg/doc/secretos/orden02.htm [Geconsulteerd op 18 mei 1983]
Bijlage 8: Decreet 187/83: Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas
Decreto 187/83 Comision Nacional sobre la Desaparicion de Personas (del 15/12/83, publicado en el Boletin Oficial el 19/12/83) Por ello, el presidente de la Nación Argentina decreta: Art. 1 - Constituir una Comisión Nacional que tendrá por objeto esclarecer los hechos relacionados con la desaparición de personas ocurridos en el país. Art. 2 - Serán funciones específicas y taxativas de la Comisión las siguientes:
Valerie Dobbelaere Pagina 113
a) recibir denuncias y pruebas sobre aquellos hechos y remitirlas inmediatamente
a la justicia si ellas están relacionadas con la presunta comisión de delitos; b) averigurar el destino o paradero de las personas desaparecidas, como así
también toda otra circunstancia relacionada con su localización; c) determinar la ubicación de niños sustraídos a la tutela de sus padres o
guardadores a raíz de acciones emprendidas con el motivo alegado de reprimir al terrorismo, y dar intervención en su caso a los organismos y tribunales de protección de menores;
d) denunciar a la justicia cualquier intento de ocultamiento, sustracción o destrucción de elementos probatorios relacionados con los hechos que se pretende esclarecer;
e) emitir un informe final, con una explicación detallada de los hechos investigados, a los ciento ochenta (180) días a partir de su constitución.
La Comisión no podrá emitir juicio sobre hechos y circunstancias que constituyen materia exclusiva del Poder Judicial. Art. 3 - La Comisión podrá requerir a todos los funcionarios del Poder Ejecutivo nacional, de sus organismos dependientes, de entidades autárquicas y de las fuerzas armadas y de seguridad que le brinden informes, datos y documentos, como asimismo que le permitan el acceso a los lugares que la Comisión disponga visitar a los fines de su cometido. Los funcionarios y organismos están obligados a proveer esos informes, datos y documentos y a facilitar el acceso pedido. Art. 4 - Toda declaración requerida de los funcionarios publicos, incluidos los miembros de las fuerzas armadas y de seguridad deberá cumplimentarse por escrito. Los particulares no estarán obligados a prestar declaración. Art. 5 - La Comisión estará integrada por dieciséis (16) miembros. Se designa para ello a las personas que se consignan en el anexo I del presente decreto. Art. 6 - Se invita a las Cámaras del H. Congreso de la Nación a designar tres (3) representantes cada una para integrar la Comisión. Art. 7 - La Comisión dictará su propio reglamento interno, designará un presidente que la representará y nombrará los secretarios que estime necesarios. Podrá también constituir los equipos técnicos que juzgue conveniente. La Comisión quedará disuelta al momento de presentarse el informe al que se refiere el art. 2. Art. 8 - La Comisión se denominará oficialmente Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas y su sede será el Centro Cultural San Martín de la Ciudad de Buenos Aires. Art. 9 - Practíquense los ajustes presupuestarios necesarios para el cumplimiento del presente decreto y la dotación de equipamiento y personal transtorio que requierá la Comisión . Art. 10 - Comuníquese, etc.
Valerie Dobbelaere Pagina 114
Raúl R.. Alfonsín. Antonio A. Troccoli. Anexo I Nomina de Personas designadas por el Poder Ejecutivo Nacional para integrar la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas: Colornbres, Ricardo Favaloro, Rene Fernández Long, Hilario Gattinoni, Carlos Klimovsky, Gregorio Meyer, Marshall Nevares, Jaime F. de Rabossi, Eduardo Ruiz Guinazu, Magdalena Sábato, Ernesto Los seis (6) miembros restantes serán designados por las Cámaras del H. Congreso de la Nación. Bijlage 9: Nota’s bij bekeken getuigenissen Memoria Abierta
